\_sh v3.0 1298 Tosepandic \lx a:almo:yo \lx_cita ia:almo:yo \ref 08625 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 06/Oct/2022 \lx a:a:wiltia \lx_cita a:a:wiltia \lx_var General \ref 04126 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jugar.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag -na:l-; +sen-; -pan-; -ye:k-; -tel-; -ta-; -lo \sig jugar con o en el agua \osten p. ej., al meterse en un charco o un río, al agarrar una cubeta llena de agua para divertirse \sig_var General \fr_n Nopili a:a:wilitih wa:n a:paliw. Yeh ika niktapatilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo jugó con agua y se mojó. Por eso le cambié la ropa. \fr_son 04126-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz a:wil \nmorf La raiz a: es un objeto incorporado, reduciendo la valencia del verbo transitivo a:wiltia \dt 18/Jan/2022 \lx a:ayakach \lx_cita a:ayakach \lx_var General \ref 03782 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Papilionoideae.Crotalaria.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para por lo menos cinco plantas de familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae, todas aparentemente del género Crotalaria y todas utilizadas para evitar que los niños se orinen mientras duermen \fr_n I:n a:a:yakach iteyo kikwih pahti, ihwa:k se: pili mokochxi:xa kite:mowah ita:kka, kiki:xtiliah iteyo wa:n kimakah mah kikwa a:kin mokochxi:xa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El a:ayakach lo usan (la gente) para medicina, cuando un niño se orina en la cama (por la noche) buscan sus frutos, le extraen sus semillas y se lo dan que se los coma quien se orina en la cama (por la noche). \fr_son 03782-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Crotalaria sp., planta colectada en la parte alta (Vista Hermosa), es una especie rastrera y tiene muchas similitudes con la especie que se da en la parte baja \sig_var 1-Tzina \sem Planta \sig Crotalaria sp., planta colectada en la parte alta (Vista Hermosa), es una especie que desarrolla tallo leñoso \sig_var 1-Tzina \sem Planta \sig Crotalaria sp., planta colectada en la parte baja (Xiloxochit), es una especie que desarrolla tallo leñoso \sig_var 1-Tzina \sem Medicinal \sem Planta \semxref ihchayakani \semxref kochxi:xpah \semxref chachayakani \semx_tipo Referente natural igual \raiz a:yakach \nsem Hasta esta fecha (20 julio 2009) se ha colectado seis tipos de Crotalaria todas nombradas con el mismo término: a:a:yakach o palabras cognadas. Parece que la gente no distingue léxicamente entre los cinco aunque si reconocen al encontrarlas que son algo diferentes. Por ejemplo, una colecta en la tierra alta (#1487) es una rastrera. Así sería bien considerar que el término a:a:yakach significa cualquier especie del género Crotalaria. \dt 17/Jan/2022 \lx acha \lx_cita ke:mah acha \lx_var Tzina \ref 07894 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa función.enfatizar \catgr Modal \deriv \infl \sig palabra modal que sigue a una afirmación, a menudo ke:mah para dar más fuerza a la declaración \sig_var Tzina \fr_n Ke:mah acha tayah kahfé:n, pero ke:meh nimitsilia pos seki yo:n taih n' a:tsí:n, ta:wa:nah. Entó:s, yehwa yo:n kinimakayah ika moxa:xpahtiah kihtowah. \fr_au JPM346 \fr_var Xalcu \fr_e Si, tomaban café pero como te decía pues algunos tomaban aguardiente, se emborrachaban. Entonces eso les daban para curarles la cruda, dicen. \fr_son 07894-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07894-01_Xalcu \fr_fuente 2011-08-23-t | 659.799 \raiz acha \dt 22/Sep/2020 \lx a:chachalakil \lx_cita a:chachalakil \lx_var Tzina \ref 08498 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gotera.de.agua.que.escurre.del.techo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gotera, abajo del los dos lados largos de una casa, que se forma al caer el agua de los techados al llover (en el pasado se acostumbraba ponerle cubetas en este lugar para juntar el agua de lluvia que se escurría del techo) \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k nipano:k ne: kalte:noh wa:n kiowtoya, nia:paliw ika a:chachalakil. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Al pasar en frente de la casa, me mojé con el agua de lluvia que salpica del techo. \fr_son 08498-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref a:te:nchachalakil \semxref kalte:na:chachalakil \raiz a: \raiz chala: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:chachalakilah \lx_cita a:chachalakilah \lx_var Tzina \ref 08482 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.donde.salpica.agua.que.se.escurre.del.techo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lugar en el suelo, abajo del los dos lados largos de una casa, donde cae el agua de los techados al llover (en el pasado se acostumbraba ponerle cubetas en este lugar para juntar el agua de lluvia que se escurría del techo) \sig_var Tzina \fr_n Ne: a:chachalakilah nochipa takwechaw:tok ihwa:k mo:stah kio:wi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ahí en donde salpica el agua del techo, siempre está húmedo el suelo cuando llueve del diario. \fr_son 08482-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref a:te:nchachalakil \semxref kalte:na:chachalakil \raiz a: \raiz chala: \raiz -lah \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:chakwa:ni \lx_cita a:chakwa:nia \lx_var General \ref 04275 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.salpicar.agua \catgr V1 \infl Clase 2a \sig aventar o hacer salpicar el agua al caminar \osten con los pies al caminar; con llantas (un coche) \sig_var General \fr_n Teh nochipa ya tia:chakwa:nia ke:man tinehnemi wa:n tite:aha:wia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tú siempre salpicas el agua al caminar y mojas la ropa que trae uno. \fr_son 04275-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz chakwa: \dt 18/Jan/2022 \lx achi \lx_cita no: achi tsikitsi:n \lx_var General \ref 01501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa igual \catgr Adj \deriv \sig igual; lo mismo; del mismo tamaño en cuanto a lo alto o lo grande \fr_n We:i a nopili. Achi i:n mopili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo ya está grande. Es igual (en estatura) a tu hijo (en estatura). \fr_son 01501-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ y reduplicación interna con /h/ : ahachichi) de poco en poco \osten pagos de una compra; trabajo que se hace poco a poco, sobre tiempo extendido \sig_var \fr_n Nikowak se: kali ne: Cuesalan. Ahachichi nikixta:wtiah wa:n ihkwi nimomela:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compré una casa allá en Cuetzalan. Lo pagué en pagos hasta terminar de liquidarlo. \fr_son 01501-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] achi a | ser suficiente (en cantidad, líquidos o sólidos que se ponen en un recipiente; dinero que se da a alguien para comprar) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo miak xine:chte:kili n' kahfe:n! Achi a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No me sirvas mucho café! Ya es suficiente (en cantidad). \fr_son 01501-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref senachichi:n \raiz achi \nota Agregar sentidos de 'algo', 'un poco'. \dt 12/Apr/2021 \lx a:chia:wit \lx_cita a:chia:wit \lx_var General \ref 02182 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pantano \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig pantano \sig_var General \fr_n Nota:lpan etok se: a:chia:wit. Nochipa ke:man nikto:ka kahfe:n wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay un pantano. Siempre que siembro café se seca por la humedad. \fr_son 02182-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takwecha:wka:n \raiz a: \raiz chia:wa (?) \dt 09/May/2021 \lx a:chia:wtah \lx_cita a:chia:wtah \ref 03671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa lugar.pantanoso \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig lugar pantanoso, donde hay pantanos \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 26/Sep/2018 \lx a:chichihtik \lx_cita a:chichihtik \lx_var General \ref 07278 (duda) no aparece en el corpus, quizá se pueda mejorar la frase en una discusión entre los tres \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado.completamente \catgr Adj \deriv \sig empapado o mojado completamente por haber absorbido mucha agua \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:ka:chichihtik ne: kowit, a:mo akah kipantsakwak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa leña está completamente mojada, nadie la tapó. \fr_son 07278-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \semxref a:to:ktok \semx_tipo Comparar \semxref a:pachtik \raiz a: \raiz chi:na \dt 07/Sep/2020 \lx achi:chika \lx_cita achi:chika \lx_var General \ref 02828 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.cada.rato \catgr Adv \deriv \infl \sig a cada rato; seguidas veces \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Jun/2021 \lx a:chi:chi:ltik \lx_cita a:chi:chi:ltik \lx_var Tzina \ref 07891 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descolorido.con.tinte.de.rojo \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \rdp_int a:+chi:chi:ltik \sig color bajo o descolorido con tinte de rojizo (p. ej., el color de ciertas flores) \sig_var Tzina \fr_n JVC313-- Para ko:rahtili:ti ok wa:n nika:n tehwa:n yo:li:k moskaltia ke:meh tasese:ya achi, yo:lik moskaltia yehwa xo:chitsí:n wa:n tehwa:n tikiliah mone:neki yo:n olo:xo:chit. Nika:n onkak ne: yo:n chi:chi:ltik wa:n onkak ne:n ista:k ..., PMX357-- Ajá, onkak n' ista:k. JVC313-- wa:n onkak yo:n, yo:n a:chihchi:chi:ltik tepitsi:n, como que ma:y..., JVC313-- Iyo:la:n chihchi:chi:ltik tepitsi:n, pané:, ke:mah yehwa yo:n. E:yi taman onkak nika:wí:n de, de n' itapalo olo:xo:chit \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC—Para que llegue a su tiempo de crecer, como acá nosotros crecen despacio las plantas porque hace frio, crece despacio la planta de la flor de sempiterna (Gomphrena serrata L.), nosotros decimos que esas plantas se chiquean. Aqui hay de las rojas, hay de las blancas ... PMX357—Si, hay blancas. JVC313-- y hay de esas de color rojo bajo, si como de ... En el centro de la flor es un poco rojo. si, esas son, hay tres tipos por acá, esos son los colores de la flor del sempiterna. \fr_son 07891-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07891-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-19-g | 170.073, 189.668 \sem Color \raiz a: \raiz chi:l \dt 22/Sep/2020 \rev \lx achichimeh \lx_cita achichimeh \lx_var Tacua \ref 01697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mismo.tamaño(pl) \catgr Adj \deriv \sig ser del mismo tamaño (seres vivos u objetos) \sig_var Tacua \raiz achi \semx_tipo Equivalente \semxref senachichi:n \nmorf Nótese que por su significado este adjetivo siempre tiene un sujeto plural. Así se pluraliza la base adjetival achi reduplicando la raíz chi y agregando el marcador del plural -n. La /i/ final se alarga en la forma plural. \dt 17/Apr/2021 \lx achichi:n \lx_alt achichimeh \lx_cita senachichi:n \lx_var Tzina \ref 01689 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mismo.tamaño(pl) \catgr Adj \deriv \sig ser del mismo tamaño \osten seres vivos u objetos \sig_var Tzina \fr_n I:n pilimeh achichi:n, sayoh ke n' oksé: kachi pili ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos niños son del mismo tamaño, sólo que uno (el otro) tiene menos edad. \fr_son 01689-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \raiz sen \raiz achi \semx_tipo Equivalente \semxref achichimeh \nmorf Nótese que por su significado este adjetivo siempre tiene un sujeto plural. Así se pluraliza la base adjetival achi reduplicando la raíz chi y agregando el marcador del plural -n. La /i/ final se alarga en la forma plural. \ncomp En Tzinacapan y Xaltipan se dice achichi:n siguiendo la mimsa forma de pluralizar que se encuentra en palabras como nochi:n; en Tacuapan, sin embargo, se pluraliza con -meh y sin el alargamiento vocálico: achichimeh. \dt 17/Apr/2021 \lx a:chichi:na \lx_cita a:chichi:na \lx_var General \ref 02585 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa absorber.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig absorber agua \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokow tein yetok ne: kowtah, a:mo pantsaktok. Wa:n ke:meh i:n ye:kkiowi neli a:chichi:na \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e La leña que tengo en el rancho no está cubierto. Y con estos aguaceros absorbe mucha agua. \fr_son 02585-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahkwa \raiz a: \raiz chi:na \dt 21/May/2021 \lx a:chikiwit \lx_cita a:chikiwit \lx_var General \ref 03798 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trampa.para.acamayas \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig trampa para atrapar acamayas por medio de carnada colocada en una canasta hecha de bejuco que una vez que entra el crustáceo, ya no puede salir \sig_var General \fr_n Nokni:w kwali kininchihchi:wa a:chikiwmeh, sa:te:pan kinnamaka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano sabe bien hacer trampas de acamayas, luego las vende. \fr_son 03798-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz a: \raiz chikiw \nsem Véase xilite:mowa acerca de los crustáecos y sus trampas. \ency Grabación, ilustración \dt 17/Jan/2022 \lx a:chipa:wa \lx_cita a:chipa:wa \lx_var Tacua \ref 02895 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.estanque \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Jun/2021 \lx a:chi:pechi:chi:ltik \lx_cita a:chi:pechi:chi:ltik \lx_var Xaltn \ref 07890 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descolorido.rojizo \catgr Adj \deriv \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \sig descolorido o con color bajo, no fuerte, (una tela, flor) con tinte rojizo \sig_var Xaltn \fr_n EGS-- Yehwa i:n, ¿ke:niwki ne:n itapalo, kostik, chi:chi:ltik o ke:niwki? MSF-- Ata medio, medio a:chi:pechi:chi:ltik, aha:chi:petik, wa:n telahwiya:k, ahwiya:k, ahwiya:k, [ke:]meh iwki a nanakatsí:n. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e EGS-- ¿Este tipo de hongo cuál es su color, amarillo, rojo o cómo es? MSF-- Es un poco descolorido con tendencia a rojo, es un color bajo y tiene un aroma muy rica, rica, rica como si fuera carne. \fr_son 07890-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07890-01_Xaltn \fr_fuente 2011-07-26-o | 1439.009 \sem Color \raiz a: \raiz chi:pe (?) \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \dt 22/Sep/2020 \rev \lx a:chi:pemoradi:toh \lx_cita a:chi:pemoradi:toh \lx_var General \ref 08546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el a:chi:pe; morado \glosa descolorido.morado \catgr Adj \deriv \infl \sig descolorido o con color bajo, no fuerte, (una tela, flor) con tinte morado \sig_var General \fr_n ADA-- Yehwa i:n xiwtí:n (ta:lokot), ne:, bueno tine:chilwih ya ka:ni mochi:wa, ¿ke:niwki n' ixiwyo ox xo:chiowa oso teyowa? JVC-- I, I... Ixo:chio moradito, moradito pero moradito a:chi:pemoradi:toh sah wa:n wa:n moskaltia wehkapan se:, se: cuarta sah de wehkapan moskaltia yo:n xiwtsí:n. Wa:n ika se: tako:tsi:n sah panki:sa moye:kmahmaxalowa. Miak maxal kipia pero ye:kma:pisi:ltik ma:we:weyak ma:pisi:ltik wa:n pitsaktsí:n n' ikowyotsí:n. Pos yehwa semi, semi kwali pahti yehwa ne:n, n'neltoka ke pahti porque yehwa neh ne:chmakayah nota:tahwa:n tehsá: ihkó:n ne:chiliah a:mo nikelka:wa. Tein yeski ne:chmachti:skeh nikel..., nochipa nikelna:miktok hasta nimikis nikelna:miktiá:s. Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Bueno pues ya me dijiste donde se da de esta hierba (ta:lokot, Polygala paniculata L.), ¿pero como son sus hojas, sabes si florea o como son sus frutos? JVC-- Sus flores son moraditos, moraditos, moraditos, moradito de color bajo y sólo crece como una cuarta (20 cm) de alto. Y de una sola vara crece y se ramifica. Es de muchas ramas pero de hojas angostitas, de hojas alargadas y angostas y ramas delgadas. Es muy efectiva para remedio, y creo que es sirve para remedio porque eso es lo que a mi me daban mis padres y ahora no se me olvida nada. Lo que sea que me enseñen nunca se me va a olvidar hasta que me muera me voy a ir acordando. Si. \fr_son 08546-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08546-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-23-e | 204.049, 240.657 \sem Color \raiz a: \raiz chi:pe (?) \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:chi:petia \lx_cita a:chi:petia \lx_var General \ref 01978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.pálido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse o quedarse pálido (una persona de su apariencia, p. ej., por haberse asustado) \sig_var 1-Tzina \sig descolorarse, quedarse descolorido \osten tela, madera \fr_n JVC-- Seki ne: ahkokopa wi:tseh, ata ne:n ahkopatokni:wa:n ne: Xocoyolo kinamakakih n' kalkowit. Takaya:wah, ahokowit, ke:meh, ke:meh xoxowik chi:chi:ltik. Takaya:wakih ahokowit wa:n cuando wa:ki a pos a:mo chi:chi:ltik ok, a:chi:petia ya. Ke:mah, wa:n ahoktik, porque n' ahokowit eti:k, a:mo ke:meh tanamalwa:ts. AND-- Ahoktik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Unos que vienen de por allá arriba, la gente que vive en tierras altas, de allá de Xocoyolo, vienen a vender madera para construir casas. Vienen a engañar que es el Matudaea trinervia Lundell (ahkokowit), como es, como es verde (no está seco), es de color rojizo. Vienen a mentir que es el Matudaea trinervia pero cuando ya se seca pues ya no es de color rojizo sino se descolora, tomando un color rojo pálido o rojo bajo. Si, y es liviano porque el ahkokowit es pesado, no es como el tanamalwa:ts. AND-- Es ligero. \fr_son 01978-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-27-d | 862.315, 880.503 \sem Color \raiz a: \raiz chi:pe (?) \nsem Aunque EGS301 dio la frase ilustrativa I:n tilmah a:chi:petiak. Xa porin nikto:naltatih ('Esta ropa se descoloró. Tal vez sea porque dejé que se asoleara.') utilizando este verbo para la descoloración de una tela, al revisar la entrada ADA300 comentó que se usa a:chi:petia solamente para personas que pierden su color, por ejemplo por susto. Para telas u objetos que se descoloran se utiliza i:xki:sa. Sin embargo, dijo que a:chi:petik sí se emplea con tela. \dt 21/Apr/2021 \rev \lx a:chi:petik \lx_cita a:chi:petik \lx_var General \ref 00016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.color.bajo \catgr Adj \deriv \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0+ye:k-; 0+tel \sig de color bajo, no fuerte \osten particularmente flores, pero también cosas como telas \sig_var General \fr_n Kita:lia n' i:n kowtanepano:l ika se: taselo:t mono:tsa chamakih, chamakih ika tepe:xi:lo:t. Yehwa n' tachihchi:wa n' chamakih, we:weyak ihkó:n mahyá:, este, onkak chi:chi:ltik, kostik, ista:k, xokoyo:ltsi:n, n... a:chi:petik wa:n xokotik. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Ponen los palos adornados con la flor de heliconias, heliconias con hojas de tepexilote. Con eso heliconias adornan (los altares), de hojas largas, este, hay rojas, amarillas, blancas, un color combinado entre rojo fuerte, café y blanco, hay otro de color bajo y (otro) verde. \fr_son 00016-01_corp_Tzina-JSI331_cortada \fr_fuente 2009-09-20-d | 14.569, 41.927 \sig [col] kostik a:chi:petik | [lit., 'amarrillo de.color.bajo'] de color amarillo bajo, no fuerte \fr_n Ke:mah, pos papaya onkak miak taman, ke:meh yo:n seki kiliah nehjó:n papaya yo:n tein itahta:i, nehjó:n yeh xo:..., xo:chiowa wa:n ma:..., ma:tohtokotstik mochi:wa, we:noh, mota:lia itech ko..., kowke:span ixo:chiotsi:n. Wa:n ixo:chiotsi:n achi, a:chi a:kostik, a:mo semi kostik, a:kostik sah, medio pochiktik, pero a:kostik, mah tikihto:ka:n a:kostik xo:chit, a:mo kostik kwaltsi:n. Kostik a:chi:petik wa:n poso:ni ixo:chiotsi:n kowke:span wa:n ke:mah mopilowa ya kowtet, mochi:wa pero tsikitsi:n ke:meh xokot sah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, pues hay muchas variedades de papaya, como el que le llaman papaya cimarrón, esta florea y sus ramas no son tan largas, las flores nacen en el tallo. Y sus flores son un poco descoloridas con tendencia a amarillas, no son muy amarillas, son de color bajo, amarillas, un poco blanquisas pero una amarilla descolorida, podemos decir que son de color bajo, no tienen un color amarillo bonito Son descoloridas con tendencia a amarillo y las flores nacen en el tallo y ahí mismo nace el fruto. El fruto es muy pequeño, como el tamaño de una naranja. \fr_son 00016-02_corp_Tzina_faltar \fr_fuente 2012-07-30-b | 31.709, 63.529 \sig [col] chi:chi:ltik a:chi:petik | [lit., 'rojo de.color.bajo'] de color rojo bajo, no fuerte \fr_n AND-- ¿Ista:k oso tsih...? JVC-- N' a:kolin ne:n ixo:chio me..., medio, chi:chi:ltik a:chi:petik n' ixo:chio n' a:kolin. Ke:mah, wa:n ne: pané: tiki:xmati yo:n kinamakah kwesala:n a:ko:lxo:chit, kiliah ata yo:n yo:n kinamakah yo:n achi tepe:wi xo:chit wa:n olo:chposo:ni ihkwí:n. Yehwa n' ixo:chio, igualito yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- ¿Es blanco o ...? AND-- Las flores de ajonjolí son un poco rojos .... JVC-- Son de rojo bajo las flores de ajonjolí. Sí, y parece que las conocemos como (a:ko:lxo:chit) esas flores que venden en Cuetzalan, así les llaman ésas que luego se caen los pétalos y florecen juntas al mismo tiempo. Esas flores son igualitas. \fr_son 00016-03_corp_Tzina_faltar \fr_fuente 2013-07-22-n | 393.808, 407.728 \sig [col] ista:k a:chi:petik | [lit., 'blanco de.color.bajo'] de color blanco bajo, no fuerte \fr_n AND-- Pos ixo:chio (del ahmolkilit) ne:n nochi ne:n pané: aha:chi:petik. A:chi:petik, ista:k. A:chi:petik, a:mo semi telchi:chi:ltik. JVC-- Pané: ista:k. Ista:k a:chi:petik, mo..., kostik, kostik pero a:chi:petik. Ke:mah. Wa:n de pa..., de pawetsi a xo:chitsi:n, moka:wa ya xoxoktsi:n ne: i..., yo:n i..., kowtetsi:n para moskaltia, ata yo:n iteyo mahyá: kipia e..., komoke de ehe:yi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- A pues sus flores (del Phytolacca rivinoides Kunth & C.D. Bouché) todas son como de color bajo. Son de color bajo, blanco, de color bajo, no son muy rojos. AND-- Son como blancas, blancas de color bajo, se …, son amarillas, amarillas pero de color bajo. Si. Y cuando ya se caen las flores. ya queda verde lo que será el fruto que ya va a crecer, tiene sus frutos como divididos en tres. \fr_son 00016-04_corp_Tzina_faltar \fr_fuente 2013-07-21-h | 385.756, 404.437 \sig [col] xoxoktik a:chi:petik | [lit., 'verde de.color.bajo'] de color verde bajo, no fuerte \fr_n JVC-- Ke:mah, se: kikwa ya tsapot pero neli MJT-- Ke:mah. JVC-- ina:kayo, n' iihtikyo ne:, ata ne:, achi medio kos..., medio xohxoxoktik, xoxoktik, xoxoktik a:chi:petik. MJT-- Ke:mah, tahtaman sah, mahyá: yo:n .... JVC-- Ke:mah, iwkitik, iwkitik ke:meh yo:n. MJT-- Ke:mah, xoxoktik.\fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Si, uno ya se come los zapotes pero es cierto, MJT-- Si. JVC-- la parte carnosa, lo de adentro, pues este es un poco ama…, bueno es verdoso, es verde, es verde bajo. MJT-- Sí, son raros, se parece a…, JVC-- Si, se parece, se parece como ése. MJT-- Si, son verdes. \fr_son 00016-05_corp_Tzina_faltar \fr_fuente 2012-07-25-h | 73.391, 86.677 \sem Color \raiz a: \raiz chi:pe (?) \nsem La palabra a:chi:petik refiere al color bajo, generalemente de flores pero también de tela o cosas similares. Generalmente son así por naturaleza no por haberse bajado de intensidad de color. Cuando algo bajo de color por el tiempo, el sol, el color, se utiliza una forma de i:xki:sa. En una búsqueda por el corpus de textos en enero 2018 se encontraron 18 ocurrencias de a:chi:petik precedido por un color: 12 veces amarrillo (kosti), 1 vez verde (xoxoktik) y una vez rojo (chi:chi:ltik). Aparentemente se pueden formar compuestos de a:chi:petik con colores pero hasta la fecha (oct. 2011) solamente se ha manifestado uno: a:chi:pechi:chi:ltik. En una búsqueda por el corpus de textos en octubre 2011 se encontraron siete ocurrencias de a:chi:petik precedido por un color: 5 veces amarrillo (kosti), 1 vez verde (xoxoktik) y una vez rojo (chi:chi:ltik). Aparentemente se pueden formar compuestos de a:chi:petik con colores pero hasta la fecha (oct. 2011) solamente se ha manifestado uno: a:chi:pechi:chi:ltik. \nmorf La etimología es a:chi:petik no está claro como no existe chi:petik ni algo parecido. Hay seis palabras que aparecen en el corpus hasta la fecha (2018-01-09): a:chi:petik, a:chi:petia, a:chi:pechi:chi:ltik a:chi:pemoradi:toh, chi:chi:la:chi:petik y ma:a:chi:petik aunque la forma mucho más común es el adjectivo a:chi:petik con 107 de 115 ocurrencias. De las ocurrencias de a:chi:petik un total de 14 son reduplicados: aha:chi:petik. Una vez a:chi:petik ocurre con ye:k- como prefijo y una vez aha:chi:petik ocurre así. Es interesante que el orden de la incorporación de colores puede variar: chi:chi:la:chi:petik y a:chi:pechi:chi:ltik. Pero parece que es más común que el color precede. En algunos casos se escribe como dos palabras: ista:k a:chi:petik y kostik a:chi:petik. \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx a:chi:wanimeh \lx_cita a:chi:wanimeh \lx_var General \ref 01989 (duda) usar frase del corpus que es más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacedores.de.la.lluvia \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig seres que por creencia tradicional creen que son los responsables de causar la lluvia, son como niños pequeños que habitan en el agua (p. ej., en los rios y las pozas). \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo se: koli:nia ne: a:xoxowi:l pe:wa kiowi. Kihtowah ompa yetokeh a:chi:wanimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si si uno agita el agua de esa poza empieza a llover. Dicen que están allí los que lo hacen llover. \fr_son 01989-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \raiz a: \raiz chi:wa \ency Grabación \dt 21/Apr/2021 \lx a:chi:wi:l \lx_cita a:chi:wi:l \lx_var General \ref 02358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.para.las.manos.al.hacer.tortillas \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig agua que se coloca en una ollita al lado del metate o comal y que usan las mujeres para lavarse las manos cuando están moliendo nixtamal o echando tortillas \sig_var General \fr_n Nika:n yetok tein ika tikwis moa:chi:wi:l wa:n nika:n yetok monexko:n. Ke:mah, nika:n yetok nochi ne: toni tikwiti, yetos nochi, yeh no: igual, ne:pa ka:mpa yeh kitama:ktihkeh no: kitama:ktihkeh n' okichpil wa:n ka:mpa siwa:pil no: igual kitama:kti:tih. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí está el traste que debes usar para el agua de moler y aquí está para que pares el nexkon. Sí aquí están todos tus trastes, tiene que estar todo está listo, el joven igual allá le entregaron también sus herramientas y a donde llega la muchacha también le van a entregar. \fr_son 02358-01_corp_Xaltn-MFC307_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-p | 1254.852, 1273.211 \sem Herramienta-cocina \raiz a: \raiz chi:wi \raiz2 a:chi:wi:l \dt 12/May/2021 \lx a:chi:wi:lkowit \lx_cita a:chi:wi:lkowit \lx_var General \ref 02844 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.umbellatum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Solanum umbellatum Mill., planta de la familia Solanaceae. Según Rubén Macario si crece grande se puede usar para leña y tambíen los perros se lo comen cuando se empachan y les provoca el vómito. Algunos lo llaman kru:skowit. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n a:chi:wi:lkowit ixiwyo kipia mahyá: tatix, komo se: kiteki n' ixiwyo tsohya:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de a:chi:wi:lkowit tienen (algo) como polvo, si se cortan sus hojas huelen mal. \fr_son 02844-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref kru:skowit \semxref xa:lkwitakowit \raiz a: \raiz chi:wi \raiz kow \nsem Otros lo conocen como xa:lkwitakowit. \dt 03/Jun/2021 \lx a:chi:wi:lkwi \lx_cita moa:chi:wi:lkwi \lx_var General \ref 02211 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa usar.el.agua.para.moler \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \sig tomar o usar el agua para moler al moler la masa sobre metate \sig_var General \fr_n Yo:n me:liohko:mit tikilia:yah pero tein yo:n ata mahyá: tamalko:mit, we:i. Pero ekintsi:n pané: a:mo no: semi onkakeh ok. Onkakeh Zacapoaxtla, neli seki onkakeh ok wa:n n'pia ok neh, me:liohko:meh nikimpia o:me ok wa:n cuartillako:meh. Nikimpia ok, nikowa wa:n nike:wa, nik..., nikimpia, mm. Wa:n cazuela wa:n tein ika nimoa:chi:wi:lkwis se: tikilia:yah kaxahpa:s, kaxahpa:s wa:n tein ika ne: nikwahkalo:s n' a:t tsiwahkal. Tsiwahkal para a:mo tein a:man onkak tsiwahkal, kowtsiwahkal onkakeh nika:n, ne: ka:mpa neh nimoskaltih, we:noh ka:mpa a:man ninemi. Ta:kih ok yo:n kwama:pan, a:mo, a:mo yo:n kwomekat, kwama:pan. Kilia:yah kowtsiwahkal, yehwa yo:n no: semi listo x'pia para komo tikma:petskoh pos i:ksá: tapa:nih. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Ése le llamabamos me:liohko:mit (olla de barro grande para hacer atole o tamales) pero ése, que se parece a la olla para hacer tamales, es grande. Pero parece que ahora ya no hay muchos. Sí lo hay en Zacapoaxtla, es cierto, todavía hay algunos, yo todavía tengo un me:liohko:meh y cuartillako:meh. Todavía tengo, lo compro y los guardo, todavía los tengo, mm. Y una cazuela y con el que voy a echar el agua para lavarme las manos cuando muela, uno que le llamamos kaxahpa:s y con el que voy a jicarear el agua, una jícara. Una jícara pero no es la jícara que hay ahora, si no el kowtsiwahkal que hay aquí, allá donde yo crecí, bueno, donde ahora vivo. Todavía se dan en las ramas de la planta. No, no es ese bejuco, sobre las ramas, le llamaban kowtsiwahkal, ese debes tenerlo a la mano porque si lo sueltas, a veces se quiebra. \fr_son 02211-01_corp_Xaltn-MFC307_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-f | 1251.853, 1320.532 \raiz a: \raiz chi:wi \raiz kwi \raiz2 a:chi:wi:l \rev \dt 09/May/2021 \lx a:chi:wi:lkwia \lx_cita ia:chi:wi:lkwia \lx_var General \ref 01560 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \pres_el a:chi:wi:l \glosa vasija.para.agua.de.moler \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig vasija de barro, de plástico o de jícara natural que se coloca junta al metate y se llena de agua que las mujeres usan para mojarse las manos al hacer tortillas \sig_var General \fr_n Ke:mah, a:mo sayoh porque ahsik a pos iwki a, mm, kipia ke no:, kipia ke:meh okichpil kwi:ka ni..., n' icositas, igual siwa:pil kimakah icositas. Porque yo:n yetok a, itso:tsokol, antes ok kichihchi:wilia:yah, kipaxapohwilia:yah, kisenxapohwilia:yah para n' itso:tsokol kweka:was. Ihko:ni kichi:wayah wa:n no: ne:n ia:chiwi:lkwia, te:mona:n kipantenexwia:ya n' a:chi:wi:lkwilo:ni. Tikihtowah kipantenexwia para kwaltsi:n ne: mah no: wehka:wa porque n' tenex semi tayo:lchika:wa. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Sí, no sólo porque ya llegó (la novia) y así se queda, mm, también deben, también debe ser como el joven que lleva sus cositas, iguala a la muchacha le dan sus cositas. Porque desde antes ya tienen listo su cántaro, desde antes lo arreglan, le echan agua con jabón por encima, le ponían jabón al cántaro para que dure. Así lo hacían y también el traste en donde almacenaban agua para mojar la masa, la suegra le echaba jabón al traste para el agua de moler. Dicen que le echaban cal por encima para que durara un buen tiempo, porque la cal reforzaba al traste. \fr_son 01560-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-21-p | 1273.211, 1318.776 \raiz a: \raiz chi:wi \raiz kwi \raiz2 a:chi:wi:l \nsem Como casi todas las palabras con el instrumental -lo:ni ésta parece ser un neologismo que se creó para representar un sustantivo que no tiene nombre propio en el SNP náhuat. En el náhuatl del valle del Balsas (Guerrero central) existe la palabra a:chi:wi:ltepalkatl para la vasija que se llena de agua para moler sobre metate. En el náhuat SNP se diría algo como i:n nikwis para noa:chi:wi:l ('Voy a usar éste para mi agua de moler') o bien ika i:n xikte:ka moa:chi:wi:l ('Vierte tu agua para moler en esta vasija'). Hay otras palabras, aparentemente también neologismos o por lo menos no muy común, asociadas en la misma acción o sustantivo: a:chi:wi:lkwi y, en la frase ilustrativa de esta entrada, a:chi:wi:lkwilo:ni (obligatoriamente posesionada). \sem Herramienta-cocina \dt 15/Apr/2021 \rev \lx a:chi:wi:lkwilo:ni \lx_cita a:chi:wi:lkwilo:ni \lx_var General \ref 08114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \pres_el a:chi:wi:l; -lo:ni \glosa vasija.para.agua.de.moler \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig vasija de barro, de plástico o de jícara natural que se coloca junta al metate y se llena de agua que las mujeres usan para mojarse las manos al hacer tortillas \sig_var General \fr_n Ke:mah, a:mo sayoh porque ahsik a pos iwki a, mm, kipia ke no:, kipia ke:meh okichpil kwi:ka ni..., n' icositas, igual siwa:pil kimakah icositas. Porque yo:n yetok a, itso:tsokol, antes ok kichihchi:wilia:yah, kipaxapohwilia:yah, kisenxapohwilia:yah para n' itso:tsokol kweka:was. Ihko:ni kichi:wayah wa:n no: ne:n ia:chiwi:lkwia, te:mona:n kipantenexwia:ya n' a:chi:wi:lkwilo:ni. Tikihtowah kipantenexwia para kwaltsi:n ne: mah no: wehka:wa porque n' tenex semi tayo:lchika:wa. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Sí, no sólo porque ya llegó (la novia) y así se queda, mm, también deben, también debe ser como el joven que lleva sus cositas, iguala a la muchacha le dan sus cositas. Porque desde antes ya tienen listo su cántaro, desde antes lo arreglan, le echan agua con jabón por encima, le ponían jabón al cántaro para que dure. Así lo hacían y también el traste en donde almacenaban agua para mojar la masa, la suegra le echaba jabón al traste para el agua de moler. Dicen que le echaban cal por encima para que durara un buen tiempo, porque la cal reforzaba al traste. \fr_son 08114-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08114-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-21-p | 1273.211, 1318.776 \raiz a: \raiz chi:wi \raiz kwi \raiz2 a:chi:wi:l \nsem Como casi todas las palabras con el instrumental -lo:ni ésta parece ser un neologismo que se creó para representar un sustantivo que no tiene nombre propio en el SNP náhuat. En el náhuatl del valle del Balsas (Guerrero central) existe la palabra a:chi:wi:ltepalkatl para la vasija que se llena de agua para moler sobre metate. En el náhuat SNP se diría algo como i:n nikwis para noa:chi:wi:l ('Voy a usar éste para mi agua de moler') o bien ika i:n xikte:ka moa:chi:wi:l ('Vierte tu agua para moler en esta vasija'). Hay otras palabras, aparentemente también neologismos o por lo menos no muy común, asociadas en la misma acción o sustantivo: a:chi:wi:lkwi y, en la frase ilustrativa de esta entrada, a:chi:wi:lkwia (obligatoriamente posesionada). En una grabación la misma María Ocotlán Fermín refiere al recipiente con agua para lavar las manos al moler como kaxahpa:s; véase kaxahpa:s. \sem Herramienta-cocina \dt 23/Sep/2020 \rev \lx achka \lx_cita achka \lx_var General \ref 04733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.cada.rato \catgr Adv-tiempo \catgr Adv-lugar \deriv \sig a cada rato; frecuentemente; seguido \sig_var General \fr_n Ne: tepos tein yowi noxola:l achka wehweliwi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese camión que va a mi pueblo se descompone a cada rato. \fr_son 04733-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz achka \dt 24/Jan/2022 \lx achka \lx_cita achka \lx_var General \ref 02824 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.cada.rato \catgr Adv \deriv \sig a cada rato \sig_var 1-Tzina \fr_n Achka tita:tapowa. Komo tinentoti kalan a:mo xikalaki ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Abres la puerta a cada rato. Si vas a estar afuera ya no entres. \fr_son 02824-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:chi:chika \raiz achka \dt 03/Jun/2021 \lx a:chochopotsa \lx_cita a:chochopotsa \lx_var General \ref 02373 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agitar.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig agitar el agua haciendo muchas salpicaduras; chapotear \osten al nadar en forma brusca, al jugar en el agua (p. ej., los niños que no saben nadar), al golpear la superficie del agua con un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pi:pil a:chochopotsah ihwa:k ahkwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos niños agitan mucho el agua cuando nadan. \fr_son 02373-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz chopo: \dt 13/May/2021 \lx a:chopo:ni \lx_cita a:chopo:ni \lx_var General \ref 02250 (duda) CSC usaría chopo:nito \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chapotear(agua) \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig chapotear o provocar la salpicadura de agua \osten al caerse o aventarse con fuerza a un rio, pozo, lago \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n itskwinti pawetsik wa:n a:chopo:n itech we:ia:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro se cayó y hizo salpicar con fuerza el agua del río. \fr_son 02250-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz chopo: \nsem El verbo a:chopo:ni refiere al resultado que causa un cuerpo pesado que se mete o se avienta con fuerza al agua, p. ej., alguien tirándose a una alberca y cayendo al agua de plano con el cuerpo. No se dice a:chopo:ni en referencia al clavado de alguien que se mete de cabeza sin levantar mucha agua. \dt 09/May/2021 \lx achto \lx_cita achto \lx_var General \ref 03928 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa antes \catgr Adv-tiempo \deriv \sig antes \sig_var General \fr_n Achto a:mo semi takawa:nia ke:meh a:man. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Antes no hacía tanto calor como ahora. \fr_son 03928-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig primero \osten en orden, de una secuencia, por ejemplo al hacer un procedimiento \sig_var General \fr_n Ke:man se: tamana, achto se: kipa:tska n' owat, sa:te:pan se: kimolo:ntia n' nekwa:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se prepara panela, primero se exprime la caña, después se hierve el jugo. \fr_son 03928-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz achto \dt 17/Jan/2022 \lx achtoti \lx_cita achtoti \lx_var General \ref 02357 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adelantarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rendir (en cuanto a la maduración de vegetales, frutos) al principios de una temporada de producción \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man nokowtsapow achtotik. Niknamakak wa:n kwali ne:chixta:wilihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora mi mamey rindió temprano (en la temporada). Lo vendí y me lo pagaron bien. \fr_son 02357-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz achto \dt 12/May/2021 \lx achtowia \lx_cita moachtowia \lx_var General \ref 07016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa anticiparse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : moachtowia) anticiparse; ser el primero, adelantarse (en hacer algo) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n niman tato:kak i:n xiwit, moachtowih ta: seki tokni:wa:n aya:mo tato:kah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este año mi papá sembró luego, se adelantó proque las demás personas no han sembrado todavía. \fr_son 07016-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz achto \dt 16/Feb/2022 \lx a:chá: \lx_cita a:chá: kiowis \lx_alt a:xá: \lx_var General \ref 03254 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quizás \catgr Modal \deriv \sig quizás; posiblemente; a lo mejor; tal vez \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta a:chá: niá:s nikwahkowiti:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Quizás manaña vaya yo a traer leña. \fr_son 03254-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ch \raiz sa: \nraiz Véase comentarios sobre {a:ch} en el diccionario de raíces. \dt 03/Jul/2021 \lx a:e:ktia \lx_alt a:ye:ktia \lx_cita a:e:ktia \lx_var General \ref 02793 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.estanque \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig limpiar estanque \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech mayo nochi n' a:ichkwalmeh kaxa:nih oso wa:kih, ihwa:k se: a:e:ktia. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de mayo todos los estanques reducen su contenido de agua o se secan, es cuando la gente los limpia. \fr_son 02793-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref a:chipa:wa \semxref a:ichkwale:ktia \semxref a:ichkwalchipa:wa \raiz a: \raiz e:k \nsem Según Ceferino Salgado en Tacuapan se usa la palabra a:chipa:wa. \dt 14/Jul/2021 \lx a:e:lsi:mia \lx_alt a:e:ltsi:mia \lx_cita moa:e:lsi:mia \lx_var General \ref 00641 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahogarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig (con reflexivo: moa:elsi:mia) ahogarse en el agua \osten p. ej., personas en los ríos \sig_var General \fr_n Ya:lwa seki pi:pil yahka we:ia:t a:ahkwitoh wa:n se: okichpil moa:eltsi:mih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer unos muchachos fueron al rio grande a nadar y uno de los jóvenes se ahogó. \fr_son 00641-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz e:lsi:mi \nsem Para animales que se ahogan se usa la palabra a:tohtolowa en forma reflexivo: moa:tohtolowa. Es posible que es uso de a:elsi:mia para 'ahogarse (en un río)' es una extensión o calco del uso del término e:lsi:mia como 'ahogarse en la comida' que se convierte en a:e:lsi:mia como 'ahogarse en el agua'. Nótese que en Tacuapan se dice e:ltsi:mia. \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx a:emo:l \lx_cita a:emo:l \lx_var General \ref 06886 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles.de.olla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig frijoles de olla en caldo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikmanak et wa:n tikwahkeh a:emo:l. A:mo niktsoyo:nis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Herví frijoles y los comimos como frijoles de olla. No los voy a freír. \fr_son 06886-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz a: \raiz e \raiz mo:l \dt 01/Jun/2020 \lx a:emo:l \lx_cita a:emo:l \lx_var General \ref 02891 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles.de.olla \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig frijoles de olla, hervidos con condimento \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Jun/2021 \lx a:etok \lx_cita a:etok \lx_var General \ref 08360 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.en.agua \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar dentro de o cubierto de agua \osten semillas; jonote; objetos que se ponen a remojar \sig_var General \fr_n Yo:n kipia que no: po:wtok sah n' to:nal, ka:nachi to:nal etok, a:etok para se: kipa:ka ya nejó:n. Neh a:mo nikmatiskia sanoke ne:ka, ne:k..., ne:ka to:nal cuando tapa:tska:yah ne: no..., nowe:ita:twa:n, yehwa:n te:ch..., te:chilia:yah ke:ní:w kichi:wah yo:n. Wa:n hasta te:chne:xtilihka nowe:ita:t ke:ní:w se: ki..., ke:ní:w se: kiehke:wati yo:n xo:no:t, ke:ní:w se: kichipa:wa. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Se deben de contar los días que debe estar, estar dentro del agua para que se lave. Yo no lo iba a saber pero hace muchos años cuando hacían panela mis abuelos, ellos nos decían cómo se hace éste. Y mi abuelo también me enseñaba cómo se saca el jonote del árbol y cómo se hacía para lavarlo. \fr_son 08360-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08360-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-14-e | 187.301, 207.773 \raiz a: \raiz e \dt 26/Sep/2020 \rev \lx aha:wi \lx_alt aha:wixiwit \lx_cita aha:wi \lx_var General \ref 03580 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Syngonium.podophyllum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Syngonium podophyllum Schott y Syngonium neglectum Schott, plantas de la familia Araceae. Sus hojas tiernas de la planta chica sirven para succionar la pus de las heridas infectadas y sus frutos sirven para comer. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n aha:wi mochi:wa kowke:span. Ihwa:k oksi n' i:ta:kka kostia, se: kiteki wa:n kwali se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El aha:wi se da en el tronco de los árboles. Cuando madura su fruto se pone amarillo, se corta y se puede comer. \fr_son 03580-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Comestible-fruto \sem Planta \semxref ta:lcha:wis \semx_tipo Referente natural igual \raiz aha:wi \nraiz aha:wi | puede tener como raíz a:, de a:t 'agua' y más directamente y derivandose de aha:wia 'regar'. \dt 17/Jan/2022 \lx aha:wia \lx_cita kiaha:wia \lx_var General \ref 06946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \vease a:wia \raiz a: \dt 15/Aug/2018 \lx aha:wita:kilo:t \lx_cita aha:wita:kilo:t \lx_var Tzina \ref 07918 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruto.de.Syngonium.