Eleuterio Gorostiza Salazar *Bueno** Rubén pos ekintsi:n xite:chtapowi i:n kakatekowit ox tiki:xmati, ke:ní:w, toni ne:n t'tatekiwtia, ka:ni, ne:n, mochi:wa, ke:niwki ne:n ixiwyo, ikowyo, ixo:chio, iteyo. Rubén Macario Martínez Tine:chnohno:tstok de n' kakatekowit, a:xka:n a:mo kachi ki:xma..., a:mo kachi kitah ok, ke:meh ne: ke:man telonkaya. *Cuando** tehwa:n pe:wkeh tikitayah ihkó:n pe:wkeh timoskaltiah tikitayah yo:n kakatekowmeh, onkaya seki kakatekowmeh, wehweikowmeh katka. Wa:n tik..., tiktatekiwtia:yah, para miak taman, miak taman chi:walis tikchi:waltia:yah yo:n. Kikwiah para kowtati:l, kikwiah para kowkalikxit. Kwowkalikxit kwelitayah *porque** teltakwa:wak yo:n kwowit. Yo:n a:mo, a:mo xkihto okwilowati, yo:n a:mo okwilowa. Wa:n nió:n no: xkihto niman ihsiwka:pala:niti. Pala:ni m' paniá:n, pero n' iyo:lo moka:wa *porque** n' iyo:lo kipia, iyo:lo ke:meh eskia mahyá: tikihto:ka:n ke:meh eskia se: tet. Takwa:wak, tein chika:wak kowit. Wa:n tein kowselik, pos kowselik. Niman pala:ni neli, a:mo wehka:wa, pero tein chika:wakkowit n' iyo:lo kipia chi:chi:ltik wa:n teltakwa:wak. *Hasta hacha** a:mo no:kie:kneki kie:ktekis, no: ki:xna:mikisneki. Eleuterio Gorostiza Salazar ¿Wa:n i:pa yehwa sah, i:pa kalikxit sah wa:n kowtati:l? Rubén Macario Martínez Ne: ke:man tehwa:n tikitayah *cuando, cuando** tehwa:n ti:xpeta:nkeh ihkó:n, pe:wa timoskaltiah tikitstiowih, towe:ita:twa:n kikwiah *para, para kwowtrapiche**. ¿Toni yo:n *kwowtrapiche** kilwiah? Tein ika kipa:tskayah owat. Pos a:xka:n a:mo, a:xka:n pi:pil a:mo ki:xmatih ok ke:meh ne: ke:man tehwa:n tikitayah. Kichihchi:wayah *kwowtrapiches** kintah..., kintahtantia:yah, kin..., kinta:lilia:yah n' intawa:n no: ne:n *trapiche** wa:n .... Kitatekiwia:..., kitatekilia:yah ke:meh i:pa, ke:meh i:pa yo:n *tepostrapiche**. Wa:n yehwa yo:n kitatekiwtia:yah, yehwa:n kwelitayah kit *porque** yo:n kowit, *este**, mah tikihto:ka:n takwa:wak. Takwa:wak wa:n mahyá: melak..., mahyá: melaktik. Yehwa yo:n kwelitayah wa:n semi telkwali yo:n, yehwa s..., yehwa semi kiteltatekiwtia:yah para n' *kowtrapiche**. Ika tapa:tskayah, kipa:tskayah owat. Mm. Eleuterio Gorostiza Salazar ¿Wa:n ixiwyo ke:niwki? Rubén Macario Martínez Ixiwyo ma:we:weyak. Ma:we:weyak wa:n telma:kwe:chtik. Ma:kwe:chtik kit kihtowah, tehwa:n ka:mpa yo:n tikihtowah telma:miak. Yehwa n' tehwa:n tikihtowah kwe:chtik. Ma:miak wa:n ma:we:weyak. Mm. Eleuterio Gorostiza Salazar ¿Wa:n ixo:chio? Rubén Macario Martínez Ixo:chio ista:k. Ista:k no: ke:meh