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fruto o inflorescencia comestible, cruda, del Syngonium podophyllum Schott o Syngonium neglectum Schott, tipos de Araceae que se llama aha:wi (en su forma terrestre se llama ta:lcha:wis) \sig_var Tzina \fr_n Wa:n de chika:wa ya de..., kostia paniá:n wa:n taihtik chi:chi:ltik ne: o..., oso yo:n ihtimorado ya ne:n taihtik kak..., n' kakawat de n' aha:wita:kilo:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Cuando ya se madura, se pone amarillo la cáscara (del fruto) y por dentro rojo o a veces morado por adentro de la cáscara del fruto del Syngonium podophyllum. \fr_son 07918-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07918_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-i | 161.939 \raiz aha:wi \raiz ta:ki \nsem El fruto, como granada alargada, se abre y se come la pulpa interior con todo y semilla. \dt 22/Sep/2020 \lx aha:witet \lx_cita aha:witet \lx_var Tzina \ref 07919 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.Syngonium.podophyllum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig la semilla, o más bien las semillas, del fruto del Syngonium podophyllum \sig_var Tzina \fr_n A-- Kiolo:wiah para ki:sa yo:n i..., iteyo ya iwa:n mahyá: aha:witet ata ki:sa iwa:n ipachyo. I... ke:mah, ne:, B-- Ke:mah. ke:mah, kwaltsi:n mah..., ah..., aha:witet, neli kwaltsi:n iteyotsi:n. \fr_au JVC313, MJT354 \fr_var Tzina, Yohua \fr_e A-- Lo desgranan (el kowe:lo:t, Monstera cf. acuminata) frotándolo contra un olote para que ya salgan las semillas, la semilla se parece a la del Syngonium podophyllum, sale con fibra. Si, pues ... B-- Pues si, si, como las semillas del Syngonium podophyllum, las semillas son muy bonitas. \fr_son 07919-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07919_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-25-m | 233.682" \raiz aha:wi \raiz te \dt 22/Sep/2020 \lx aha:wixiwit \lx_cita aha:wixiwit \lx_var Tzina \ref 07920 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoja.de.Syngonium.podophyllum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig la hoja del Syngonium podophyllum \sig_var Tzina \fr_n A-- Ka:sá: ika ike:span de wehweikowit, ike:span se: kita ke:meh tehkoh. B-- Kiwawa:nah, ne:si. A-- De ompa yetok yo:n aha:wixiwit, pos kipetah. \fr_au AND308, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A-- En algunas partes hay árboles grandes (de kowxokot Spondias mombin) uno nota como suben (los animales para comer los fruto) sobre el tronco. B-- Lo rasgan, se ve. A—Y como ahí hay hojas del Syngonium podophyllum pues las aplastan (con las patas al subir sobre el tronco). \fr_son 07920-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07920_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-a | 113.622 \raiz aha:wi \raiz xiwi \dt 22/Sep/2020 \lx ahchi:wa \lx_cita kiahchi:wa \lx_var General \ref 07648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cambiar de lugar; quitar (un objeto de donde está) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikahchi:wa i:n ko:mit nika:n tiketstok, ompa niketsati i:n xi:kal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Quita esta la olla que aquí está parada, allá voy a poner esta jícara. \fr_son 07648-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taahchi:wa) mudar a las vacas y toros de un lugar donde están apacentando a otro \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n mo:stah kwalka:n taachiwa ne: ixta:wat. A.mo toaxkawa:n kwa:kwehmeh no:pá:n sayoh tachia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá muda las vacas por las mañanas en ese potrero. Las vacas no son nuestras mi papá sólo las cuida. \fr_son 07648-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ah \raiz chi:wa \dt 16/Sep/2020 \lx ahchi:wilia \lx_cita kiahchi:wilia \lx_var General \ref 04946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cambiar de lugar, quitar \osten algo de o para alguien \sig_var General \fr_n No:pá:n kiahchi:wili:ti noa:wi ixa:l. Ye:kohti kite:milikoh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá va a cambia de lugar la arena de mi tía (para ella). Se la dejaron en el mero camino. \fr_son 04946-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ah \raiz chi:wa \nota Buscar en el corpus. \dt 24/Jan/2022 \lx ahcholiskaltia \lx_cita moahcholiskaltia \lx_var General \ref 08553 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer.frondoso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag -na:l; +sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \sig crecer frondoso \osten plant \sig_var General \fr_n Mah mosowa n' imaxalyo (texokowits), sanoke moskaltia, momahmaxaltia pero tsikitsitsi:n n' imaxalwa:n, a:mo sanké:n we:i kowit moskaltia. Wa:n a:mo más moskalti:s porque niki:xehekowa neh mahyá: yo:n ma:tehtesontia ya, casi ka:n, mah, mah tikihto:ka:n ompa neskaltilistami a n' kowtsí:n porque se: kowtsí:n tein, tein kwaltsi:n moahcholiskaltia wa:n tein wehkapania niman xkita. Moskaltihtiw, moahoktiw wa:n xoxoktik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e No se extienden sus ramas (texokowits, Xylosma panamensis Turcz.) sino que solamente crece, se ramifica pero sus ramas son pequeñas, no crece como los árboles grandes. Y no crecerá más porque yo pienso que ya empieza a morirse de las ramas, casi no, se puede decir que ahí ya termina su reproducción porque un arbolito que crece muy frondoso y alto luego se ve. Va creciendo, se va desarrollando y es verde. \fr_son 08553-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08553-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-14-n | 283.076, 304.923 \raiz ahchol (?) \rev \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ahcholtik \lx_cita ahcholtik \lx_var General \ref 05967 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frondoso \catgr Adj \deriv \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \sig frondoso, lozano, \osten hierbas y arbustos como el tomakilit, Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti, u otros Solanum del grupo S. negrum) \sig_var General \fr_n Wa:n nejó:n, neli tikwah ta..., taixkal o tamanal ke:meh eski se: kikwa, se: kikwa (ihtikoyokkilit). Pero tehwa:n a:mo ke:man t'ta:liliah chi:ltamo:ltal tehwa:n tikwah istat sah t'ta:liliah pero no: ti.... No: we:lia ya iwki. Ke:mah. Wa:n nejó:n .... Pos yo:n nimtsilia ke n' kiltsí:n tein wa:le:wa sa ahcholtik ata de .... Komo se: kite:ntekik yo:n a:mo poliwi porque tikte:ntek. Wa:n a:mo, a:mo itsmoli:ni yehwa n' kowte:n sino que e:wa sepa ss... Inakastan ka:mpa... Yo:n, yo:n kiltsí:n a:mo pliwi porque kamohyowa ta. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y este, es verdad que la comemos, as..., asada en comal o hervido en caldo, como sea que se prepare se come, se come (ihtikoyokkilit, Jaltomata repandidentata (Dunal) A.T. Hunz.). Pero nosotros nunca le agregamos salsa de molcajete, nosotros le ponemos sal pero también .... Sale sabroso así. Sí. Y este …. Pues te platicaba que el quelite que crece muy frondoso y este …. Si se tumba la mata, ese no se pierde porque lo cortaste. Y no retoña el tronco sino que nace otra planta junto a la mata. Esa plantita no se acaba porque produce camotes. \fr_son 05967-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05967-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-23-r | 328.418, 366.965 \fr_n Ompa, ompa kichi:wah tapala:n yo:n, ke:mah, mahyá: yo:n koyo:..., kichi:wah composta koyo:meh kichi:wah. Iwki ne: kichi:wah tapala:n, pero okachi kwali tapala:n kite:makah yehwa i:n tsi:kameh pero a:it ke:ní:w kichi:wah. Ne: kipala:ntiah kwali tahsol wa:n kiki:xtiah pos ne: tapala:n ya, sayoh kololo:tih wa:n kita:liliah se: tato:k wa:n kwaltsi:n mochi:wa, ye:kahcholtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ahí, ahí hacen abono, sí, es como composta que hacen los mestizos. Así hacen el abono, pero producen mejor abono los Atta mexicana (tsi:kameh), pero quien sabe cómo lo hacen. Las hormigas hacen que se pudra la basura y después la sacan afuera, las personas recogen el abono y le echan a las plantas y crecen bonitas, muy frondosas. \fr_son 05967-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05967-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-27-a | 1350.713, 1370.917 \semx_tipo Sinónimo \semxref chompotik \raiz ahchol (?) \dt 02/Sep/2020 \rev \lx ahketstiwetsi \lx_cita ahketstiwetsi \lx_var General \ref 05901(duda) se puede usar otra frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.de.espalda \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig caerse, de parado, a espaldas o hacia atrás \sig_var General \fr_n Se: ta:kat wa:ltemowaya ka:mpa yo:n we:itet so:wtok wa:n ahketstiwetsik ta: yo:n tet telsenka alaktik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Un hombre venia bajando en esa laja enorme que está extendida y se cayó de espaldas pues la laja está muy resbalosa. \fr_son 05901-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahkets \raiz wetsi \dt 03/Feb/2022 \lx ahketstiwetstok \lx_cita ahketstiwetstok \lx_var General \ref 03945 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.acostado.boca.arriba \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar acostado con la cara hacia arriba \osten personas \sig_var General \fr_n Nikikne:lih yo:n mokni:w ta:wa:n wa:n ahketstiwetstok ne: ohti. Ompa kochtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le tuve lástima a tu hermano, quizá se emborrachó y está tirado con la cara hacia arriba allá en el camino. Ahí está dormido.. \fr_son 03945-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahkets \raiz wetsi \dt 17/Jan/2022 \lx ahko \lx_cita ahko \lx_var General \ref 01918 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arriba \catgr Adv-lugar \deriv \sig arriba; en lo alto \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ahko yetok se: takwatsi:n, a:mo xikmowti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá arriba (p. ej., en un árbol) hay un tlacuache, no lo asustes. \fr_son 01918-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref paniá:n \raiz ahko \dt 20/Apr/2021 \lx ahkocholo:nia \lx_cita kiahkocholo:nia \lx_var General \ref 02326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rebotar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig (con objeto específico : kiahkocholo:nia) acomodar alzando o haciendo saltar \osten un niño cargado pero mal acomodado quien se hace saltar para acomodarlo mejor (p. ej., en el rebozo) \sig_var General \fr_n A:mo ka:n ne:paka ohti pawe:tsitiw mopili porke ma:weyakiak a. Achi kwali ximoye:kma:malti ok, xikahkocholo:ni wa:n xikma:tili:nti moi:xpankopa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No vaya ser que allá en el camino se te vaya a caer tu hijo porque ya se aflojó al deslizarse los cabos amarrados. Mejor cárgalo bien, acomódatelo hacia arriba y apriétalo (el rebozo) sobre tu pecho. \fr_son 02326-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mahkocholo:nia o moahkocholo:nia) rebotar; saltar o brincar, a veces bruscamente \osten personas que van en un camión por terracería o en camino con muchos baches \sig_var General \fr_n JVC-- Yehwa ne:n te:kwitapawi:ka:n para, porque nemowtil mo que, MJT-- Mah te:kwitapawi:ka:n na:nomeh, mah se: mo..., JVC-- mo que momowtiah porque mokelpachowa, ne:n, tochichi:ya o motetekwinowa wa:n yeh ka n' taxkaltsí:n a:mo wel tikwah ok porque.... Ke:mah. MJT-- porque se: mahkocholo:nia tak yo:n, s... ke:mah, motetekwino:s. A:mo weli ok, ta: mahyá: ne: se: kimachilia pero se: ikwitaxkol n' ka:mpa yetok komohkó:n, este, a:mo kwali yetok se: iihtik, hasta x'mati ka:ni n' tantok porque hasta a:mo se: kima:ahsi ok no: se: ikwitaxkol, moka:wa mahyá: yo:n JVC-- Ke:mah. MJT-- se: a:mat ihkwí:n sempano:tok a, ka:ni ok, por eso, ne:n, ka:n kanah teh ke:ní:w, sempanowa ya se: inekalawi:l porque pos sayoh ihi:xsé:, i:xsé: ya sah moka:wa mahyá: ta: pos. JVC-- Ke:mah, ka:n motsakwilia ok tei. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e JVC-- Así tiene que ser, que le pongan a uno las pelotillas (bolitas de hierbas medicinales) por el recto (como enema) porque el susto es, MJT-- Que las señoras le pongan a uno como enema las pelotillas, hay que… JVC-- como que se asustan porque se dobla nuestra campanilla (úvula) o se enrolla y por eso ya no podemos comer tortillas porque …. Si. MJT-- porque a lo mejor se salta uno de repente y por eso se enrolla. Y ya no se puede nada, pues siente uno que donde está el intestino, este, no está bien del estómago, ya no se siente hasta donde está terminando (el intestino) porque ya no se palpa hasta donde termina el intestino, queda como, JVC-- Si. MJT-- como una hoja que ya está pasando completamente así, y ya no hay de donde (de que manera), por eso, este, ya no hay como (retener) y por eso se pasan derecho nuestro excremento porque pues (nuestro intestino) queda como desdoblado. JVC-- Si, ya no se detiene nada. \fr_son 02326-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-25-d | 370.603, 413.434 \nsem En la primera frase se refiere a la acción de acomodar a un bebé cargado en rebozo que está aflojado o en que el niño está mal envuelto. La mujer da un brinco o bien empuja el niño hacia arriba con la mano para que al subir pueda apretar el rebozo, acomodando en niño en una posición más arriba como debe ser. En la segunda frase parece que están hablando de una condición intestinal que se provoca por los brincos que afectan la campanilla que se enrolla. Esto provoca una condición intestinal en que no se detiene el excremento (así sería como diarrea). Juárez Salgado comenta que en esta situación los intestinos se desdoblan. El remedio es una enema. \nmorf La palabra cholo:nia y esta palabra ahkocholo:nia quizá se relaciona con cholowa; véase cholo:nia. \raiz ahko \raiz cholo: \dt 12/May/2021 \rev \lx -ahkoihkak \lx_cita metsahkoihkak \lx_var General \ref 04187 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.[parte.de.cuerpo].hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar con [parte del cuerpo] parado \sig_var General \fr_n Nikwa:lpanowih se: ta:wa:nkeh, metsahkoihkak ne: tawakal. Ompa tsahtsitok, ka:n wel me:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pasé a un borracho con las piernas levantadas hacia arriba allá en la cañada. Ahí está gritando, no puede levantarse. \fr_son 04187-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz ihka \dt 18/Jan/2022 \lx ahkoi:xkepa \lx_cita moahkoi:xkepa \ref 00283 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa volter \catgr V2 \infl Clase 3 \sig voltear hacia arriba \sig_var General \fr_n JVC-- Yehwa itsi:nkaxyo xo:chit tein yo:n pawetsi, yehwa nimitsilia:ya kostik, kwi:kwiltik. Yehwa ne:n, komoke tekolotik, de pawetsi a xo:chitsi:n, moka:wa: itsi:nkaxyo wa:n ke:mah ompa e:wa ya ne:n kowtetsi:n. AND-- Yehwa ne: chika:wak a. JVC-- Ompa moskaltia ya wa:n yo:n tein chika:waya ya moahkoi:xkepa ya, paniá:n moka:wa ya yo:n iteyotsi:n ista:k, ista:k pochi:ntok. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Es el cáliz de la flor lo que se cae, es lo que te digo que es amarillo, moteado. Eso es este, como que es de color moteado, de que ya se cae la flor, queda la base y ya ahí empieza formarse el fruto. AND-- Ya es el maduro. JVC-- Ahí se desarrola y el que ya está maduro se voltea hacia arriba, ya queda arriba su semilla blanca, es muy blanco, está blanqueando (hablando de Columnea schiedeana Schldtl. o bien Columnea flava M. Martens & Galeotti). \fr_son 00283-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-30-g | 414.889, 427.007 \fr_n Xikahkoi:xkepa mokwe:y para a:mo timosohsokiwi:s wa:n ke:man titehkos a itech n' tepos tikmehmela:was a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voltea hacia arriba tu enahuas para que no te ensucies de lodo y cuando ya subas en la combi ya lo desdoblas. \fr_son 00283-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz i:x \raiz kepa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ahkoi:xkepilia \lx_cita kiahkoi:xkepilih \ref 00292 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa \catgr V3 \infl \sig Clase 2b \sig_var General \fr_n "¡'Tai:kih kahfe:n!, mm. 'Tai:keh kahfe:n, ompa ne: timonohno:tstokeh wa:n no: yeh ne: ta:tah Nacho, no: tata:lwihtoyah i:n Pa:wa:pan ka:mpa, ka:mpa ne:n Bonifacios, ompa tato:kkah. Wa:n no: kikwik n' kiowit. Wa:n no: kahkoi:xkepilih, ne:n, n' inaylon, i..., se: we:i koto:n kipiaya aktiah. Pero toni, yo:n sarape, ne: kipilohtok pero ta: ye:ka:paltik a ne:, ye:kihxi:katok ne:n, pos a:pachiw. "Ta: no: nie:ka:yoh", kihtowa. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e ¡Vengan a tomar café, mm. Vengan a tomar, de ahí este platicamos y el señor Nacho, también estaba aterrando la milpa en Pawapan, en el terreno de los Bonifacios, ahí había sembrado. Y también le agarró la lluvia. Y también le volteo hacia arriba su impermeable de naylon, tenía un sarape y llevaba puesto. Pero ese sarape lo tenía ahí colgado pero lleno de agua (después de quitárselo), estaba escurriendo de agua, pues se mojó mucho. Decía: "pues también estoy muy mojado". \fr_son 00292-01_corp_Tzina-MFM310_faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 573.343, 611.749 \raiz ahko \raiz i:x \raiz kepa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ahkoi:xkepilia \lx_cita ne:chahkoi:xkepilia \lx_var General \ref 03224 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo no coincide con la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa voltearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig voltear \osten una prenda hacia arriba por el viento fuerte \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiki:xkepili nopili ikami:sah wa:n xikne:xtili ke:ni:w maki:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Voltéale la camisa de mi hijo y enséñale como se lo va poner! \fr_son 03224-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kepa \dt 10/Jan/2022 \lx ahkokalaki \lx_cita ahkokalaki \lx_var General \ref 05709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrar.hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tomar camino hacia arriba \osten p. ej., en una calle o una vereda \sig_var General \fr_n Se itskwinti kwi:ka se: pio. Nikawí:n ahkokalak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un perro se lleva un pollo. Por aquí entró hacia arriba. \fr_son 05709-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pankalaki \raiz ahko \raiz kalak \nsem Tanto ahkokalaki como pankalaki indican la acción de alguien o algo (un animal) que va en una dirección (generalmente por una calle o vereda) y da vuelta hacia "arriba" o "abajo" en referencia a la altura del terreno no una perspectiva geográfica local (acordándose que ahko refiere a la región hacia el sur, de más altura). \dt 12/Apr/2022 \lx ahkokechilia \lx_cita ne:chahkokechilia \lx_var General \ref 07258 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.arriba \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner arriba (para guardar o acomodar tazas, cazuelas, jarros) por o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡'Ne:chahkokechili i:n ko:mit! Wa:la:s pio wa:n mote:nkala:ki:s n' tapalo:l.. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pon mi olla arriba por mí! Puede venir un pollo y meter su pico en la comida. \fr_son 07258-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz ketsa \dt 05/Apr/2022 \lx ahkoketsa \lx_cita kiahkoketsa \lx_var General \ref 02003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner (p. ej., trastes, comida) arriba, en un lugar fuera del alcance (p. ej., para proteger el objeto asi colocado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikahkoketsak me:sahpan nonextamal. Komo nika:wa ta:lpan kalakih n' piomeh wa:n kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi nixtamal (en un contenedor) lo puse arriba en la mesa. Si lo dejo abajo (en el suelo) entra mis pollos y se la come. \fr_son 02003-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz ketsa \dt 29/Apr/2021 \lx ahkokopa \lx_cita ahkokopa \ref 00531 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa por.arriba \catgr Adv \infl \sig por la parte o zona alta \osten p. ej., en lo alto de un cerro o por tierras altas \sig_var General \fr_n Pos yo:n ne:n awakat neli nika:n tehwa:n a:mo okachi mochi:wa, kachi mochi:wa nika:n ahkokopa, nika:n, Zacapoaxtlankopa, ompakahkwí:n. San Juan Tahitic, por San Antonio Xochitepec, ompa semi mochi:wa n' awakatsí:n. Tiki..., nika:n tikitah Zacapoaxtla semi onkak n' awakatsí:n, semi ta:ki, nika:n tehwa:n onkak n' kwomeh pero a:mo igual ta:ki ke:meh ne:wí:n ahkokopa ta:ki. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues ese aguacate de verás que por acá nosotros, abunda más en las región alta, aquí, en Zacapoaxtla, por ahí por San Juan Tahitik, por San Antonio Xochitepec ahí es donde abunda más el aguacate. Lo…, lo vemos que por Zacapoaxtla abunda mucho ese aguacate, se da en cantidad, aquí donde vivimos nosotros hay árboles pero no da igual que por la región alta. \fr_son 00531-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2011-07-22-j | 193.214, 209.798 \raiz ahko \raiz -kopa \rev 2020-12-15 \ncomp Según Ceferino Salgado en San Miguel Tzinacapan utilizan ahkokopa y tanikopa o tanikwa:kopa mientras que en Tacuapan los términos más comunes son parahko y paratani. \dt 08/Feb/2021 \lx ahkokowit \lx_cita ahkokowit \lx_var General \ref 04277 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Celastraceae.Zinowiewia.integerrima \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Zinowiewia integerrima Turcz., árbol de la familia Celastraceae. En la construcción de casas el tronco se utiliza para vigas sus ramas inmaduras y delgadas se utilizan para alfajilla. La madera también para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n ahkokowit kwaltia kalkowit. Se: kitsaya:na wa:n ki:sa kwali kowit, no: kwaltia para kwilo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de ahkokowit. Sirve para construir casas, se corta y sale buena madera, también sirven para alfajilla. \fr_son 04277-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ahko \raiz kow \dt 18/Jan/2022 \lx ahkokowyoh \lx_cita ahkokowyoh \ref 01815 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.muchos.Matudaea.trinervia \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx ahkoktik \lx_alt ahoktik \lx_cita ahkoktik \lx_var General \ref 00984 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligero \catgr Adj \infl \sig ligero, de poco peso \osten cosas grandes que no pesan, particularmente en cuanto a leña o madera \sig_var General \fr_n Yo:n kakatekowit ahoktik wa:n no: kwaltsi:n tata, n' a:wa:kowit no: kwaltsi:n tata pero yeh teleti:k ma:ski kwali wa:kik a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e La madera del árbol de bienvenido (Tapirira mexicana Marchand) es ligera y prende muy bien, la madera de encino también prende bien pero es muy pesada aunque ya esté bien seca. \fr_son 00984-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ke:mah, wa:n, nejó:n, ke:mah ye:kahkoktik (ichkatemoxa:wa) neli wa:n ne: iwkitik, ne:n, yo:n koma:it. Xa: ne:n ..., pero neli a:mo no: ke:man nikita ox, ox xo:chiowa, ok..., ox ta:ki porque neh, neh nikiita n' kowkone:meh ok wa:n ke:masá: se: kita ka:sika we:i kowit no: n' ke:meh tikihtowa pero a:mo, nejó:n, kit..., neli a:mo se: kita:lia *cuidado** ox xo:chiowa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Quizá este…, pero de verás que nunca he visto si, si es que florece (el ichkatemoxa:wa o Ocotea macrophylla Kunth), o…, o si es que da frutos porque yo, yo veo los árboles que son chicos todavía y a veces ve uno los árboles grandes también como dices pero no, este, este…, de verás que no pone uno atención si es que florece. \fr_son 00984-02_corp_Tzina-HSO366_faltar \fr_fuente 2014-07-24-i | 238.566, 263.995 \raiz ahko \semx_tipo Comparar \semxref ehkawtik \semxref to:tomochtik \raiz to:tomo:ch \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx ahkokwi \lx_alt ahokwi \lx_cita kiahkokwi \lx_var General \ref 05427 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig levantar \osten generalmente algo pesado hacia arriba \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kwali kiahokwi teisá: tein etik, semi chika:wak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre puede cargar cosas pesadas, es muy fuerte. \fr_son 05427-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taahkokwi) levantar cosas pesadas \osten generalmente en el negativo \sig_var General \fr_n ¡Xine:chki:xtili nonextamal. Chochopokatok a wa:n oksis. Ka:n wel nitaahokwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Saca mi olla de nixtamal del fuego (para mi). Ya está hirviendo y se va a pasar de cocer. No puedo levantar cosas pesadas. \fr_son 05427-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tamixahkokwi \raiz ahko \raiz kwi \dt 11/Apr/2022 \lx ahkokwilia \lx_cita ne:chahkokwilia \lx_var General \ref 02450 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig levantarle \osten a o para alguien, p. ej., un bulto que se va a cargar \sig_var General \fr_n ¡Xine:chahkokwili nokoxta:l! A:mo nikxi:kowa nose:lti nimoma:malti:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Levántame mi costal, no aguanto cargármelo solo! \fr_son 02450-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig recogerle \semxref pehpenilia \semx_tipo Comparar \semxref ahkokwi:lia \raiz ahko \raiz kwi \nmorf Nótese la diferencia entre ahkokwilia, el aplicativo de ahkokwi, y ahkokwi:lia, que es el verbo kwi:lia (quitar) modificado por el prefijo ahko, "hacia arriba". Es importante notar esto en la gramatica. \ngram Aplicativo: Nótese la diferencia entre ahkokwilia, el aplicativo de ahkokwi, y ahkokwi:lia, que es el verbo kwi:lia (quitar) modificado por el prefijo ahko, "hacia arriba". Es importante notar esto en la gramatica. \dt 17/May/2021 \lx ahkokwi:lia \lx_cita ne:chahkokwi:lia \lx_var General \ref 08745 (duda) parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.desde.lo.alto \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig quitarle desde lo alto \osten p. ej., una persona en un árbol extiende su mano hacia abajo para arrebatarle algo a alguien parado sobre el suelo \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chahkokwi:lia notama:mal ihwa:k nitawa:tsa ne: kaltikpak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Desde arriba mi papá me agarra mi carga (echándome la mano) cuando voy a secar granos en la azotea. \fr_son 00803-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz kwi \nmorf Nótese la diferencia entre ahkokwilia, el aplicativo de ahkokwi, y ahkokwi:lia, que es el verbo kwi:lia (quitar) modificado por el prefijo ahko, "hacia arriba". Es importante notar esto en la gramatica. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx ahkol \lx_cita iahkol \lx_var General \ref 06859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hombro \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hombro (sea de persona o animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niwetstsik wa:n ekintsi:n ne:chkokowa ya noahkol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me caí y hoy ya me duele el hombro. \fr_son 06859-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ahkol \dt 01/Jun/2020 \lx ahkolko \lx_cita iahkolko \lx_var General \ref 03597 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.el.hombro \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig en el hombro, por la parte superior \osten humanos \sig_var General \fr_n Niahka kowtah wa:n se: a:skat ne:chkwah noahkolko, xa: te:ntikow katka ta: ne:chkokowa ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fue al campo y me picó una hormiga en el hombro, todavía duele, ha de haber sido un Odontomachus. \fr_son 03597-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ahkol \raiz -ko \dt 17/Jan/2022 \lx ahkolpawia \lx_cita kiahkolpawia \lx_var General \ref 06852 (duda) no aparece en el corpus pero parece que en San Miguel lo usan de esta manera, CSC usa ahkolwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgar.del.hombro \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar colgado por el hombro (p. ej., una bolsa o bulto por un tirante ) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man no:pá:n yowi tekititi kiahkolpawia imache:teh. Yeh a:mo motahkoilpilia kemeh okseki ta:kameh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi papá va a trabajar cuelga bajo el hombro su machete. Él no se lo amarra a la cintura como otros hombres. \fr_son 06852-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref se:kawia \raiz ahkol \raiz -pan \dt 14/Feb/2022 \lx ahkoltipantapechtia \lx_cita moahkoltipantapechtia \lx_var General \ref 05741 (duda) CSC usa solamente ahkoltapechtia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa protegerse.el.hombro \catgr V2 \infl Clase 2a \sig proteger el hombro \osten con una tela o plástico, evitando que se lastime p. ej., al cargar algo pesado \sig_var General \fr_n Nikechma:mah se: kowit wa:n niahkoltipanxole:w. Ka:n nimoahkoltapechtih. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cargué un tronco sobre mi hombro y se me raspó el hombro. No me protegí el hombro (con algo como tela o bolsa). \fr_son 05741-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahkol \raiz -pan \raiz pech \dt 12/Apr/2022 \lx ahkolwehwe:ia \lx_cita ahkolwehwe:ia \lx_var General \ref 07694 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desarrollarsele.los.hombros \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig desarrollarsele los hombros, quedándose fornidos \sig_var 1-Tzina \fr_n Ta:kameh tein chika:wka:tekitih, ahkolwehwe:iah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A los hombres que trabajan duro, se les desarrollan los hombros. \fr_son 07694-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahkol \raiz we:i \dt 19/Sep/2020 \lx ahkolwehwe:ia \lx_cita ahkolwehwe:ia \lx_var General \ref 04577 (duda) se usa ahkolwehwe:i pero como aparece en la entrada no es común, ya es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fornido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig fornido, musculoso de los hombros \osten personas \sig_var General \fr_n Nokni:w ye:kahkolwehwe:i, chika:wka:tekiti, yeh ika ahkolwehwe:iak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano es fornido de los hombros, trabaja duramente por eso se le desarrollaron los hombros. \fr_son 04577-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahkol \raiz we:i \dt 24/Jan/2022 \lx ahkono:tsa \lx_cita kiahkono:tsa \lx_var General \ref 01656 (duda) bajo no:tsa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llamar.arriba.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llamar a (alguien, que está en una parte más alta y gritándole, p. ej., alguien en vive arriba en el sentido de la pendiente del terreno) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tine:chahkono:tsas ihwa:k tiá:s kowtah, no: niow nikohkowiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me llamas (gritándome y porque vivo en la parte más alta que tú) cuando vayas al campo, también voy a traer leña. \fr_son 01656-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz no:tsa \dt 15/Apr/2021 \lx ahkopa \lx_cita ahkopa \ref 08336 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adv-lugar \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ahkopaka \lx_cita ahkopaka \lx_var General \ref 05962 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.arriba \catgr Adv-lugar \deriv \sig por arriba \osten p. ej., al señalar una ruta que pasa por la parte alta \sig_var General \fr_n Tein nemih ne: ahkopaka ka:n momatih nika:n porin takawa:ni. Ompa taseseya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los que viven en tierras altas aquí no se acostumbran porque hace mucho calor. Allá hace frio. \fr_son 05962-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref tanikwa:kopa \raiz ahko \raiz -pa \raiz -ka \dt 03/Feb/2022 \lx ahkopakapolin \lx_cita ahkopakapolin \lx_var General \ref 02559 (duda) uar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rosaceae.Prunus.serotina \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Prunus serotina subsp. capuli (Cav.) McVaugh, árbol de la familia Rosaceae (y por extensión su fruto), llamado en español 'capulín'; es común en zonas altas como Zacapoaxtla, sus frutos se comercializan \sig_var 1-Tzina \fr_n Ahkopakapolin semi we:i kowit, ihwa:k kitekih tehkoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El capulín es un árbol grande, cuando le cortan los frutos se suben al árbol. \fr_son 02559-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz ahko \raiz -pa \raiz kapol \dt 21/May/2021 \lx ahkopilowa \lx_cita kahkopilowa \ref 08176 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ahkopi:xowa \lx_cita kahkopi:xowa \ref 00477 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa tirar.hacia.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig tirar o aventar hacia arriba \osten p. ej., al estar excavando y sacando la tierra hacia arriba, en este caso sobre la superficie de la tierra \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat wela:man chika:wtok. Ta: neli n' kahkopi:xowa n' ta:l ka:mpa ne: tachkwatok wa:n mahyá: a:mo siowi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre está en plena edad de ser fuerte. Pues tira mucha tierra hacía arriba allá donde está excavando y parece que no se cansa. \fr_son 00477-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz pi:xV \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx ahkotachia \lx_cita ahkotachia \lx_var General \ref 04998 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mirar.hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'chia' \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig mirar hacia arriba \sig_var General \fr_n Komo se ahkotachia ihwa:k kwaltsi:n to:natok tei:xkokoh n' to:nal. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Si uno dirige la mirada hacia arriba cuando está haciendo sol lastima la vista. \fr_son 04998-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz chia \dt 24/Jan/2022 \lx ahkotaksa \lx_cita ahkotaksa \lx_var General \ref 06427 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \glosa pisar.arriba \infl Clase 4 \sig dar un paso o subir hacia arriba (p. ej., al subir unas escaleras) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh yetok se: tet ompa niahkotaksa ihwa:k nikalaki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Afuera de mi casa hay una piedra, allí piso hacia arriba cuando entro. \fr_son 06427-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz iksa \dt 24/May/2020 \lx ahkota:lia \lx_cita kiahkota:lia \lx_var General \ref 05984 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colocar o poner en una parte alta \osten p. ej., ciertas cosas como platos, tazas, en una tabla; bultos en una piedra, mesa o silla \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n we:i cazuela xikahkota:li tapan. Nika:n tiktapa:naskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa cazuela grande súbela al zarzo. Aqui la vamos a quebrar. \fr_son 05984-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz ta:l \dt 03/Feb/2022 \lx ahkota:li:lia \lx_cita ne:chahkota:li:lia \lx_var General \ref 02639 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa subir.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig subir para \osten bultos pesados \sig_var 1-Tzina \fr_n Tel eti:k notama:mal yeh ika nikilwih se: okichpil mah ne:chahkota:lili itech tepos. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi carga es muy pesada, por eso le dije a un muchacho que lo subiera al microbús. \fr_son 02639-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz ta:l \dt 21/May/2021 \lx ahkotila:na \lx_cita kiahkotila:na \lx_var General \ref 00076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrancar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig subir o jaar hacia arriba \osten ropa que se va cayendo \sig_var General \fr_n ¡Xikahkotila:na mopantalón, tak a:mo mitstahkoahsi, ta: achi:chika taneki:sa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Jala hacía arriba tu pantalón, quizá no te queda bien de la cintura pues a cada rato se te cae. \fr_son 00076-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig bajar de lo alto \osten algo como botella, taza, tela, puesto sobre un estante en lo alto \sig_var General \fr_n Teh tiwehkapantik xikahkotila:na yo:n ko:mit tapachiwtok tepankwa:ko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tú que estás alto, baja esa olla que está boca abajo sobre la barda. \fr_son 00076-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz tila: \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx ahkotsikwi:naltia \lx_cita kiahkotsikwi:naltia \lx_var General \ref 00246 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salpicar(agua) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig salpicar o agitar (agua, en particular) \osten p. ej., el efecto al agua provocada por una libélula \sig_var General \fr_n Yo:n [ki]liah a:sisiripi yo:n, ka:mpa a:ichkwal, ka:mpa yetok seki xiwtsitsi:n ompa mota:li:ti wa:n sepa yowi ne:wí:n. Sepa mota:li:ti ihkó:n ahko tikitas kiahkotsikwi:naltia nejó:n n' a:tsi:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Eso le dicen libélula ese, donde hay un estanque, donde hay unas hierbas ahí se va aparar y va de nuevo por ahí. Otra vez lo puedes ver como hace salpicar el agua. \fr_son 00246-01_corp_faltar \fr_fuente 2010-07-22-n | 140.595, 153.757 \raiz ahko \raiz tsikwi \nsem En el corpus se ha documentado el uso de esta palabra dos veces, aunque no es común.: \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx ahkotsikwi:ni \lx_cita ahkotsikwi:ni \lx_var General \ref 06466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brincar.hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig brincar, saltar hacia arriba (en un lugar, hacia arriba y luego otro vez al suelo, p. ej., alguien brincando por estar feliz, emocionado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tapial ye:kahkotsikwi:ni ke:man itech se: mopanta:lia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese caballo salta mucho cuando se le monta. \fr_son 06466-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref na:ltsikwi:ni \raiz ahko \raiz tsikwi: \nsem Para la acción de brincar de un lado a otro (p. ej., brincando una zanja) se utiliza na:ltsikwi:ni; para la acción de brincar sobre algo (p. ej., para subir a un andamio) se utiliza tehko. \dt 08/Feb/2022 \lx ahkowiwita \lx_cita kahkowiwita \ref 04209 (duda) CSC usa wiwita o reduplicado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa arrancar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \sig arrancar \osten generalmente por maldad, sin el cuidado que se pone al arrancar plantas que se van a transplantar \sig_var General \fr_n Ait a:koni kiahkokowiwitak nokahbe:n wa:n ompa kite:nte:w. Nochi seliaka ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quien sabe quien arrancó mis plantas de café y las dejó tiradas allí. Ya habían pegado (echado raíces) todas \fr_son 04209-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz wita \nsem Aunque wiwita y ahkowiwita se pueden usar como sinónimos la primera puede usarse para indicar un arrance con cuidado de una planta que se va a transladar a sembrar en otro lado (p. ej., plantas de chile de un semillero a un jardín), La forma ahkowiwita puede usarse, más que wiwita, para indicar una acción de maldad, de arrancar plantas para perjudicarlas. \dt 18/Jan/2022 \lx ahkoxola:wa \lx_cita moahkoxola:wa \lx_var General \ref 00556 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deslizar.hacia.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moahkoxola:wa) deslizarse subiendo hacia arriba \osten p. ej., una persona subiendo un árbol al abrazar el tronco con los brazos o una soga para ir subiendo \sig_var General \fr_n Nokni:w kwali kowtehko. Ihsiwka moahkoxola:wa wa:n kiteki xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano puede subir bien a los árboles. Se desliza rápidamente hacia arriba y corta a las naranjas. \fr_son 00556-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz xola: \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx ahkwa \lx_cita ahkwa \lx_var General \ref 07073 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa absorber.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig absorber, trasminar agua (objetos de barro como cántaros, ollas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tso:tsokol telahkwa, yeh ika a:mo semi nikwi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este cántaro transmina mucha agua, por eso casi no la uso. \fr_son 07073-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:chichi:na \raiz ah(?) \raiz kwa \nmorf Nótese que hay dos raíces para 'agua': a: y ah. La misma alternación ocurre con ma: y mah 'mano' y, (en otras variantes) quizás, kwa: y kwah 'cabeza'. \dt 05/Apr/2022 \lx ahkwa:kopa \lx_cita ahkwa:kopa \lx_var General \ref 04814 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.el.sur \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig hacia las partes o terrenos altos \osten en Cuetzalan refiere a los terrenos al sur, de más altura \sig_var General \fr_n I:n a:t wa:le:wa ne: ahkwa:kopa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este río viene del sur. \fr_son 04814-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hacia un ciudad o ciudades de afuera \fr_n Nokni:w yahki te:tekitili:to ne: ahkwa:kopa. Nika:n a:mo onkak tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue a trabajar de peón (o asalariado) hacia afuera. Aquí no hay trabajo. \fr_son 04814-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz kwa: \raiz -ko \raiz -pa \nsem En el segunda significado refiere a cualquier ciudad de afuera, sea al norte, oeste, este o sur. Por ejemplo, sin un joven va a trabajar por la frontera, dice de todos modos que fue hacia ahkwa:kopa \dt 24/Jan/2022 \lx ahkwi \lx_cita ahkwi \lx_var General \ref 01150 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nadar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig nadar \sig_var General \fr_n Ya:lwa tiahkah a:taw. Nomá:n tapa:kak wa:n neh niahkwik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos al río. Mi mamá lavó la ropa y yo nadé. \fr_son 01150-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n AND-- Mm, wa:n cuando ite..., ne: cuando ihkó:n itech n' a:ichkwal yowi, se: vez nikitak ihkó:n kichi:chi:wtiw, kichi:chi:wtiw ihkó:n wa:n sepa sah ihkó:n yowi, ihkó:n ke:meh yo:n ahkwitiw, ahkwitiw. Ahki..., ahkwitiw itech n' a:t, moti:tila:ntiw ihkó:n MHO316-- Moti:tila:ntiw [eh] yeh, mmm. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Si, y cuando…, cuando se va así al estanque, una vez lo vi que iba haciendo así, va haciendo así y de repente se va así, asi como va nadando, va nadando. Va nada…, va nadando en el agua, se va jalando así. MHO-- Se va estirando, si. \fr_son 01150-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-22-i | 1174.767, 1190.399 \raiz ah \raiz kwi \dt 01/Jun/2021 \lx ahmo:lkilit \lx_cita ahmo:lkilit \lx_var General \ref 05016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Phytolaccaceae.Phytolacca.rivinoides \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Phytolacca rivinoides Kunth & C. D. Bouché, planta de la familia Phytolaccaceae; es comestible; en español local se llama 'guaparrón' \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan onkak miak ahmo:lkilit. Kihtowah ke ne: wehka:w kikwa:yah, a:man a:mo a:kin kikwa ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho guaparrón. Dicen (la gente) que en aquel tiempo lo comían, ahora ya nadie lo come. \fr_son 05016-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comida-silvestre \raiz ahmo:l \raiz kil \dt 03/Feb/2022 \lx ahmo:lkowit \lx_cita ahmo:lkowit \lx_var General \ref 06446 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Hippocastanaceae.Billia.hippocastanum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Billia hippocastanum Peyr. árbol de la familia Hippocastanaceae; sirve para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ahmo:lkowit mochi:wa ka:mpa achi tasese:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ahmo:lkowit se da donde hace un poco de frío. \fr_son 06446-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz ahmo:l \raiz kow \dt 24/May/2020 \lx ahmowia \lx_cita kiahmowia \lx_var General \ref 00644 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavarle.el.pelo.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lavar el cabello o cabeza a \osten alguien, con jabón, plantas medicinales \sig_var General \fr_n ¡Xikahmowi wa:n xika:lti mokni:w. Neh niktapa:ki:s a n' itasa:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávale el cabello y baña a tu hermano. Ya yo le voy a lavar su ropa. \fr_son 00644-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:pa:ka \raiz ahmol (?) \nsem En la región de Cuetzalan, se utiliza la frase 'lavar la cabeza' para significar 'lavar el cabello'. \ngram Se nota el uso del aplicativo tapa:kia en la frase ilustrativa Neh niktapa:ki:s a n' itasa:l.. Según Ceferino Salgado se usa tapa:kia porque no es solamente una prenda de ropa sino su ropa por completo: pantalones y camisa. Si fuera una sola prenda sería, por ejemplo, Nikpa:kili:s iwi:pi:l \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx ahoktia \lx_cita ahoktia \lx_var General \ref 07670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.ligero \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hacerse ligero, perder peso \osten pollos por no comer \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pio wehka:wak wetstoya yeh ika ahoktiak. Ka:n nikte:kak porin kimpihpitsi:nia n' itewa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta gallina estuvo mucho tiempo echada (por estar clueca, lista para empollar), por eso perdió peso. No le eché huevos porque rompe sus huevos (con las patas). \fr_son 07670-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ehkawtia \raiz ahko \dt 16/Sep/2020 \lx ahoktik \lx_cita ahoktik \lx_var General \ref 07374 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligero \catgr Adj \deriv \sig ligero (de peso) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:pa:kowit semi ahoktik wa:n kwaltsi:n xo:ta. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El ta:pa:kowit (Brunellia mexicana Standl.) es muy ligero y se prende bien. \fr_son 07374-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ehkawtik \raiz ahko (?) \dt 08/Sep/2020 \lx ahoktik \lx_alt ahkoktik \lx_cita ahoktik \lx_var General \ref 06853 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligero \catgr Adj \deriv \diag -na:l-; -pan-; +sa-; -sen-; -ta-; +tel-; +ye:k- \sig ligero (de peso, p. ej., plumas) \sig_var 1-Tzina \fr_n HSO-- ¿Ka:nika n' más mochi:wa yo:ni? JVC-- Pos neh nikitani nika:n, mochi:wa sayoh ke:meh nika:n, itech tepe:t ka:mpa a..., nika:n A:tpoliwi, itech n' tepe:t ompa mochi:wa se: kita yo:n, pero weikowtah a:mo se: kita yoni. HSO-- A:mo semi. JVC-- A:mo mochiwa, mochi:wa nikahkwí:n tehtepe:tah nika:n ahko ne..., Tasalol..., Tasalo:lpan no: mochi:wa. HSO-- Mm. JVC-- No: mochi:wa yo:n, neli a:mo weikowit mochi:wa tepi..., tsikitsi:n sah, ihkwí:n sah de toma:wak mochi:wa. Ke:mah pero, pero para, para kowtati:l ye:kkwaltsi:n, ye:kahkoktik mas[ki] xoxowik se:, se: 'kwiti wa:n a:mo eti:k. HSO-- Ahkoktsí:n, ke:mah. Ne: ¿kan [tik]mati yo:n ke:maniá:n xo:chiowa ox no: teyowa? ox..., JVC-- Ke:mah, pos que tal de wa:kik más, más ahkoktik, yehwa yo:n niki:xmattok n' ichkatemoxa:wa \fr_au \fr_var \fr_e HSO-- ¿En que lugar abunda más eso? JVC-- Pues yo lo he visto por acá en, nada más se da por acá como, en los cerros donde…, por acá por A:tpoliwi, en el cerro ahí ve uno que abunda, pero en los montes grandes no lo encuentra uno. HSO-- No mucho. JVC-- No se da, se da por acá por los cerros por acá arriba de…, Tasalol…, También se da por Tasalo:lpan. HSO-- Si. JVC-- También se da ese, no se hace árbol grande un poc…, es chico, se hace nada más de este tamaño de grueso. Si pero, pero para, para leña es muy buena, aunque sea verde es liviana, lo va uno a traer pero y no pesa. HSO-- Si, es muy livianito. Este ¿NO sabes en que mes florea ese y si también tiene frutos? \fr_son 06853-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06853 \fr_fuente \semxref ehkawtik \semx_tipo Comparar \semxref to:tomo:chtik \raiz ahko \nota Hacer un estudio comparison de todo: ahkoktik, to:tomo:chtik, ehkawtik \dt 02/Sep/2020 \lx ahoktok \lx_cita ahoktok \lx_var General \ref 06745 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig levantado \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ikpal ahoktok se: imets, xiktapechti mah a:mo motso:tsonkepto. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este banco tiene una pata más corta (y por eso levantada), ¡cálzala para que no se esté balanceando. \fr_son 06745-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \dt 29/May/2020 \lx ahokwilia \lx_alt ahkokwilia \lx_cita ne:chahokwilia \lx_var General \ref 02627 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig levantar (algo generalmente pesado) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kiahokwilia no:pá:n ikoxtal ke:man motama:maltia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano levanta el costal de mi papá (para él, p. ej., para facilitar que lo cargue) cuando (mi papá) se acomoda su carga. \fr_son 02627-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahko \raiz kwi \dt 21/May/2021 \lx ahpa:s \lx_cita ahpa:s \lx_var General \ref 03598 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tinaja \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tinaja o cántaro de barro de tamaño grande (para almacenar agua) \sig_var General \fr_n Ke:man mokalpatakeh noa:wiwa:n kika:wilihtewkeh se: ahpa:s no:má:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A mi mamá le dejaron un cántaro cuando mis tías se cambiaron de casa. \fr_son 03598-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref a:ko:mit \raiz ahpa:s \dt 17/Jan/2022 \lx ahpeta \lx_cita kiahpeta \lx_var General \ref 01447 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.levemente.con.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar con agua superficialmente (solamente alguna parte del cuerpo como la cara, las manos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pili ka:n ye:kma:ltia, sayoh moahpeta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño no se baña bien, sólo se limpia superficialmente con agua. \fr_son 01447-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ah \raiz peta \dt 04/Apr/2021 \lx ahsi \lx_cita kiahsi \lx_alt kahsi \lx_var General \ref 06996 (duda) agregar que con te se usa para decir que el algo no alcanza para uno, ejemplo el dinero \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encontrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encontrar (un objeto o persona buscada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikte:mo:to nakatamaliswat wa:n a:mo miak nikahsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a buscar hojas para tamales y no encontré muchas. \fr_son 06996-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig quedarle un atuendo (p. ej., una camisa, un pantalón; véase aki) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:pilkone:t kwaltsi:n kiahsi ok n' iista:kkwe:y. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A esta niña ya no le queda bien su enagua blanca. \fr_son 06996-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] te:wa:n ahsi | estar todavía vivo con los que se acompaña en la vida \sig_var 1-Tzina \fr_n Noa:wi a:mo te:wa:n ahsik ok i:n xiwit, se: me:tsti a motamilih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía no llegó a finalizar este año (viva, con nosotros), ya tiene un mes que se murió. \fr_son 06996-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahsi \nsem Con el significado de 'estar vivo' la colocación siempre es con te:wa:n y nunca con otro poseedor como no-. No se puede decir mowa:n niahsi con el significado de 'finalizo el año contigo'. \dt 14/Feb/2022 \lx ahsi \lx_cita ahsi \lx_var General \ref 05262 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llegar.allá \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llegar a un destino \osten partiendo de un punto de referencia cercana hacia una dirección más lejana \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki momachtito wehka, xa: mo:sta ok ahsis. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se fue a estudiar lejos, probablemente hasta mañana llega allá. \fr_son 05262-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig alcanzar \osten p. ej., un objeto puesto en un punto alto \sig_var General \fr_n Niktekisneki ne: xokot wa:n i:n kowit ka:n ahsi. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Quiero cortar esa naranja y este gancho no alcanza. \fr_son 05262-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con -tok : ahsitok) completo \osten \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n nimitsilia, nikpia miak tasohka:macho:ni ina:wak n' todios, tanto ke:meh ne: nokni:w ne:chpahtih tanto ke:meh n' totahtsi:n dios niktasohka:matilia siquiera ka:mpa neh ekintsi:n nietok. Nietok ni..., niahsitok, a:mo kanah nikotoltik. Yehwa yo:ni sah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Eso es lo que te digo, estoy muy agradecido con Dios, tanto como mi semejante que me curó y tanto como Dios le doy gracias por estar hasta donde estoy ahora. Estoy…, estoy completo, no tengo nada cortado de mi cuerpo. Eso es nada más. \fr_son 00905-03_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2009-09-22-c | 1928.945, 1946.512 \sig (con sen- : senahsi) no darse abasto; alcanzar con todo \osten generalmente en negativo, personas que se abruman de compromisos \sig_var General \fr_n A:mo nias mocha:n, ka:n nisenahsis. Nite:tamakati wa:n nitapa:kati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a ir a tu casa porque no me voy a dar abasto (no puedo con todo lo que tengo de compromisos). Voy a dar de comer y lavar. \fr_son 05262-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahsi \semx_tipo Antónimo \semxref ehko \raiz ahsi \dt 11/Apr/2022 \lx ahsika \lx_cita iahsika \lx_var General \ref 04905 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa complemento \catgr Sust \infl Oblig pos \sig complemento, lo que se usa para completar \osten el peso de algo, el número de unidades esperadas \sig_var General \fr_n Nikwa:lkwi monakaw iahsika. Nimopoloh wa:n ka:n ahsitoya se: kilo nikwa:lkwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Traje lo que faltaba para complementar tu (pedido de) carne. Me equivoqué y alcanzaba un kilo completo lo que traje. \fr_son 04905-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tamahsika:yo \raiz ahsi \nsem Por ejemplo, si alguien pide 100 unidades en una compra pero el encargado se equivoca y entrega solamente 98, luego puede ofrecer completar lo pedido. En náhuat se expresa esta situación diciendo algo como mo:sta kika:wati:w iahsika 'mañana va a ir a entregar el complemento que faltaba'. \dt 24/Jan/2022 \lx ahsika:mati \lx_cita kiahsika:mati \lx_var General \ref 02673 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entender \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig entender, llegar a entender \osten una situación, algo hecho \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kwaltsi:n kiahsika:mati toni mochi:wa i:n toxola:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija entiende muy bien lo que pasa en nuestra comunidad. \fr_son 02673-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref matililia \raiz ahsi \raiz mati \nsem El verbo matililia se utiliza con el significado de 'entender' algo dicho por alguien mientras que ahsika:mati refiere más bien a entender lo que ocurre en una situación. Sin embargo un estudio de uso de estas palabras permitirá una mejor aproximación a sus usos y significados. \dt 21/May/2021 \lx ahsika:tapowia \lx_cita ahsika:tapowia \lx_var \ref 07952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n nimitsye:kahsika:tapowi:ti \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx ahsi:l \lx_cita ahsi:l \lx_var General \ref 07416 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pediculidae.Pediculus.humanus(larva) \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Pediculus humanus capitis L., en su estado de huevecillo; liendre, insecto que vive en el cabello de los seres humanos y que en su forma adulta se llama tekolo:t (piojo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili a:mo teh kinpia ok n' a:timeh, sayoh moka:wkeh ahsi:lmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño ya no tiene piojos, sólo quedaron liendres. \fr_son 07416-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Comparar \semxref tekolo:t \raiz ahsi:l \dt 08/Sep/2020 \lx ahsitok \lx_cita ahsitok \lx_var General \ref 06807 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa completo \catgr Adj \deriv \sig completo (algo medido, como un bulto que debe pesar ciertos kilos, algo contado que debe tener tantas piezas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowak se: koxta:l xokot, ne:chilwihkeh kipia na:wipowal wa:n amo ahsitok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un costal de naranjas, me dijeron que tiene ochento (naranjas) y no está completa. \fr_son 06807-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahsi \dt 31/May/2020 \lx ahso:kal \lx_cita ahso:kal \lx_var General \ref 05178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azúcar \pres_tipo Español \pres_el azúcar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig azúcar \sig_var General \fr_n Tamik noahso:kal wa:n a:mo nikowak ya:lwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se me acabó el azúcar y no lo compré ayer. \fr_son 05178-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \nsem Este término es el que más usa la gente adulta monolingüe nahua para referirse al azúcar, pero en la actualidad algunos usan tsope:lik como un término acuñado para referirse al azúcar (aunque Rubén Macario utiliza tsope:lik. Eleuterio Gorostiza sugiere que este uso de tsope:lik está equivocado puesto que la miel en nahuat se dice nekti. Se ha creado un neologismo para azúcar o otros endulzantes: tsope:li:lo:ni \dt 11/Apr/2022 \lx ahtapal \lx_cita ahtapal \lx_var General \ref 02771 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ala \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig ala natural o sintética (p. ej., ala de un ave, murciélago, de un ángel) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n mihto:tia:nih Migueles kikwih inahtapal de kowit. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Los danzantes de Migueles utilizan unas alas de madera. \fr_son 02771-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ahtapal \dt 31/May/2021 \lx ahtapala:n \lx_cita ahtapala:n \ref 08158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx ahtapalchi:chi:ltik \lx_cita ahtapalchi:chi:ltik \lx_var General \ref 08159 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.alas.rojos \catgr Adj \deriv \infl \sig con las alas rojas o parcialmente rojas \osten aves; insectos como chapulines y avispas; avioneta \sig_var General \fr_n AND-- Ka:n pata:wak n' ohti pos niktayewalwih yo:n okwilimeh. Ihkó:n yetoyah, ke:meh o:me:n yehwa yo:n nimitsilia we:i se: wa:n se: yo:n ahtapalchi:chi:ltik. JVC-- Mm. Ke:mah. AND-- Ompa ne:nentoyah wa:n después nikita kitokatiki:sa ne:n tokat wa:n, wa:n pos ke:meh tikihtowa, a:mo, a:mo nikitak ox ne: kalakito ne: itech tekoch kwi:kak ne:n tokat. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Como el camino no es ancho entonces tuve que rodear esos animales (te:to:kani, Pompilidae). Así estaban, eran como dos de esos que te digo, uno era grande y el otro era ese de alas rojas. JVC-- Mm. Si. AND-- Ahí andaban caminando y después vi que rápidamente van con la araña y, y pues como dices, no, no vi si es que fue a entrar en el hoyo pero se llevó la araña. \fr_son 08159-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08159-01_Tzina \fr_fuente 2013-04-05-a | 379.556, 398.587 \sem Animal-descripción \raiz ahtapal \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ahtapaleh \lx_cita ahtapaleh \lx_var General \ref 00029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.alas \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig con alas \osten aves en general, algunos insectos pero no peces aunque quizá para aviones \fr_var Tzina \fr_n Yo:n alsimitmeh tein aya:mo ahtaplehkeh se: kintewa:tsa wa:n se: kinkwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las avispas que todavía no tienen alas, se tuestan y uno se los come. \fr_son 00029-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahtapal \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx ahtapalekapanista:k \lx_cita ahtapalekapanista:k \ref 08160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ahtapalista:k \lx_cita ahtapalista:k \ref 08161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ahtapaltehteki \lx_cita kiahtapaltehteki \lx_var General \ref 08431 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desplumarle.las.alas \catgr V2 \infl Clase 3 \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx ahtapaltia \lx_cita kiahtapaltia \lx_var General \ref 05884 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.alas \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moahtapaltia) salírsele alas \osten a insectos que después de una etapa sin alas se les salen \sig_var General \fr_n Nikinchichinoh seki a:ltsimitmeh. Nikintewa:ts n' ihkochimeh. Seki ahtapalehkeh ya katka wa:n miak aya:mo moahtapaltia:yah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quemé (el nido de) unas avispas. Tosté las larvas. Algunas ya tenían alas y a muchas todavía no les salían las alas. \fr_son 05884-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahtapal \dt 03/Feb/2022 \lx ahtok \lx_cita ahtok \lx_var General \ref 07041 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azolve \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig azolve, arenilla que arrastra el agua cuando tiene un cauce fuerte \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n toa:w achichi:ka motsakwa ika ahtok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Nuestra toma de agua seguido se tapa con azolve. \fr_son 07041-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ah \raiz toka \dt 01/Sep/2020 \lx ahtoktsakwa \lx_cita moahtoktsakwa \lx_var General \ref 02353 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparse.con.asolve \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig taparse con azolve (una manguera, tubo, caño) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nochipa moahtoktsakwa noa:w ne: ka:mpa niktila:ntok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Siempre se tapa con azolve (el tubo de) mi agua allá donde estoy conectado. \fr_son 02353-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahtok \raiz tsakwi \dt 12/May/2021 \lx ahtokwia \lx_cita kiahtokwia \lx_var General \ref 07535 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azolvar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig azolvar; tapar un conducto o tubo (accidentalmente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil kiahtokwia toa:w ke:man tawi:teki ne: ita:lpan. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese muchacho azolva nuestra toma de agua cuando chapea allá en su terreno (dejando que la basurilla entra en el tubo, tapándolo). \fr_son 07535-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ah \raiz toka \nota Checar si existe. \dt 11/Sep/2020 \lx ahtokyowa \lx_cita ahtokyowa \lx_var Tzina \ref 02717 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.azolve \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cubrirse de azolve (tierra llevada por el agua, sea de lluvia o de un arroyo; p. ej., un trapo tirado en el suelo después de una lluvia, un caño) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notilmah ta:lpan niktamo:t ya:lwa wa:n a:mo nikitak. Kiowik wa:n ahtokyowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi ropa la tiré al suelo ayer y no me fijé. Llovió y se cubrió de azolve. \fr_son 02717-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ah \raiz toka \dt 25/May/2021 \lx ahtselwia \lx_cita kiahtselwia \lx_var General \ref 07809 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rociar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig rociar con agua hecha fina por moverse los dedos al agua al vertirse (p. ej., verduras a la venta en el mercado para que no se marchiten) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n siwa:meh tein kinamakah kilit kiahtselwiah mah a:mo wahwa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las mujeres que venden quelites los rocían con agua para que no se marchiten. \fr_son 07809-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:wia \raiz ahtsel \dt 22/Sep/2020 \lx ahtsomia:s \lx_cita ahtsomia:s \lx_var General \ref 05125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Barkleyanthus.salicifolius \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Barkleyanthus salicifolius (Kunth in HBK) H. Rob. & Brettell, planta cultivada en San Miguel Tzinacapan de la familia Asteraceae. Las hojas se usan para limpias contra el mal aire. \sig_var Tzina \fr_n Nikneki xine:chtayo:koli ixiwyo ne: ahtsomia tein tikto:ktok. Ika nikpahti:ti nopili. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me regales unas hojas de Barkleyanthus salicifolius que tienes sembrado. Voy a usarlas para curar a mi hijo. \fr_son 05125-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Leña \sem Planta \raiz ah? \raiz tsomia(?) \nsem El mismo nombre se aplica a dos plantas muy distintas, una Asteraceae y un Salicaceae. \dt 11/Apr/2022 \lx ahwa \lx_cita kiahwa \lx_var General \ref 05344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regañar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig regañar \sig_var General \fr_n Nokni:w tein tayeka:na mo:stah kiahwa no:má:n, yeh ika ne:chkwala:ntia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano mayor regaña todos los días a mi mamá, por eso me molesta (hace enojar). \fr_son 05344-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwa(2) \dt 11/Apr/2022 \lx ahwach \lx_cita ahwach \lx_var General \ref 03347 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rocío \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig rocío \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kekexikilit miak ahwach kie:wa, semi kwaltsi:n moita ke:man tane:si. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta hoja de mafafa (Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott) guarda mucho rocío, se ve muy bonito cuando amanece. \fr_son 03347-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwach \dt 05/Jul/2021 \lx ahwachiowa \lx_cita ahwachiowa \lx_var General \ref 07566 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empaparse.de.rocío \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig empaparse de rocío (p. ej., ropa, zapatos, al caminar uno por pastos cubiertos de rocío) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n niahka kowtah wa:n telsenka niahwachiowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana fui al campo y quedé muy empapado de rocío. \fr_son 07566-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwach \dt 14/Sep/2020 \lx ahwachma:ma:ni \lx_cita ahwachma:ma:ni \lx_var General \ref 02008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Onagraceae.Lopezia racemosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lopezia racemosa Cav. subsp. racemos, planta de la familia Onagraceae; sirve como forraje verde para pollos, cerdos, vacas, caballos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ahwa:chma:ma:ni semi kwelitah kikwa:skeh n' piomeh wa:n pitsomeh, xá: porin ema:nik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A los pollos y puercos les gusta mucho comer el ahwachma:ma:ni tal vez porque es suave. \fr_son 02008-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forraje \sem Planta \semxref kiowteyo:xo:chit \semx_tipo Referente natural igual \nsem Juan de los Santos Dionicio identificó esta planta como kiowteyo:xo:chit tal vez porque junta el agua de la lluvia en sus hojas, las demás personas designan como kiowteyo:xiwit a una Begonia \raiz ahwach \raiz ma:ma \dt 29/Apr/2021 \lx ahwat \lx_cita ahwat \lx_var General \ref 01225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelusa.urticante \catgr Sust \deriv \infl N1, N2(intrínseca) \sig ahuates, pelusa o fibras finas de las plantas que genera comezón \osten p. ej., de la mazorca de maíz, otate \sig_var General \fr_n Wa:n mochi:wa ne:n, de wetsi a xo:chit mochi:wa ne:n iteyo, iteyo tamati ke:meh yo:n tepe:xo:no:t. Ihi:xna:miktok ne:, pahpatachtik tepitsi:n, pero nejó:n tepe:xo:no:t ihko:ni a no:, pero i:n kowtet *cuando** chika:waya ya tahtapa:ni, wa:n ke:mah nejó:n ipane:wayo, ahwayoh. Komo se: kwi:tek ne:, ki:sa n' iahwayo wa:n nochi te:ke:mi wa:n moto:ka itech se: itilmah wa:n ye:kte:ahwayo:tih semi. Ki..., ye:kte:kokoh yo:n. Ipane:wayo, ipankakawyo ya, yehwa yo:n kipia n' ahwat semi. Wa:n nejó:n ikowyo ne:n kowit kwaltsi:n tapa:ni wa:n kostik n' ikowyo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y se da este, de que ya se cae la flor ya se da el fruto, su fruto se parece al fruto del tepe:xo:no:t (Trichospermum galeottii (Turcz.) Kosterm.). Sus frutos son un poco aplastados y pegados el uno al otro como contras, pero estos frutos cuando ya se maduran se parten y la cascara que le rodea da comezón. Si es que le pega uno se esparce la pubescencia y se entierra en la ropa y da muchísima comezón. Duele mucho. su cascara que lo cubre, su caparazón, es lo que tiene lo que provoca la comezón. Y el tronco de este árbol se parte muy bonito y la leña es madera es amarilla. \fr_son 01225-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-24-c | 88.471, 125.49 \fr_n AND-- Pos nika:n timoahsih sepa nika:n tinentinemih pos ne:n kwali tine:chili:s ox tiki:xmati yo:n San José tako:t, xa: tikitani ne:wi:n, xa: tikita para teisá: ki..., kowtati:k kikwih oso ti..., tikwih pos kwali tine:chili:s ke no:, no: tiki:xmattok. JVC-- Ke:mah, a: pos yo:n tako:t niki:xmattok, nejó:n ma:yehyewaltik yo:n xiwit mochi:wa wa:n ma: mohmo..., mohmolixtik i:xko xiwit wa:n nochi ima:i:ka:n, ima:tampa nochi ma:moloxtik. Wa:n ikowyo no: iwki no:, no: moloxtik mahyá: tohmioh pero a:mo te:kwi iahwayoh sinoke moloxtsi:n sah i:n tako:t, niki:xmattok nochi ikehkechtan ka:mpa xo:chiowa ya nochi mohmoloxtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Pues aquí nos encontramos de nuevo de que aquí andamos, pues me puedes decir si conoces el San José tako:t (Desmodium distortum (Aubl.) J.F. Macbr.), quizá lo has visto por ahí, quizá lo ves para algo…, lo ocupan para leña o…, lo ocupamos o me puedes decir si también lo conoces. JVC-- Si, pues conozco esa vara, sus hojas son redondas y…, en las dos partes de las hojas son pubescentes. Y su vara también es así, también tiene mucha pubescencia pero no da comezón porque la vara solamente es muy pubescente, lo conozco, en las puntas donde ya florece también es muy pubescente. \fr_son 01225-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-03-n | 0.00, 46.055 \sem Planta-parte \raiz ahwa(1) \dt 19/Jul/2021 \lx ahwat \lx_cita ahwat \lx_var General \ref 04631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahuate \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig ahuate, pubecencia \osten generalmente de los zacates; vellos, p. ej., de maíz, caña, bambú, que le produce a uno picazón o comezón al tocar o rozar contra ell) \sig_var General \fr_n Yo:n owat iselo kiye:kpia ahwat, ye:kte:ahwayo:tih komo se: mokwi:ltih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El tallo de la caña tiene pubecencia, produce mucha comezón \fr_son 04631-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwa(1) \dt 24/Jan/2022 \lx ahwayoh \lx_cita ahwayoh \lx_var General \ref 04827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.ahuates \catgr Adj \deriv \sig con ahuates o pequeños pelitos que producen comezón \osten algunas plantas secas o verdes, la milpa, caña dulce \sig_var General \fr_n Ne: xiwit ye:kahwayoh. ¡A:mo ka:n tiktek! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa hierba tiene ahuates (que produce comezón). ¡Ten cuidado de no cortarla! \fr_son 04827-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ahwayo:tih \raiz ahwa(1) \nsem Ahwayoh refiere solamente a plantas que tienen algo como vellitos (como ahuates), que produce comezón. Para cosas, como pomadas, iritantes y que también producen comezón se utiliza la palabra te:ahwayo:tih. \dt 24/Jan/2022 \lx ahwayohka:yo \lx_cita iahwayohka:yo \ref 08602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ahwayohkwi \lx_cita ahwayohkwi \lx_var Tzina \ref 07915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegársele.ahuates \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig llenarse o cubrirse de ahuates, pelos o pubescencia urticante de algunas plantas \sig_var Tzina \fr_n Se:, wa:n se: yo:n tein kihtowa, tein ta:lpa:n mochi:wa n' a:tsi:tsika:s no: ihkwilintsitsi:n. Ihkwi:ntsitsi:n wa:n ika tepitsi:n se: mo..., ihkwí:n se: motelohtiki:sa, ye:k se: ahwayohkwi no:. \fr_au MGG317 \fr_var Tzina \fr_e Es uno, y otro es al que llaman el urticante que se arrastra por el suelo, también es de este tamaño (enseñando con las manos). Son de este tamaño y con un que uno ..., si así se roza con ello al pasar, a uno le da mucha comezón. \fr_son 07915-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07915_01 \fr_fuente 2011-07-21-t | \raiz ahwa \raiz -yoh \raiz kwi \dt 22/Sep/2020 \lx ahwayo:tia \lx_cita kiahwayo:tia \lx_var General \ref 05015 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.comezón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle comezón en alguna parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitapixkato wa:n ke:meh ye:kto:nak nikmachilih telsenka ne:chahwayotiaya n' sinti. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ayer fui a pixcar y como hizo mucho sol sentí como me daba mucho comezón por los ahuates de las mazorcas. \fr_son 05015-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwa(1) \dt 03/Feb/2022 \lx ahwayowa \lx_cita ahwayowa \lx_var General \ref 01420 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.comezón \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener comezón (personas, animales sea por estar cubierto de ahuates, espinas pequeños que irritan, o bien por otra causa como el piquete de mosquito) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahwayowa porin nitapixkato wa:n telsenka sakatah nomi:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo comezón porque fui a pizcar mazorca y hay mucho zacate en mi milpa. \fr_son 01420-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwa(1) \dt 29/Mar/2021 \lx ahwia:k \lx_cita ahwia:k \lx_var General \ref 03612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fragante \catgr Adj \deriv \sig fragante; que tiene olor agradable \osten una flor, perfume, comida \sig_var General \fr_n Ye:kkwaltsi:n ahwia:k ne: xo:chit. Nikwi:kati nocha:n, ompa taahwiya:lihtos. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El olor de esa flor es muy agradable. La voy a llevar a mi casa, allá estará dando buena fragancia. \fr_son 03612-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semx_tipo Comparar \semxref ahwixtik \semxref tsohya:k \raiz ahwiya: \dt 17/Jan/2022 \lx ahwia:kchi:wa \lx_cita kahwia:kchi:wa \lx_var Tzina \ref 07944 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.buen.sabor \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig Tzina \fr_n Mismo yehwa nexkihit, sanoke nimitsilia neh, a:mo wel se: kimahse:wa se: yeh porque pos telpisi:ltik ne:n i..., n' iteyotsi:n, pos toni x'kwali wa:n, puro e:wat sah, ie:wayo sah. A:xka:n ixiwyo, ne:chilihtoya ne: no..., note:iskaltihka:w, n' ixiwyo no: kwali kikwih para tamal. Pero kitel..., kitelahwia:k..., kitelahwia:k..., kitelahwia:kchi:wa ne:n tixti. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Es el mismo nexkihit (Renealmia alpinia), solamente te digo que no se puede consumir (los frutos) porque son muy pequeños pues qué puedes aprovechar , es pura cáscara, pura cáscara. Ahora las hojas, me estaba diciendo mi mamá que las hojas tambien se puede usar para envolver tamales. Le da un buen sabor. \fr_son 07944-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07944_01_Tzina \fr_fuente 2011-07-14-c | 663.838 \raiz ahwia: \raiz chi:wa \semx_tipo Comparar \semxref ahwia:lia \ngram El verbo ahwia:kchi:wa aparece solamente una vez en el corpus, en una grabación con Rubén Macario sobre el nexkihit (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas). Parece que es una formación espontánea de Macario incorporando el adjectival ahwia:k ('fragrante', 'de buen sabor') al verbo chi:wa ('hacer') en lugar de usar el verbo derivado ahwia:lia \dt 22/Sep/2020 \lx ahwia:kka \lx_cita iahwia:kka \lx_var Tzina \ref 07936 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sabor.u.olor.propio \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig propio sabor u olor, generalmente fragrante o que da placer \sig_var Tzina \fr_n Mopa:pata iahwia:kka, ke:mah, ta:taman. Ke:mah, yehwa sah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Varía su sabor (en este caso, pollos por el color de su plumaje), si, cada uno es diferente. Si, es todo. \fr_son 07936-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07936_01_Tzina \fr_fuente 2010-07-30-y | 461.232 \fr_n A-- Se: kiki:xtia wa:n se: kima:nalowa (=kima:nelowa') wa:n iahwia:kka:yo moka:wa itech a:t wa:n i:n a:t se: tai o toni se: kichi:wilia. B-- Se: ma:ltia ika. \fr_au ADA300, MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e A-- Se retira (el omikilit, Piper auritum, de la lumbre) y se remueve y el sabor de la planta queda impregnada en el agua y esta se toma o, ¿qué se hace con el agua? B—Con ella se baña (para curar a alguien susceptible a lo asqueroso). \fr_son 07936-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07936_01_Xaltn \fr_fuente 2010-07-31-j | 443.258 \fr_n Ne: tonto:nal neh seki nikinahsik, no: ompa mota:liah yo:n tein pisi:lnekmeh no: ompa mota:liah wa:n neh nimokaya:w ne:, nimoka:ya:w xa: katka yehwa ne:n pisi:lnekmeh pero ke:man niah nikinitato ya ne: pe:wak moyo:nih wa:n telte:senkwih wa:n pe:wak ne: niki..., nikimowtia wa:n tak nikmiktih se: wa:n nikihnekwik mahyá: yo:n sakalimo:n ne:n iahwia:kyo, no: iwki ahwia:k i:n okwiltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En días pasados encontré unas (kwitanekmeh, probablemente Lestrimelitta chamelensis) y también hacen el nido donde hacen las abejas meliponas y yo pensé que eran las abejas meliponas pero cuando fui a verlas empezaron a dispersarse y se abalanzan sobre uno y empecé a asustarlos y pues yo creo que maté una y olí y tenía el olor a zacate limón, si, este animalito tiene el mismo olor. \fr_son 07936-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07936_03_Xaltn \fr_fuente 2013-04-04-c | 83.389 \raiz ahwia: \nsem Las formas iahwia:kka, iahwia:kka:yo y iahwia:kyo son equivalentes en significado. En una búsqueda por el corpus de textos (2013-11-18) se encontró iahwia:kka 12 veces, iahwia:kka:yo 9 veces y iahwia:kyo 3 veces. \dt 23/Sep/2020 \lx ahwia:kka:yo:t \lx_cita ahwia:kka:yo:t \lx_var Tzina \ref 07969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fragrancia \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Poseído termina en -yo \sig fragrancia; buen aroma y sabor (de una comida); propio sabor u olor, generalmente fragrante o que da placer \sig_var General \fr_n Ne:chilia:ya ne:n nowe:ina:n katka, como que now..., no..., se: noa:witsi:n ya, que nochi mah n'te:ntsakwa, para mah a:mo ki:sa n' ahwia:kka:yo:t. Ma:ski pio:tapalo:ltsí:n, pero mah n'te:ntsakwa, ma:ski tein eski tapalo:ltsí:n pero mah n'te:ntsakwa para kwali ki:sa notapalo:l. Ahwia:k kihtowa ki:sas. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Me decía mi abuelita, como si fuera..., tambien una de mis tias que toda [comida que prepare] que le ponga yo tapadera a la olla para que no se le escape la aroma. Aunque sea pollo preparado pero que lo tape (yo), cualquier comida pero que lo tape para que salga sabrosa mi guisado. Sabrosa, dice, va a salir. \fr_son 07969-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07937_02_Xaltn \fr_fuente 2011-07-26-d | 1729.792 \fr_n Kwaltsi:n molo:ni, kwaltsi:n mah molo:ni, mah kikwi n' i..., n' iahwia:kka:yo ne: xokoyo:li:n iwa:n emo:ltsí:n, wa:n ke:mah tiki:xtiah ya ne:n. Tiki:xtiah ya ne:n emo:l wa:n tikpante:miliah ne:n nakastekilit para .... Wa:n ne:wí:n tiketsah wa:n tikpante:miliah para mah, mah a:mo ki:sa más n' ahwia:kka:yo:t. Mah kit..., mah kichichi:na n' emo:ltsí:n, tikte:ntsakwah. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Hierve bien, que hierva bien, para que se le impregne el olor a xokoyolin (Begonia spp.) a los frijoles y luego ya lo retiramos del fuego, retiramos los frijoles del fuego y le agregamos el nakastekilit (Peperomia sp., quizá P. peltilimba) para .... Y lo dejamos ahí, y se lo agregamos para que no salga el sabor del condimento, para que lo absorben los frijoles tapamos la olla. \fr_son 07969-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07937_01_Xaltn \fr_fuente 2011-07-26-d |135.14 \semx_tipo Comparar \semxref ahwia:kka \raiz ahwia: \nsem Las formas iahwia:kka, iahwia:kka:yo y iahwia:kyo son equivalentes; véase ahwia:kka. \dt 23/Sep/2020 \dt 08/Oct/2018 \lx ahwia:kmati \lx_cita kahwia:kmati \lx_var Tzina \ref 07939 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa considerar.de.buen.sabor \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \sig considerar de buen sabor (una comida o algo comestible) \sig_var Tzina \fr_n A-- Tikwah tehwa:n pero nikilia neh komohkó:n kikwe:chowah ika yehwa yo:n tepostsi:n nikilia neh pané: a:mo ahwia:k. Ka:n se: kahwia:kmati. Wa:n ke:meh i:n tein kimetawiah ..., B-- Ka:n se: kiahwia:kmati, tehwa:n a:mo timomatih, ke:mah. \fr_au RMM302, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Nos lo (la comida con condimentos molidos en licuadora) comemos pero digo que si lo molemos con ese aparato (licuadora), digo yo que no tiene un buen sabor. No tiene un buen sabor. Y lo que se muele en metate ..., B-- No sabe muy sabroso, nosotros no estamos acostumbrados (a comer molido en máquina), sí. \fr_son 07939-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07939_01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-a | 383.846 \raiz ahwia: \raiz mati \dt 22/Sep/2020 \lx ahwia:kyo \lx_cita iahwia:kyo \lx_var Tzina \ref 03432 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fragrancia \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig fragrancia; buen sabor \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig \semx_tipo Equivalente \semxref ahwia:kka \raiz ahwia: \nmorf Las formas iahwia:kka, iahwia:kka:yo y iahwia:kyo son equivalentes; véase ahwia:kka. \dt 08/Oct/2018 \lx ahwia:lia \lx_cita kahwia:lia \lx_var Tzina \ref 07940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig \sig_var \fr_n A-- Xa: no: tiki:xmati yo:n xiwtsitsi:n, se: kima:kokototsa wa:n no: ke..., ne: ke:man tota:tahwa:n no: kita:lilia:yah yo:n ne:n a:tsí:n para ika se: kiahwia:lia:ya yo:n, ke:meskia limo:n. B-- Sakalimo:n, sakalimo:n. A-- Yehwa yo:n ke:meh yo:n de ahwia:keh n' okwiltsitsi:n de se: kima:pa:ta. B-- Ke:mah, ihk[i] \fr_au AND307, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Quizá también conozcas esa hierbita, se despedaza con las manos y también ... En aquellos tiempos nuestros padres ocupaban esa hierba para darle sabor al agua, como si fuera limón. B-- Zacate limón, zacate limón. A-- Así es, y esos te:xa:lmeh (prob. Plebeia sp.) así son de fragrantes al machacarlos con la mano. B-- Si, así. \fr_son 07940-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07937_01_Tzina \fr_fuente 2013-04-04-f | 945.083 \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ahwia: \dt 22/Sep/2020 \lx ahwia:lia \lx_cita kahwia:lia \lx_var General \ref 03179 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aromatizar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig saborizar \osten un condimento a un guisado \sig_var General \fr_n Yo:n kola:ntoh kiahwia:lia n' chi:lposo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El cilantro saboriza caldo preparado de jitomate con chile. \fr_son 03179-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref tsohya:lia \raiz ahwia: \nota Checar como se dice echar perfume a uno mismo. \dt 07/Jan/2022 \lx ahwia:ya \lx_cita ahwia:ya \lx_var General \ref 00671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emitir.olor.aromático \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig emitir un olor aromático \osten p. ej., un guisado, flores \sig_var General \fr_n Wan a:mo teh ne:chilih n' Camelia ya:lwa komo amo pos ..., ista:k kwitakowit tayowak ahwia:xtoya nokalte:noh. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Y no me dijo nada Amelía sino pues..., el huele de noche blanco (Cestrum nocturnum L.) anoche estaba soltando su aroma junto a mi casa. \fr_son 00671-01_corp_Tzina-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-27-d | 988.214 \raiz ahwia: \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx ahwixtik \lx_cita ahwixtik \lx_var General \ref 01179 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fragrante \catgr Adj \deriv \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; +ye:k-; +tel-; 0-ta-; -lo \sig aromático; sabroso \osten frutos o verduras que tienen buen sabor y aroma, un sabor propia que es más apreciado que otros, p. ej., un jitomate silvestre en comparación con uno comercializado; comida que tiene buen aroma y sabor, que está bien condimentada \fr_n AND-- A:mo ahwiya:k. JVC-- Telahwiya:k nimitsilia m' pisi:l..., m' pisi:ltsí:n. Yo:n ke:mah telahwiya:k, AND-- Ahwiya:k. JVC-- telahwiya:k. Yo:n tsikitsitsi:n pero telahwixtik. AND-- ¿Wa:n kat..., katí:n kachi 'kowah? Tak yo:n pisi:ltik kachi. más. JVC-- Pos kachi 'kowah m' pisi:ltik porque yeh ma..., más kipia salida porque nejó:n ne: ten..., telahwiya:k. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- No son sabrosos (hablando de los chiles tecpin grandes). JVC-- Te digo que tiene un buen aroma, las que son pequeñas. Esas si tiene un buen aroma, AND-- Son aromáticos, JVC-- Son muy aromáticos. Son pequeños, pero son muy aromáticos AND-- ¿Y cuál lo compran más? Creo las que son más pequeños. JVC-- Pues compran más los más pequeños porque esos se venden mejor por el buen aroma. \fr_son 01170-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-22-m | 800.586, 816.864 \sem Olor \semx_tipo Sinónimo \semxref ahwia:k \semx_tipo Comparar \semxref tsohya:k \raiz ahwi:a \ngram Nota la derivación de adjectivos con un consonante antes de -tik \dt 14/Jun/2021 \lx ahxilia \lx_cita ne:chahxilia \lx_var General \ref 02713 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encontrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hallar, encontrar (en el sentido de encontrar solución, p. ej., un remedio) para (la enfermedad de alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:pil ipopá:n mikik ika na:walo:t. Ka:n kiahxilihkeh pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El papá de esa muchacha se murió por brujería. No le encontraron medicina (que le funcionara). \fr_son 02713-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hallarle; ser competente en (algo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kahxilia n' tatsotson. kwali kitsotsona guitarra. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano le halla a la música. Puede tocar la guitarra. \fr_son 02713-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahsi \dt 25/May/2021 \lx ahxi:ltia \lx_cita ne:chahxi:ltia \lx_var General \ref 03245 (duda) CSC usa ohxi:ltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acercarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acercar (algún objeto) a; rozar a \osten alguien, alcanzándole ligeramente o simplemente acercándole el objeto \sig_var General \fr_n ¡A:mo xine:chahxi:lti yo:n ko:mit! Tine:chti:lwi:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No me acerques (a mi ropa) esa olla! Me vas a manchar con tizne. \fr_son 03245-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moahxi:ltia o mahxi:ltia) ser alcanzar por; ser mordido o atacado por \fr_n Se: ta:kat yahka kowtah wa:n moahxiltih se: kowa:t, ompa ixtayowak wa:n a:mo wel wa:lah ok ise:lti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Un hombre se fue al campo y fue mordido por una serpiente. Ahí se desmayó y ya no pudo regresar sólo. \fr_son 03245-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tokilia \semxref kwi:ltia \raiz ahsi \dt 04/Dec/2021 \lx ahxitia \lx_cita kahxitia \lx_var General \ref 01059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa completar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig completar \osten p. ej., una carga de leña, las piedras para una casa, la comida para un grupo; una cantidad de objetos, p. ej., al cortar frutos, leña, dinero \sig_var General \fr_n Nokni:w kowsaka, aya:mo kiahxitia n' itama:mal para kwi:kas itech tepos. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano acarrea leña, aún no completa su carga para que se lo lleve en una camioneta. \fr_son 01059-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer llegar, llevar a un destino \osten personas u objetos, p.ej., una persona a un hospital, leña a la casa \sig_var General \fr_n Se: ta:kat moe:ltsi:mih wa:n kiwi:kayah ok n' tapahtilo:ya:n. Pero ke:man ompa kahxitihkeh i:pa mikka ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Un hombre se ahogó (cuando se le quedó algo atorado en la garganta) y todavía lo llevaron al hospital. Pero cuando lo arribaron al hospital ya había fallecido. \fr_son 01059-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahsi \ngram No está documentada la forma ?kiahxitia sino siempre kahxitia. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx ahxitilia \lx_cita ne:chahxitilia \lx_var General \ref 02967 (duda) usar una frase del corpus, el ejemolo es rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa completarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig completar (p. ej., dinero,, mercancía, carga, medida o cantidad) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ne:chahxitilia notomi:n. Nikowasneki se: ta:l wa:n a:mo ne:chahsi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me completa el dinero. Quiero comprar un terreno y no me alcanza. \fr_son 02967-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahsi \nota Checar si puede tener el sentido este aplicativo de hacer llegar (alguien a su destino) para \dt 27/Jul/2021 \lx a:ichkwal \lx_cita a:ichkwal \lx_var General \ref 01253 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jaguey \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jaguey; pozo excavado en la tierra para juntar agua (sin importar la forma geométrica que tenga) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokaltsi:ntan yetok se: a:ichkwal, ihwa:k tami n' toa:w ompa titapa:kah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cerca de mi casa hay un jaguey, cuando se acaba el agua allí lavamos. \fr_son 01253-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz ichkwa \dt 21/Mar/2021 \lx a:ichkwal \lx_cita a:ichkwal \ref 08272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:ichkwala:t \lx_cita a:ichkwala:t \lx_var General \ref 03593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.de.pozo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua de pozo, generalmente construida junto a una casa habitacional \osten las que se construyen junto a las casas para almacenar agua \sig_var General \fr_n Wehka:w n' tokni:wa:n tapa:kayah ika a:ichkwala:t koma:mo teh a:me:yal katka n' kaltsi:ntan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo la gente lavaba con agua de estanque si no habían manantiales cerca de la casa. \fr_son 03593-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz ichkwa \dt 17/Jan/2022 \lx a:ichkwalchipa:wa \lx_cita a:ichkwalchipa:wa \lx_var General \ref 01794 (duda) quizá sea más común usar kichipa:wa a:ichkwal \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.estanque \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig limpiar estanque (quitándole la hojarasca de la superficie o la que está pudriendo al fondo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w a:ichkwalchipa:wa porin taki:stok ok. Ihwa:k kiowis pexo:nis n' a:ichkwal wa.n ompa tikwiskeh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano limpia el estanque porque todavía estamos en temporada de secas. Cuando empiece a llover se llenará el estanque y ya de ahí lo vamos a ocupar. \fr_son 01794-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref a:e:ktia \raiz a: \raiz ichkwa \raiz chipa:w \dt 18/Apr/2021 \lx a:ichkwalchi:wa \lx_cita a:ichkwalchi:wa \lx_var General \ref 01402 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.estanque \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer estanque para almacenar agua (al excavar la tierra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nia:ichkwalchi:w yeh ika a:mo niahka nitame:wato nokahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer excavé un estanque por eso no fui a deshierbar (en) mi cafetal. \fr_son 01402-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz ichkwa \raiz chi:wa \dt 29/Mar/2021 \lx a:ichkwale:ktia \lx_alt a:ichkwalye:ktia \lx_cita a:ichkwale:ktia \lx_var General \ref 03360 (duda) para CSC es un compuesto no muy común, quizá sea aceptable pero con chipa:wa porque yektia tiene más es el sentido de escoger \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.estanque \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig limpiar estanque \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech mayo nochi n' a:ichkwalmeh kaxa:nih oso wa:kih, ihwa:k n' tokni:wan kinchipa:wah. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de mayo todos los estanques reducen su contenido de agua o se secan, es cuando la gente los limpia. \fr_son 03360-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref a:chipa:wa \semxref a:ichkwalchipa:wa \raiz a: \raiz e:k \nsem Según Ceferino Salgado en Tacuapan se usa la palabra a:chipa:wa. \dt 10/Jan/2022 \lx a:ihtik \lx_cita a:ihtik \lx_var General \ref 08144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.del.agua \catgr Locativo \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; -ye:k; +tel \sig dentro del agua \sig_var General \fr_n JVC-- T'ta:lilia ne:n nakatsí:n wa:n ke:mah de t'ta:lia siquiera o:me oso e:yi tet tikta:lilia a:tet. Tikalakia taihtik [de] n' chikiwit wa:n ke:mah t'pankahka:wa ya. Wa:n yo:n tiktamo:tas n' a:ihtik a:mo mah tapachiwto ihkó:n, mah a:mo tapachiwto n' chikiwit porque yo:n tsi:npata:wak. AND-- Para, para mah mo..., a:, mah moketsati ihkó:n. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Le pones la carne y posteriormente le poness unas dos o tres piedras, le pones piedras de las que hay dentro del río. Esas piedras van metidas dentro de la canasta y ya lo aventamos (al pozo). Y ese lo tienes que aventar al agua pero que no quede boca abajo, que no esté boca abajo porque ese es de base ancha. AND—Para que no quede parada así. \fr_son 08144-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08144-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-24-d | 252.658, 264.608 \fr_n Ke:mah pos a:ihtik nemi wa:n fie:roh. A:mo n'mati pané: kiliah, a:kowa:meh, a:kowa:t. Pero pos, a:mo wehwei:n. Tsikitsitsi:n. Wa:n a:mo kipia ite:noh ke:meh kowa:meh, ta: kipia ite:noh mahyá: chupador sah. Mm. Mahyá: ika tapipi:na sah. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Si pues vive en el agua y es feo. No sé, parece que le dicen a:kowa:meh, a:kowa:t (tipo de culebra acuática no venenosa). Pero pues no son grandes. Son pequeños. Y no tiene boca como las víboras, pues tiene algo como chupador nada más. Como que con eso nada más chupa. \fr_son 08144-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08144-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-d | 1336.111, 1356.36 \sig lugar con mucha humedad \sig_var General \fr_n HSO-- Ke:mah. JVC-- Ta: yo:n we:li:k ne: semi n' kilit ka:mpa mochi:wa a:ihtik wa:n a:ta:l ka:mpa takwecha:wtok ika semi we:lik yo:n kiltsi:n. Pero ka:mpa i:n tawa:kya:n kabe:ntampa oso ixta:wat mochi:wa a:mo we:lik. We:lik mochi:wa itech n' a:pitsak tawakal mochi:wa ne:, ne: texa:yakatitan ata yo:n tawakal. Ompa ke:mah ye:kwe:lik n' kiltsi:n. Ne: ke:masá: tikonkwih ne: we:lik semi yo:n wehwei kilit. Pero a:taw mochi:wa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- Si. JVC—Pues ese quelite (Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott)) es muy rico, se da en lugares húmedos donde hay mucha agua por eso es muy rico ese quelite. Pero cuando se da en lugares secos como debajo de (la sombra) de los cafetales o en los potreros no sabe rico. Es sabroso el que se da en las cañadas con arroyitos pequeños allá, allá por una cañada de Texa:yakatitan. Ahí sí es muy sabroso. A veces hemos ido a traerlo allá y es muy sabroso ese quelite grande. Pero se da en los arroyos. \fr_son 08144-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08144-03_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-f | 354.927, 377.661 \raiz a: \raiz ihti \dt 23/Sep/2020 \rev \lx ai:k \lx_cita ai:k wa:lah \lx_var General \ref 01349 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nunca \catgr Adv-tiempo \deriv \sig nunca (a menudo con el negativo : a:mo ai:k) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikchi:xtoya nokni:w wa:n ai:k wa:lah. Kachi kwali niow a kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba esperando a mi hermano y nunca vino. Mejor ya me voy al campo. \fr_son 01349-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a(:/h) \raiz i:k \nmorf La raíz a es, aparentemente, un elemento de negación, quizá el mismo que ocurre en a:mo, a:it y a:tox. Por eso ha sido considerado con vocal larga. \nota Checar uso sin negativo parece mas comun con a:mo ai:k. \dt 24/Mar/2021 \lx a:it \lx_alt a:t \lx_cita a:it \lx_var General \ref 01057 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ¿quién.sabe? \catgr Modal \deriv \sig ¿quién sabe? \osten Para indicar que no lo sabe el que habla \sig_var General \fr_n Nikahsik tomi:n ne: ohti. A:it a:koni kipoloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Encontré dinero en el camino. ¿Quién sabe quién lo perdió? \fr_son 01057-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a(:/h) \raiz it (?) \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx aitox \lx_alt a:tox \lx_cita a:tox ya:s \lx_var General \ref 07769 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Modal \deriv \sig ¿quién sabe si [verbal phrase]? \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n yahki kowtah. A:tox kwi:kak itsakka wa:n kiowi a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre fue al campo. Quién sabe si llevó su impermeable y ya empieza a llover. \fr_son 07769-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:it \raiz a(:/h) \raiz it \raiz ox \nmorf Aunque la primera vocal de a:it y a:tox es larga, quizá la raíz sea el mismo elemento de negación de ai:k y a:mo \dt 22/Sep/2020 \lx a:itskwinti \lx_cita a:itskwinti \lx_var General \ref 02006 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lutra.longicaudis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lutra longicaudis (Olfers, 1818), mamífero de la familia Mustelidae, llamado en español 'nutria' y en español local 'perro de agua' \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w onkayah a:itskwimeh itech a:taw, ekintsi:n a:mo tei:keh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes había nutrias en los arroyos, ahora ya no hay. \fr_son 02006-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz a: \raiz itskwin \dt 29/Apr/2021 \lx a:i:xiwinti \lx_cita a:i:xiwinti \lx_var Tzina \ref 01077 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa marearse.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig marearse en el agua \osten al cruzar un río ancho caminando \sig_var Tzina \fr_n Neh a:mo wel nia:panowa, niman nia:i:xiwinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo no puedo cruzar un río, luego me mareo en el agua. \fr_son 01077-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz i:x \raiz winti \nsem Esta palabra se refiere a la incapacidad que tienen algunas personas de cruzar un río ancho. El que tiene este problema, al estar a la mitad de un río y observar cómo corre el agua formado en como una especie de trenzas le provoca un mareo. Las personas que se marean nunca pueden cruzar un río solo, siempre las tiene que acompañar alguien. Esta palabra no la reconoce Ceferino Salgado de Tacuapan. \dt 16/May/2021 \lx a:i:xko \lx_cita a:i:xko \lx_var General \ref 02643 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.superficie.del.agua \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en la superficie del agua (en referencia a un objeto o persona flotando, generalmente en un cuerpo de agua como río, laguna) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: a:i:xko yetok se: a:chikteh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la superficie del agua hay un pájaro de río. \fr_son 02643-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz i:x \raiz -k(o) \dt 21/May/2021 \lx akah \lx_cita ka:n akah wa:lah \lx_var General \ref 00952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alguien \catgr Pronombre-indefinido \deriv \sig alguien \sig_var General \fr_n ¿Ka:n tikitak xa: akah wa:lahka ihwa:k a:mo nietoya? \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿No viste si acaso vino alguien mientras no estuve? \fr_son 00952-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:kin \raiz akah \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx a:kalaki \lx_cita a:kalaki \lx_var General \ref 03237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrarle.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig quedarse mojado por haberse entradado o por absorber agua \osten leña, enseres domésticos que absorben agua; zapatos \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa kiowik. A:mo niktsakwak nokow wa:n a:kalak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llovió. Mi leña no la tapé y se mojó al absorber mucha agua. \fr_son 03237-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taa:kalaki) inundarse (casas, al entrar agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ye:kkiowik wa:n taa:kalak nocha:n. Me:wak no:pá:n wa:n taa:ohti:to. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llovió mucho y se inundó mi casa. Mi papá se levantó y fue a desviar el agua pluvial. \fr_son 03237-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:paliwi \nsem El verbo a:kalaki se refiere a que se mojan los objetos absorbiendo el agua. En cambio, el verbo a:paliwi implica mojarse pero no siempre indica que se absorba el agua sino sólo superficialmente. \raiz a: \raiz kalaki \dt 04/Dec/2021 \lx a:kalakia \lx_cita kia:kalakia \lx_var General \ref 03298 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.mojar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar absorber agua hasta quedarse bien mojado \osten p. ej., leña, enseres domésticos que por omisión han sido dejado en la lluvia \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:kalakih nokow tein nikpia kowtah. Pala:n iswat tein ika niktsaktoya wa:n a:mo nikpatilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dejé mojar mi leña que tengo en el campo. Se echaron a perder las hojas de plátano con las que la tenía tapada y no se las cambié. \fr_son 03298-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:palowa \nsem El verbo a:kalakia se refiere a que se mojan los objetos absorbiendo el agua. En cambio, el verbo a:palowa implica mojarse pero no siempre indica que se absorba el agua sino sólo superficialmente. \raiz a: \raiz kalak \dt 06/Jan/2022 \lx a:kama:lo:t \lx_cita a:kama:lo:t \lx_var General \ref 02721 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Poaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de Poaceae, crece en zonas bajas y a orilla de río \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n a:kama:lo:t mochi:wa ka:mpa takawa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chamalote crece en donde hace calor. \fr_son 02721-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \semx_tipo Sinónimo \semxref chama:lo:t \raiz a:ka \raiz ma:lo: \dt 25/May/2021 \lx a:kama:waya \lx_cita a:kama:waya \lx_var General \ref 00970 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trasminar.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse como esponjado por haber absorbido mucha agua \osten p. ej., el cuerpo de alguien ahogado que permanece mucho tiempo en el agua \sig_var General \fr_n Yowi:pta a:tohtoloh se: okichpil wa:n ya:lwa ok kiki:xtihkeh. Pero i:pa a:kama:wayak a ta: wehka:wak n' a:ihtik yetoya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Antier se ahogó un muchacho y hasta ayer lo sacaron. Pero el cuerpo ya estaba transminado de agua por haber estado mucho tiempo sumergido en el agua. \fr_son 00970-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig trasminar agua \osten p. ej., trastes de barro que filtran agua desde adentro hacia afuera \sig_var Tzina \fr_n Nikowak se: tso:tsokol wa:n ye:ka:kama:waya. A:mo kwaltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un cántaro y absorbe mucha agua. No sirve. \fr_son 00970-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kama:w \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx a:kanak \lx_cita a:kanak \lx_var General \ref 01366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.poco.profunda \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar en un río donde el agua está poco profunda y corre lentamente (en los ríos donde atraviesan planicies ligeras y el agua tiene poca corriente en comparación de las partes donde hay pendiente y el agua corre con fuerza) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tiahkah a:taw, n' pilimeh ma:wiltihkeh itech se: a:kanak. Nokni:w ahkwik itech a:xoxowi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos al río, los niños jugaron en el agua poco profunda. Mi hermano nadó en la poza. \fr_son 01366-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref a:manis \raiz a: \raiz kana: \dt 25/Mar/2021 \lx a:kaselo:t \lx_cita a:kaselo:t \lx_var General \ref 03098 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cogollo.de.carrizo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cogollo de carrizo \osten que se usa para fines medicinales \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikte:mowa a:kaselo:t. Nikwisneki pahti wa:n amo teh nikpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Busco cogollos de carrizo. Quiero ocuparlos para medicina y no tengo nada. \fr_son 03098-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta-parte \raiz a:ka \raiz selo: \nota Investigar el uso de a:kaselo:t. \ency Grabación \dt 07/Jan/2022 \lx a:kasolo:ni \lx_cita a:kasolo:ni \lx_var General \ref 02487 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carrizo.para.tejido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carrizo que se usa en tejer y que se colocar para mantener el ancho de un tejido, se sujeta con espinas a los extremos de la tela mientras se va tejiendo \sig_var General \fr_n Pos, ne:n, a:mo nikelna:mik nimitsili:s, ne:n, a:kasolo:ni kiliah nika:n se: 'kalakilia de nika:n ke:meh se: kihkittiw a para a:mo mo..., motokotso:ti:w de se: kihkittiw. Moneki ya:s derechito, se: mela:wak ya:s. Nika:n se: kikwi n' a:kasolo:ni, yehwa n' oh..., ok..., ¿ke:ní:w mono:tsa?, a:kat, ohka:n koyoktik. Wa:n neh a:man nikwi nochi yo:n li:mahwits. A:mo nikwi yo:n agujas, porque onkak kikwih aguja pero ke:man a:mo se: kihkiti niman, moxo:xa yo:n agujas wa:n kipa n' tilmah, niman mochi:wa kostik. Entó:s neh nikwi nejó:n, yehwa yo:n li:mahwits. Yehwa nikalakilia wa:n para n'tai:xmoya:wtiw nochi yehwa nikwi, xokowits niki:xmoya:wa para mah a:mo tahtapo:tiw, ki:stiw, porque i:ksá: se: kihkiti tah..., nihjó:n tapo:tiw porque a:mo se: ki:xmoya:wa. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e Pues, este, a mí se me olvidó decirte, el que le llaman a:kasolo:ni se mete acá conforme se va tejiendo para que no se vaya encogiendo el tejido. Tiene que ir derechito así de recto. Aquí se agarra el a:kasolo:ni que es muy importante, ¿cómo se llama? carrizo, tiene hoyos en los dos lados. Y ahora ocupo las espinas de lima. No uso las agujas, porque algunas personas usan las agujas pero cuando no se continua tejiendo se oxidan estas agujas y lo óxido pinta al tejido, queda con un color amarillo. Entonces yo uso las espinas de lima. Al tejido le meto la espina y para que se vayan tendiendo los hilos uso la espina de naranja, esto es para que el tejido no quede muy abierto porque a veces el tejido se va abriendo porque no se distribuyen bien los hilos. \fr_son 02487-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2010-07-14-d | 663.073, 724.066 \fr_n ADA-- Wa:n i:n se: kowtsí:n no: nikitstok i:n tani etok m..., mo..., mahyá: pampi:ktok, tatampa mo..., tatampa yowi. MJS-- I:n yehwa ya ne:n tikiliah n' tehwa:n ne:n a:kasolo:ni. ADA-- A:kasolo:ni. ¿Wa:n ke:yeh nankita:liliah? MJS-- A:kasolo:ni. Porque para yehwa ne:n kitila:ntiw ne:n i:n hilo, ne:n..., tilmah n' tein moihkittiw a. Entó:s yehwa ya ne: kitila:ntiw a para nejó:n, para mah a:mo, mah a:mo motokotso. \fr_au MJS324 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Y este palito que estoy viendo el que está abajo se…, como si estuviera forrado, por debajo se…, se acomoda por abajo. MJS-- Este es el que nosotras le llamamos a:kasolo:ni. ADA-- A:kasolo:ni ¿y por qué le ponen? MJS-- A:kasolo:ni. Se usa porque es el que va jalando los hilos del tejido, la tela que se teje. Entonces es el que va jalando para que no, para que no, para que no se encoja. \fr_son 02487-02_corp_Tzina-MJS324_faltar \fr_fuente 2011-07-19-k | 461.667, 482.464 \sem Herramienta-tejer \raiz a:ka \raiz solo: \dt 21/May/2021 \rev \lx a:kat \lx_cita a:kat \lx_var General \ref 03073 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Poaceae.Arundinoideae \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig carrizo, tipos de Poaceae de varios géneros (pero quizá todos de la subfamilia Arundinoideae) que en el español local se llaman 'carrizo'. Su tallo sirve para elaborar flautas y algunos dicen que sus hojas tiernas son medicinales. \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan nikto:kak a:kat. Ihwa:k chika:wayas niktekis wa:n niknamakas, miakeh kikowah wa:n ika kichihchi:wah chikiwmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cerca de mi casa sembré carrizo. Cuando se arrecien los voy a cortar y vender, muchos lo compran y lo usan para hacer canastas. \fr_son 03073-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig flauta hecho de carrizo \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \sem Medicinal \sem Artesanía \sem Planta \raiz a:ka \nmorf Si se posesiona es con el significado de 'flauta'. \dt 07/Jun/2021 \lx a:ka:walowa \lx_cita a:ka:walowa \ref 08169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:kayeto:lo:ni \lx_cita a:kayeto:lo:ni \lx_var Tzina \ref 00948 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa columpio \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig columpio para bebés \osten construido generalmente al interior de una casa con una madera de 30 x 30 cm aproximadamente y varas de carrizo por las cuales pasan los lazos que cuelgan de una parte alta \sig_var Tzina \fr_n Yo:n más takwa:wak, ka..., kachi takwa:wak que gue..., que, poposokani. Yehwa yo:n neh niki:xmati porque neh nikchihchi:wani hasta a:kayeto:lo:ni para pili. A:kayeto:lo:ni para pilimeh, nikchihchi:wani n' chili:yoh. Porque se: noxwi:tsi:n nikchihchi:wilih wa:n kichi:wak n' a:kayeto:lo:ni e:yi xiwit, wa:n a:mo wehweliw. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Ese es más duro, es…, es más duro que el poposokani (prob. el poposokani ista:k; Gouania polygama (Jacq.) Urb.). Eso es lo que yo conozco porque yo he hecho hasta el a:kayeto:lo:ni para niño. El a:kayeto:lo:ni para niños, he hecho chili:yoh. Porque le hice a uno de mis nietos un a:kayeto:lo:ni y tardó tres años, y no se descompuso. \fr_son 00948-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2011-07-28-c | 1854.853, 1889.06 \raiz a:ka \raiz eto:l (?) \nmorf La etimología de este instrumental no está clara. Quizá proviene del verbo existencial e, como etok. Fue utilizada solamente en un texto de un asesor. Es probable que sea un neologismo quizá idiosincrático. \ency Grabación, ilustración \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx a:kayeto:lo:ni \lx_cita a:kayeto:lo:ni \lx_var General \ref 08361 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa silla.colgante \catgr Sust-instr \deriv \infl N1=N2 \sig mueble colgado usado en el pasado para sentar a un niño, no acostarlo (aunque el nombre lleva la raíz a:ka de 'carrizo' no se hacía siempre de este material sino también de varios tipos de bejuco, particularmente los dos tipos de poposokani) \sig_var General \fr_n Yo:n más takwa:wak, ka..., kachi takwa:wak que gue..., que, poposokani. Yehwa yo:n neh niki:xmati porque neh nikchihchi:wani hasta a:kayeto:lo:ni para pili. A:kayeto:lo:ni para pilimeh, nikchihchi:wani n' chili:yoh. Porque se: noxwi:tsi:n nikchihchi:wilih wa:n kichi:wak n' a:kayeto:lo:ni e:yi xiwit, wa:n a:mo wehweliw. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Ese (un bejuco hasta ahora no identificado llamado chili:yoh) es más duro, es más duro que el poposokani (aparentemente Gouania polygama (Jacq.) Urb. aunque hay dos a tres tipos de poposokani). Yo lo conozco ese porque yo he hecho hasta el 'a:kayeto:lo:ni' para niño. El a:kayeto:lo:ni para niños, lo he hecho de chiliyo. Porque yo le hice un a:kayeto:lo:ni a mi nieto, aguantó tres años y no se descompuso. \fr_son 08361-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08361-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-28-c | 1854.853, 1886.939 \nsem De acuerdo con varios asesores los a:kayeto:lo:ni se hacía de carrizo. Pero en la grabación de que se extrajo la frase ilustrativa habla del poposokani del cual hay dos tipos que se usan para canastos: ista:k ('blanco') y chi:chi:ltik ('rojo'). El primero es Gouania polygama (Jacq.) Urb. pero el rojo todavía no ha sido identificado. \raiz a:ka \raiz e \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:kayohtok \lx_cita a:kayohtok \ref 07913 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.las.vigas.cercas(casa) \catgr Estativo \deriv \infl \sig con las vigas cercas, una a otra (hablando de los tapayo:meh del interior de la casa \sig_var \fr_n Tiktekitih chikwe:yi tapayo:meh. Chikwe:yi tapayo:meh porque chiko:me vara ne:n to..., weyak eski n' tocha:n. Wa:n i:n tapayo:meh yeski no:, mahma:kwi:l vara de we:weyak. A:mo semi a:kayoh eski n' kalihtik, a:kayohtok eski na:wi vara n' ihtikoya:wak, yehwa n' iihtia:kayo. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Cortamos ocho vigas, ocho vigas porque de largo medirá siete varas nuestra casa. Y las vigas también van a ser de 5 varas de largo (esto es, para ir de pared a pared). (Así) no estarán muy juntas las vigas de la casa (esto es, los tapayo:meh, estará (la casa) más tupida de vigas si fuera de cuatro varas de largo, esto es (lo que se llama) sus vigas interiores (de la casa: iihtia:kayo) \fr_son 07913-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07913_01 \fr_fuente 2009-09-20-c | 167.279 \raiz a:ka \nsem Esta palabra, a:kayohtok se encuentra solamente en una narración de José Antonio Salgado Isabel; no parece ser común y quizá lo formó para describir la situación de que estaba hablando. \nota Preguntar a otros el significado de este. \dt 22/Sep/2020 \lx a:ketsa \lx_cita ka:ketsa \lx_var General \ref 01859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.en.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0.pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig poner en agua (p. ej., flores, verduras como cilantro para conservarlas) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xika:ketsa yo:n pa:pa:lo:kilit! Mah a:mo kwetawi, tikwa:skeh nepantah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pon en agua ese (rollo de) papaloquelite! Que no se marchiten, lo vamos a comer al medio día. \fr_son 01859-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taa:ketsa) poner flores en un florero (p. ej., para la mesa o un altar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tio:tak niahka nitaa:ketsato tio:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer por la tarde fui a poner flores en los floreros de la iglesia. \fr_son 01859-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz ketsa \dt 18/Apr/2021 \lx aki \lx_cita aki \lx_var General \ref 02448 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caber \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig caber (algo o alguien) en algun espacio o abertura \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pili kwaltsi:n aki ne: ka:mpa tatapo:tok. Ompa mona:lkalakia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño cabe bien allí donde está abierto. Por allí se mete. \fr_son 02448-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz aki \dt 17/May/2021 \lx a:ki \lx_cita a:ki \lx_var General \ref 08634 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ya que \glosa ya.que \catgr Adv \deriv \infl \sig ya que \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx akia \lx_cita kiakia \lx_var General \ref 01694 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle(prenda) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle (una prenda) a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili nikakih n' itilmah tein yankwik, a:man chikwe:yi nikowilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo le puse su ropa nueva, hace ocho días se la compré. \fr_son 01694-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz aki \dt 17/Apr/2021 \lx akilo \lx_cita akilo \lx_var General \ref 08681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.aceptación \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 15/Apr/2019 \lx a:kimichtia \lx_cita a:kimichtia \lx_var General \ref 00985 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empaparse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig empaparse; mojarse excesivamente \osten generalmente animales, por causa de la lluvia, agua de mangera \sig_var General \fr_n Nikwi:kaya kowtah notskwin, te:chkwik kiowit wa:n a:kimichtiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi perro lo llevé al rancho, nos agarró la lluvia y se mojó excesivamente. \fr_son 00985-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kimich \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx a:kimichtik \lx_cita a:kimichtik \lx_var General \ref 02198 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empapado \catgr Adj \deriv \sig empapado; mojado excesivamente \osten generalmente animales, p. ej., por quedarse afuera en una aguacero \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n itskwinti a:kimichtik, te:chwi:kaya n' kowtah wa:n ompa te:chkwik n' kiowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro está mojado excesivamente, nos había acompañado al campo y allá nos agarró la lluvia. \fr_son 02198-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kimich \dt 09/May/2021 \lx a:kin \lx_alt na:kin \lx_cita a:kin \lx_var General \ref 01241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quien \catgr Pronombre-relativizador \deriv \sig quien; el o la que \sig_var 1-Tzina \fr_n A:kin semi ta:wa:na a:mo tekiti ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Quien toma mucho ya no trabaja. \fr_son 01241-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:n o a:mo a:kin | nadie \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikalpano:to nokni:w wa:n a:mo a:kin yetoya. Sepa iwki niwa:le:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a visitar a mi hermana y no había nadie. Otra vez me vine así de regreso. \fr_son 01241-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:kin eski | [lit., 'quien será'] alguien, sea quien sea; quienquiera \fr_n Yo:n temaskal chihchi:wtoya i:pa sayoh para siwa:meh, a:kin eski tokni:w a:mo wel motema. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e De por si el temazcal se hacía solamente para mujeres, cualquier persona no puede bañarse a vapor. \fr_son 01241-03_corp_Tzina-MJA312_faltar \fr_fuente 2010-07-15-g | 468.759" \semxref a:koni \semx_tipo Comparar \semxref akah \raiz a:k \nsem El pronombre relativizador a:kin se utiliza cuando no hay un sustantivo a la cabeza de la frase relativizada. En este caso, con sustantivo, se utiliza tein: Ne:chpale:wi:ti ta:kat tein ya:lwa wa:lahka. 'Me va a ayudar el hombre que vino ayer.' \dt 21/Mar/2021 \lx a:ki:sa \lx_cita a:ki:sa \lx_var General \ref 01492 (duda) usar la frases del corpus: Yo:n no: kipia ke:meskia a:tsí:n ka:mpa se: kiteki no: a:ki:sa. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele un líquido como agua (a una fruta como naranja, plátano, melón, que empieza a echarse a perder) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pahpa:ta a:ki:sa, pala:niti a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este plátano le sale un líquido como agua, ya va a podrirse. \fr_son 01492-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref esa:ki:sa \raiz a: \raiz ki:sa \dt 08/Apr/2021 \lx a:ki:smekat \lx_alt a:kitsmekat \lx_cita a:ki:smekat \lx_var General \ref 02488 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Vitaceae.Cissus.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cissus spp., lianas de la familia Vitaceae, un término que abarca dos especies: Cissus microcarpa Vahl y Cissus verticillata (L.) Nicolson & C.E.Jarvis \osten Ninguna de las dos especies tiene uso. \sig_var General \fr_n Yo:n a:ki:smekat ma:ehe:yi ke:meh et, sayoh ke ita:kka mahyá: kapolin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El a:ki:smekat es trifoliado como el frijol, sólo que sus frutos son parecidos al capulín. \fr_son 02488-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref texokomekat \raiz a: \raiz ki:ts(?) \raiz meka \dt 21/May/2021 \lx a:kohkowti \lx_cita a:kohkowti \lx_var General \ref 03291 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsle.cuerpo.por.estar.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig embararse; cansarsele (a alguien) todo el cuerpo por estar mucho tiempo en el agua o bajo la lluvia \sig_var General \fr_n Ya:lwa nia:hka niahkwito wa:n nia:kohkowtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a nadar y se me cansó todo el cuerpo. \fr_son 03291-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kow \dt 06/Jan/2022 \lx a:ko:koh \lx_cita ia:ko:koh \lx_var General \ref 01343 (duda) usar frase del corpus porque al parecer el a:ko:koh del pollo no se come \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esófago \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig esófago (de animales y humanos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kwe:lilia pio ia:ko:koh. Nochipa yehwa n' kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo le gusta el esófago de pollo. Siempre come eso. \fr_son 01343-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz a: \raiz ko:koh \dt 24/Mar/2021 \lx a:ko:kohxiwit \lx_cita a:ko:kohxiwit \lx_var General \ref 03591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Critonia.morifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Critonia morifolia (Miller) R.M. King & H. Rob., de la familia Asteraceae, en español local llamado 'hoja santa' \osten Sus hojas son medicinales y la planta en general se usa para cerca viva. \sig_var General \fr_n Yo:n a:ko:kohxiwit kwali ika se: mopahtia, komo se: toto:nia se: kiteki wa:n se: ki:xte:kilia pio:tet iista:kka, sa:te:pan ika se: mometspi:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con las hojas de hoja santa uno se puede curar, si uno tiene fiebre se cortan (las hojas) y se le echa clara de huevo en la superficie, despúes con eso se cubre uno los pies. \fr_son 03591-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Cerca \sem Leña \sem Planta \raiz a: \raiz ko:koh \raiz xiwi \dt 17/Jan/2022 \lx a:ko:la:t \lx_cita a:ko:la:t \lx_var Tzina \ref 06006 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ajonjolí; a:t \glosa caldo.de.ajonjolí \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caldo de ajonjolí \sig_var General \fr_n Ya:lwa tikwahkeh pioa:ko:loh. Amo koko:k katka n' a:ko:la:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer comimos pollo en ajonjolí. No estaba picoso el caldo de ajonjolí. \fr_son 06006-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \dt 12/May/2020 \lx a:ko:lemo:l \lx_alt a:jolemo:l \lx_cita a:ko:lemo:l \lx_var General \ref 01981 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ajonjolí; emo:l \glosa frijoles.con.ajonjolí \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig frijoles preparados con ajonjolí (no se fríen, a los frijoles de olla se les agrega ajonjolí molido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikchihchi:w a:ko:lemo:l, neli we:lik ki:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice frijoles de olla con ajonjolí. Salió muy rico. \fr_son 01981-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \nsem \ncomp En Tacuapan se dice a:jolemo:l mientras que en Tzinacapan se dice a:ko:lemo:l. \raiz e \raiz mo:l \dt 21/Apr/2021 \lx a:ko:lin \lx_alt a:jolin \lx_cita a:ko:lin \lx_var General \ref 02654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ajonjolí \glosa Pedaliaceae.Sesamum.indicum \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Final /in/ > 0 \sig Sesamum indicum L., planta de la familia Pedaliaceae. Se comen las semillas tostadas y molidas en salsa para frijoles, quelites y carne. \sig_var 1-Tzina \fr_n N' a:ko:lin kito:ka ne: tanikwa:kopa ka:mpa kachi takawa:ni. Ihwa:k chika:waya kitekih wa:n kinamakih ya nika:n Kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ajonjolí lo siembran en la parte baja (norte) donde hace más calor. Cuando madura lo cortan y ya lo vienen a vender aquí en Cuetzalan. \fr_son 02654-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \dt 21/May/2021 \lx a:ko:loh \lx_alt a:joloh \lx_cita a:ko:loh \lx_var General \ref 01170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ajonjolí \glosa preparado.en.ajonjolí \catgr Adj \deriv \sig preparado en salsa o mole de ajonjolí \osten pollo, algunos quelites \sig_var General \fr_n Ne:pa ka:mpa ye:wa nitakwa:to kinamakah piotatipawa:ts a:ko:loh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá donde fui a comer en la mañana venden pollo ahumado preparado en ajonjolí. \fr_son 01170-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa niahka nitate:mo:to wa:n nikinkwik miak a:michimeh. Seki:n tikinkwa:tih chi:lposo:n wa:n seki nikinwa:tsati wa:n wi:pta tikinkwa:skeh a:joloh. Ayer fui a pescar y atrapé muchos pescados, unos los vamos a comer en caldo con tomate y chile y otros los voy a ahumar para comerlos pasado mañana en ajonjolí. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a pescar y atrapé muchos pescados. Unos los vamos a comer en caldo con tomate y chile y otros los voy a ahumar para comerlos pasado mañana en ajonjolí. \fr_son 01170-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 14/Jun/2021 \lx a:ko:lwia \lx_alt a:jolwia \lx_cita kia:jolwia \lx_var General \ref 00491 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el ajonjolí \glosa agregarle.ajojolí \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agregar ajonjolí a; preparar con ajonjolí \osten generalmenre pollo o algunos quelites que se preparan en un guisado con caldo de ajonjolí \sig_var General \fr_n Ihwa:k tikwah witsti nomá:n nochipa kia:ko:lwia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando comemos chayotes mí mamá siempre los prepara con ajonjolí. \fr_son 00491-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nmorf En Tacuapan se dice a:jolwia pero in Tzinacapan a:ko:lwia. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx a:ko:mit \lx_cita a:ko:mit \lx_var General \ref 00163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tinaja \catgr Sust \deriv \infl N1, N2 \infl_n Vocal final > 0 \sig tinaja de barro de tamaño grande para almacenar agua \sig_var General \fr_n Nocha:n tikpiayah se: a:ko:mit. Se: to:nal tikoli:nihkeh, wetsik wa:n tapa:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa teníamos una tinaja. Un día la alcanzamos (accidentalmente, moviéndolo), se cayó y se rompió. \fr_son 00163-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ahpa:s \raiz a: \raiz ko:mi \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx a:koni \lx_cita a:koni \lx_var General \ref 00458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa ¿quién? \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿quién? \sig_var General \fr_n ¿A:koni nemi ne: ka:mpa taxo:tatok? \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Quién vive allí donde está la luz prendida? \fr_son 00458-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:kin \raiz a:k \raiz oni \rev 2020-12-15 \dt 08/Nov/2021 \lx a:kostik \lx_cita a:kostik \lx_var General \ref 08145 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarillo.bajo \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \rdp_int a:+kostik \sig de color amarillo bajo (generalmente para una sola cosa, en singular) \osten flores; telas; frutas; maíz (hay un maíz de amarillo fuerte y otro de amarillo bajo); hojas de algunas plantas; pintura \sig_var General \fr_n JVC-- Ke:mah, a:mo se: kimati ke:niwki n' tamati xo:chit (yo:lpoliwka:xiwit) porque ye:k..., ye:kpisi:ltik ixo:chiotsi:n. Ke:mah, wa:n ompa ya yo:n, yehwa ixo:chio pero tak, a:mo n'mati iteyo, a:mo ke:man nikita ke:niwki iteyo pero n' xo:chitsí:n niki:xmati. Yeh achi a:kostik wa:n ye:kpisi:ltik. AND-- Ke:mah wa:n a:mo, a:mo kachi onkak ne: ka:mpa tiknekis nochi wehweia:t. Tikihtowa onkak itech we:ia:t pero a:mo neli. JVC-- Pos, yo:n onkak ka:mpa ta:lsese:xpan sah, ka:mpa kwahkwawtah, ka:mpa tahxi:katok, ka:mpa mopihpiswihtok a:t ompa yo:n mochi:wa. Ke:mah, ompa yo:n se: kahsi. Pero neli, neli tana:miki yo:n xiwtsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Si, no se sabe cómo es la flor porque son muy pequeñas las flores (del (yo:lpoliwka:xiwit), Peperomia mexicana (Miq.) Miq.). Si, y es ahí donde, es la flor quizá, no sé la semilla, nunca he visto cómo es la semilla pero la flor sí la conozco. Estas, son un poco de color amarillo bajo y pequeñas. AND-- Sí y no, no siempre hay en cualquier parte de los ríos. Tú dices que hay en los ríos pero no es cierto. JVC-- Ese hay donde el suelo es muy frio solamente, donde es un poco boscoso, donde hay caídas de agua, donde se salpica el agua, ahí crece. Si, ahí lo encuentra uno. Pero es cierto, es curativa esa planta. \fr_son 08145-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08145-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-a | 199.734, 229.807 \fr_n Yo:n xo:chiowa wehwei tepitsi:n wa:n i:n seki i:n papaya tein yo:n nimitsilia nehjó:n, ne:n, kowxo:chiowa sah. Ma:we:weyak ixo:chio mochi:wa wa:n ixo:chio pisi:ltik. No: a:kostik, a..., ista:k pero a:mo semi ista:k, nió:n telista:k, nió:n telkostik, tepitsi:n sah komoke mahyá: a:..., a:kostik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese (la papaya, Carica papaya L., macho) da sus flores un poco grandes y la otra papaya (la papaya hembra) del que te platico ese da sus flores pegados al árbol, es de pedúnculos largos y flores chiquitas. También son de color amarillo bajo, son blancas pero no muy blancas, no son muy blancas ni muy amarillas sino que amarillas de color bajo. \fr_son 08145-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08145-02_Tzina \fr_fuente 2012-07-30-b | 105.191, 123.413 \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/: aha:kostik) de color amarillo bajo (generalmente para múltiples cosas, en plural) \sig_var General \fr_n JVC-- Pero neh nikita ixo:chio (kwama:it) pané: media aha:kostik ne: ixo:chio, a:mo kwaltsi:n kostik, a:..., a:kostik sah, mahyá: a:chi:petik, nikita ixo:chio yo:n .... Pero ne: kowtah ompa titekitih tikitakeh ihkatok se: yo:n tate:noh wa:n yehwa ne: nikita kikwah n' ixo:chio, wa:n a:mo semi wehkapantik kowtsi:n. Pero neli wa:n ikowyo alaxtik, alaxtik yo:n yehwa ne:n ki..., kiye:kkwah chiktehmeh cuando ta:ki neli. Ke:mah. Ma:pa:pata:wak. Ke:mah ma:pa:pata:wak. AND-- Alaxtik wa:n achi ma:papata:wak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Pero yo veo que las flores (del kwama:it, Nectandra reticulata (R. & P.) Mez) son un poco de color amarillo bajo, no son bien amarillo, s..., son amarillas de color bajo, como pálidas he visto las flores …. Pero allá en el monte, ahí donde trabajamos, ahí vimos parado un (árbol del kwama:it), ahí por la orilla (prob. de un terreno) y es lo que veo que se comen las flores (quizá en referencia a la polinización) y no es muy alto el árbol. Pero es cierto y el tronco es liso, es liso, ese es lo que comen mucho los pájaros cuando hay mucho. Si. Las hojas son anchas. Sí, las hojas son anchas. AND-- Son lisas y algo anchas. \fr_son 08145-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08145-02_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-o | 393.112, 420.502 \fr_n Telwehkapan, telwehkapan moskalti:s, ma:kwi:l metro n' tein wehweikowit. Wa:n ima:y, ma:..., tepitsi:n ma:yehyewaltik wa:n motelma:ytia. Wa:n yo:n i..., iteyo, cuan..., cuan..., cuando i..., tepitsi:n cuando xo:chiowa, medio a:kohkostik tepitsi:n ixo:chio. Wa:n, nejó:n, de que, de pampi:xowi a n' ixo:chiotsi:n, mopilowa a ne:n kowtet. Xoxoktik mochi:wa yo:n, yo:n xopilkowtet. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Es alto, alto crece, cinco metros lo que es árbol grande. Y las hojas son un poco redondas y salen muy tupidas. Y las semillas cuando, cuando, cuando…, cuando florea, las flores son un algo como de amarillo bajo. Y, este, cuando se caen las flores al suelo, ya se cuelgan los frutos del Trichilia havanensis Jacq. Se hacen verdes los frutos del Trichilia havanensis Jacq. \fr_son 08145-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08145-03_Tzina \fr_fuente 2011-07-29-h | 52.97, 77.845 \sem Color \raiz a: \raiz kos \nmorf A:kostik puede reduplicarse de dos formas, ambos en el corpus de grabaciones y ambos indicando una pluralización: aha:kostik y a:kohkostik. Aha:kostik ocurre 3 veces, dos veces solo y una vez en ma:aha:kostik. La forma a:kohkostik ocurre solamente una vez. \dt 23/Sep/2020 \rev \lx a:kowa \lx_cita a:kowa \ref 08170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:koxoktik \lx_cita a:koxoktik \lx_var Tzina \ref 08146 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jugoso \catgr Adj \deriv \infl \sig jugoso, con mucha agua \osten fruta \sig_var Tzina \fr_n JVC-- Ahwiya:k. AND-- Ne: ahkopatomat no: kinamakah wehweitomat, te:..., aha:yoh. JVC-- Pero wehka kita:nilia nika:n tehwa:n tomat. Nika:n tela:yoh wa:n ye:kahwiya:k. AND-- Pero más a:yoh de n.... JVC-- Ahwiya:k. AND-- Nika:n tehwa:n tomat mochi:wa a:koxoktik. JVC-- Wa:n ne:pa a:mo, a:mo a:yoh semi, ne:pa sayoh momoltik sah. [I]pachyo más kipia wa:n a:mo kipia a:t. AND-- Ke:meh eskia yo:n JVC-- Wa:n nika:n tehwa:n tomatsí:n mochi:wa .... AND-- xahxawatik sah. JVC-- Pero tela:yoh, tela:koxoktik. AND-- Tela:yoh. JVC-- Mah kwaltsi:n ixki sah wa:n t'ta:lilia n' tapalo:l, ye:kmiak a:t kipia, ye:ka:yowa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Tiene una aroma agradable. AND-- El jitomate que se da para arriba que lo vienen a vender acá también es grande, es jugoso. JVC-- Pero el jitomate que se da acá es de mejor calidad. El jitomate de acá es muy jugoso y con mucha aroma. AND-- Pero es más jugoso el de …. JVC-- Tiene una buena aroma. AND-- El jitomate que se da acá es muy jugoso. JVC—Y el de allá no es jugoso, tiene más pulpa. Tiene mucha pulpa y muy poco jugo. AND-- Como si fuera JVC-- Y acá nosotros el jitomatito que se da .... AND-- esponjoso por dentro y seco. JVC-- Pero es con mucho jugo, con mucho jugo. AND-- Tiene mucho jugo. JVC-- Que se ase bien en el comal y ya le agregamos a nuestra comida, tiene mucho jugo y así queda aguada la comida. \fr_son 08146-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08146-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-22-l | 672.293, 697.357 \raiz a: \raiz koxo: \dt 23/Sep/2020 \rev \lx aksá: \lx_cita aksá: \lx_var General \ref 02648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alguien \catgr Pronombre-indefinido \deriv \infl N1 \sig alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Xa: tikitak ox aksá: ne:chte:mo:ko ya:lwa? Tiahkah kowtah wa:n a:mo a:kin etoya. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿No viste si acaso alguien vino a buscarme ayer? Fuimos al campo y no estaba nadie. \fr_son 02648-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:k \raiz sa: \nmorf La primera vocal es corta en las pronunciaciones documentadas. También la es en akah. \dt 21/May/2021 \lx aktok \lx_cita aktok \lx_var General \ref 02973 (duda) para el primer ejemplo sería mokalakih y no aktok \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa metido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar metido (un cajón en un mueble, un animal en su nido o nicho, personas en vehículos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:pa aktok se: kimichin, ye:waya n' kalak wa:n a:mo ki:sa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá está metido un ratón, lleva rato que se metió y no sale. \fr_son 02973-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enterrado (una espina la piel) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nometsko aktok se: witsti, ne:chye:kkokowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi pie está metida una espina, me duele mucho. \fr_son 02973-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tener puesto (ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili aktok se: itahmachkami:sah chi:chi:ltik. Yankwik ok, aya:mo semi wehka:w nikowilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija tiene puesta una blusa tradicional roja. Todavía está nueva, no tiene mucho que se la compré. \fr_son 02973-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sotok \raiz aki \nsem En referencia a espinas se usa aktok como 'enterrado' pero en referencia a clavos se utiliza sotok 'clavado (p. ej, en una madera'). \dt 06/Jun/2021 \lx a:kwakwalaka \lx_cita a:kwakwalaka \lx_var General \ref 03676 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervirse.produciendo.sonido.de.burbujas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hervirse en agua que produce sonido de burbujas \osten tamales, que por estás razón quedan aguados al terminar de hervirse \sig_var General \fr_n A:kwakwalakak yo:n tamal ke:man molo:ntoya yeh ika aha:tik ki:sak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando estaban hirviendo los tamales empezaron a hervir con un sonido como de burbujas y salieron aguados. \fr_son 03676-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kwala: \nsem Se usa el verbo a:kwakwalaka solamente en referencia a tamales que por echarles 'mal de ojo' se cuecen de una manera que hace que quedan aguados. Se puede notar que se están cociendo así por el sonido que hace el agua, de burbujas como hirviendo fuertemente. Pero según este ocurre no por haber demasiado agua ni por echar demasiado leña sino por 'mal de ojo' que alguien le echa a la olla. Por esta razón los tamales quedan mal cocidos, aguados como si hubieran cocido en agua y no vapor. \dt 17/Jan/2022 \lx a:kwetah \lx_cita a:kwetah \lx_var General \ref 03746 (duda) analizar el ejemplo si la ultima palabra es wa:kkeh o tawa:tsmeh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ortalis.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ortalis vetula, ave de la familia Cracidae, en español llamada 'chachalaca' \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: ta:kat kinnamakako seki a:kwetahmeh wa:kkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer un hombre vino a vender unas chachalacas secados por el fuego. \fr_son 03746-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz a: \raiz kwetah \dt 17/Jan/2022 \lx a:kwetaxtia \lx_cita a:kwetaxtia \lx_var General \ref 02100 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empaparse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig empaparse (una persona con la ropa completamente mojada por una lluvia fuerte, meterse en el agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka xola:lpan wa:n ne:chwik kiowit, neli nia:kwetaxtiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al centro y me agarró la lluvia, me empapé (quedándome con la ropa completamente mojada). \fr_son 02100-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kwetax \dt 09/May/2021 \lx a:kwetaxtik \lx_cita a:kwetaxtik \lx_var General \ref 03064 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empapado \catgr Adj \deriv \sig empapado \osten personas, con la ropa excesivamente mojada \sig_var General \fr_n I:n pili a:kwetaxtik. Ka:wiltihtoya a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está empapado con la ropa completamente mojada. Estaba jugando con agua. \fr_son 03064-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:pihpi:ltik \raiz a: \raiz kwetax \nsem Se aplica a:kwetaxtik solamente a personas con ropa mojada, no a animales para que se usa a:pijpi:ltik. \dt 06/Jan/2022 \lx a:kwilo:ni \lx_cita ina:kwilo:ni \lx_var General \ref 04525 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa recipiente.para.agarrar.agua \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig recipiente, generalmente se refiere a algo provisional de material orgánico (particularmente las hojas del kekexikilit, Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott)), que se usa para sacar agua de un manantial estando en el campo (y no teniendo acceso a los utensilios caseros como el tsiwahkal) \sig_var General \fr_n RMM-- Wa:n ika se: kwahkalowa ya n' a:t wa:n se: tai a ika n' a:tsí:n. Ke:mah. Ke:mah, yo:n no: nikitak ok neli, ke:mah ta: neli n' ke:meh yo:n ka:mpa onkaya oso ka:mpa se: a:me:yaltsí:n ke:meh yo:n pos kwaltsi:n ika se: kikwi:kwi porque yo:n tsi:tsikitsi:n, kwaltsi:n ika se: kikwi n' a:tsí:n wa:n se: ta:i a ika mismo yehwa xiwit (kekexikilit). MSO-- Yehwa ya yo:n neh n..., yo:n nochi, yo:n nochi kwaltia neli n.... Ke:mah. RMM-- A:mo ke:meh a:man nochi onkak ke:meh ne: yehyetok nejó:n nochi yehwa ya mah ika se: tai a:tsí:n, ekintsi:n a:mo MSO-- Ke:mah. RMM-- porque n' ekintsi:n pos, nejó:n, nochi plástico ya. Pero ne: ke:man a:mo tei katka. Ke:mah eh, yehwa katka. Ke:mah, mm. MSO--Yehwa n' ina:kwilo:ni katka, yehwa n' ina:kwilo:ni katka neli. \fr_au MSO \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Y con el se agarraba el agua y ya se bebía el agua. Sí. Sí, es cierto, eso todavía lo vi, sí, es cierto, ahí donde había (agua) o en un manantial, así, pues uno agarraba bien el porque ese es pequeño, con ello se agarra bien el agua y ya se bebe con la mismo hoja (del Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott) saque se le da la forma de una jícara). MSO-- Eso es lo que yo …, todo eso, ciertamente todo eso sirve. Sí. RMM-- No es como ahora que todo está disponible, como lo que ahí está, con ello se debe tomar el agua, ahora ya no MSO-- Sí. RMM-- porque ahora pues, este, ya todo es de plástico. Pero en aquellos tiempos no había. Sí, así era. Sí, mm. MSO-- Ese era con el que agarraban el agua, ese era con el que agarraban el agua. \fr_son 04525-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2012-07-17-o | 531.697, 556.978 \sig recipiente para traer agua de un pozo o fuente de agua \fr_n Entó:s ne: kiniliah ya nochi, sayoh xte:chma:ktili:ka:n ka:ni yetok n' imet, ka:ni yetok n' ia:chi:wi:l, ka:ni yetok n' tein ika a:kwis, ka:ni yetok n' ia:ko:mi (= ia:ko:n), yo:n ne: ke:man kilia:yah se: ka:ni yetok kilia ne:n se:, se: c..., se: canta..., se: ia:kwilo:ni, para kisentili:s n' a:t itso:tsokol, ka:ni yetok, wa:n kani yetok kilia ne: ka:mpa kite:kas n' a:t, nochi ne: etok, nochi kitama:ktiliah ya. \fr_au MMM335 \fr_var Tzina \fr_e Entonces ya les dicen todo, nada más que nos indiquen con formalidad (para entregar) donde está su metate, donde está su agua para ir remojando la masa, donde está (la vasija o jícara) con que saca agua, donde está su cántaro para almacenar agua, eso le decían antes, le dicen, donde está un cán…, un cántaro, algo para tomar agua (ia:kwilo:ni), para juntar agua su cántaro, donde está, y donde está (en cántaro grande) en que viertes el agua. Todo esta, todo ya se entrega. \fr_son 04525-02_corp_Tzina-MMM335_ faltar \fr_fuente 2009-09-25-a | 2203.021, 2234.416 \nsem La palabra para traer agua de una fuente o manantial, o de un rio o arroyo si no es para beber, a un lugar de consumo (p. ej., la casa) es a:takwi; la palabra a:kwi no se usa sino que se podría nikwis a:t 'voy a usar agua'. Así la base verbal para la nominalización a:kwilo:ni no existe. Se podría decir, a:takwilo:ni aunque no está documentado naturalmente en el corpus para los cántaros portátiles que se usan para transportar agua. Aunque se ha documentado dos veces de manera independiente (véase las frases ilustrativas) se considera a:kwilo:ni como neologismo. Su uso en la primera frase parece más natural, como un objeto provisional del campo para tomar agua. Pero el uso en la segunda frase parece forada. \raiz a: \raiz kwi \dt 24/Jan/2022 \rev \lx a:kwitaxo:chit \lx_cita a:kwitaxo:chit \lx_var General \ref 00529 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Acanthaceae.Justicia.aurea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Justicia aurea Schltdl., planta de la familia Acanthaceae \osten Se utiliza como cerca viva en los solares, para dividir el terreno de la calle o del solar de un vecino. \sig_var Tzina \fr_n Miak tokni:wa:n kitekih n' a:kwitaxo:chit i:kowyo wa:n ika takola:ltiah. Kiwelitah porin selia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mucha gente corta el tallo de a:kwitaxo:chit (Justicia aurea) y con eso hace corrales. Les gusta porque retoña. \fr_son 00529-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Cerca \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref xokotatopo:nkowit \raiz a: \raiz kwita \raiz xo:chi \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx alakcho \lx_cita alakcho \lx_var General \ref 00439 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Auriculariaceae.Auricularia.polytricha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Auricularia polytricha, (Mont.) Sacc. hongo de la familia Auriculariaceae \sig_var General \fr_n Yo:n kilwiah alakcho onkak o:me taman, se: kikwa taa:manal oso iwa:n emo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo que le llaman alakcho hay dos clases, se come hervido en agua o con frijoles. \fr_son 00439-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ti:ltik alakcho | Auricularia polytricha pero de tono más oscuro. Se consume hervido en agua o con frijoles \sig_var General \fr_n Yo:n ti:ltik alakcho kwali se: kikwa iwa:n emo:l. Se: kimana wa:n se: kita:lilia a:ko:lin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo ti:ltik alakcho se puede comer con frijoles. Se hierve (todo, frijol con hongo) y se le pone ajonjolí. \fr_son 00439-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \semx_tipo Sinónimo \semxref misto:nanakat \raiz alawa \nsem Algunos asesores distinguen dos tipos de alakcho, uno de color café oscuro y otro de color negro o gris oscuro. Parece que son variantes de la misma especie. Se encontró el nombre científico en la publicación de Martínez Alfaro, M.A. et al. (Etnomicología y exploraciones micológicas en la Sierra Norte de Puebla) y se confirmó su identidad con asesores de este proyecto. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx alaktia \lx_cita alaktia \lx_var General \ref 07364 (duda) parece que para el ejemplo sería más común usar ala:wayak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.baboso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse, quedarse baboso (comida al acedarse, juguete enjabonado) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nikmolo:ntih i:n ato:l wa:n alaktiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No herví este atole y se quedó como con baba. \fr_son 07364-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:lawaya \raiz ala \dt 07/Apr/2022 \lx alaktik \lx_cita alaktik \lx_var Tzina \ref 00041 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa baboso \catgr Adj \deriv \sig baboso; cubierto de baba o un líquido parecido \osten p. ej., la savia de nopal; jabón; cortez de jonote; alimentos en estado de putrefacción; piedra o laja con lama por la superficie \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n semi kwali ne:n kamoh nejó:n ke:meh yo:n se: mokelo:nia, ke:meh i:n se: mokelo:nia para nejó:n se: kita:lia ika, itech se: a:matsi:n komo se: kineki se: kita:lili:s, yo:n se: kiteki kamohtsi:n, se:, se: kiteki wa:n se: kipanxihxi:ma ka:mpa ipane:wayo wa:n se: kipanxi..., ompa se: kite:nketsa ya machete mah te:nihka machete ihkwí:n wa:n se:, se: kwahwa:ntiw ihkwí:n, mahyá: ... Se: kwahwa:na ihkó:n. Ki:sa yo:n kamoh, pa:ttiw kwaltsi:n mahyá: alaktik ki:sa itech, mero ke:meh xo:no:kowalak wa:n ke:mah tiki:xtia ya itech momache:teh, moka:wa ya tik..., se: a:mat tikta..., pata:wa ihkó:n wa:n wa:n tik..., ompa te:nx..., te:nxola:wtiw a momache:teh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y ese camote (de una orquídea llamada chechelo:kamoh) es muy bueno para cuando uno tiene un desgarre muscular, como cuando uno tiene un desgarre muscular (ese camote) se pone en, si uno quiere se puede poner en un papel, se corta ese camotito, se corta y se le quita con machete la cascara que lo cubre encima. Se le quita…, ahí se para el machete con el filo hacia arriba, el machete tiene que estar con el filo hacia arriba y con eso se raspa como, se raspa así. Y ese camote va quedando machacado y sale baboso, casi como la baba del jonote y posteriormente ya lo despegas de tu machete, se queda…, y con un papel ancho ya vas limpiando el machete. \fr_son 00041-01_Tzina_faltar \fr_fuente 2012-08-03-r | 256.839, 294.655 \fr_n Yo:n *palo encebado** neli alaktik, yeh ika ka:n a:kin wel tehko. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El palo encebado es muy resbaloso, por eso nadie puede subir. \fr_son 00041-02_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ala:wak \raiz ala: \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx alaktilia \lx_cita kialaktilia \lx_var General \ref 02694 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.resbaloso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar o hacer resbaloso \osten p. ej., una mesa con comida o bebida \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man takwa ne: pili, ka:mpa mota:lia neli n' kalaktilia ne: wapal ika tapalo:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando come ese niño, allá donde se siente deja muy resbalosa la tabla con la comida. \fr_son 02694-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz alak \dt 21/May/2021 \lx alampepe \lx_cita alampepe \lx_var General \ref 02324 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Mucuna.argyrophylla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mucuna argyrophylla Standl., planta trepadora de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae. Sus semillas se usan para hacer collares artesanales que se venden comercialmente. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan onkakaya miak alampepe, ihwa:k nitawi:tek nikte:xi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno había mucho alampepe (Mucuna argyrophylla), cuando chapeé lo tumbé. \fr_son 02324-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Artesanía \sem Planta \raiz alam ? \raiz pepe ? \dt 17/May/2021 \lx ala:wak \lx_cita ala:wak \lx_var General \ref 02011 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa baboso \catgr Adj \deriv \sig baboso (p. ej., alimentos líquidos o sólido en estado de descomposición o putrefacción) \sig_var General \fr_n JSD-- Wa:n kokolis es..., estsompi:l ta:taman. Mitskwis chi:chi:ltik o mitskwis yo:n achi, komoke wihwila:ni sah. AND-- Mm. JSD-- Wa:n mitskwis se: tein, b..., este, sayoh ala:wak pero semi mitskokowa, semi te:kokoh. AND-- Te:kokoh nochi se: i..., yo:n kokolis .... JSD-- Semi te:kokoh, nochi senkopi:ni se: itahtahkoya:n. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e JSD-- Y la enfermedad de la dis..., dientería son varios. Te puede agarrar el 'rojo' (esto es, que al ir al baño haces de color rojo) o haces el de que como el excremento se estira. AND-- Mm. JSD-- Y te puede agarrar otro que sólo se hace muy baboso pero duele mucho. AND-- Todo es doloroso, esta enfermedad …. JSD-- Le duele mucho a uno, parece que todo se le despega a uno hasta la cintura. \fr_son 02011-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2010-07-29-e | 844.507, 870.745 \sig forma apocopada del nombre del Ocotea puberula (Rich.) Nees, cuya nombre completo es ala:wakkowit \sig_var General \fr_n Kihtowa que i:pa onkak a:t. A:mo mela:w, ka:n neli porque ne: ka:mpa neh ninemi, ompa yetoyah miak n' toikni:wa:n, wa:n yetoya se: a:me:l wa:n ahsia ika motapa:kia:yah, wa:n miakeh ika pilimeh. Wa:n ekintsi:n sayoh neha n' ompa nietok wa:n yekintsi:n a:mo tei. ¿Ke:yeh? Yetoya ahkokopa, yetoya mangokowit, okot, ala:wak, tsapot, wa:n nochi kinima:yawkeh, 'ki:xtihkeh para viga, yahki nejó:n a:t. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Dice que siempre habia agua (en un cierto lugar). No es verdad, no es cierto porque allá donde yo vivo, ahí habían muchas personas, y había un manantial que abastecía agua para que ahí lavaran, y (había familias) muchas con niños. Pero actualmente ya nada más yo estoy ahí y ya no hay (agua). ¿Por qué? Por la parte de arriba habían arboles, un árbol de mango, ocote, carboncillo (Ocotea puberula (Rich.) Nees), zapote y todos los tumbaron, los aserraron para vigas y esa agua se perdió. \fr_son 02011-02_corp_Xalpn-MSG328_ faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 1102.488, 1133.399 \nsem Hay dos palabras básicas de la raíz ala:: alaktik y ala:wak. La segunda se usa para referirse principalmente a líquidos como café y atole que se han echado a perder. Ocurre dos veces en las grabaciones, una vez en referencia a la consistencia del excremento de alguien disentería. Otra vez ocurre como forma apocopada del nombre del árbol, ala:wakkowit. También ala:wak se combina con nombres de algunas plantas: ala:wakkowit, ala:wakochpa:wa:s y, mencionada una vez, ala:wakseknanakat. La primera palabra, alaktik no se combina. Pero se usa para referirse a una multitud de objectos (p. ej., jabón, jonote) que tiene una consistencia o superficie babosa. Ocurre como 108 veces en el corpus de grabaciones. \semx_tipo Comparar \semxref alaktik \raiz ala: \dt 29/Apr/2021 \rev \lx ala:wakkowit \lx_cita ala:wakkowit \lx_alt ala:wakkwawit \lx_var General \ref 02356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Ocotea.puberula \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ocotea puberula (Rich.) Nees, árbol de la familia Lauraceae, en español local llamado 'carboncillo'. Se usa para leña y en la construcción de casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikowak seki wapal. Nikowa:snekia de ala:wakkowit wa:n a:mo nikahsik, yeh ika nikowak okot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré unas tablas. Quería comprar de carboncillo y no lo encontré, por eso compré pino. \fr_son 02356-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Leña \sem Tablas \sem Comida-pájaros \sem Planta \raiz ala: \raiz kow \dt 12/May/2021 \lx ala:wakseknanakat \lx_cita ala:wakseknanakat \lx_var General \ref 04951 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease seknanakat \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz ala: \raiz sek \raiz naka \nsem Hermelindo Salazar comentó que ha escuchado esta palabra; piensa que debe ser lo mismo que seknanakat, que si conoce. Se da en el suelo y aparece en los meses de frío (entre diciembre y enero). \dt 24/Jan/2022 \lx ala:waltia \lx_cita kiala:waltia \lx_var General \ref 02644 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.baboso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar que se vuelva baboso \osten un líquido \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xo:no:kowe:wat kiala:waltia n´a:t ka:mpa se: kia:pachowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e La corteza de jonote deja babosa el agua donde se remoja. \fr_son 02644-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ala:wa \raiz ala: \nota Checar la diferencia entre a:la:wa y a:la:waltia. Segun Alde el primero refiere solamente a dejar resbalos y el segundo tanto a eso como a dejar baboso. \dt 21/May/2021 \lx ala:waya \lx_cita ala:waya \lx_var General \ref 04765 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.baboso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar baboso \osten alimentos dulces que empiezan a acedarse, p. ej., atole, calabaza) \sig_var General \fr_n I:n ayoh a:mo nikmolo:ntih ok n' tayowak wa:n ala:wayak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta calabaza (preparada en agua y piloncillo) ya no la herví anoche y ya se echó a perder (por la capa de baba que la cubre). \fr_son 04765-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taala:waya) quedarse o hacerse todo resbaloso (un lugar, como un camino o una patio; véase taxola:wi) \sig_var General \fr_n Ya:lwa kiowik wa:n taala:wayak i:n ohti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llovió y quedó resbaloso este camino. \fr_son 04765-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ala: \dt 24/Jan/2022 \lx alaxowa \lx_cita kialaxowa \lx_var General \ref 04642 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alisar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alisar; pulir; cepillar \osten madera con papel lija \sig_var General \fr_n Nikneki nikalaxo:s i:n wapal wa:n a:mo nikpia toni ika. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiere pulir esta tabla y no tengo con que. \fr_son 04642-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig revocar \osten muro \sig_var General \fr_n Nikte:mo:ti se: tepa:nchi:wkeh mah kwaltsi:n kialaxo nocha:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Voy a buscar un albañil para que le haga un buen revoco a mi casa. \fr_son 04641-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig moler bien fino; afinar \osten masa para hacer tortillas \sig_var General \fr_n ¡Kwaltsi:n xikalaxo yo:n tixti, ihkó:n yehyema:nik ki:sas motaxkal! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Muele finamente tu masa para que te salgan suavecitas las tortillas! \fr_son 04641-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] alaxowa itewa:n alisar sus huevos \osten una gallina a los huevos que está incubando cuando hace unos movimientos con sus costados y su pecho haciendo pequeños giros sobre los huevos \sig_var General \fr_n Yekinika mote:kak ne: pio wa:n achá: kwali tayo:liti:s ta: kwaltsi:n kinalaxowa n' itewa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Es la primera vez que esa gallina se echa y a lo mejor van a nacer bien sus pollitos pues alisa muy bien sus huevos. \fr_son 04641-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz alax \nsem Paya:na generalmente se refiere a la acción de martajar o moler maíz sobre el metate la primera vez, esto es de los granos enteros del nixtamal. El segundo paso es alaxowa y el tercer paso es tisi. \dt 24/Jan/2022 \lx alaxtia \lx_cita alaxtia \lx_var General \ref 03485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alisarse \catgr Adj \deriv \sig alisarse, quedar liso \osten un piso o instrumento de trabajo, particularmente por el uso) \sig_var General \fr_n Nomet alaxtiak a porin mo:stah ika nitapaya:na. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me metate ya quedó liso porque diario muelo (nixtamal) con ello. \fr_son 03485-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz alax \dt 14/Jul/2021 \lx alaxtik \lx_cita alaxtik \lx_var General \ref 05210 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa liso \catgr Adj \deriv \sig fino \osten polvos, masa \sig_var General \fr_n I:n tixti kwaltsi:n alaxtik. Iksá: ki:sa xaxakachtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta masa está fina. A veces sale granulosa (del molino de nixtamal). \fr_son 05210-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz alax \dt 11/Apr/2022 \lx a:li:listo:n \lx_cita a:li:listo:n \lx_var Tzina \ref 01196 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el a:t, listón \glosa junco \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no colectada ni identificada, aparentemente de la familia Juncaceae, en el español local llamado 'junco'; se da en ríos, arroyos y estanques \sig_var Tzina \fr_n Itech noa:ichkwal ki:sa mia:k a:li:listo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi estanque sale mucho junco. \fr_son 01196-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz a: \nota Checar con Ernesto y otros si existe esta planta. \dt 13/Jul/2021 \lx almasa:l \lx_cita almasa:l \lx_var General \ref 06026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el almuerzo \glosa almuerzo \catgr Sust \infl N1=N2 \sig desayuno; almuerzo, comida en la mañana temprano o bien cerca de mediodia \sig_var General \fr_n Wela:man niihsiwtok, nika:wati almasa:l. Nopilwa:n tatayowaya:n ok yahkeh tekititoh, kinekih ma:tamiskeh n' tekit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Justo estoy apurándome, voy a dejar el almuerzo. Mis hijos se fueron a trabajar aún cuando estaba oscuro, quieren terminar el trabajo. \fr_son 06026-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 13/May/2020 \lx almasa:ltia \lx_cita kialmasa:ltia \lx_var General \ref 06024 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el almuerzo \glosa desayuno \catgr V2 \infl Clase 2a \sig dar el desayuno o el almuerzo \osten a alguien \sig_var General \fr_n Kwalka:n nime:was, nikininalmasa:lti:s nopilwa:n wa:n nia:s a nikitati:w no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me voy a levantar temprano, voy a darles de desayunar a mis hijos y luego ya iré a visitar a mi mamá. \fr_son 06024-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase almasa:l, refiere a una comida que sea lo que se llama el desayuno o bien el almuerzo, que se toma entre el desayuno y la comida de mediodía \dt 13/May/2020 \lx almo:mpan \lx_cita almo:mpan \lx_var General \ref 04603 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el almud; -pan \glosa media.hectárea \catgr Sust \infl \sig media hectárea, 5,000 metros cuadrados \sig_var General \fr_n In xiwit nita:tokati se: almo:mpa ka:mpa ne:chka:wilihtew nopa:n ke:man momikilih. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Este año voy a sembrar media hectárea de maíz en el terreno que me dejó mi papá de herencia. \fr_son 04603-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \dt 24/Jan/2022 \lx almo:n \lx_cita almo:n \lx_var General \ref 02668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el almud \glosa almud \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig almud (una medida seca de volumen que equivale a aproximadamente ocho litros) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡'Ne:chmaka se: almo:n ta:ol! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dáme un almud de maíz! \fr_son 02668-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig la superficie de tierra en que cabe una almud de semilla de maíz, aproximadamente media hectárea (5,000 m cuadrados) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chpolowa n' tomi:n yeh ika nikneki niknamakas se: almo:n n' ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me hace falta dinero por eso quiero vender un almud (media hectárea) de mi terreno. \fr_son 02668-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medida \nota Hay que checar esta unidad de medida. \dt 21/May/2021 \lx almo:wia \lx_cita kialmo:wia \lx_var General \ref 04145 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el almud \glosa medir.con.almud \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig medir con almud \osten particularmente maíz y café \sig_var General \fr_n ¡Semi xikalmo:wi i:n tao:l wa:n sayoh kikwiki:w mokni:w! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡De una vez mide con almud este maíz, y sólo vendrá a recogerlo tu hermnao! \fr_son 04145-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tamachi:wa \nsem Se mide con un cajón de madera que contiene media almud. Históricamente un almud contenía 4.63 litros. Un almud de maíz pesa aproximadamente 7 kilos. \dt 18/Jan/2022 \lx a:lpi:chia \lx_cita kia:lpi:chia \lx_var General \ref 03984 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rociar.con.líquido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig rociar con agua u otro líquido fina expulsada con fuerza de la boca o de algún aparato (como bomba) \sig_var General \fr_n Xikwiti na:wi sinti wa:n xiko:ya. Nika:lpi:chi:s wa:n ika titamahxiti:skeh. Xina:ch tein nikwa:lkwik ka:n ahsi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ve a traer cuatro mazorcas y desgránalas. Las voy a rociar (las semillas de las mazorcas desgranadas) y con esto completamos. La semilla que traje no alcanza. \fr_son 03984-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pi:tsa \nsem Nótese que el maíz se germina antes de sembrar, generalmente envolviendo las semillas en hojas de po:chne (Telanthophora grandifolia (Less.) H. Rob. & Brettell; en pueblos donde no hay po:chne se ponen a remojar en agua una noche y un dia, la sacan y la dejan escurrir y las cubren con un naylon y cobija para que se calienten. Se espera a que germinen bien que será unos tres días. Luego se las llevan a sembrar. Pero si uno va a sembrar con maíz germinado y no alcanza, entonces allí mismo en el campo se agarra otras semillas que se rocían poco tiempo antes de sembrar para que germine mejor. Parece que esta acción en la que más utiliza la acción de a:lpi:chia. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx a:lsimit \lx_cita a:lsimit \lx_var General \ref 04120 (duda) CSC usa a:ltsimit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Vespidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico que abarca dos tipo sgún clasificación en náhuat) de avispas \sig_var General \fr_n Yo:n a:lsimitmeh te:kwah komo se: kinoli:nia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las avispas pican si se les molesta. \fr_son 04120-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \nsem Hay dos tipos de a:lsimit, el rojo llamado simplemente a:lsimit o también chi:chi:la:lsimit y un amarrillo, ligeramente más grande, llamado kostik we:i a:lsimit. \dt 18/Jan/2022 \lx a:ltepe:kali \lx_cita a:ltepe:kali \lx_var General \ref 07166 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa edificio.público \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig edificio público donde atiende la autoridad del pueblo (que puede variar en cuanto a nivel administrativo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n kie:kta:li:tih n' a:ltepe:kali. Kichipa:watih n' tapalkat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora van a reparar el edificio de la administración del pueblo (sea palacio municipal, de junta auxiliar, u otro nivel administrativo). Van a limpiar las tejas. \fr_son 07166-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz tepe: \raiz kal \dt 04/Sep/2020 \lx a:ltepe:kone:t \lx_cita a:ltepe:kone:t \lx_var General \ref 03889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pueblo.pequeño \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz a: \raiz tepe: \raiz kone: \dt 02/Oct/2018 \lx a:ltepe:t \lx_cita a:ltepe:t \lx_var General \ref 05999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pueblo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig pueblo \osten en referencia a localidades concentradas no dispersas \sig_var General \fr_n Ekintsi:n nia:ti ne: a:ltepe:t San Miguel, niow nikowati pitsonakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy voy a ir al pueblo de San Miguel, voy a comprar carne de cerdo. \fr_son 05999-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xola:lpan \semxref xola:l \raiz a: \raiz tepe: \nsem En general a:ltepe:t refiere al pueblo entero y xola:lpan o xola:l al centro del pueblo, no precisamente el zocalo pero la parte donde más se concentra la población. \nmorf Se puede posesionar a:ltepe:t pero generalmente con la 1a persona plural: toa:ltepe:w. \dt 02/Sep/2020 \lx a:ltia \lx_cita ka:ltia \lx_var General \ref 04523 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bañar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig bañar \osten particularmente a los bebé pero también a cualquier persona o animal) \sig_var General \fr_n Nika:ltia nopili, mote:te:kak ta:lpan wa:n ye:ksokiowak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Estoy bañando a mi hijo, se acostó una tras otra vez en el suelo y se ensució mucho. \fr_son 04523-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:l \nsem En Zacatipan el reflexivo ma:ltia significa 'nadar'. \nmorf Las formas con objeto de 3a-persona singular varían entre ka:ltia y kia:ltia y el reflexivo también varia entre mantenerse o perderse la /o/: nimoa:ltia o nima:ltia, timoa:ltia o tima:ltia y moa:ltia y ma:ltia. La variación puede ocurrir dentro de un solo pueblo y, también, entre pueblos con algunas formas más o menos comunes en distintas comunidades. En cuanto a la raíz a:l, aunque esté estrechamente relacionada con a:. Pero por el momento se ha mantenido como una raíz aparte. \dt 24/Jan/2022 \lx a:ltilia \lx_cita ne:cha:ltilia \lx_var General \ref 03846 (duda) es más común usar a:ltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bañarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bañar para \osten p. ej., a un niño para su mamá \sig_var General \fr_n A:mo nike:manti, niow nite:tamakati, nikneki xine:acha:ltili nopili. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e No tengo tiempo, voy a ir a dar de comer (a gente), quiero que me bañes a mi bebé. \fr_son 03846-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:l \dt 17/Jan/2022 \lx a:lwe:we:noh \lx_cita a:lwe:we:noh \lx_var General \ref 07257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el yerba, bueno \glosa tipo.de.Lamiaceae \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tipo de Lamiadae, llamado en español 'hierbabuena'. Se usa para condimentar moronga, carne de res y como vermífugo. \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech se: kaswe:lahsol nikte:mak ta:l wa:n nikto:kak a:lwe:we:noh. Nikneki nikpias porin kitelkowah tokni:wa:n tein kichi:wah pitsokwetaxkol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En una cazuela vieja eché tierra y sembré hierbabuena. Quiero tenerlo porque las personas que preparan moronga la compran mucho. \fr_son 07257-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Condimento \sem Planta (no colectada) \dt 06/Sep/2020 \lx a:mai:xtahtowa \lx_cita a:mai:xtahtowa \lx_var General \ref 04520 (duda) muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa leer \sig leer \catgr V1 \infl Clase 2b \sig leer \osten libros, revistas, periódicos \sig_var General \fr_n Mopili kwali a:mai:xtahtowa ya. Ya:lwa nikakik kitahto:ltih se: a:mat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija ya puede leer. Ayer la escuché leyendo un documento. \fr_son 04520-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ma \raiz i:x \raiz hto \dt 24/Jan/2022 \lx a:maka \lx_cita kia:maka \lx_var General \ref 06690 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.agua.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar agua de beber \osten a animales, en un traste o recipiente \sig_var 1-Tzina \fr_n Komohkó:n takwah ya yo:n pitsot ¡xika:maka ya! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Si ya comió ese puerco, ¡ya dale agua de beber! \fr_son 06690-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz maka \dt 14/Feb/2022 \lx a:makowit \lx_cita a:makowit \lx_var General \ref 00074 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Moraceae.Ficus.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de Ficus, árboles de la familia Moraceae. \osten Todas las especies sirven para poste de cercas a que se fijan alambre de púa. \sig_var General \fr_n Yo:n a:makowit nochipa e:wi tepehxike:span. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El a:makowit siempre nace en las laderas de los barrancos. \fr_son 00074-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Cerca \sem Planta \raiz a:ma \raiz kow \nsem En general no se distinguen lexicalmente a las distintas especies de Ficus sino que se considera a todos como a::mat. Las espcies colectadas en el municipio de Cuetzalan son Ficus aurea Nutt., Ficus maxima Mill. y Ficus pertusa L. f. Sin embargo, algunos distinguen un a:makowit que le dicen ma:pata:wak a:makowit aunque en general no se distinguen espécies. Sin embargo hay un wi:tsi:la:mat que puede ser un tipo de a:makowit. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx a:man \lx_cita a:man \lx_var General \ref 02154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoy \catgr Adv-tiempo \deriv \sig hoy \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man tio:tak mochi:wati se: nechiko:lis noxola:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Hoy en la tarde se va a hacer una reunión en mi pueblo. \fr_son 02154-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref a:xka:n \raiz a:man \nsem Es más común decir a:man que a:xka:n aunque algunos utilizan esta última palabra. Las dos palabras a:man y ekintsi:n son muy cercanos en significado aunque no son de todo intercambiables. A:man significa 'ahora mismo', 'en este momento'. La palabra ekintsi:n ofrece más flexibilidad, puede ser "ahorita" no inmediatamente sino dentro de muy poco tiempo \dt 09/May/2021 \lx a:mana \lx_cita kia:mana \lx_var General \ref 03579 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir.en.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hervir, poner a hervir en agua (verduras o carne generalmente para indicar que no se prepararon de otra forma, p. ej., frito) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwito wa:wkilit wa:n kia:manak no:má:n. A:mo kinekik kitsoyo:ni:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a traer quintonil y mi mamá lo puso a hervir en agua. No quiso freírlo. \fr_son 03579-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz mana \nsem El verbo a:mana a menudo es equivalente a mana aunque como es más específico se usa en referencia a comestibles que se pueden preparar de otra forma, p. ej., frito. Hay algunas cosas comestibles, como frijoles, que solamente se utilizan con el verbo mana y no a:mana. Para hervir un líquido se utiliza molo:ntia. \dt 17/Jan/2022 \lx a:mani \lx_cita a:mani \lx_var General \ref 08702 (duda) CSC no lo usa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervirse.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hervirse en agua (p. ej., una hierba, un fruto, un huevo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pahti se: tai mah kwaltsin a:mani. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa medicina se toma hervida bien en agua. \fr_son 00497-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz mani \dt 25/Oct/2019 \lx a:manis \lx_cita a:manis \lx_var General \ref 03282 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.de.corriente.lento \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar en un rio donde el agua está poco profunda y corre lentamente (en los ríos donde atraviesan planicies ligeras y el agua tiene poca corriente en comparación de las partes donde hay pendiente y el agua corre con fuerza) \sig_var General \fr_n JVC-- We:noh pos no: nika:kwí:n timona:mikih, n'neki nimitstahtani:s ox tiki:xmattok yo:n (a:kowit) a:taw mochi:wa ata n' kowit itech, itech a:t. A:tatahko oso a:te:n mochi:wa ata. Wa:n no: yetok sah n' ka:mpa mochi:wa yo:ni, a:mo no:ya:n mochi:wa ma:ski a:taw. Yetok sah n' ka:mpa mochi:wa ata, ka:mpa yo:n a:manis, ka:mpa tehtetah wa:n tatahko tepitsi:n wa:ki n' a:t, ompa mochi:wa yo:n kowit. No: tiki:xmattok niki:xehekowa. AND-- Pos neh no: nikitani nika:n (i)tech in a:t ke:mansá: tinemiah tiowih pos tikitayah yo:n a:kowit. Ekintsi:n a:mo más nikita ok porque casi kwikak tak n' a:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Bueno pues también por aquí nos encontramos, quiero preguntarte si acaso conoces ese (a:kowit, Salix sp.) que crece en los ríos pues el árbol crece en el agua. Crece en medio o en la orilla del rio. Y también hay lugares específicos donde crece, no crece en todos lados aunque sea por el río. Se encuentra solamente donde crece, donde el rio tiene cauce muy lento, donde hay un poco de piedras y en medio (del rio) se seca un poquito el agua (exponiendo las tierras y tierra), ahí crece ese árbol. Yo creo que también lo conoces. AND-- Pues yo también he visto aquí en el agua, a veces íbamos a pasear, íbamos a ver ese árbol que crece en el agua. Ahora ya no lo veo tanto, quizá fue arrastrado por el agua. \fr_son 03282-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-s | 00.00, 37.301 \fr_n Yetok sah n' ka:mpa mochi:wa ata. Ka:mpa yo:n a:manis, ka:mpa tehtetah wa:n tatahko tepitsi:n wa:ki n' a:t ompa mochi:wa yo:n kowit. No: tiki:xmattok niki:xehekowa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Nada más está donde se adapta. En llanos con mucha agua, en lugares rocosos y en medio se seca el agua ahí es donde se da ese árbol. Calculo que tamién lo conoces. \fr_son 03282-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-s \semx_tipo Sinónimo \semxref a:kanak \raiz a: \raiz mani \dt 10/Jan/2022 \rev \lx a:mankopa \lx_cita a:mankopa \ref 08418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:mat \lx_cita a:mat \lx_var General \ref 05883 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa papel \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig papel \osten de cualquier tipo, sea para envolver, para escribir, para adornos \sig_var General \fr_n Niahka nikowato se: ciento a:mat, nopili kwi:kas ka:mpa momachtia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Fui a comprar un ciento de papel, mi hijo lo llevará a su escuela. \fr_son 05883-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig nombre genérico para árboles del género Ficus, de la familia Moraceae; véase a:makowit. \sig_var General \fr_n Onkak miak taman a:makowit, neh a:mo nochi nikini:xmati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hay varios tipos de a:makowit (Ficus spp.), yo no conozco a todos. \fr_son 05883-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : ia:maw) documento personal \osten p. ej., acta de nacimiento, certificado de estudio, boleta de bautizo \sig_var General \fr_n Niahka tio:pan nikwito nopili ia:maw tein ika moa:wih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Fui a la iglesia a traer la boleta de bautizo de mi hijo. \fr_son 05883-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ia:mayo) envoltura de papel o producto similar \osten de ciertos productos como dulces, veladoras, algo que viene pegado al objeto que se expresa como el poseedor \sig_var General \fr_n Xiki:xtili n' ia:mayo n' veladora. Xikalaki itech se: vaso wa:n xikxo:talti a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quítale la envoltura a la veladora. Pónlo dentro de un vaso y ya préndelo. \fr_son 05883-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ma \nsem Para indicar un terreno que tiene su escritura se dice a:mayoh ('tiene escritura'). \dt 12/May/2020 \lx a:matahkwilo:l \lx_cita a:matahkwilo:l \lx_var General \ref 02545 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa escrito \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig escrito \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ne:chmakak se: a:matahkwilo:l, kineki mah nikmaka notamachtihka:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me dio un escrito, quiere que se lo dé a mi maestra. \fr_son 02545-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ma \raiz ihkwilV \dt 21/May/2021 \lx a:mata:lia \lx_cita ka:mata:lia \lx_var General \ref 00927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.por.escrito \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner por escrito; registrar; tomar nota, escribir o dejar asentado en papel \osten un acuerdo, una nota, texto en general, algo que ocurre \sig_var General \fr_n Ihwa:k aksá: te:te:ilwilia wa:n te:tsakwah, n' xiwtekiwah nochi kia:mata:lia \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando alguien mete una acusación (o, cuando alguien levanta una acusación frente a las autoridades) y (el acusado) es llevado a la carcel, la autoridad escribe en papel todo (los delitos que se cometieron). \fr_son 00927-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref a:mayo:tia \semx_tipo Comparar \semxref ihkwilowa \raiz a:ma \raiz ta:l \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx a:maxal \lx_cita a:maxal \lx_var General \ref 06049 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa junta.de.dos.ríos \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar donde se juntan dos ríos o arroyos \osten generalmente uno, el más pequeño, es tributario de otro, el principal o más grande \sig_var General \fr_n No:pá:n tatoka ahkotsi:n de yo:n a:maxal, ka:mpa mona:miki n' a:t Toza:n wa:n Tixa:tawa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siembra arriba de donde se unen los dos rios, el río Tozán y el Tixa:tawa:t \fr_son 06049-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz max \nsem Es mucho más común que a:maxal indica un lugar donde se unen dos ríos o arroyos y no donde se hace una bifurcación hacia río abajo. \nota Buscar un lugar y investigar el significado con otras personas. \dt 13/May/2020 \lx a:maxo:chit \lx_cita a:maxo:chit \lx_var General \ref 02752 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.de.papel \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig flor de papel (se usa para ponerle a coronas de danzantes y algunos santos católicos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokniw kwali kichihchi:wa a:maxo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano sabe hacer flores de papel. \fr_son 02752-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Adorno \raiz a:ma \raiz xo:chi \nsem Las flores de papel se hacen recortando papel esmalte, se toman varios colores fuertes y se les recorta dándoles la forma de flores. Posteriormente se les pone tallos de alambre forrado que se compra o se forra alambre con papel china verde y se les ponen algunas hojas de color verde del mismo papel esmalte. Las hojas y las flores se pegan con cera puerca (puede ser la conocida cera de Campeche). Cuando se tienen ramos de 5 o 7 flores se colocan en la corona de danzantes como los negritos y también se les puede poner a las imágenes de los santos para que luzcan bien. \ency Grabación, ilustración \dt 31/May/2021 \lx a:mayoh \lx_cita a:mayoh \lx_var General \ref 01080 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escriturado \catgr Adj \deriv \sig escriturado \osten terrenos, casas \sig_var General \fr_n N' kali ka:mpa tinemih a:mayoh. No:pá:n kia:mayo:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La casa donde vivimos está escriturada. Mi papá la escrituró. \fr_son 01080-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ma \dt 16/May/2021 \lx a:mayo:tia \lx_cita kia:mayo:tia \lx_var General \ref 03168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escriturar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escriturar \osten un terreno, una casa \sig_var General \fr_n Nikowak tahko almo:n ta:l wa:n aya:mo nika:mayo:tia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un cuarto de hectárea de terreno y todavía no la escrituro. \fr_son 03168-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref a:mata:lia \raiz a:ma \dt 04/Dec/2021 \lx a:mayo:tilia \lx_cita ne:cha:mayo:tilia \lx_var General \ref 07270 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escriturar.por \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escriturar (un terreno, casa) por (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowak se: kali wa:n nokni:w ne:cha:mayo:tilih. Neh a:mo nitai:xmati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré una casa y mi hermano la escrituró por mí. Yo no sé leer. \fr_son 07270-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ma \dt 05/Apr/2022 \lx a:mayowal \lx_cita a:mayowal \lx_var General \ref 07408 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedazo.de.papel \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pedazo redonde de papel china que se usa como juguete, envolviendo una piedra con ello y tirándolo con el propósito que el papel se suelte y caiga lentamente al suelo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ka:wilhtia a:mayowal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está jugandocon un pedazo redonde de papel china (envolviendo una piedra con ello y usándolo como juguete). \fr_son 07408-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ma \raiz ewal \nsem Parece que la /o/ de esta palabra se deriva de /e/ y la palabra original era a:mayewal, que significa 'papel circular o redondo' y esto puede deberse a que el a:mayowal es un papel que se corta de forma circular, algunos niños le hacen perforaciones con tijeras. El papel se usa como envoltura de una piedra, se lanza al aire y el papel cae lentamente al suelo. \ency Grabación, ilustración \dt 08/Sep/2020 \lx a:me:yal \lx_cita a:me:yal \lx_var General \ref 05876 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manantial \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig manantial \osten que fluye de la tierra o rocas \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili nika:n ka:n onkaya a:t. Titaiah kiowa:t oso tikonkwiah a:me:yal. \fr_au General \fr_var Tzina \fr_e Cuando era niño aqui no había agua. Tomábamos el agua de lluvia (que caía de los tejados) o bien ibamos a traerla de los manantiales.+ \fr_son 05876-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz me:ya \dt 07/May/2020 \lx a:me:yala:t \lx_cita a:me:yala:t \lx_var General \ref 05252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.de.manantial \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua de manantial \sig_var General \fr_n Komo tiowih tokahfe:ntah a:mo moneki se: kwi:kas a:t. Ompa onkak a:me:yala:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si nos vamos a nuestro cafetal (a trabajar o pasear) no es necesario llevar agua. Allá hay agua de manantial. \fr_son 05252-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz me:ya \dt 11/Apr/2022 \lx a:michin \lx_cita a:michin \lx_var General \ref 06942 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pez \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pez \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kwesa:la:n wa:n nikowak a:michin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a Cuetzalan y compré pescado. \fr_son 06942-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \sem Comida-preparada \raiz a: \raiz mich \dt 01/Jun/2020 \lx a:michkwitapi:l \lx_cita a:michkwitapi:l \lx_var General \ref 07758 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cyclanthaceae.Asplundia.liebmannii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Asplundia liebmannii Harling, planta de la familia Cyclanthaceae \osten Sus hojas se usan para decorar paredes en eventos cívicos. \sig_var General \fr_n Yo:n a:michkwitapi:l mochi:wa a:tawte:noh wa:n ixiwyo kwali ika se: tachihchi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El a:michkwitapi:l se da en la orilla de los ríos y sus hoja se usan para adornar. \fr_son 07758-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta (no colectada) \raiz a: \raiz mich \raiz kwita \raiz pi:l \dt 05/May/2021 \lx a:mik \lx_cita a:mik \lx_var General \ref 04451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sed \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sed \sig_var General \fr_n "Komo tine:chamaka", kilia, "nitai:s porque nimiktok a de a:mik, ne:chkwah okwilin". \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e "Si me los das," le dice, "me lo voy a beber porque ya estoy muriendo de sed, me mordió una víbora". \fr_son 04451-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2011-08-24-a | 551.732 \raiz a: \raiz miki \nsem Como en muchos casos el uso de un sustantivo como a:mik parece ser por influencia de la sintaxis española "morirse de sed". La impresión es que en náhuat sería más común decir simplemente, por ejemplo, nia:miki que una frase con verbo y sustantivo como en español. Sin embargo, varios asesores mencionan que a:mik no es un neologismo. Esto puede implicar simplemente que fue incorporado al léxico del náhuat ya hace mucho. Nótese un ejemplo del corpus: "Komo tine:chamaka", kilia, "nitai:s porque nimiktok a de a:mik, ne:chkwah okwilin"., literalmente, 'Si me los das," le dice, "me lo voy a beber porque ya estoy muriendo de sed, me mordió una víbora". \dt 18/Jan/2022 \lx a:miki \lx_cita a:miki \lx_var General \ref 06916 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.sed \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel-; -ta-; --lo \sig tener sed (un ser humano o cualquier animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nitekiti to:nalah telsenka nia:miki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando trabajo bajo el sol me da mcuha sed. \fr_son 06916-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz miki \nsem Cuando una planta está sufriendo por falta de agua no se usa a:miki sino a:te:kihtani en reflexivo: moa:te:kihtani. \dt 01/Jun/2020 \lx a:miktia \lx_cita ka:miktia \lx_var General \ref 05597 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.sed \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel-; +te:- \sig provocar sed \osten algo comido \sig_var General \fr_n Ke:man se: kikwa kakawat neli te:a:miktia. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Cuando uno come cacahuates provoca mucha sed. \fr_son 05597-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikwah seki tamal ye:kpoye:k wa:n ekintsi:n ne:cha:miktia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Comí unos tamales muy salados y ahora me están provocando sed. \fr_son 05597-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz miki \dt 12/Apr/2022 \lx a:mi:n \lx_cita a:mi:n \lx_var General \ref 03400 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diarrea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig diarrea \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kikwah xokoselik wa:n kikwik a:mi:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo comió naranjas verdes y le dio diarrea. \fr_son 03400-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz a: \raiz mi:ma \dt 05/Jul/2021 \lx a:mi:nti \lx_cita a:mi:nti \lx_var General \ref 02175(duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.diarrea.fuerte \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener diarrea fuerte \sig_var 1-Tzina \fr_n Noxwi:w ye:ka:mi:nti yeh ika a:mo yahki momachti:to. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi nieto tiene mucha diarrea por eso no fue a estudiar. \fr_son 02175-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz a: \raiz mi:ma \dt 09/May/2021 \lx a:mo \lx_cita a:mo kimati \lx_alt amo \lx_var General \ref 02367 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa no \catgr Neg \deriv \sig no (para negar a los predicado, antepuesto a ellos; sinónimo es ka:n) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nikpia tomi:n wa:n yeh ika a:mo wel nikowa notilmah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e No tengo dinero y por eso no puedo comprar mi ropa. \fr_son 02367-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:mo no: | tampoco \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- A:mo niá:s nitekiti:w mo:sta. B-- Neh a:mo no:, niow kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- No voy a ir a trabajar mañana. B-- Yo tampoco, voy a Cuetzalan. \fr_son 02367-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:mo tein weli | (lit., que no está bien) groserías \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semxref kanah \semx_tipo Comparar \semxref ka:n \raiz a(:/h) \raiz mo \nmorf La cantidad vocálica de a:mo es variable, a veces como larga y a veces como corta. Para estandardizar, en todos los textos se utiliza la forma de vocal larga. En cuanto al análisis etimológico, se utiliza {a(:/h)} para la forma básica de una raíz que significa negación. \nota Hay que investigar bien la cantidad vocálica de la primera /a/ que parece varía entre larga y corta. \dt 13/May/2021 \lx a:moya:waya \lx_cita a:moya:waya \lx_var Tzina \ref 08012 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ampowí:n \lx_alt \lx_cita ampowí:n \lx_var General \ref 07878 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ampó:n \lx_cita ampó:n \lx_var General \ref 04621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahí \catgr Adv-lugar \deriv \sig ahí \osten un lugar visible que puede ser señalado con la mano \sig_var General \fr_n Ampó:n nikitak se: kowa:t. ¡Yo:li:k xine:nemi! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allí (indicando el lugar) vi una víbora. ¡Camina con precaución! \fr_son 04621-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ahí \osten un lugar que se conoce dentro del discurso \sig_var General \fr_n Ka:n n'mati ka:ni pero ampó:n yetos. Nikitaka moka:mahtampa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No sé donde pero debe estar por ahí. Lo había visto debajo de tu cama. \fr_son 04621-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ampó:n (?) \dt 24/Jan/2022 \lx a:na:l \lx_cita a:na:l \lx_var General \ref 01032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.otro.lado \catgr Adv-lugar \deriv \sig al otro lado \osten del agua, o de una cañada enorme \sig_var General \fr_n Yo:n ta:kat tein tikte:mowa nemi ne: a:na:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El hombre que buscas vive allí, al otro lado (de una barranca, río). \fr_son 01032-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig el extranjero; pais más allá de la frontera de México \osten esto es, los Estados Unidos, Guatemala u otro país \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki ne: a:na:l, kitohtokak se: siwa:t tein ompa nemi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se fue a los Estados Unidos, se fue a seguir a una mujer que vive allí. \fr_son 01032-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz -na:l \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx a:na:l- \lx_cita \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 14/Jun/2021 \lx a:na:lchito \lx_cita a:na:lchito \lx_var General \glosa Picidae.Drycopus.lineatus \ref 01120 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pájaro carpintero grande, probablemente Dryocopus lineatus, de la familia Picidae \sig_var General \fr_n Yo:n a:na:lchito kwaltsi:n kwa:chi:chi:ltik. Ihwa:k kikoyo:nia n' kowit wehka mokaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pájaro carpintero tiene la cabeza bien (bonita) roja. Cuando perfora la madera se escucha lejos. \fr_son 01120-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Referente natural igual \semx_tipo Comparar \semxref kowchito \raiz a: \raiz na:l- \raiz chito \dt 25/May/2021 \lx a:na:lpa \lx_cita a:na:lpa \lx_var General \ref 04780 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.otro.lado \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig al otro lado \osten de un río, un sembradío, barranca, pero no de una pared, casa \sig_var General \fr_n Nikwi:kaya mi:lah notskwin. Ne:chka:wte:w wa:n a:it toni kiwahwihtoya a:na:lpa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había llevado a mi perro a la milpa. Me abandonó y quién sabe a qué le estaba ladrando al otro lado (de la milpa). \fr_son 04780-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig los Estados Unidos \fr_n Nia:sneki a:nalpa. Nikneki nikalpano:ti:w Jonathan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero ir a los Estados Unidos. Quiero visitar a Jonathan. \fr_son 04780-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz na:l \dt 24/Jan/2022 \lx a:na:lte:koh \lx_cita a:na:lte:koh \lx_var General \ref 05602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extranjero \catgr Sust-agent \deriv \sig extranjero; estadounidense, canadiense, europeo \osten lit., 'el que es del otro lado del agua' pero se usa para casi cualquier que no sea mexicano, sea de los Estados Unidos, Sudamerica, África, Europa \sig_var General \fr_n Ya:lwa ehkok se: a:na:lte:koh toxola:l, pa:né: nemiti ka:mpa noa:wi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llegó un exntranjero a nuestro pueblo, parece que va a vivir en la casa de mi tía. \fr_son 05602-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz -na:l \raiz te:koh \dt 12/Apr/2022 \lx anay \lx_cita anay \lx_alt anaykowit \lx_var General \ref 06508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Beilschmiedia.anay \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Beilschmiedia anay (S. F. Blake) Lostermans (según Martínez Alfaro, pp. 148), árbol de la familia Lauraceae, llamado en español 'anaya'. Los frutos son comestibles y comerciables. Su madera sirve para leña y antiguamente se usaban las hojas para techar casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit kwaltsi:n ta:kik noanay, niktekis wa:n niknamakati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año produjo bien mi anaya, la voy a cortar e iré a venderla. \fr_son 06508-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Tablas \sem Leña \sem Construcción \sem Planta (no colectada) \raiz anay \dt 02/Sep/2020 \lx a:nimahtatsili:ni \lx_cita a:nimahtatsili:ni \lx_var General \ref 03339 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa repicar.campana.de.luto \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig repicar las campanas de la iglesia en señal de luto por la muerte de alguien \sig_var General \fr_n ¿A:it a:koni mikik? Ye:wa kwalka:n a:nimahtatsi:lin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Quién sabe quién murió? Hoy en la mañana repicaron las campanas de luto. \fr_son 03339-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsili: \dt 06/Jan/2022 \lx ani:s \lx_alt ta:lani:s \lx_cita ani:s \lx_var General \ref 05972 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ta:l; anís \glosa Asteraceae.Tagetes.filifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tagetes filifolia Lag., planta de la familia Asteraceae, conocido también como simplemente ani:s \sig_var General \fr_n Yo:n ta:lani:s mochi:wa ka:mpa tasese:ya. A:mo a:kin kito:ka, mochiwa sah okokowtampa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El anís cimarrón se da donde hace frío. Nadie lo siembra, se da sólo, debajo de los árboles de ocote. \fr_son 05972-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ta:l \dt 12/May/2020 \lx a:no:tsa \lx_cita kia:no:tsa \lx_var General \ref 05798 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invocar.el.agua.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig invocar el agua \osten en un rito que hacen los curanderos para curar de susto alguien quien se asustó por el agua, p. ej., en un río \sig_var General \fr_n Komo aksá: momowtih itech a:t, moneki mah se: kia:no:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si alguien se asusta en el agua, es necesario invocar el agua para él (para curarlo del susto). \fr_son 05798-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ritual \raiz a: \raiz no:tsa \nsem Los curanderos llevan al cabo la actividad indicada por el verbo a:notsa, cuando una persona está enferma de susto y su espíritu o el to:nal se ha quedado en el agua. Entonces el curandero se invoca al agua para rescatar el to:nal del enfermo. Así se recupera nuevamente. \ency Grabación \dt 12/Apr/2022 \lx a:ohetok \lx_cita a:ohetok \lx_var Tzina \ref 04071 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.junto.a.cauce.para.agua \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con un canal para encauzar el agua de la lluvia cerca \osten p. ej., alrededor de una casa \sig_var General \fr_n I:ksá: yowak se: kochtok wa:n komo tamaya:n kalaki n' a:t kalihtik. Yo:n nochipaya, lo..., yekinika mah taeka:na mah nochi kipia, mah kwali a:ohyeto. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e A veces uno está durmiendo en la noche y si la casa está en un lugar plano, el agua entra adentro de la casa. Así es muy importante que primero haya un buen caño (para evitar que el agua entre). \fr_son 04071-01_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-20-c | 841.518, 850.043 \nsem Aunque palabras como a:ohtia y derivados como el aplicativo a:ohtilia son conocidos y usados, aparentemente a:ohetok no es común ni generalmente aceptado, aunque ocurre una vez en el corpus. \raiz a: \raiz oh \raiz e \dt 17/Jan/2022 \rev \lx a:ohpana:t \lx_cita a:ohpana:t \lx_var General \ref 04016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguas.pluviales \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig torrente de aguas pluviales que corren por las calles de los pueblos \fr_n Pero wehka:w katka, nia:ya ne: Comalteco, nikonkwiah tao:l. Owihka:n ohti, a:tawyoh, a:ohpana:t tahtachkwa. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Pero hace tiempo yo iba a traer maíz allá en Comalteco. El camino es muy feo, tiene muchas zanjas pues las aguas pluviales escava (y hace que se ahonden las zanjas). \fr_son 04016-01_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 743.518, 755.752 \raiz a: \raiz oh \raiz -pan \dt 17/Jan/2022 \rev \lx a:ohtia \lx_cita a:ohtia \lx_var Tzina \ref 07995 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.canal.para.lluvia \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \sig hacer un canal o zanja pequeña para desviar o encauzar las aguas pluviales \sig_var Tzina \fr_n Ke se: costumbre katka, ke:meh i:n junio, mayo itamia:n regidormeh kinino:tsah mah a:ohohti:tih ya porque wa:la:ti a tiempo, mm. O tein mayo:lmeh, a:ohohti:tih. A:mo, ta: tein regidormeh, wa:le:wayah hasta A:tmona:miki tein taeka:ntokeh. Wa:n tein te:o:nka, kitoca:rowa:ya, este, a:ohohti:tih. De ne: A:tmona:miki wa:le:wati hasta Ohtimaxal. Wa:n tein te:onka wa:le:watih Ateno, hasta, hasta xola:lpan, mm. Wa:n tein te:e:xka ne:, ne: ka:mpa mona:miki Ista:ka:t iwa:n Tepanowa:sa:t, ompa wa:le:watih a:ohohtiah porque wi:tsa ya kiowa:t, mm. \fr_au MFM301 \fr_var Tzina \fr_e Era una costumbre de que a fines de mayo y junio les hablaban a los regidores para que hicieran caños porque ya se acercaban las lluvias. O a los regidores mayores (primeros). No, pues los regidores primeros empezaban desde A:tmona:miki. Y los segundo les tocaba, este, hacer caños. De A:tmona:miki hasta Ohtimaxal (aparentemente aquí hablando de los primeros regidores otra vez). Y los segundos regidores empezaban desde A:teno hasta llegar a San Miguel. Y los terceros regidores les tocaba donde se encuentran el Ista:ka:t con el Tepanowa:sa:t, ahí empezaban a hacer los caños porque ya se aproximaban los aguaceros. \fr_son 07995-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07995_01_Xaltn \fr_fuente 2010-07-14-f | 760.502, 822.206 \sig (con ta-) encauzar o desviar agua pluvial en un solar o terreno \osten para evitar inundación, por ejemplo \sig_var General \fr_n Tayowak ye:kkiowik wa:n nokniw niman pe:wak taa:ohtia ne: tokaltsi:ntan. \fr_au HSO370 \fr_var General \fr_e A noche llovió muy fuerte y mi hermano luego empezó hacer un caño al lado de nuestra casa. \fr_son 07995-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz oh \nmorf Este verbo es intransitivo, como se evidencia por la frase del corpus. Sin embargo, parece que es más común que ocurra con el prefijo ta-. El intransitivo no puede ser el objeto de objeto no referencial sino quizá el impersonal utilizado para indicar 'lugar' como en nika:n motano:tsa 'aquí (este lugar) se nombra'. \dt 23/Sep/2020 \rev \lx a:ohtitech \lx_cita a:ohtitech \lx_var Xaltn \ref 08483 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caño.de.agua.por.una.casa \infl N1 \sig zanja o caño (a veces aforado con piedritas para que no se ahonde) hecha directamente en la tierra alrededor de una casa para conducir el agua lejos de la casa, así protegiendo su cimiento \sig_var Xaltn \fr_n Nimometskwahkwa:teloh wa:n niwetsik ne: a:ohtitech. Nimomowtih, nimolwih xa: nimoma:postek. Sayoh tepitsi:n nimoma:xole:w wa:n eski:stok tepitsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me tropecé y me caí en el cano por la gotera. Me asusté, pensé que a lo mejor me iba a quebrar la mano. Sólo se me raspó ligeramente la mano y está sangrando un poco.(duda). \fr_son 08483-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra no es común pero se utilizó por Amelia Domínguez, de Xaltipan. Los asesores de San Miguel Tzinacapan y Tacuapan no lo usan. En su lugar utilizan kala:oh que también se usa en Xaltipan. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kala:oh \raiz a: \raiz oh \raiz -tech \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:okwilimeh \lx_cita a:okwilimeh \lx_var General \ref 03144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sabañones \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig sabañones, infección micótica de los pies \sig_var General \fr_n N' a:okwilimeh te:kwih komo se: mometskalakia itech sokia:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los sabañones infectan si uno mete los pies en agua lodosa. \fr_son 03144-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz a: \raiz okwil \nota Hay que ir con un medico para determinar en nombre científico de sabañones. \dt 26/Jun/2021 \lx a:okwilpahxiwit \lx_cita a:okwilpahxiwit \lx_var General \ref 07198 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Onagraceae.Ludwigia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ludwigia sp., planta de la familia Onagraceae; se usa para tratar los sabañones \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit kito:ka:ytiah a:okwilpahxiwit \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta hierba que le llaman a:okwilpahxiwit \fr_son 07198-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz a: \raiz okwil \raiz pah \raiz xiw \nota Esta planta fue identifica con este nombre por C1, C2 y C3, pero los informantes C4 y C5, dijeron no conocer la planta. EG conoce con este nombre a otra planta. \dt 05/Sep/2020 \lx a:okwilpahxiwit \lx_cita a:okwilpahxiwit \lx_var General \ref 03664 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Epaltes mexicana Less., planta herbáceae de la familia Asteraceae \osten Su nombre refleja su uso medicinal para tratar a los sabañones (a:okwilimeh). \sig_var Tzina \fr_n Yo:n a:okwilpahxiwit se: kikwi pahti, komo te:kwih a:okwilimeh ika se: mometstahtatia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El A:okwilpahxiwit se usa para medicina, si uno es infectado por sabañones, uno se lo pone (las hojas) muy caliente (sobre los pies). \fr_son 03664-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz a: \raiz okwil \raiz pah \raiz xiw \dt 17/Jan/2022 \lx a:pachowa \lx_cita kia:pachowa \lx_var General \ref 07454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergir.en.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sumergir en agua (semillas para germinar, animal para matar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nika:pachoh xina:ch, xa: ke:meh wi:pta ixwak a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer puse las semillas de maíz sumergida en agua, tal vez para pasado mañana ya hayan germinado. \fr_son 07454-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pachV \dt 11/Apr/2022 \lx a:pachowilia \lx_cita ne:cha:pachowilia \lx_var General \ref 06292 (duda) parece muy rebuscado, para el ejemplo CSC usa a:te:ma y revisar el ejemplo porque la semilla para sembrar no se pone en agua 8 días antes de la siembra... \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergirle.en.agua \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sumergir o poner (algo) en agua en beneficio o perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niknawatih no:má:n mah ne:cha:pachowili seki xina:ch, chiko:mea:man tato:kas nota:kaw. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Le avisé mi mamá que pusiera las semillas de maíz en agua (para mi), dentro de ocho días va a sembrar mi esposo. \fr_son 06292-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pachV \dt 08/Feb/2022 \lx a:pachtik \lx_cita a:pachtik \lx_var General \ref 07571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado.completamente \catgr Adj \deriv \sig empapado; mojado completamente (cualquier animal u objeto, por haber caido en un río, por una lluvia fuerte) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit a:pachtik, a:mo wel ihkwi tatas, kachi kwali xiktipanta:li ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta leña está muy mojada, no va a poder arder, es mejor que lo pongas en el secador de leña (arriba del fogón) para que se seque. \fr_son 07571-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref a:to:ktok \semxref a:paltik \semx_tipo Comparar \semxref a:chichiktik \raiz a: \raiz pachV \dt 14/Sep/2020 \lx a:pahkamoh \lx_alt a:pahmekakamoh \lx_cita a:pahkamoh \lx_var General \ref 00564 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Dioscoreaceae.Dioscorea.composita \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Dioscorea composita Hemsl. enredadera de la familia Dioscoreaceae \osten Los tubérculos que produce sirven para envenenar especies animales acuáticas (particularmente a los peces). \sig_var General \fr_n Kihtowa:h seki tokni:wa:n ke achto kikowayah n' a:pahkamoh. Kiichkwayah wa:n kinamakayah n' ikamohyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen algunas personas que antes compraban a:pahkamoh (Dioscorea composita Hemsl.). Escarbaban y vendían sus tubérculos. \fr_son 00564-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Veneno \sem Planta \raiz a: \raiz pah \raiz kamoh \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx a:paliwi \lx_cita a:paliwi \lx_var General \ref 07788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig mojarse \osten persona u objetos por la lluvia, por caerse o meterse en el agua \sig_var General \fr_n Niahka kowtah wa:n a:mo nikwi:kak notsakka. Pe:wak kiowit wa:n nia:paliw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al campo y no llevé mi impermeable. Empezó a llover y me mojé. \fr_son 07788-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz palV \dt 22/Sep/2020 \lx a:palowa \lx_cita kia:palowa \lx_var General \ref 02022 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mojar \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_son 02021-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taa:palowa) mojar \osten la lluvia al suelo \sig_var Xaltn \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref a:kalakia \nsem El verbo a:kalakia se refiere a que se mojan los objetos absorbiendo el agua. En cambio, el verbo a:palowa implica mojarse pero no siempre indica que se absorba el agua sino sólo superficialmente. \raiz a: \raiz palV \dt 29/Apr/2021 \lx a:palowilia \lx_cita ne:cha:palowilia \lx_var General \ref 03737 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.mojar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar mojar (por accidente) en perjuicio de \osten papeles \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz a: \raiz pal \nsem \dt 12/Jan/2022 \lx a:paltik \lx_cita a:paltik \lx_var General \ref 03978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado \catgr Adj \deriv \sig mojado \osten tela y ropa; objectos; personas, animales \sig_var General \fr_n Ta:mo no:, no: kwala:ntiowih aha:paltik ne: kowit, pero de kwaltsi:n tata pos a:mo no: t..., a:mo no: teh te:chiliah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Si no, también hacen coraje, (cuando) la leña está mojada, pero si está bien seca pues no…, no nos dicen nada. \fr_son 03978-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2011-07-22-a | 658.25, 663.772 \fr_n Wa:n no: kikwik n' kiowit. Wa:n no: kahkoi:xkepilih, ne:n, n' inaylon, i..., se: we:i koto:n kipiaya aktiah. Pero toni, yo:n sarape, ne: kipilohtok pero ta: ye:ka:paltik a ne:, ye:kihxi:katok ne:n, pos a:pachiw. "Ta: no: nie:ka:yoh", kihtowa. Ne: tikote:noh taxo:tatok. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Y también le agarró la lluvia. Llevaba puesto un zarape grande y (el aire) también le volteo hacia arriba su naylon. Y ese zarape lo tenía colgado pero muy mojado, le estaba escurriendo el agua de que se le mojó. “Pues también estoy muy empapado”, dice. Y en la cocina estaba ardiendo el fogón. \fr_son 03978-02_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 592.827, 616.53 \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 17/Jan/2022 \rev \lx a:palyetok \lx_alt a:paletok \lx_cita a:palyetok \lx_var General \ref 08743 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.mojado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar mojado \osten por la lluvia; por agua; (niños) con orines \sig_var General \fr_n I:n pili a:paletok ye:wa ya, a:mo akah kitapatilia.I:n pili ye:wa ya n' a:paletok. Xiktapatili a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Desde hace rato este niño está mojado con orines, nadie le cambia (de pañales). \fr_son 00798-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pal \raiz e \raiz -to \nsem Para indicar la acción de mojarse con orines se utiliza el reflexivo de xi:xa : moxi:xa. Parece que la palabra a:paletok no es muy común pero que cuando se usa el significado más usual es de un niño que se orina en la cama. \corpus 0, 2017-01 \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx a:pano:ltia \lx_cita kia:pano:ltia \lx_var General \ref 04062 (duda) para CSC esta palabra formada no se le hace común usarla porque de acuerdo al contexto se entiende de que se habla, el ejemplo parece muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudar.atravesar.un.río \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ayudar a atravesar un rio, laguna, caudal de agua de lluvia \sig_var General \fr_n Ihwa:k yo:n ye:kkiowik, i:n tamachtihkeh pe:wak kina:pano:ltia i:n momachtia:nih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llovió mucho, el maestro empezó a ayudar a los estudiantes a atravesar el agua (p. ej., que corria en las calles). \fr_son 04062-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pano: \dt 17/Jan/2022 \lx a:panowa \lx_cita a:panowa \lx_var General \ref 00262 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cruzar.cauce.de.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig atravesar, cruzar un cauce de agua \osten río, arroyo, laguna, caudal de agua de lluvia \sig_var General \fr_n Yo:n siwa:pil tein nemi ne: a:na:lpan mo:stah a:panowa ke:man momachti:ki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e La muchacha que vive al otro lado del rio lo cruza todos los dias cuando viene a estudiar. \fr_son 00262-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pano: \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx a:panpiswia \lx_cita \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 20/Apr/2021 \lx a:pantamo:ta \lx_cita kia:pantamo:ta \lx_var General \ref 08770 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventar.al.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig aventar desde arriba hacia el agua abajo (al río, laguna, tina) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kia:pantamo:t se: tilmah wa:n ka:n wel niki:xtia ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Desde arriba este niño aventó un trapo abajo al agua y ya no lo puedo sacar. \fr_son 00987-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:panpiswia \raiz a: \raiz -pan \raiz mo:ta \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx a:pantamo:tilia \lx_cita ne:cha:pantamo:tilia \lx_var General \ref 03296 (duda) no aparece en el corpus, aparece a:pantamo:ta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventarle.al.agua \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig aventar (algo) desde arriba hacia el agua abajo (al río, laguna, tina) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:cha:pantamo:tilih notilmah wa:n katka tapa:k. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este niño me aventó mi ropa al agua y estaba limpia (recién lavada). \fr_son 03296-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz -pan \raiz mo:ta \dt 10/Jan/2022 \lx a:pata \lx_cita kia:pata \lx_var General \ref 04103 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cambiarle.el.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \sig disolver en agua \osten masa para atole, leche en polvo, arina, papel \sig_var General \fr_n Noa:wi wihwiptika kia:pata xo:chiko:meh ke:man semi takawa:ni. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía les cambia agua a los floreros cada tercer día cuando hace mucho calor. \fr_son 04103-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pa:tik \dt 18/Jan/2022 \lx a:pa:ta \lx_cita kia:pa:ta \lx_var General \ref 03958 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa disolver.en.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig disolver en agua \osten p. ej., polvos como azúcar, detergente, masa para atole, medicina en polvo, leche en polvo, arina, papel \sig_var General \fr_n ¡Xika:pata n' tixti wa:n neh sayoh niktsetselo:s! Nikchihchi:wati ato:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Disuelve la masa y yo solamente la voy a colar! Voy a preparar atole. \fr_son 03958-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:tia \raiz a: \raiz pa:ti \dt 17/Jan/2022 \rev \lx a:pa:ti \lx_cita a:pa:ti \lx_var General \ref 05154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshacerse.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag -na:l-; +sen-; -pan-; +ye:k-; +tel-; -ta-; -lo- \sig deshacerse, derretirse en el agua \osten p. ej., papel higiénico, jabón de pasta, medicina en pastilla \sig_var General \fr_n A:mo xikwika n' a:mat ne: ka:mpa tapahpa:kah. Ompa tami a:pa:tis wa:n a:mo kwaltias ok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e No te lo lleves el papel higiénico en el lavadero. Ahí se va deshacer por el agua y ya no nos va a servir. \fr_son 05154-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- : sena:pa:ti) derritirse por completo \sig_var General \fr_n Tayowak nika:w noxapoh ne: kalan wa:n kiowik. Nochi a:pa:tik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche se me olvidó mi jabón allá afuera y llovió. Se derritió por completo. \fr_son 05154-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pa: \dt 11/Apr/2022 \rev \lx a:pa:to \lx_cita a:pa:to \lx_var General \ref 05890 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el a:t; pato \glosa pato.silvestre \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pato silvestre acuático \sig_var General \fr_n Itech we:ia:t nemih a:pa:tomeh. We:lkeh a:koloh oso chi:lposo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el río viven patos silvestres. Son sabrosos en ajonjolí o en chilposonte. \fr_son 05890-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz a: \nsem No se considera un a:pa:to los patos de cría doméstica que se llaman simplemente 'pato', del español sin el modificador a: ('agua'). \dt 07/May/2020 \lx a:pexo:ni \lx_cita a:pexo:ni \lx_var General \ref 01505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarse.con.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llenarse con agua (persona que bebe demasiada agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nitakwa:s ok. Nia:pexo:n ika yo:n a:t tine:chwa:ntik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya no voy a comer. Me llené con el agua que me diste. \fr_son 01505-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pexo: \dt 13/Apr/2021 \lx a:pi:chtik \lx_cita a:pi:chtik \lx_var Xaltn \ref 02227 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.demasiado.líquido \catgr Adj \deriv \infl \sig con demasiado líquido, demasicado caldoso \osten frijoles en caldo; chilpozonte sin mucho jitomate \sig_var Xaltn \fr_n Nosiwa:pil kitela:te:kih n' emo:l wa:n ye:ka:pi:chtik. Mah titakwa:ka:n wa:n sepa nikmolo:nti:s mah tsokowa:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niña le echó bastante agua a los frijoles, está muy aguado. Que comamos y otra vez lo voy a hervir para que se vaya disminuyendo el agua. \fr_son 02227-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Amelia Domínguez (Xaltipan) usa la palabra a:pi:chtik algo que no se emplea ni en Tzinacapan ni Tacuapan donde se usa la palabra a:toya:n. Según Domínguez la diferencia entre a:tatstik y a:pi:chtik es que el primero se aplica a cosas 'sólidas' (masa de nixtamal, mezcla para construcción) que pasan de agua mientras que a:pi:chtik se emplea para caldos o salsas que tienen una consistencia aguada. Para este mismo caso, Ceferino Salgado (Tacuapan) usa a:toya:n (para salsas y caldos) mientras que también utiliza a:tatstik para el mismo tipo de cosas 'sólidas'. Finalmente, existe la palabra a:toltik que también se traduce como 'aguado' pero que se aplica más a objetos como el camote (a:tolkamoh), el chayote y el mamey.Amelia Domínguez (Xaltipan) usa la palabra a:pi:chtik algo que no se emplea ni en Tzinacapan ni Tacuapan donde se usa la palabra a:toya:n. Según Domínguez la diferencia entre a:tatstik y a:pi:chtik es que el primero se aplica a cosas 'sólidas' (masa de nixtamal, mezcla para construcción) que pasan de agua mientras que a:pi:chtik se emplea para caldos o salsas que tienen una consistencia aguada. Para este mismo caso, Ceferino Salgado (Tacuapan) usa a:toya:n (para salsas y caldos) mientras que también utiliza a:tatstik para el mismo tipo de cosas 'sólidas'. \raiz a: \raiz pi:ch (?) \dt 09/May/2021 \rev \lx a:pihpi:ltia \lx_cita a:pihpi:ltia \lx_var General \ref 01284 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarsele.pelo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mojarse a tal grado que el pelo (de mamíferos) o plumas se quedan empapados y como pegados al cuerpo (sin poder distinguirse) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio:kone:t kipano:k kiowit ka:lan. Ehkok ihwa:k taki:sak wa:n telsenka a:pihpi:ltiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollito pasó el aguacero afuera de la casa. Llegó cuando dejó de llover, sólo que se mojó mucho quedándole las plumas pegadas al cuerpo. \fr_son 01284-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pil \nsem El verbo a:pihpi:ltia se refiere al hecho de que los animales se mojan tanto que su pelo (o plumaje) se les queda casi pegados en el cuerpo. También se usa para pollitos cuando se mojan demasiado y las plumas casi no se distinguen. En el caso de personas se usa el verbo kwa:a:pihpi:ltia para designar que el pelo de la cabeza está mojado por efecto de pasar la lluvia a la intemperie o mojarse el pelo con agua. \dt 21/Mar/2021 \lx a:pihpi:ltik \lx_cita a:pihpi:ltik \lx_var General \ref 03996 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empapado \catgr Adj \deriv \sig mojado, empapado y con el pelo o plumaje pegado al cuerpo \osten animales \sig_var General \fr_n I:n itskwinti ye:ka:pihpi:ltik, nikwi:kaya kowtah wa:n te:chkwik kiowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro está muy mojado con el pelo pegado al cuerpo (por estar tan mojado), lo llevé al campo y nos agarró la lluvia. \fr_son 03996-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:kwetaxtik \semxref kwa:pihpi:ltik \raiz a: \raiz pi:l \nsem La palabra a:pihpi:ltik se refiere a animales cuando están mojados y su pelo se les queda casi pegados en el cuerpo. También se usa para pollitos cuando se mojan demasiado y las plumas casi no se distinguen. En el caso de personas se usa el verbo kwa:a:pihpi:ltik para designar que el pelo de la cabeza está mojado de tal manera que los cabellos no se distinguen y todo queda como pegado a la cabeza. \dt 17/Jan/2022 \lx a:pisawia \lx_cita moa:pisawia \lx_var General \ref 07819 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahogarse.por.accidente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : moa:pisawia) morir ahogado (al caer al agua de un río y ser ahogado o arrastrado por el mismo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa se: ta:kat moa:pisawih, yahka kowtah wa:n a:mo mokepak ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer un hombre se murió ahogado al caer en el agua (de río), había ido al campo y ya no regresó. \fr_son 07819-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pisa (?) \nsem El verbo a:pisawia se utiliza generalmente en el reflexivo para indicar la acción de morirse ahogado por accidente al caerse al agua. \nota Checar el uso transitivo. \dt 22/Sep/2020 \lx a:pi:smiki \lx_cita a:pi:smiki \lx_var Tzina \ref 00711 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.mucha.hambre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener mucha hambre \osten p. ej., alguien que acaba de llegar y ya quiere comer \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w yahka xola:lpan ma:wilti:to. Ehkok a:pi:smiki wa:n nomá:n a:mo yetoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue al centro a jugar. Llegó con mucha hambre y mi mamá no estaba. \fr_son 00711-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref maya:na \raiz a:pi:s \raiz miki \nsem El verbo a:pi:smiki indica una hambre más intensa que la expresada por el verbo más común, maya:na. \nraiz a:pis | Hay que checar la cantidad vocálica de a:pis y a:pi:smiki. Según Amelia Domínguez no es común en su pueblo aunque si, quizá, en San Miguel Tzinacapan. \rev 2020-12-15 \nota Checar si se usa en Tzinacapan. En Tacuapan no se usa ni, aparentemente, en Xaltipan. \dt 16/Mar/2021 \lx a:pitsak \lx_cita a:pitsak \lx_var General \ref 03557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afluente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig afluente; tributario; riachuelo \osten de un arroyo o río \sig_var General \fr_n Niahsik a:taw wa:n pexo:ntoyah n' tapa:kanih. Kachi kwali niah nitapa:kato itech se: a:pitsak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Llegué al río y ya estaba ocupado por lavanderas. Mejor fui a lavar en un afluente. \fr_son 03557-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pitsa: \nsem Los afluentes de los ríos o arroyos reciben el nombre de a:pitsak porque tienen un caudal menor que el río o arroyo principal. El término se usa para referirse al lugar donde ambas corrientes se juntan o algunos metros arriba por el afluente. \dt 17/Jan/2022 \lx a:pi:xowa \lx_cita ka:pi:xowa \lx_var General \ref 08177 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esparcir.dentro.del.