tikita e..., n..., ke:meh nimitsnohno:tsa n' okseki kowtsitsí:n, tikita, *este**, xo:chio:wa, no: *igual** xo:chiowa ne:, ke:meh eskia n' itech n' imahmaxaltsitsi:n, ka:mpa kechtahtantok, ka:mpa kechtahtantok ne:n ixiwyotsi:n, yo:n kipia n' imahmaxal ma:we:weyak. Pero n' ixiwyo, ixiwyo pe:wa kipia, ka:mpa kipia n' ixiwyo kipia mo..., mo..., mo..., mo..., moihitsmolo:tia ne:n ima..., imaxalwa:n. Ompa pe:wa xo:chiowa. Wa:n de tami xo:chiowa pe:wa moskaltia n' iteyotsi:n. Teyowa no:, no: teyowa ke:meh yo:n, ke:meh yekin timohno:tstoyah ika yo:n, kwow..., kwow..., kowxokot, ihkó:n iteyotsi:n no:. Ihkó:n tamati n' iteyo. Wa:n *cuando** pe:wa chika:waya, pe:wa chika:waya, *este**, ihkó:n oksitiw no: oksi. Tihti:..., *medio** tihti:ltik n' iteyo. Mm. *Medio** tihti:ltik n' iteyo, n' iewayotsi:n, ie:wayotsi:n kahkanaktsitsi:n wa:n no: kipia n' i..., n' iihti..., n' iihtinakayotsi:n de n..., de n' ie:wayotsi:n tatampa no: kipia n' inakayotsi:n no: tsope:k. Sayoh telte:yo:lkemati *porque** mahyá: tel..., tikihto:ka:n tehwa:n telchika:wak ne:n i..., itsope:lka. Mm. Eleuterio Gorostiza Salazar Pero se: kikwa. Rubén Macario Martínez Ke:mah. *Bueno**, tehwa:n ne: ke:man, nimitsilia tehwa:n ke:meh i:n nochi tipilimeh timoskaltihkeh, pos nochi timote:nakia:yah, nochi tikwa:yah. Tikitayahse: kapolin wa:n te:chilia:yah *que** we:lik, tikwa:yah n' tehwa:n. Tikmatih *que** pos te:chilia:yah n' towe:ita:twa:n, *no**, pos i:n we:lik i:n iteyo. Pos tehwa:n ne: tik..., tikololowa:yah, n' ka:n no: 'tekiah ta: tikololowa:yah. Ke:meh yo:n *cuando** pe:wa chika:waya paxi:ni. Tia:yah n' itampa ne:n kowit wa:n de..., tikololo:tih wa:n tikwa:yah n' iteyo. Wa:n in..., de yo:n tikwa:yah n' iteyo wa:n *cuando** pe:wa wa:ki a ne:n i..., n' iteyo, n' i:htik kipia n' i:htikyo. Se: kitapa:na n' i..., ne:n i..., n' i:htikyo, *o sea** n' ie:wayo, iteyo:tsi:n ka:mpa n' ie:wayo ki:sa, se: ki..., i:htikyo, i:htikyo kipia no: mahyá:, mahyá: tikihtowah tehwa:n mahyá:, *este**, tihtixtik no: ke:meh yo:n, kwowxiw..., kwowxi..., kwowxiwtet. Mm. Tehwa:n tat..., tehwa:n n' tikwelitayah no: n' i..., n' iteyo, n' ite..., n' i..., n' i:htik n' iteyo, n' i:h..., n' i:htik n' iteyo, kipiaya na:n..., i..., n' i..., n' ih..., n' ihtinakayotsi:n mah tikihto:ka:n iteyo. Tehwa:n no: tikwelitayah *porque** no: we:lik, no: t..., no: mahyá: tsope:k no:. Ke:mah, de i:n se: pilimeh nochi se:, nochi se: mote:nakia ya sah, nochi se: kikwa ya sah, se: kimattok *que** a:mo te:miktih pos se: kikwa. Ke:mah. Mm. Eleuterio Gorostiza Salazar ¿Wa:n a:mo tikmati ton *tiempo**, ne:n, xo:chiowa? Rubén Macario Martínez Ke:meh a:xka:n onkak a, yo:n xo:chiowa itech, ke:meh itech mayo, *por** junio, ompakawí:n. Ke:meh *por** junio *porque** wel a:xka:n onkak n' iteyo. Wel a:xka:n onkak n' iteyotsi:n. *Mero, mero** ke:meh i:n, ke:mih i:n okseki tapowalmeh tikalakitih ya a:xá: oskiti a ne:n i..., ita:kilotsi:n. Mm. Eleuterio Gorostiza Salazar ¿Okwilimeh no: kikwah ne:n ita:kka? Rubén Macario Martínez A:xka:n teyohtok. *Pues** a:mo ke:man nikita ihkó:n mah tikihto:ka:n, pos ke:meh i:n ka:mpa we:ikowtah xa: ke:mah, ke:meh ne: tehwa:n onkak kaltsi:ntan, pos neli mah tikihto:ka:n nió:n no: chiktehmeh a:mo tein ok. A:mo n'mati ox kikwah n' i..., nimolia xa: ke:mah. Xa: kikwah ke:meh yo:n chechelo:meh *o** ke:meh yo:n, *este**, chiktehmeh. *Porque** nimitsilia we:lik wa:n kwaltsi:n *cuando** yoksik pos neli ne: tikihtowah no: ema:n..., ema:nik kwaltsi:n neli no: wa:n .... Pos neh ni..., a:mo ke:man nikitak ox kikwah n' okwiltsitsi:n, pero neh nimolia xa: no: kikwa:skeh ke:meh tikita ya n' okwiltsitsí:n yehwa:n pos no: motate:moliah wa:n de a:mo onkak toni kikwa:skeh yehwa:n kimattokeh pos no: kekowah *que** no: *que** we:lik, no: ki..., no: kikwah. Mm. A:mo ke:man nikinita. Eleuterio Gorostiza Salazar Wa:n i:n tikihtowa, ne:n, tein ye:ktsope:k, ke:meh eskia iihtinakayo, ¿ke:niwki? Rubén Macario Martínez Ista:k. N' iteyo, n' iteyo ne:n kakate ti:ltik. Tilti:k n' iteyotsi:n, *como que** n' ie:wayotsi:n mah tikihto:ka:n, ti:ltik n' ie:wayotsi:n. Wa:n tatampa de n' ie:wayotsi:n, mahyá: t..., mahyá: *medio, medio, medio** xohxoxoktik n' i..., n' inakayotsi:n de n' iteyo. Wa:n taihtik a de n' iteyo, se: kitapa:na, ne:n, iteyotsi:n ka:mpa n..., ka:mpa tantok a, ne:n, iteyotsi:n, wa:ki, de wa:ki a mah se: kitapa:na, ne:n, iteyotsi:n kipia n' i:htikyo no: mahyá:, mahyá: tikihto:ka:n tehwa:n ihista:k, mahyá: tixti *pues**, yehwa yo:n no: we:lik kwaltsi:n. *Bueno**, tehwa:n tikwa:yah *cuando** nikitaya n' tehwa:n timoskaltihkeh *pues**, neli n' ke:meh i:n tima:wiltihtinemiah tipi:pil, nochi timote:nakia:yah sah. Wa:n yehwa yo:n neh mitsilia. Ke:mah wa:n a:mo nikmati, *este**, xa: tikneki *más** tatsi:ntokalis ok. Eleuterio Gorostiza Salazar Pané: nochi a, ne:n, timonohno:tskeh i:n kakatekowit, ne:, Tas..., sayoh 'ne:chili ne: moto:ka:y wa:n mo.... Rubén Macario Martínez Neh nimono:tsa Rubén Macario Martínez, niwa:le:wa de Chilcuauhta, nika:n ne..., nipowi nika:n San Miguel. Ke:mah.