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig regar dentro de agua \osten malezas para que se lleven por el río \sig_var General \fr_n A:mo tikwa:lkwiah para tapal, tehwa:n ata tika:a:pi:xowa:yah, tikichkwayah itech te:chna..., te:chnawatihka patrón mah tikichkwaka:n, tika:a:pi:xowa:yah sah ata. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Nosotros no la (las raíces de Maranta arundinacea L.) traíamos para tintura, nosotros la esparciamos al agua (para que se las llevara el agua y no volviera a enrraizar), el patrón nos habíamos ordenado a arrancarlas y luego la echábamos al agua. \fr_son 08177-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08177-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-20-m | 355.33, 361.372 \semx_tipo Comparar \semxref a:pa:ta \raiz a: \raiz pi:xV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:pochiktik \lx_cita a:pochiktik \lx_var General \ref 08150 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pálido \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \sig de color bajo o pálido, como con apariencia de deslavado \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n xo:chiowa moahkoketstiw se: xo:chit ihkwí:n moahkoketsa wa:n ompa ki:sa ixo:chio. Tepitsi:n a:kostik sah ixo:chio, a:mo, a:mo semi, a:mo kwaltsi:n semi kostik. Nió:n ista:k, nió:n telkostik, ta: a:kostik tepitsi:n, mahyá: a:pochiktik sah xo:chitsi:n. Pero nejó:n de wetsi a n' xo:chit mopampihpilowa ita:kka ne: ehe:i, ehe:i iteyo, a:mo .... I:ksá: ata ke:meh yo:n, yo:n noktakowach. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e Y cuando florea, las flores van brotando y así crecen erectas, ahí sale la flor. Las flores son un poco amarillas nada más, no, no son muy, no tienen un color amarillo fuerte. Ni son blancas, ni amarillas de color fuerte, tienen un color de amarillo bajo, tienen solamente un color pálido las florecitas. Pero después de que caen las flores, los frutos se cuelgan hacia abajo, se dan de a tres frutos por cada uno, no …. A veces los frutos se parecen como los frutos del piñon (Jatropha curcas L.). \fr_son 08150-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08150-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-l | 66.688, 91.362 \fr_n RMM-- Neh niki:xehehkowa yo:n tein ti:ltik eski yehwa tein y..., okich wa:n eski ne:n siwa:t yehwa tein yo:n kostik tikihtowah me:dio a:kostik. A:mo no: semi telkostik, ta: a:kostik sah. JVC-- Y..., okich eski. Te..., te..., tein kostik yehwa, a:kostik sah, ke:mah, a:kostik sah. RMM-- A:kostik sah. JVC-- Mahyá: tikihtowah tehwa:n tahko kostik wa:n tahko mahyá:, mahyá: medio, mahyá: tikihtowah tehwa:n me:dio a:pochiktik. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Yo pienso que el negro (hablando de un Xylocopa) es el macho, y la hembra debe ser el de color amarillo, amarillo bajo. No tiene color amarillo fuerte sino un color bajo. JVC-- Debe ser el macho el de color amarillo, es de color bajo, si tiene un color bajo. RMM-- Si es amarillo bajo. JVC-- Como si dijéramos nosotros que sólo la mitad es amarillo y la otra mitad como medio, digamos nosotros con un color pálido. \fr_son 08150-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08150-02_Tzina \fr_fuente 2013-04-05-d | 340.748, 359.364 \nsem En la segunda frase ilustrativa Ernesto Chanico y Rubém Macario hablando de un Xylocopa (abeja carpintera) y los dos colores distintos, divididos por sexo. Comentan que el negro es el macho y la amarilla la hembra. Otro asesor, Ceferino Salgado, comentó que ha escuchado que la negra es la hembra y el amarillo es el macho. En los Xylocopa efectivamente hay un subgénero, Neoxylocopa en que los sexos se distinguen por color: las hembras son negras y los machos amarillos. Nótese que en el texto completo Chanico y Macario empezaron hablando de los kowtekinih que son Cerambycidae. El mismo nombre se aplica a las abejas carpinteras que a veces se llaman xi:koh kowtekini. \raiz a: \raiz pochi: \dt 23/Sep/2020 \rev \lx a:pochi:nia \lx_cita a:pochi:nia \lx_var General \ref 08149 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.pálido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig quedar se o ponerse pálido (particularmente por perder el color al estar a punto de desmayarse) \sig_var General \fr_n Nokni:w ipili i:xtayowak. Pe:wak a:pochi:nia wa:n wetsik. Ekintsi:n yetok kaltapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e El hijo de mi hermano se desmayó. Empezó a ponerse pálido y cayó al suelo. Ahora está hospitalizado. \fr_son 08149-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase pochi:nia \raiz a: \raiz pochi: \dt 23/Sep/2020 \rev \lx ara:biah \lx_cita ara:biah \ref 08540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Ropa \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx arta:l \lx_cita arta:l \lx_var General \ref 03399 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el altar \glosa marco.de.altar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig marco de altar (de los hogares católicos) que se forman de tres palos, dos verticales clavados o amarrados a la pared y un travesano entre los dos verticales. A estos tres palos se amarran flores y en el hueco del arco (o de la "U" invertida) se puede colocar una mesa con floreros y santos o bien se cuelga una imagen de la pared en medio del arco del arta:l \sig_var 1-Tzina \fr_n Noarta:l semi tsikitsi:n, sayoh kikwi chikna:wi chamakih. \fr_au EG \fr_var Tzina \fr_e El arco del altar de mi casa es muy pequeño, solamente ocupa nueve flores de heliconia. \fr_son 03399-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Para un arco de altar se ponen tres palos, dos verticales y uno perpendicular a los dos en la parte de arriba, así se forma una especie de "U" invertida. En estos palos se ponen flores de heliconia o cucharilla, las flores se les pone un fondo con hojas de tepejilote. El adorno se pone en ocasiones especiales. Por ejemplo si hay una mayordomía desde que se recibe hasta que se entrega al santo, se arregla el arco del altar cada ocho días. En hogares donde no hay mayordomía se le ponen flores al altar solamente cuando abundan. \dt 05/Jul/2021 \lx a:saka \lx_cita a:saka \lx_var General \ref 07541 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig acarrear agua (de un manantial, fuente o salida de agua potable) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noa:wi a:saka mo:stah, ta: yeh icha:n a:mo ahsi n' a:t \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía acarrea agua todos los días, dado que no llega el agua hasta su casa. \fr_son 07541-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref a:takwi \raiz a: \raiz saka \dt 11/Sep/2020 \lx a:sesepahtik \lx_cita a:sesepahtik \lx_var General \ref 03635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desabrido \catgr Adj \deriv \infl \sig desabrido, insípido \osten comida solamente, p. ej., sin suficiente sal \osten algunas bebidas como café cuando no está bien endulzado; fruto preparados \sig_var General \fr_n JVC-- Pero ke:kepo:ni (ato:lkamoh), cha:cha:moltia wa:n mochi:wa ihkó:n, poso:ni. Yo:n kichi:wilia mal n' cho:kil wa:n ke:mah kalaki a:t iihtik wa:n tikwa:s kamoh a:sesepahtik wa:n ihti..., ihtita:loh porque, porque, ne:n, kalaki ne: a:t, ta:la:t n' taihtik itech ne:n .... AND: Pa:nkalaki n' a:tsí:n. Ta:la:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Pero se parten (el camote del Ipomoea batatas Kunth), se esponjan y así se hace, se inflan. Así la savia lo perjudica y sí, luego el agua penetra dentro (del camote) y vas a comer los camotes desabridos (a causa del agua que le penetró) y por dentro con mugre de la tierra porque, porque, este, le penetra el agua, el agua sucia penetra en el .... AND: Le penetra el agua. El agua sucia. \fr_son 03635-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-22-d | 961.838, 974.245 \semx_tipo Sinónimo \semxref te:nsesepahtik \raiz a: \raiz sese \raiz pah \nmorf El significado del elemento pah no está claro pero quizá proviene de la palabra para 'medicina' o 'remedio'. Este elemento final, con significado como de 'demasia' ocurre en chichipahtik y kokopahtik que indican demasiado amargo y demasiado picoso, respectivamente. \rev \dt 17/Jan/2022 \lx a:sinaltik \lx_cita a:sinaltik \lx_var General \ref 00750 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mucha.humedad \catgr Adj \deriv \sig blanquecino \osten se emplea casi exclusivamente en referencia de la piel por estar mucho tiempo en el agua, particularmente cuando alguien se ahoga y lo encuentran después de varios días \sig_var General \fr_n Yowi:pta a:tohtoloh se: okichpil wa:n ya:lwa ok kiki:xtihkeh pero i:pa a:sinaltik a ta: wehka:wak n' a:ihtik yetoya. Telsenka kite:mowa:yah wa:n a:mo kiahsiah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Antier se ahogó un muchacho y hasta ayer lo sacaron pero el cuerpo ya estaba muy blanco por haber estado mucho tiempo sumergido en el agua. Lo buscaban mucho pero no lo encontraban. \fr_son 00750-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig mojado \osten se usa generalmente en referencia a leña que ha absorbido mucha agua pluvial \sig_var Tzina \fr_n I:n kowit nikwa:lkwik ma:ski a:sinaltik. Wa:kis nika:n ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta leña la traje aunque esté mojada. Ya se secará aquí. \fr_son 00750-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz sinal \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx a:si:silipit \lx_cita a:si:silipit \lx_alt a:sisiripit \lx_var General \ref 01901 (duda) CSC usa a:silipit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa libélula \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de las libélulas, insectos de la orden Odonata \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa onkak a:t onkakeh miak taman a:si:silipimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde hay agua, hay una gran diversidad de libélulas. \fr_son 01901-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz a: \nsem Hasta la fecha no se ha colectado adultos de los Megalopteras. En otras regiones de habla náhuatl (valle del Balsas, Guerrero) en algunos pueblos ribereños incluyen bajo un solo nombre los Odonata y los adultos Corydalus sp., de la familia Corydalidae. Habría que ver si lo mismo se aplica en el náhuatl SNP. \dt 19/Apr/2021 \lx a:skapana:lmeh \lx_cita a:skapana:lmeh \lx_var General \ref 00939 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Camponotus.textor \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \vease tsa:wala:skat \sem Animal-artrópodo \raiz a:ska \rev 2020-12-15 \nsem No es común el término a:skapana:lmeh y habria que verificar su uso y que sea correcto. \dt 19/Apr/2021 \lx a:skapa:pa:lo:t \lx_cita a:skapa:pa:lo:t \lx_var General \ref 01424 (duda) CSC no conoce esta hormiga \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiga.reina \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre general para las reinas de las hormigas chiquitas que se amontonan sobre pedazos de carne, huesos dejados en el suelo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k kiowiti ki:sah miak a:skapa:pa:lo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando esta por llover salen muchas hormigas reinas. \fr_son 01424-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz a:ska \raiz pa:pa:lo: \nota Hay que determinar de que especie de hormigas son los a:skapa:pa:lo:t. \dt 29/Mar/2021 \lx a:skat \lx_cita a:skat \lx_var General \ref 02368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiga.chiquita \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para hormigas chiquitas \sig_var General \fr_n I:n a:skameh kikwahtokeh se: chapolin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas hormigas están comiendo un grillo. \fr_son 02368-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] xoko:k a:skat (lit., 'agrio hormiga') | tipo de hormiga no identificada (Formicidae) de gran tamaño y color rojizo, su picadura es muy dolorosa \sig_var General \fr_n EGS-- A:man xite:chtapowi, ne:n, ke:niwki i:n xoko:k a:skat. JVC-- Xoko:k a:skat no: kohkostikeh, achi chi:chi:ltik tepitsi:n. Yo:n, a:it ke:yeh kiliah xoko:ka:skat porque yo:n ka:mpa mota:lia seko sah yetokeh yo:n okwilimeh wa:n a:mo kachi tsi:tsikwi:nih, pané:, pané: xohxo:xohtikeh. Wehweitsitsi:n no:, no: ke:meh, ke:meh yo:n chi:la:skameh. Pero soyoh i:n xoko:k a:skat achi ohololtikeh tepitsi:n, moke tohtoma:wkeh. Yehwa ika yo:n tikiliah xoko:ka:skat. Pero ka:mpa mota:liah seko sah e..., seko sah moololte:mah wa:n a:mo tsi:tsikwi:nih eliwis, ihkó:n sah te:ntokeh, yehwa yo:n kiliah xoko:ka:skat. A:mo n'mati ox taxokoltiah oso ke:ní:w, ox xoko:kkeh. A:mo ke:man se: kiekowa yo:n a:skat, pero iwki kito:ka:itiah, ne:n, tikakih, xoko:ka:skat. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Ahora platícanos cómo es el xoko:k a:sakat. JVC-- Los xoko:ka:skat también son amarillos, y un poco rojos. Quien sabe por qué le llaman xoko:k a:skat, allá en donde se encuentran están en un solo lugar esos animales y casi no andan corriendo, como si fueran, como si fueran un poco zonzas. Son un poco grandes como los chi:la:askameh. Pero el xoko:k a:skat es un poco boludo como si fueran más gordos. Por eso le llamamos xoko:k a:skat. Pero en donde se encuentra están en un solo lugar, se amontonan y no corren a lo loco, así se encuentran amontonados, son esos que le llaman xoko:ka:skat. No sé si es porque hacen agriar las cosas o cómo, si son agrio. Nunca se hace la prueba (de su sabor) con esa hormiga, pero así le llaman, este, escuchamos que le llaman xoko: ka:sakat. \fr_son 02368-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-30-l | 0.00, 44.961 \sig [col] xoko:k a:skat | tipo de hormiga todavía no identificada \semxref pisi:la:skat \semxref chi:la:skat \semx_tipo Comparar \semxref i:xpopoyo: \sem Animal-artrópodo \raiz a:ska \dt 13/May/2021 \lx a:skatah \lx_cita a:skatah \lx_var General \ref 03929 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.muchas.hormigas \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar donde hay muchas hormigas \osten sea por estar sobre su nido o porque se habían juntado \sig_var General \fr_n Nika:n a:skatah, kikwahkeh i:n pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí hay muchas hormigas, picaron al niño. \fr_son 03929-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ska \raiz -tah \dt 17/Jan/2022 \lx a:skatahpo:ts \lx_cita a:skatahpo:ts \lx_var General \ref 08365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiguero \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hormiguero (montículo de tierra donde anidan algunas hormigas) \sig_var General \fr_n A: Por eso nikita ka:s ika ne:n mota:lia ne:n a:s..., a:skatahpo:ts ompa kikwahtokeh. B: Yo:n semi a:skayowa ata. A: A:skayowa. I:n ka:mpa se: tekiti ye:kte:kokohkeh ne:n a:skameh. Kisenkwih wa:n i:n se: nikita neh nikneltoka porque ..., B: A:skayowa semi ka:mpa i:xakaihkak. A:h yo:n ke:mah ye:k..., ye:kte:...., te:kehkehtsomah ka:s ika nikita ihkó:n ne:n, ne:n, n' i..., n' ikamohyo, ompa e:wi siquiera e:yi itsmol. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Por eso veo que ahí hacen su hormiguero para estar comiéndolo (Ipomoea batatas, que se usa para atole). B: Esa siempre se cubre de hormigas. A: Se cubre de hormigas. Ysi ahí trabaja uno duelen mucho estas hormigas (por su piquete). Se abalanzan sobre ello (la base de la planta del camote) y lo he visto y lo creo porque ..., B: Ahí hacen su hormiguero donde está (la base de la planta) inclinado. Ah, sí, bien, bien mordiscan a uno en algunas partes lo he visto así por su camote, allí brotan como tres retoños. \fr_son 08365-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08365-01 \fr_fuente 2012-07-25-v | 319.06, 338.619 \raiz a:ska \raiz ihpo:ts \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:skatapo:tsal \lx_cita a:skatapo:tsal \lx_var General \ref 04089 (duda) CSC usa a:skatahpo:ts \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiguero \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hormiguero \sig_var General \fr_n Nomi:lah tel miakka:n yetok a:skatapo:tsal wa:n ke:man se: mi:lme:wa ye:kte:tihtipi:niah a:skameh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa hay muchos hormigueros y cuando se limpia las hormigas pican mucho. \fr_son 04089-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapo:tsal \raiz a:ska \raiz po:tsa \dt 17/Jan/2022 \lx a:skatet \lx_cita a:skatet \lx_var General \ref 00192 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra o tierra dura \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n a:skatet kwali se: kikwi pahti. Se: kahsi kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La piedra denominada a:skatet se usa para medicina. Uno la encuentra en el campo. \fr_son 00192-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz a:ska \raiz te \nsem El término a:skatet se refiere a una especie de piedra que a veces se encuentra en el campo. No se sabe exactamente si es una piedra o los restos de algún nido de hormiga, se usa como medicina. Por la escasez de este producto, poca gente lo conoce y en la actualidad ya nadie lo usa. Esta piedra o tierra endurecida dicen que se puede reusar las veces necesarias, se seca y vuelve a guardarse. \ency Grabación, ilustración \nota Preguntar a los señores o señoras grandes para conseguir un ejemplo. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx a:skawia \lx_cita kia:skawiah \lx_var General \ref 05475 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.atacado.por.hormigas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \plural Agente plural solamente \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig ser atacado por hormigas \osten p. ej., alimentos, plantas \sig_var General \fr_n Yo:n chi:ltekpin iksá: kia:skawiah wa:n iwki wa:ki a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chiltepín a veces es atacado por hormigas y ya se seca así. \fr_son 05475-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:skayowa \raiz a:ska \nsem El verbo a:skawia se utiliza solamente en 3a persona plural; el agente es, efectivamente, las mismas hormigas que atacan el paciente que se expresa gramaticalmente como el objeto. \dt 11/Apr/2022 \lx a:skayoh \lx_cita a:skayoh \lx_var General \ref 01108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubierto.de.hormigas \catgr Sust-predicado \deriv \sig cubierto o lleno de hormigas \sig_var General \fr_n Tein a:skayowa ne: noh..., nohne:l ok pe:wa m..., kimpia n' okwilimeh wa:n tein a:mo a:skayowa, seki a:mo a:skayoh i:n porque ne: a:mo a:skayoh chiikis seki wa:n seki ye:ka:skayoh. Wa:n i:n okwilimeh nejó:n se: kimati ke chiikisa:skat porque ye:ka:hwia:keh, a:mo semi, a:mo semi tohya:keh, i:n ahwia:keh n' okwilimeh komo wa:n te:..., te:ke:mih komohkó:n se: kioli:nih kowit o se: kim..., kima:xi:ntok oso se: kite:xi:ma ye:ktsihtsikwi:nih se: itech wa:n ke:mah ne: te:kehkehtsomah, a:mo te:ka:wah ok, te:senkwih yo:n okwilimeh, ne: ye:kte:kehkehtsomah wa:n te:kokoh no: wa:n se: kixakwalowa, ahwia:ya semi ne:n okwiltsitsi:n, ahwia:keh wa:n nejó:n telmiak kimpia ne:n chiikis ka..., ka..., tein kine:wa ye:kmiak kimpia ne:n chiikis, kie:kke:mih wa:n pa..., pexo:nih, ipanko nochi mo..., moya:wah *cuando se: ki..., kitehtektok kowit, se: kioli:nia pos olo:chmoyo:nih wa:n ye:kte:kwah, yo:n ne[li], yo:n ke:mah ne:n te:senke:mih n' okwilimeh. \fr_au JVC314 \fr_var Tzina \fr_e El que se llena de hormigas este…, desde muy pequeño empieza…, tiene los bichos y el que no se llena de hormigas, unos no tienen hormigas porque hay unos hormigos que no tienen hormigas y hay unos que tienen muchas hormigas. Y estos bichos sabe uno que son del hormigo porque tienen un aroma muy fuerte, no son muy, no son muy olorosos, estos tienen un rico aroma y…, y si mueve uno el palo se amontonan en uno o…, si es que uno está desrramando el árbol o lo estamos tumbando corren por todos lados y muerden mucho, ya no lo dejan a uno, se amontonan en uno esos bichos, muerden mucho y tiene muchos el árbol de hormigo no…, el árbol que alberga esas hormigas tiene muchas, se llenan en el árbol y…, se llenan, en su superficie todo…, se esparcen cuando…, está cortando uno el árbol, mueve uno el árbol y pues se alborotan y muerden mucho, eso es verdad, se le amontonan a uno esos bichos. Si y duelen las mordeduras, se mueve uno repentinamente cuando muerden. \fr_son 01108-01_corp_pendiente \fr_fuente 2010-07-30-i | 32.405, 93.409 \raiz a:ska \dt 24/May/2021 \lx a:skayohkowit \lx_cita a:skayohkowit \lx_alt a:skakowit \ref 07914 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa Cecropiaceae.Cecropia.obtusifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre alternativa del chi:kikis, Cecropia obtusifolia Bertol. \sig_var Tzina \fr_n Entonces yehwa n' kito:ka:ytiah, seki kito:ka:ytiah chi:kikiskowit, seki kito:ka:ytiah a:skayoh..., a:skayohkowit, a:skakowit. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Entonces, este se llama, algunos lo llaman chi:kikiskowit, alguno lo llaman a:skayo..., a:skayohkowit, a:skakowit. \fr_son 07914-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07914_01 \fr_fuente 2012-07-23-o | 350.701 \sem Planta \raiz a:ska \raiz kowi \dt 22/Sep/2020 \lx a:skayo:tia \lx_cita kia:skayo:tia \lx_var General \ref 02859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.llenarse.de.hormigas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (algo, atraer hormigas al dejar residuos de comestibles \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikta:li kalihtik yo:n owapach *porque** taa:skayo:ti:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No lo pongas adentro de la casa ese bagazo porque va a hacer que las hormigas lleguen hasta acá. \fr_son 02859-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz askayo: \dt 17/Jul/2021 \lx askayowa \lx_cita askayowa \lx_var General \ref 01423 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.hormigas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig cubrirse o llenarse de hormigas (alguna planta, alimento) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikta:li ta:lpan yo:n *panela porque** a:skayowas. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e No dejes el piloncillo en el suelo porque se va a llenar de hormigas. \fr_son 01423-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:skawiah \raiz a:ska \dt 29/Mar/2021 \lx a:sohsolo:ni \lx_cita a:sohsolo:ni \lx_var General \ref 00954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.ampollas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salírsele ampollas o hinchazones \osten por quemadura o por picadura de algunos artrópodos como el tahsolma:ma:ni, larva de Chrysopidae \sig_var General \fr_n I:n pili moma:tahtatih wa:n ma:a:sohsolo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño se le quemó la mano y le salieron ampollas. \fr_son 00954-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ke:man te:kwa n' tahsolma:ma:ni se: a:sohsolo:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando a uno le pica el tahsolma:ma:ni (larva de Chrysopidae) le salen ampollas (en el lugar de la picadura). \fr_son 00954-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nika:n nemik m' pili wa:n ne: se: como que tsikitsi:n, wa:n ke:meh a:mo nemiya ok n' imona:n, i:pa momikilihka ya. Entó:s a:mo akah kicuidarowilih. Wa:n ke:meh neh, ka:mpa neh nisiwa:monti no: seko. Wa:n a:xka:n tein neh nomona:n pos a:mo no: wel kitati seguido, ne: iwki kipasaroh mikik m' pili. Okichpiltsí:n katka, mikik. Pero nochi aha:solo:nik, mochi:wka ihko:kó:n ke:meh tikita yo:n to:tolin itomaw. Mm. Pohposo:nik n' inakayotsi:n, pohposo:nik nochi de imetstsi:n ihkó:n parejo. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Por aquí nació el bebé y algo como que un chiquito, y como ya no vivía su suegra, ya había fallecido. Entonces nadie le cuidó. Y como yo, donde yo estaba de nuera era en otro lado. Y la que era mi suegra pues no la podía ir a visitar seguido, así le pasó murió el niño. Era niño, se murió. Pero todo se llenó de ampollas, se habían hecho así como las bolas que le cuelgan al guajolote. Si. Se le hincho todo su cuerpo, todos sus pies se le hincharon así. \fr_son 00954-03_corp_Xalpn-CVH329_faltar \fr_fuente 011-07-21-i | 387.419, 423.577 \sem Enfermedad \raiz a: \raiz solo: \nsem Este verbo ocurre siempre en forma reduplicada de la raíz verbal y nunca como ?a:solo:ni \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx a:solo:ni \lx_cita a:sohsolo:ni \lx_var General \ref 05848 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.ampollas \catgr V1 \infl Clase 3 \sig salírsele ampollas \osten en cualquier parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Mopili a:sohsolo:n ipanko. Eski kikwah tahsolma:mani. Xikta:lili tixti ika wa:xkilit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hijo le salieron ampollas en la espalda. A lo mejor le picó una larva de.Chrysopidae (tahsolma:ma:ni). Ponle masa con hojas tiernas de guaje (Leucaena spp.). \fr_son 05848-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz solo: \dt 07/May/2020 \lx a:stat \lx_cita a:stat \lx_var General \ref 03306 (duda) revisar si se usa en plural \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa garza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig garza \sig_var General \fr_n Itech me:tsti enero wi:tseh miak a:smeh, nemih itech ixta:wat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de enero vienen muchas garzas, viven en el potrero. \fr_son 03306-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz a:sti \nsem Parece que esta palabra no es muy común y pocos lo usan. Habría que confirmar esta forma. \nraiz a:sta \nmorf Eleuterio Gorostiza dijo a:sti pero otros asesores no conocen esta palabra. Ceferino Salgado dijo haber escuchado a:statl, la forma que ocurre en otras lenguas nahuatl. Pero en general esta palabra no se usa en la región. \dt 10/Jan/2022 \lx a:t \lx_cita a:t \lx_var General \ref 04853 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \plural Singular(dom) \sig agua \sig_var General \fr_n 'Ne:chwa:nti tsikitsi:n a:t. Nia:miki wa:n tamik n' tein nikwa:lkwia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Convídame un poco de agua. Tengo sed y se acabó la que yo traía. \fr_son 04853-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (a menudo en diminutivo: a:tsín) | aguardiente \osten el contexto determina si refiere simplemente a agua o a aguardiente \fr_n Ke:mah acha tayah kahfé:n, pero ke:meh nimitsilia pos seki yo:n taih n' a:tsí:n, ta:wa:nah. Entó:s, yehwa yo:n kinimakayah ika moxa:xpahtiah kihtowah. \fr_au JPM346 \fr_var Xalcu \fr_e Si, tomaban café pero como te decía pues algunos tomaban aguardiente, se emborrachaban. Entonces eso les daban para curarles la cruda, dicen. \fr_son 04853-02_corp_Xalcu-JPM346_faltar \fr_fuente 2011-08-23-t | 659.799 \sig (posesión intrínseca : ia:yo) caldo \osten de guisados, frijoles \sig_var General \fr_n ¡Ne:chte:kili ok tsiktsi:n ia:yo motapalo:l! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Sírveme un poco más del caldo de tu comida! \fr_son 04853-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:aw \raiz a: \nsem Esta palabra puede pluralizarse sólo si se refiere a ríos, entonces se dice: o:me a:meh (dos ríos o arroyos). \dt 24/Jan/2022 \lx ata \lx_cita ata \lx_var General \ref 07512 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ¿verdad.que? \catgr Modal \deriv \sig ¿verdad que? ¿es cierto que? (colocado con un adverbio o verbo para pedir confirmación) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Ata kwalka:n tiki:sas mo:sta? \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Verdad que mañana vas a salir temprano? \fr_son 07512-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ¿Ata mo:sta pe:wa momactiah n´pi:pil? \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Es cierto que mañana empiezan a estudiar los niños? \fr_son 07512-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ata \nsem En la frase ¿Ata kwalka:n tiki:sas mo:sta? la idea es que el que habla piensa o casi tiene la seguridad de que mañana va a salir la persona con quien está hablando pero está preguntando para confirmar. Cuando el adverbio es uno del pasado, la implicación es casi lo mismo pero en el pasado. El que habla está seguro, o casi seguro, que un evento ocurrió y espera la reafirmación de su interlocutor. Nótese que cuando el adverbio es de lugar, indica lo mismo, que el que habla está seguro o casi seguro de algo, y pide confirmación. Lo que cambia es la ubilicación de ata en cuanto al adverbio o verbo. Casi siempre se coloca ata antes del verbo y adverbio. Sin embargo, parece que cuando hay un adverbio de tiempo pasado se coloca después del adverbio (aunque antes de un verbo si lo hay). \ngram Auxiliar: nota pe:.wa en singular ¿Ata mo:sta pe:wa momactiah n´pi:pil? - ¿Es verdad que mañana empiezan a estudiar los niños? \dt 11/Sep/2020 \lx a:takwi \lx_cita a:takwi \lx_var General \ref 01749 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no tiene sentido [[[[[[[[{{{{{{{{{{{[[[[[[[[[[[[[[[[[[[{{{{{{{{ \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acarrear agua (de un pozo o poza, de una llave de agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiow xia:takwiti! Tamik n' a:t wa:n niketsati kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ve a traer agua! Se acabó y voy a poner el café a hervir. \fr_son 01749-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kwi \nmorf En el caso de a:takwi, la sílaba /ta/ representa lo que históricamente era el absolutivo. \nota Checar plural del perfectivo, a:takkeh o a:takwikeh. \dt 18/Apr/2021 \lx a:takwia \lx_cita kia:takwia \lx_var General \ref 02317 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.agua.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acarrear agua para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikalpano:to no:má:n. Tamik n' ia:w yeh ika nika:takwi:to a:ichkwal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a visitar a mi mamá. Se le acabó el agua (de la llave) por eso fui a acarrearle agua del estanque. \fr_son 02317-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz kwi \dt 17/May/2021 \lx a:takwi:lo:ni \lx_cita a:takwi:lo:ni \lx_var General \ref 05247 (duda) CSC no usa esta palabra, usa tso:tsokol \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa contenedor.de.agua \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig contenedor de agua que se usa para acarrear agua \osten generalmente un garrafón de plástico o cántaro de barro que se carga con mecapal \sig_var General \fr_n Nia:takwito wa:n niwetsik. Niktapa:n noa:takwi:lo:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a acarrear agua y me caí. Se me rompió el cántaro. \fr_son 05247-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz a: \raiz kwi \dt 11/Apr/2022 \lx a:ta:l \lx_cita a:ta:l \ref 08414 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:ta:l \lx_cita a:ta:l \ref 00156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa lugar.pantanoso \catgr Sust \infl N1 \sig lugar pantanoso, de tierra lodosa por estar en un lugar con depresión cerca de un arroyo \sig_var General \fr_n I:n xiwit a:mo teh we:ikwaltias nosin ta: ne: ka:mpa nitato:ka tela:ta:l wa:n a:mo kwaltia n' mi:ltsi:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En este año no voy a lograr buena cosecha de mazorca, pues allá donde siembro es muy pantanoso y la milpa no crece bien. \raiz a: \raiz ta:l \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx a:ta:lia \lx_cita kia:ta:lia \lx_var General \ref 01426 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojar.con mucha agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mojar accidentalmente o dejar mojar por descuido (algo) con mucha agua (generalmente con efectos perjudicales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:talih i:n tilmah wa:n a:mo nike:manti nikpa:kas. Nitapa:kas wi:pta ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mojé esta ropa y no tengo tiempo para lavarla. Voy a lavar ropa pasado mañana. \fr_son 01426-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz ta:l \dt 29/Mar/2021 \lx a:tamanal \lx_cita a:tamanal \ref 08251 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:tatampa \lx_cita a:tatampa \lx_var General \ref 06948 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de.agua \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig debajo, abajo del agua (en referencia a la ubicación de algo en el agua de un río, laguna, pero no cubeta, tina) \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh a:mo wel niahkwi n' a:tatampa. Niweli sayoh a:i:xko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo no puedo nadar debajo del agua. Yo puedo solamente en la superficie del agua. \fr_son 06948-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz -tan \raiz -pa \dt 01/Jun/2020 \lx a:tatstik \lx_cita a:tatstik \lx_var General \ref 08151 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguado \catgr Adj \deriv \infl \sig aguado; pasado de agua \osten atole; masa de nixtamal; frijoles en caldo o fritos; mole; chilpozonte \sig_var General \fr_n Entó:s ompa t'ta:lia ompa ii:xko ya, ihkó:n, ii:xko t'ta:lia, ompa t'pitsi:nia ya n' tomatsí:n, wa:n tikta:lilia ya manteca. T'ta:lilia manteca tepitsi:n wa:n tikwi a n' a:koni t'ta:lili:ti, nika:n itech mero n' ixi:k nika:n wa:n ompa ya nika:n itahkoya:n, para con, para con eso mah mo:..., mah momoya:wa nejó:n nexwitil. Komo momoya:wak ne:, bueno a:m...., [ko]mo kina:mikiti. Entó:s momoya:wa yo:n nexwitil. De momoya:wa wa:n kina:miki m' pili, yo:n xiwit tewa:ki. A:mo, a:mo mochi:wa a:tatstik, tewa:ki, ke:meh eskia tamanal mochi:wa. Kwaltsi:n mochi:wa, ne:n, tein t..., xoxowik tikta:lia, kwaltsi:n mochi:wa, mahyá:, mahyá: t..., kakaltia. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Entonces ahí pones en el haz (de la hoja de a:ko:kohxiwit, Critonia morifolia (Mill.) R.M. King & H. Rob.), así pones en el haz, ahí rompes el jitomate y le agregas manteca. Le agregas un poco de manteca y tomas la hoja para ponerle a la persona, aquí en su mero ombligo y acá en la cintura, para que, para que con eso se…, se deshace el empacho. Si se deshizo, este, bueno si le va hacer efecto, entonces se deshace el empacho. De que se le quita (la enfermedad) y le hace efecto al niño, esa hoja se seca. No, no se hace aguada, se seca, se vuelve (de color) como si estuviera hervido. Se hace bonito, este el, le ponen verde y se vuelve así como si se entiese. \fr_son 08151-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08151-01_Xaltn \fr_fuente 2011-07-19-l | 155.754, 206.392 \fr_n JVC-- Seki ata onkak telkahkamohtik wa:n onkak seki aha:tik, aha:tik. Kahkamohtik ta: ne: o miak taman no: n' onkak. MJT-- Ke:mah, neh n'pia seki n' kow..., ne:n kowtsapot ye:kkahkamohtik, pané: mohmoloxtsitsi:n. Wa:n seki ata n..., ne:n tsapot pané: aha:tik. JVC-- Aha:tik, aha:tik, ta: neli ne: miak taman ne:n, miak .... MJT-- Aha:tik. Ke:mah. Miak taman. Wa:n yehwa ata yo:n, yo:n ti:ltsapot no: onkak n' kahkamohtik no: ata. JVC-- Acha ne: ti:ltsapot no: taman mo que ne:, no: taman we:lik wa:n MJT-- Ti:ltsapot no: kahkamohtik, ke:mah. Ke:mah, no: kwaltsi:n. JVC-- Neli ne: seki kwaltsitsi:n wa:n seki yo:n aha:toltik, aha:toltik ta: ne:. MJT-- Ke:mah, a:..., ye:ka:tatstik. Ke:mah. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e JVC-- Hay unos (mameyes) que se parecen a los camotes (esto es, algo seco como poca agua o jugo) y hay otros que son aguados, aguados. Los que se parecen a los camotes hay de varios tipos. MJT-- Sí, yo tengo algunos, el mamey es como camote, así como que se desmorona fácilmente. Y otros ciertamente son como aguados. JVC-- Son aguados, son aguados, si de verdad hay de varios tipos, son muchos …. MJT-- Son aguados. Sí. Hay muchos tipos. Y el zapote negro también hay unos que se parecen como camotes, es cierto. JVC-- Pues si es cierto que el zapote negro es como diferente, tiene otro sabor diferente y .... MJT-- El zapote negro también es como camote, sí. Sí, también es bonito. JVC-- Si es cierto que algunos son bonitos y otros son aguados (lit., como atole) por dentro, si te haz fijado son aguados. MJT-- Sí, son muy aguados. Sí. \fr_son 08151-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08151-01_Xaltn \fr_fuente 2012-07-25-e | 266.233, 290.898 \nsem La palabra a:tatstik aparentemente se compone de la raíz a: más un elemento tats. Es posible que este último elemento se asocia con un prefijo modificador tats- que significa 'demasiado' y se antepone a un número reducido de adjectivo; véase tats-. Amelia Domínguez (Xaltipan) usa la palabra a:pi:chtik algo que no se emplea ni en Tzinacapan ni Tacuapan donde se usa la palabra a:toya:n. Según Domínguez la diferencia entre a:tatstik y a:pi:chtik es que el primero se aplica a cosas 'sólidas' (masa de nixtamal, mezcla para construcción) que pasan de agua mientras que a:pi:chtik se emplea para caldos o salsas que tienen una consistencia aguada. Para este mismo caso, Ceferino Salgado (Tacuapan) usa a:toya:n (para salsas y caldos) mientras que también utiliza a:tatstik para el mismo tipo de cosas 'sólidas'. Finalmente, existe la palabra a:toltik que también se traduce como 'aguado' pero que se aplica más a objetos como el camote (a:tolkamoh), el chayote y el mamey. \raiz a: \raiz tats (?) \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:taw \lx_cita a:taw \lx_var General \ref 00580 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arroyo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig arroyo \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki a:taw, xilite:mo:to. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue al arroyo, fue a pescar acociles. \fr_son 00580-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig barranco \osten \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz a:taw \nsem Según Ceferino Salgado se utiliza a:taw para arroyos mientras que para rios se utiliza a:te:noh o bien we:ia:t. Para significar 'barranco' Salgado (de Tacuapan) utiliza tepehxit una palabra que en San Miguel significa 'peñasco'. \nota Agregar significado-frase ilustrativo de a:taw como barranco Checar con todos el significado de a:taw, tepehxit, a:te:noh y we:ia:tl \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx a:tawa:t \lx_cita a:tawa:t \lx_var General \ref 02461 (duda) CSC comenta que se usa solamente para arroyos, we:ia:t es el río \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.de.río \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua de un río o arroyo \sig_var General \fr_n Ya:lwa we:ikiowik wa:n we:iak n' a:tawa:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llovió mucho y creció el arroyo. \fr_son 02461-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:taw \raiz a: \nsem El sustantivo a:tawa:t se utiliza en referencia al agua de un río o arroyo cuando se quiere referir directamente al agua de un río y no simplemente al río como tal. \dt 21/May/2021 \lx a:tawia \lx_cita kia:tawia \lx_var General \ref 04162 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirar.a.barranca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moa:tawia) caerse a un barranco \osten un ser vivo, generalmente por accidente \sig_var General \fr_n Se: ta:wa:nkeh moa:tawih wa:n mikik. Yekin kiahokkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un borracho se cayó al barranco y se murió. Apenas lo recogieron. \fr_son 04162-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:taw \dt 18/Jan/2022 \lx a:tawihtik \lx_cita a:tawihtik \lx_var General \ref 08152 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.de.barranca \catgr Locativo \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; -ye:k; -tel \sig dentro de una barranca \sig_var General \fr_n AND-- Nika:n i:n wehkapan taehekatok ihkó:n. Taehekatok wehkapan. Nipantachia ihkó:n, nikita, nikmowilia. Nimolia nika:n, a:mo nikinkwiskia i:n okwiltsitsi:n sayoh ke nimolia nikinkwiti porque i:n no: we:lkeh. MHO-- Mm. AND-- Mm, 'pantachia wehkapan. Wehkapan, ne:, wehkapan, nipantachiak ihkó:n hasta te:i:xkokoh ne:n ehekat, de .... Mm, ke:meskia yo:n mixti. MHO-- Wehkapan. Ka:n ta tak ehekatok de mahyá: tayowaya:n de a:tawihtik. AND-- Eso. Panki:stok ehekat, moi:ihyo:tihtok. MHO-- Mixti panki:stok. \fr_au MHO \fr_var Tzina \fr_e AND--Aquí, en lo alto así está corriendo el aire. Corre el aire en lo alto. Así me asomo al precipicio, veo, le tengo miedo, aquí pienso, no hubiera agarrar los animalitos sólo que pienso los voy a agarrar porque éstos también son sabrosos. MHO-- Mm. AND-- Mm, me asomo al precipicio. Está alto, este, está alto, me asomé así hasta el aire lastima la vista, de…. Mm, como si fuera neblina. MHO-- Está alto. No pues, ha de estar corriendo el aire, parece que está obscuro en la cañada del arroyo. AND—Eso. Está subiendo el aire, está respirando (esto es, la barranca como si estuviera respirando sale el aire desde lo de abajo). MHO— La neblina está subiendo. \fr_son 08152-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08152-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-22-i | 617.189, 645.303 \raiz a:taw \raiz ihti \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:tawit \lx_cita a:tawit \lx_var General \ref 06670 (duda) para CSC a:tawit o a:taw es puramente para arroyo, no usa esta palabra con el significado que aparece abajo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barranco, barranca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cárcava; zanja formada por las aguas pluviales (se forman por acción de erosión); barranco \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pitsot tein mikik tika:watoh ne: a:tawit. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El cerdo que se murió lo fuimos a dejar allá en el barranco. \fr_son 06670-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:la:taw \semx_tipo Comparar \semxref a:taw \raiz a:taw \dt 28/May/2020 \lx a:tawnemi \lx_cita a:tawnemi \lx_var General \ref 05985 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa andar.de.pesca \catgr V1 \infl Clase 3 \sig andar pescando por el rio o arroyo \osten sin indicar que forma de pescar, aunque generalmente es de red \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n neli tehwa:n no: tia:yah ompa tia:tawnemia ne: A:wa:tepe:k. Tiktekia n' iitsmol yo:n melaktsi:n wa:n 'chihkolowa:yah wa:n t'ta:liliah n' toma:taw. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y es cierto, nosotros también íbamos, ahí íbamos a pasear por el río de A:wa:tepe:k. Cortábamos una rama que estuviera derecha y lo doblábamos y en ello colocábamos nuestra red. \fr_son 05985-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05985-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-s | 260.525, 267.837 \raiz a:taw \raiz nemi \nsem Generalmente en formas como perfectivo se usan con direccional. Por ejemplo, ya:lwa nia:tawnemito 'Ayer fui a pescar por el rio'. \dt 12/May/2020 \lx a:tawtao:lkowit \lx_cita a:tawtao:lkowit \lx_var General \ref 08684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \vease tao:lkowit \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 12/Jun/2019 \lx a:tawte:noh \lx_cita a:tawte:noh \lx_var General \ref 02683 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.borde.de.arroyo \catgr Sust-loc \deriv \sig al borde de un arroyo o barranco (de una cárcava sin agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo ximotoki n' a:tawte:noh, tipawetsis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No te acerques al borde del arroyo, te vas a caer. \fr_son 02683-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:taw \raiz te:n \raiz oh \dt 21/May/2021 \lx a:tawtet \lx_cita a:tawtet \lx_var General \ref 08388 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.piedra.de.arroyo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra de varios tamaños que abundan por los arroyos, aunque son muy pesadas se codician por ser buena en la construcción de paredes \sig_var General \fr_n Nitapa:kato a:taw wa:n ka:n nikitak, takah nopili kipante:n seki a:tawtet itech nochikiw. Yeh ika teleti:k nikwa:lma:mah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a lavar al rio y no me fijé, pues mi hijo echó unas piedras del rio dentro de mi canasta. Por eso la sentí muy pesada cuando me la traje cargándola. \fr_son 08388-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Pero a:mo sayoh, a:mo sayoh hule, sino que tehwa:n t'te:mowa:yah yo:n tet, tet tein achi más este tsikitsitsi:n. No: tikitayah tein kwali kitamo:tas porque onkak tet tein wehwei pos a:mo no: kitamo:ta cha:rpeh porque cha:rpeh no:, no: etok tamachi:w sah katí:n kitamo:ta. A:mo eliwis tikwitih de wehwei tet wa:n tikta:liliah wa:n tiktila:nah wa:n tiktamo:tah sah, sino que yeh no: yetok sah katí:n tet kitamo:ta ne:n cha:rpeh kilwiah. Entó:s tehwa:n tikwelitayah tikololo:tih yo:n a:tawtet. A:tawtet, yo:n a:tawtet tiehkoh wa:n tiktahtapa:nah wa:n tiki:xtiah tamachi:wtok sah no: ke:meh kikwia, ne:n, ne:n, cha:rpeh tikiliah. Pos yehwa ika tikimtia:yah okwiltsitsi:n. A veces, se:sepatika timo..., tikinkwiah sake:ra, ke:ra e:yi o na:wi pos timowelistiwi:tseh ya. Tiehkoh wa:n te:chchihchi:wiliah ya yo:n tapalo:ltsi:n pos ika tik..., ika titamahse:wah ya. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pero pues no nada más es el hule sino que nosotros buscábamos piedras chiquitas. También nos fijábamos de la que se pudiera lanzar, porque las piedras grandes no las lanza la resortera, porque también hay un tamaño el cual la resortera puede lanzar. No se puede ir a juntar piedras grandes y ponerles a la resortera para lanzarlas porque hay un solo tamaño para la resortera. Entonces nosotros nos gustaba ir a juntar a:tawtet. Llegando a la casa lo partiamos para tener de una sola medida porque la resortera usa una sola medida. Y con eso ya matábamos los animalitos. A veces matábamos unos tres o cuatro y ya regresábamos contentos. Llegando a la casa ya nos lo preparaban y con esa comida ya comíamos. \fr_son 08388-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08388-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-17-a | 512.339, 560.405 \sem Geología \nsem La definición de a:tawtet varia pero parece que lo que tienen las definiciones en común es que refieren a piedras pesadas que se encuentran por los arroyos. Según Ceferino Salgado (de Tacuapan) son piedras blancas que se usan en la construcción de paredes. Según Amelia Domínguez (Xaltipan) son piedras pequeñas y pesadas. Salgado distingue los a:tawtet de los a:te:ntet, 'piedras de río'. En la frase de la grabación, de Tzinacapan, se ve que los a:tawtet son pequeñas piedras que se tiran en las resorteras. \raiz a:taw \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:tawtsa:la:n \lx_cita a:tawtsa:la:n \lx_var General \ref 03615 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.dos.arroyos \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig tierra o lugar en medio de dos o más barrancos o arroyos, puede ser un lugar plano o con pendiente, pero no baja al fondo de los barrancos \sig_var General \fr_n No:pá:n panowa a:tawtsa:la:n ke:man tachiati imi:lah. Iksá: we:ia n´a:t wa:n a:mo wel panowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá pasa entre los arroyos (esto es, sin bajar a ellos) cuando va a echar un ojo a su milpa. A veces crece el agua y no puede pasar. \fr_son 03615-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:taw \raiz -tsa:la:n \dt 17/Jan/2022 \lx a:tawxo:kihya:ya \lx_cita a:tawxo:kihya:ya \lx_var Tacua \ref 04321 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnarse.olor.de.agua.de.rio \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \sig adquerir olor como agua de arroyo \osten ropa lavado en río \sig_var General \fr_n Tio:tak x'takalaki:s n' tasa:l xa: yowalkiowis wa:n komo ompa kipanowa n' kiowit taa:tawko:kihya:ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En la tarde metes la ropa, a lo mejor va a llover en la noche y sí le pasa la lluvia la ropa huele como si fuera lavada en arroyo. \fr_son 04321-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:taw \raiz xo:k \raiz ihya \dt 18/Jan/2022 \lx a:tawyoh \lx_cita aha:tawyoh \ref 08286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:tekaxit \lx_cita a:tekaxit \lx_var General \ref 04669 (duda) buscar otra frase más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cavidad.rocosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cavidad en la superficie de las rocas \osten que se encuentran en los ríos y arroyos y acumulan agua \sig_var General \fr_n Ya:lwa tiahkah titapa:katoh wa:n topi:pilwa:n ma:wiltihkeh itech a:tekaxit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos a lavar y nuestros hijos jugaron (con el agua) en una cavidad rocosa. \fr_son 04669-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz te \raiz kax \dt 24/Jan/2022 \lx a:te:kihtani \lx_cita moa:te:kihtani \lx_var General \ref 04517 (duda) El ejemplo fue muy rebuscado por CSC \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa requerir.regarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \sig (con reflexivo : moa:te:kihtani) requerir ser regado con agua \osten plants de cultivo a que le hacen falta agua \sig_var General \fr_n Yo:n epaso:t moa:te:kihtani. Ka:n kiowtok wa:n wa:kis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A ese epazote se le debe echar agua. No ha llovido y se va a secar. \fr_son 04517-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz te:ka \raiz -tani \dt 24/Jan/2022 \lx a:tekoch \lx_cita a:tekoch \lx_var Tzina \ref 08087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pequeña.depresión.llena.de.agua \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:te:mpan \lx_cita a:te:mpan cho:kani \lx_var General \ref 02188 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Orchidaceae.Sobralia.mexicana.Elleanthus.cynarocephalus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre que abarca dos plantas de la familia Orchidaceae: Sobralia macrantha Lindl. y Elleanthus cynarocephalus (Rchb.f.) Rchb.f.. \osten Las flores de la Sobralia produce flores en forma de campana lila y la Elleanthus produce una flor compuesta por pequeñas campanitas lilas agrupadas en una inflorescencia esférica. Las flores de la primera, puestas en floreros se usan como adorno. En algunos pueblos se conoce una leyenda sobre estas dos orquídeas (véase la guía ilustrada de Zongozotla). \sig_var General \fr_n Yo:n a:te:mpancho:kani onkak o:me taman, se: kipia n' ixo:chio pisi:ltik wa:n se: wehwei. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e De las orquídeas a:te:mpancho:kani hay dos clases, una tiene flores pequeñas y la otra (flores) grandes. \fr_son 02188-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \raiz a: \raiz te:n \raiz cho:ka \raiz -pan \dt 09/May/2021 \lx a:te:nchachalakil \lx_cita a:te:nchachalakil \lx_var Tzina \ref 08481 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gotera.de.agua.que.escurre.del.techo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gotera, abajo del los dos lados largos de una casa, que se forma al caer el agua de los techados al llover (en el pasado se acostumbraba ponerle cubetas en este lugar para juntar el agua de lluvia que se escurría del techo) \sig_var Tzina \fr_n Yo:n pili we:tsik ne ka:mpa a:te:na:chachalakil, xa: momowtih. \fr_au HSO3777 \fr_var Tzina \fr_e El niño se cayó por donde salpica el agua al escurrirse del techo, tal vez se asustó. \fr_son 08481-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref a:chachalakil \semxref kalte:na:chachalakil \raiz a: \raiz te:n \raiz chala: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:te:nkwa:kwala \lx_alt a:te:nkwa:kwalaxo:chit \lx_cita a:te:nkwa:kwala \lx_var General \ref 06082 (duda) CSC usa te:nkwa:kwala o te:nkwa:kwalaxo:chit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Acanthaceae.Odotonema.callistachyum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Odotonema callistachyum (Schltdl. & Cham.) Kuntze., planta de la familia Acanthaceae. Se utiliza como cerca viva en los solares, para dividir el terreno de la calle o del solar de un vecino. \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Cerca \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref te:nkwa:kwala \raiz a: \raiz te:n \raiz kwalak \raiz xo:chi \rev \dt 08/Feb/2022 \lx a:te:noh \lx_cita a:te:noh \lx_var General \ref 00612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa río \catgr Sust \infl \sig río \osten en referencia a un caudal amplio como el Apulco y hasta el río chico que pasa por El Tozán, a que los de San Miguel Tzinacapan llaman a:te:noh. \sig_var General \fr_n Mo:stah niá:s a:te:noh nitate:mo:ti:w. Onkaskeh ya xilimeh wa:n a:mo sese:k ok n' a:t para se: tate:mo:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana iré al río a pescar. Ya deben de haber los crustáceos y el agua ya no está fría yy así ya se puede pescar. \fr_son 00611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref we:ia:t \semx_tipo Comparar \semxref a:taw \semxref ta:la:taw \raiz a: \raiz te:n \raiz oh \dt 16/Feb/2021 \lx a:te:nte:n \lx_cita a:te:nte:n \lx_var General \ref 07219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orilla.de.río \catgr Sust-loc \deriv \sig orilla de río \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa tane:sik niahka a:taw wa:n a:te:nte:n kochtoya se: ma:pachih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy al amanecer fui al río y en la orilla del río estaba durmiendo un mapache. \fr_son 07219-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref a:te:nte:noh \raiz a: \raiz te:n \dt 06/Sep/2020 \lx a:te:nte:noh \lx_cita a:te:nte:noh \lx_var General \ref 02064 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orilla.de.río \catgr Sust-loc \deriv \sig orilla de río \sig_var 1-Tzina \fr_n Tia:yah kowtah wa:n timokepatoh a:te:nte:noh. Ye:k we:i katka n' a:t wa:n a:mo weltipano:keh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Íbamos al campo y nos regresamos a la orilla del río. Era muy grande el caudal del río y no pudimos pasar. \fr_son 02064-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz te:n \raiz oh \dt 04/May/2021 \lx a:te:ntet \lx_cita a:te:ntet \lx_var Tacua \ref 08392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.de.río \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra arrastrada por el río (en Tacuapan, el río Apulco). Se pueden hallar de diferentes tamaños y colores tales como verdes, rojizas, grises, y de color plomo. Pero la que más abunda es la blanca. Las esféricas se recogen para usarlas con la resortera. \sig_var Tacua \fr_n Niow nikwiti a:te:ntet para n’tacha:rpehwi:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a ir a traer piedras de río para usarlas con mi resortera. \fr_son 08392-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \nsem Esta palabra se usa en Tacuapan pero varios asesores de Tzinacapan y Xaltipan dijeron que no la usan sino aplican el término a:tawtet para piedras tanto de arroyo como de río. En Tacuapan distinguen entre los dos tipos lexicalmente. También véase a:tet que se emplea en San Miguel Tzinacapan. \raiz a: \raiz te:n \raiz te \raiz2 a:te:n \dt 05/Jan/2021 \rev \lx a:tet \lx_cita a:tet \lx_var General \ref 00195 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.de.río \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra de río \osten caracterizada por ser redonda, lisa y muy dura, de varios tamaños, la mayoría son de color oscuro \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa tiahkah tiahkwitoh wa:n tikwa:lkikeh miak a:tet. Nokni:wa:n ika ma:wilti:skeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos a nadar y trajimos piedras de río. Mis hermanos las usarán para jugar con ellas. \fr_son 00195-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \raiz a: \raiz te \nsem Estas piedras generalmente son pequeñas y pueden usarse en las resorteras para matar pájaros o en las paredes como decoración, colocándolas en la mezcla. \ncomp Según Ceferino Salgoado en Tacuapan no se usa sino a:tet sino a:te:ntet. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx a:tewa:kpan \lx_cita a:tewa:kpan \lx_var General \ref 04616 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cauce.seco \catgr Sust-loc \infl \sig cauce de un río o arroyo que por falta de lluvia se ha secado, \sig_var General \fr_n Tiahkwitih. Totilmah tika:watih i:n a:tewa:kpan, nika:n timotapatili:ki:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vamos a nadar. Nuestra ropa vamos a dejarla aquí en la parte seca del cauce del rio, aquí vendremos a cambiarnos. \fr_son 04616-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz te \raiz wa:ki \raiz -pan \dt 24/Jan/2022 \lx a:texa:l \lx_cita a:texa:l \lx_var General \ref 08426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gravilla.de.rio \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig arenilla, specífica que proviene de un río o arroyo, compuesta de piedritas pequeñas, que se usa como grava en la construcción de casas \sig_var General \fr_n Oksé: kitokatiki:sa wa:n mokwi:lia para ne: a:wa:kpan. A:wa:kpan a:mo cholowah yo:n, mopihpilowa i:x..., a:texa:l ika motake:ntiah wa:n a:mo wel yowi ok, to:ntohkwi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Alguien más lo corretea (a la anguila, kowa:michin) a la orilla del arrollo, donde no hay agua. Donde no hay agua, ahí ya no se escapa pues se reviste con la arenilla y ya no puede escapar, se atonta. \fr_son 08426-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08426-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-21-h | 428.444, 437.619 \sem Geología \semx_tipo Equivalente \semxref texa:l \raiz a: \raiz te \raiz xa:l \raiz2 texa:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:te:xa:lah \lx_cita a:te:xa:lah \lx_var General \ref 06037 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orilla.de.rio.arenoso \catgr Sust-loc \infl \sig orilla arenosa de un río o arroyo \osten \sig_var General \fr_n Nochi onkak ompa ne:n a:kowit wa:n a:te:n onkak. Wa:n inika:n A:wa:tepe:k ka:mpa yo:n, yo:n nepalkowit we:i Tekopi:lte:noh no: tani de n' tekopi:l wa:n yo:n ahko de n' tekopi:l ka:mpa yo:n tepe:tsi:ntan ya ka:mpa pawetstok n' a:tsi:n Tekopi:l tanitsi:n, no: se: yowal n' ihkak nochi yehwa n' a:kowit a:te:xa:lah nochi yehwa n' a:kowit ata. Ye:kwehwei ompa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Todo en esa parte hay el a:kowit y hay en la orilla. Y aquí en A:wa:tepe:k, donde está el nepalkowit grande, en la orilla de la cueva, abajito de la cueva y arriba de la cueva, ahí, al pie del cerro, donde cae el agua, abajito de la cueva, también hay un tramo de puro a:kowit, en la arenilla es donde hay puro a:kowit. Ahí son muy grandres las matas. \fr_son 06037-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06037-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-s | 224.134, 242.088 \raiz a: \raiz te:n \raiz xa:l \raiz -la:h \dt 02/Sep/2020 \lx a:ti \lx_cita a:ti \lx_var General \ref 03348 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa beber.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'tai' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig beber agua \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopá:n ye:ka:ti, xa: xa:xti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá bebe mucha agua, quizá tiene resaca (está crudo). \fr_son 03348-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz i: \dt 06/Jan/2022 \lx a:tia \lx_cita a:tia \lx_var General \ref 05509 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa derretirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig derretirse \osten p. ej., nieve, panela, caramelo, cera; o por la humedad, sal y azúcar \sig_var General \fr_n I:n istat a:tiak porin a:mo nikpi:kik wa:n kwecha:wayak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta sal se derritió porque no la envolví y se humedeció. \fr_son 05509-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig malformarse y echarse a perder \osten huevos en que no se forma una yema ni pollito sino que se echan a perder, y se apestan al romperse \sig_var General \fr_n Nikte:kka se: nopio wa:n a:mo teh kiyo:litih. Nochi a:tiakeh n' pio:temeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había echado huevos a mi gallina y no empolló ningún polluelo. Se malformaron y se echaron a perder todos los huevos. \fr_son 05509-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:ti \raiz a: \nsem Se usa esta expresión para los huevos que incuba un ave y no se forma el polluelo sino que se descompone por dentro y huele muy mal. \ncomp En el náhuatl del Balsas se usa a:kepa en reflexivo (lit., 'volverse agua') para indicar en mismo proceso de echarse a perder un huevo. \dt 12/Apr/2022 \lx a:tik \lx_cita a:tik \lx_var General \ref 01352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguado \catgr Adj \deriv \sig aguado; aguachento (p. ej., un mezcla, atole u otra cosa que debe estar más espesa pero que tiene demasiada agua) \sig_var General \fr_n Porque seki ki..., se:ki:n kwitanekmeh kipiah, kipia no: itaxkalo, ke:meskia yo:n pisi:lnekmeh pero n' okseki:n a:mo ... Mahyá: yo:n eliwis takohkoyo:nihtiowih sah, a:mo oso xa: no: kipiaskeh, a:mo se: kimati, motate:moliah wa:n yowih wehkatan. A:mo se: kie:kmati yo:ni. Pero yehwa yo:n nimitsilia tak no: kipipi:nah xo:chit porque no: tsope:k ne:n a:tsí:n ompa kipiah, sioh ke no: taman. A:mo semi tetsa:wak, mahyá: tepitsi:n a:tik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Porque otros tipos, los kwitanekmeh (prob. Partamona bilineata (Say)), también tienen panales como si fueran los pisi:lnekmeh (Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville, 1845) pero otros no (tienen panales). (Otros parece) que solamente van perforando, no, o quizá también tengan, no sabemos. Buscan su alimento y se meten muy adentro. No sabemos bien sobre eso. Pero te digo eso, quizá también chupan las flores porque también es dulce el agua que tienen ahí (en el nido) sólo que es diferente. No es muy espesa, parece que es un poco aguada (la miel de los kwitanekmeh). \fr_son 01352-01_corp_Tzina-ADA300_faltar \fr_fuente 2013-04-04-c | 525.502, 549.238 \fr_n JVC-- Seki ata onkak telkahkamohtik wa:n onkak seki aha:tik, aha:tik. Kahkamohtik ta: ne: o miak taman no: n' onkak. MJT-- Ke:mah, neh n'pia seki n' kow..., ne:n kowtsapot ye:kkahkamohtik, pané: mohmoloxtsitsi:n. Wa:n seki ata n..., ne:n tsapot pané: aha:tik. JVC-- Aha:tik, aha:tik. Ta: neli ne: miak taman ne:n, miak.... MJT-- Aha:tik. Ke:mah. Miak taman. Wa:n yehwa ata yo:n, yo:n ti:ltsapot no: onkak n' kahkamohtik no: ata. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Hay unos que son más duros (pero con buen sabor) y hay otros que son un poco aguados (ambos con buen sabor). Son un poco duros, pues también hay varios tipos. MJT-- Sí, yo tengo un tipo de mamey que es un poco duro, pareciera que son porosos. Y otros tipos de mamey pareciera que son aguados. JVC-- Son aguados, son aguados. Es cierto, hay varios tipos, este, muchos …. MJT-- Son aguados. Sí. Hay muchos tipos. Y también, ese, ese, el ti:ltsapot (Diospyros nigra (J.F. Gmel.) Perr. (syn. D. digyna Jacq.)), hay unos que también son un poco duros. \fr_son 01352-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-25-e | 266.233, 282.268 \raiz a: \nsem Según Hermelindo Salazar solamente se aplica ihtia:toltik al camote de Ipomoea batatas (L.) Lam. al cocerse y quedarse aguado por adentro. Es por la naturaleza del camote y no por cualquier defecto de cocción. Nótese que cuando los chayotes quedan aguado por adentro se usa las palabras aha:tik o aha:yoh. \dt 24/Mar/2021 \rev \lx a:ti:le:waltia \lx_cita kia:ti:le:waltia \lx_var General \ref 07711 (duda) no aparece en el corpus, si realmente se usa mucho en San Miguel hay que hacer un ejemplo real ya que el ejemplo es una calca del español \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.con.mugre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar con mugre (ropa blanca que no se lava bien, es decir que no sale bien la mugre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokwe:y nika:ti:le:waltih, a:mo nikta:lohki:xtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis faldas las dejé con mugre, no se la quité bien (la mugre). \fr_son 07711-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ta:ltakwa:waltia \raiz a: \raiz ti:l aiz e:wV \nsem El verbo a:ti:le:waltia refiere a una situación cuando alguien quien no sabe lavar trata de lavar la ropa y la deja sucia con mugre, quizás en lugar de quitar la mugre extenderla al lavar mal y no quitarla. \dt 20/Sep/2020 \lx a:ti:le:wi \lx_cita a:ti:le:wi \lx_var General \ref 08700 (duda) CSC no lo usa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.impregnada.con.mugre \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig quedarse impregnado con mugre \osten p. ej., ropa blanca que no se lava bien, es decir que no sale bien la mugre \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w kia:ti:le:waltih se: notahmachkami:sah yankwik. Ne:chpa:kilih wa:n a:mo kita:lohki:xtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana dejó a mi blusa de labor con mugre. Me la lavó y no la limpió bien. \fr_son 00541-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ta:ltakwa:waltia \raiz a: \raiz ti:l \raiz e:wV \nsem El verbo a:ti:le:waltia refiere a una situación cuando alguien quien no sabe lavar trata de lavar la ropa y la deja sucia con mugre, quizás en lugar de quitar la mugre extenderla al lavar mal y no quitarla. \dt 02/Sep/2020 \lx a:tilia \lx_cita kia:tilia \lx_var General \ref 03983 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar agua \osten p. ej., a una mezcla como masa o cemento para que quede de la consistencia adecuada aunque bien puede pasarse de agua \sig_var General \fr_n Nopili kia:tilih i:n tixti wa:n ka:n wel nikta:lia ok, ye:kkokotoka sah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi niña le echo mucha agua esta masa (quedándose aguada) y ya no puedo hacer tortillas, solo se despedazan (las tortillas). \fr_son 03983-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \nsem Al hacer la acción indicado por a:tilia puede ser que la mezcla quede bien o puede ser que pase que agua. Por ejemplo, si alguien le pide otro xka:tili motix significa 'agrégale agua a nuestra masa', obviamente con la idea de que quede bien. Pero en la frase Nopili kia:tilih i:n tixti wa:n ka:n wel nikta:lia ok, ye:kkokotoka sah. queda claro por el contexto que se pasó de agua. \dt 17/Jan/2022 \lx a:ti:ltik \lx_cita a:ti:ltik \lx_var General \ref 08153 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grisáceo \catgr Adj \deriv \sig grisáceo; sucia pero de mugre impregnada después de lavar (tela) \osten ropa o prendas que quedan sucia después de lavar \sig_var Tzina \fr_n Chikinte yeh achi medio mahyá: cafecitos achi, a:mo se..., a:mo ista:k yeh, tahtahtaman, mahyá: aha:ti:ltik, eso, wa:n ne:n no: se: kimana, se: kikwa ika emo:l. Se: kia:kolwia, ke:mah wa:n tik..., tik..., tikchihchi:wah ya pos para totapalo:l a. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e El chikinte (prob. Schizophyllum commune) tiene un color como cafecito. No es blanco. Es un poco diferente como grisáceo o color negro bajo, eso, y también se hierve junto con frijoles. Se le agrega ajonjolí molido y ya lo preparamos para nuestra comida. \fr_son 08153-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08153-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-15-b | 153.726, 175.737 \nsem El uso más común de a:ti:ltik es para refirirse al color sucio que tiene la ropa mugrosa después de lavarse, quedando algo de la suciedad impregnada en la ropa. Sin embargo ocurre a:ti:ltik solamente una vez en el corpus (examinado 2018-01-10), en forma reduplicada y refiriéndose al color de un hongo, el chikinte, que crece sobre los troncos podridos o muertos. \sem Color \raiz a: \raiz ti:lV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx a:timeh \lx_cita a:timeh \lx_var General \ref 02997 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa liendres \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig liendres, huevecillos de piojos \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Comparar \semxref tekolo:t \raiz a:t \nsem La raíz a:ti (historicamente se expresaba la palabra como a:tintli se utiliza nada más en el plural, sea no poseída, a:timeh o poseída, noa:tiwa:n. Se utiliza la palabra tekolo:t para referirse a piojos. \dt 06/Jun/2021 \lx a:titan \lx_cita a:titan \lx_var General \ref 06892 (duda) CSC usa a:tatsi:ntan \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.fondo.del.agua \catgr Sust-loc \deriv \sig al fondo del agua (no alcanzable, p. ej., de un rio, una poza, un estanque o alberca) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kima:petskoh itomi:n ne: a:ichkwal wa:n yahki a:titan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño se le fue de la mano su moneda en ese estanque y se fue hasta el fondo del agua. \fr_son 06892-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz -tan \dt 01/Jun/2020 \lx a:tohtolowa \lx_cita a:tohtolowa \lx_var General \ref 06470 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahogarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ahogarse \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo a:mo wel tiahkwi amo xikalaki itech a:xoxowi:l, tia:tohtolo:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si no puedes nadar no entres a la poza, te vas a ahogar. \fr_son 06470-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz tolo \dt 08/Feb/2022 \lx a:tohtolowa \lx_cita kia:tohtolowa \lx_var General \ref 00073 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ahogamiento \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ahogar \osten a alguien \sig_var Tzina \fr_n Seki pi:pil yahkah ahkwitoh wa:n se: a:tohtoloh. Wi:pta kito:katih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Unos jóvenes fueron a nadar y uno se ahogó. Pasado mañana lo van a sepultar. \fr_son 00073-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz tolo \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx a:toktia \lx_cita kia:toktia \lx_var General \ref 03623 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.arrastrar.por.el.agua. \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar llevar o arrastrar por una corriente de agua \osten p. ej., al soltar ropa cuando la está lavando, o un objeto al cruzar el río \sig_var General \fr_n Titapa:katoh a:taw iwa:n nokni:w wa:n kia:toktih n´ totilmah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos a lavar al río con mi hermana y el río le arrastró sus prendas. \fr_son 03623-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moa:toktia) ahogarse (al dejarse arrastrar por la corriente de un río crecido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xihxiwtika ne: we:ia:t moa:toktiah n' tokni:wa:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cada año allá en el río se ahogan las personas \fr_son 03623-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz toka \nsem El verbo a:toktia refiere a la acción de dejar arrastrar algo por una corriente, por ejemplo, un río. El verbo a:tamo:ta refiere a la acción de aventar algo a propósito al agua, por ejemplo basura al río. Finalmente, a:wetsi:ltia indica la acción de empujar, por ejemplo a un niño, para que se caiga al agua. \dt 17/Jan/2022 \lx a:toktilia \lx_cita ne:cha:toktilia \lx_var General \ref 01633 (duda) no aparece en el corpus, parece ser más común usar a:toktia, el ejemplo no tiene coherencia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.llevarse.por.el.agua \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig soltar o dejar arrastrar (algo) al río de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n mopili ne:cha:toktilih se: notilmah, nikwiti se: kwowit ika niki:xti:s ne: a:tatsi:ntan. Ompa motsakwilih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Tu niño dejó que se arrastrar una ropa mía al río, voy a traer un palo para sacarlo desde el fondo del rio. Ahí se atoró. \fr_son 01633-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz toka \dt 15/Apr/2021 \lx a:to:ktok \lx_cita a:to:ktok \lx_var General \ref 03937 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inundado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig inundado; cubierto completamente de agua \osten un terreno, sembradío \sig_var General \fr_n I:n totato:k ye:ka:toktok, telkiowik ya:lwa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Nuestra siembra está inundada, llovió mucho ayer. \fr_son 03937-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:pachtik \semxref a:chichihtik \raiz a: \raiz to:ka \dt 17/Jan/2022 \lx ato:l \lx_cita ato:l \lx_var General \ref 07611 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig atole (nombre genérico para los diferentes tipos de atole, p. ej., de masa, chocolate, vainilla) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n mo:stah kwalka:n kichi:wa ato:l. Iksá: kichi:wa tixato:l wa:n iksá: kichi:wa kapolato:l \fr_au AG \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá hace atole todos los días por la mañana. A veces hace atole de masa y otras veces hace atole de capulín. \fr_son 07611-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz ato:l \nsem Existen los siguientes tipos de atole: chikola:ato:l, chi:lato:l, kapolato:l, tixato:l, xokoato:l, pachato:l, elo:ato:l, metstsonkamohato:l, kaxtapa:nkamohato:l. \ency Grabación \nota Hay que asegurar que hay entradas de todos los tipos de atole. \dt 14/Sep/2020 \lx ato:lkamoh \lx_cita ato:lkamoh \lx_var General \ref 07294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Convolvulaceae.Ipomoea.batatas \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Ipomoea batatas L., planta de la familia Convolvulaceae. Se cultiva para consumir y vender los tubérculos que produce. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit tikto:kkeh ato:lkamoh, ihwa:k ta:kis tikichkwaskeh wa:n tiknamakaskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año sembramos camote, cuando produzca lo vamos escarbar y vender. \fr_son 07294-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-raíz \sem Planta \raiz ato:l \raiz kamoh \dt 05/Sep/2020 \lx ato:lkamohato:l \lx_cita ato:lkamohato:l \ref 03586 (duda) CSC no conoce este uso \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa atole.con.camote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 13/Jan/2022 \lx ato:lkamohmekat \lx_cita ato:lkamohmekat \ref 08156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ato:l \dt 07/Sep/2018 \lx ato:lowa \lx_cita ato:lowa \lx_var General \ref 08678 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 30/Apr/2019 \lx ato:lowa \lx_cita ato:lowa \lx_var General \ref 05849 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrarse.de.atole \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embarrarse de atole \osten trastes, taza, cuchara \sig_var General \fr_n Ke:man ato:lowah se: itapalkawa:n moneki mah niman se: kimpahpa:ka koma:mo ompa tewa:ki n' ato:l wa:n owih ya se: tapahpa:ka. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando las tazas se embarran de atole es necesario lavarlos pronto, si no se endurece ahí el atole y es más difícil lavarlos. \fr_son 05849-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ato:l \dt 03/Feb/2022 \lx a:toltik \lx_cita a:toltik \lx_var General \ref 08157 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa blando \catgr Adj \deriv \infl \sig blando (algo que debe ser más duro); aguado (algo que debe ser más espeso); \osten atole; frutos como chayote, camote (a:tolkamoh), mamey \sig_var General \fr_n MJT-- Seki ata onkak telkahkamohtik wa:n onkak seki aha:tik, aha:tik. Kahkamohtik ta: ne: o miak taman no: n' onkak. JVC-- Ke:mah, neh n'pia seki n' kow..., ne:n kowtsapot ye:kkahkamohtik, pané: mohmoloxtsitsi:n. Wa:n seki ata n..., ne:n tsapot pané: aha:tik. MJT-- Aha:tik, aha:tik, ta: neli ne: miak taman ne:n, miak .... JVC-- Aha:tik. Ke:mah. Miak taman. Wa:n yehwa ata yo:n, yo:n ti:ltsapot no: onkak n' kahkamohtik no: ata. MJT-- Acha ne: ti:ltsapot no: taman mo que ne:, no: taman we:lik wa:n .... JVC-- Ti:ltsapot no: kahkamohtik, ke:mah. Ke:mah, no: kwaltsi:n. MJT-- Neli ne: seki kwaltsitsi:n wa:n seki yo:n aha:toltik, aha:toltik ta: ne:. JVC--Ke:mah, a:..., ye:ka:tatstik, ke:mah. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e MJT-- Hay unos (mameyes) que son muy macizos y hay otros que son blandos, sí, son blandos. Son macizos, pues hay de varios tipos. JVC--Sí, yo tengo unos mameyes que tienen buena consistencia, pareciera que son esponjosos. Y otros tipos de mamey parce que son blandos. MJT-- Son aguados, son aguados, es cierto que hay varios tipos, este, muchos …. JVC-- Son blandos. Sí. Varios tipos. Y pues ese también, ese el ti:ltsapot (zapote negro, Diospyros nigra (J.F. Gmel.) Perr. (syn. D. digyna Jacq.) también son macizos. MJT-- Pues el zapote negro tiene otro sabor, se prueba diferente y .... JVC-- El zapote negro también es macizo, sí. Sí, son buenos. MJT-- Es cierto que unos son buenos y otros son los que son blandos, son aguados, pues, este. JVC—Sí, son bien aguados, sí. \fr_son 08157-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08157-01_Yohua \fr_fuente 2012-07-25-e | 266.233, 290.898 \nsem Amelia Domínguez (Xaltipan) usa la palabra a:pi:chtik algo que no se emplea ni en Tzinacapan ni Tacuapan donde se usa la palabra a:toya:n. Según Domínguez la diferencia entre a:tatstik y a:pi:chtik es que el primero se aplica a cosas 'sólidas' (masa de nixtamal, mezcla para construcción) que pasan de agua mientras que a:pi:chtik se emplea para caldos o salsas que tienen una consistencia aguada. Para este mismo caso, Ceferino Salgado (Tacuapan) usa a:toya:n (para salsas y caldos) mientras que también utiliza a:tatstik para el mismo tipo de cosas 'sólidas'. Finalmente, existe la palabra a:toltik que también se traduce como 'aguado' pero que se aplica más a objetos como el camote (a:tolkamoh), el chayote y el mamey.Amelia Domínguez (Xaltipan) usa la palabra a:pi:chtik algo que no se emplea ni en Tzinacapan ni Tacuapan donde se usa la palabra a:toya:n. Según Domínguez la diferencia entre a:tatstik y a:pi:chtik es que el primero se aplica a cosas 'sólidas' (masa de nixtamal, mezcla para construcción) que pasan de agua mientras que a:pi:chtik se emplea para caldos o salsas que tienen una consistencia aguada. Para este mismo caso, Ceferino Salgado (Tacuapan) usa a:toya:n (para salsas y caldos) mientras que también utiliza a:tatstik para el mismo tipo de cosas 'sólidas'. \raiz a:tol \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ato:ltsetselolo:ni \lx_alt ato:ltsetselo:lo:ni \lx_cita moato:ltsetselolo:ni \lx_var General \ref 04294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa cedazo.para.preparar.atole \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig coladera o cedazo de fierro o plástico para colar masa aguada antes de que se prepara el atole, o algún líquido que se quiera limpiar. \sig_var General \fr_n CGN-- Se: kipanta:lilia [Nota, hablando de xokoyo:lin] kwaltsi:n, ke:meh miak, komo se:, miaktsi:n se: 'kowilih pos miak ki:sa no: ie:wayo. FRP-- Mm. CGN-- Wa:n yehwa ya se: kipanta:lilia wa:n ompa ya se: kipante:ka, ne:n, ten..., kownexa:t wa:n ompa ya moka:wa ne:n ti:l. FRP-- Neh a:mo ke:man nikchi:wa iwki, neh lo más nik..., nik..., nikta:lilia se: tein noato:ltsetselo:lo:ni nikwi. Wa:n ompa n'te:ka wa:n entó:s moka:wa ya n' ti:l wa:n tikoketsa yeha iwa:n kwahnexa:t a. CGN-- Pos ta:taman i:n se: ichi:walis wa:n tehwa:n ompa ne: mochi:wa. FRP-- Ta:taman, aha. Wa:n teh ka:n tiki:xmati onka xokoyo:lin, i:pa nika:n Kwesala:n sah. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e CGN-- Se echa (los tallos de begonia) en la olla así bonito, como es mucho, si es mucho lo que compra uno también se junta una buena cantidad de la cáscara que lo cubre. FRP-- MM. CGN-- Y ése (el tallo ya pelado) es que se echa en la olla, enseguida se le echa el agua con ceniza y es ahí donde queda el tizne. FRP-- Yo nunca lo hago de esa forma, yo lo más yo lo …, yo lo …, uso una coladera. Y ahí la echo, entonces ahí se queda el tizne y lo que uso es el agua con ceniza. CGN-- Pues cada quien realiza de manera diferente sus actividades, y nosotras lo hacemos (así) allá. FRP-- Si de diferentes formas, aha. Y tú no sabes donde se da el xokoyo:lin, sólo se encuentra en Cuetzalan. \fr_son 04294-01_corp_Zacat-FRP353_faltar \fr_fuente 2012-07-31-g | 124.081, 153.594 \fr_n Kwawnexa:t yeh ika yo:n kwaltsi:n se: kima:pata kwawnex wa:n ke:mah xi..., xikpano:lti ika se:, se: moato:ltsetselo:lo:ni wa:n mah a:mo kwi:ka ti:l wa:n t'tikoketsa mah molo:ni. Wa:n x'ma:nelo, x'ma:nelo, x'ma:nelo, x'ma:nelo. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e Con el agua de ceniza, la ceniza se disuelve bien con las manos y luego cuélalo con un cedazo con que cuelas tu atole y que no lleve carbón y ya lo pones a la lumbre a que hierva. Lo bates, lo bates, lo bates, lo bates. \fr_son 04294-02_corp_Zacat-FRP353_faltar \fr_fuente 2012-07-31-g | 75.316, \nmorf La autora de las dos frases ilustrativas, Francisco Rivera Pérez, tiende a alargar la penúltima /o/ y así se escribe en las transcripciones de las dos ocurrencias de a:toltsetselo:lo:ni. Sin embargo, otros asesores que se han consultado mantienen esta vocal corta. Así se considera la forma con vocal larga como alternativa. En general parece que existe variación significante en la cantidad vocálica de las vocales antes de la terminación instrumental -lo:ni muchos de los cuales parecen ser neologismos. \raiz ato:l \raiz tsetselV \dt 18/Jan/2022 \rev \lx ato:lwia \lx_cita kiato:lwia \lx_var General \ref 08679 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 30/Apr/2019 \lx a:tomat \lx_cita a:tomat \lx_var General \ref 07371 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Physalis.philadelphica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Physalis philadelphica Lam., planta de la familia Solanaceae; en el español se llama 'tomate de cáscara'. Su fruto se comercializa en el mercado y se usa tanto para hacer salsa verde como para remedio. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikchi:wati chi:ltamo:ltal,, nikixkatok a n' a:tomat wa:n seki chi:l xoxowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a hacer salsa (verde), ya estoy asando tomate de cáscara y unos chiles verdes. \fr_son 07371-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz a: \raiz toma(-t) \dt 08/Sep/2020 \lx a:toto:n \lx_cita a:toto:n \lx_var General \ref 03977 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.caliente \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig agua caliente \sig_var General \fr_n Nopili nochipa nik:ltia ika a:toto:n, koma:mo kikwi tataxis. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo siempre lo baño con agua caliente, porque si no se enferma de gripa. \fr_son 03977-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz to:na \dt 17/Jan/2022 \lx a:toto:nkechia \lx_cita kia:toto:nkechia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pararle.agua.caliente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig parar agua en el fuego (para calentar) para (alguien); poner a calentar agua para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n mo:stah ma:ltia wa:n nika:toto:nkechilia, yeh a:mo semi chika:wak ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá se baña todos los días y yo le pongo agua a calentar, ella ya no tiene mucha fuerza (p. ej., para alzar la olla). \fr_son 00528-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz to:na \raiz ketsa \dt 05/Oct/2020 \lx a:toto:nketsa \lx_cita a:toto:nketsa \lx_var General \ref 02257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar.agua.en.fuego \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig parar agua en fuego (en una olla, para que se caliente); poner agua a calentar \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:stah kwalka:n nia:toto:nketsa, nopi:pilwa:n ma:ltihte:wah nochipa ke:man yowih tekititih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Todas las mañanas pongo agua para calentar, mis hijos siempre se bañan antes de ir a trabajar. \fr_son 02257-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz to:na \raiz ketsa \dt 09/May/2021 \lx a:toto:wia \lx_cita kia:toto:wia \lx_var General \ref 00456 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.agua.caliente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar agua caliente a \osten p. ej., a los pollos muertos para desplumarlos \sig_var General \fr_n ¡Xikinina:toto:wi i:n piomeh wa:n neh nikinwiwitati! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Échales agua caliente (sumergiéndolos en una olla de agua hirviendo) y yo los voy a desplumar. \fr_son 00456-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz to:na \nmorf Se nota la pérdida de la /n/ antes de /w/, un proceso fonológico común en el náhuat de Cuetzalan. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx a:toya:n \lx_cita a:toya:n \lx_var Tacua \ref 01577 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.demasiado.líquido \catgr Adj \deriv \infl \sig con demasiado líquido, demasicado caldoso \osten frijoles en caldo; chilpozonte sin mucho jitomate \sig_var Tacua \fr_n I:n chi:lposo:n sepa xikye:kmanas ok mah tepitsin tsokowa:ki para mah tetsa:waya porke tela:toya:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este caldo de salsa roja tienes que hervirlo de nuevo para que se reduzca y se haga más espesa porque es muy aguada. \fr_son 01577-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Amelia Domínguez (Xaltipan) usa la palabra a:pi:chtik algo que no se emplea ni en Tzinacapan ni Tacuapan donde se usa la palabra a:toya:n. Según Domínguez la diferencia entre a:tatstik y a:pi:chtik es que el primero se aplica a cosas 'sólidas' (masa de nixtamal, mezcla para construcción) que pasan de agua mientras que a:pi:chtik se emplea para caldos o salsas que tienen una consistencia aguada. Para este mismo caso, Ceferino Salgado (Tacuapan) usa a:toya:n (para salsas y caldos) mientras que también utiliza a:tatstik para el mismo tipo de cosas 'sólidas'. \raiz a: \raiz toya: (?) \rev \dt 15/Apr/2021 \rev \lx a:tsakwa \lx_cita moa:tsakwa \lx_var General \ref 02574 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.aislado.por.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moa:tsakwa) quedar aislado por agua (persona que atraviesa un río, éste crece y no permite que la persona regrese) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w yahki kowtah wa:n pané: kiowtok a ne: ahkwa:kopa. Koma:mo niman wa:le:w, moa:tsakwas wa:n yowak a n' ehkos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue al campo y por allá arriba parece que ya está lloviendo. Si no vino luego, se quedará aislado y llegará ya de noche. \fr_son 02574-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz tsakwa \dt 21/May/2021 \lx a:tsetselowa \lx_cita a:tsetselowa \ref 08172 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:tsi:tsika:s \lx_cita a:tsi:tsika:s \lx_var General \ref 04023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Urticaceae. Urera.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Urera spp., grupo de plantas de la familia Urticaceae y del género Urera, por lo menos tres especies son urticantes y dos no son urticantes, uno es hierba y cuatro son arbustos; el tallo de los arbustos sirve para leña; en español local todos se llaman 'mal hombre'. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:wí:n onkak miak taman a:tsi:tsika:s, seki te:kwa wa:n seki a:mo te:kwa. Onkak se: taman pisi:ltik tein se: kikwi pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por aquí (región) hay muchas clases de mal hombre, unas pican y otras no pican. Hay una clase que es chica, se usa para medicina. \fr_son 04023-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Myriocarpa longipes Liebm., planta no urticante de la familia Urticaceae; tiene hojas redondas y grandes, sus inflorescencias cuelgan en forma de racimos formados por hilos de color rosa; sus tallos sirven para leña, antiguamente las hojas se usaban para envolver carne de cerdo en el mercado \sig_var 1-Tzina \sem Leña \sem Envoltura \sig [col] a:tsi:tsika:s ma:pisi:ltik o a:tsi:tsika:s ma:we:weyak | Urera caracasana (Jacq.) Griseb. sp., planta de la familia Urticaceae; tiene hojas alargadas e inflorescencias en forma de racimos de color naranja intenso, no es urticante \sig_var 1-Tzina \sem Leña \sig Urera sp., planta todavía no identificada de la familia Urticaceae, tiene inflorescencias blancas y al parecer no es urticante \sig_var 1-Tzina \sem Planta \sig Urera sp., planta de la familia Urticaceae, tiene hojas redondas y urticantes, las inflorescencias son de color beige a blanco y las flores muy pequeñas \sig_var 1-Tzina \sig planta de la familia Urticaceae, tiene hojas alargadas urticantes, no se ha colectado \sig_var 1-Tzina \sig planta de la familia Urticaceae, es herbácea y produce sólo en una época del año, las hojas y tallo son urticantes y pubescentes, no se ha colectado \sig_var 1-Tzina \sig planta todavía no identificada, tiene el tallo cuadrado y es herbáceo, es urticante y tiene las flores de color lila, se colectó en tierras altas \sig_var 1-Tzina \sig [col] ta:lpan a:tsi:tsika:s | planta todavía no identificada, de la familia Urticaceae. Es urticante y medicinal, crece sobre el suelo. También se le llama a:tsi:tsika:stsapalo:t \sig_var 1-Tzina \sem Envoltura \sem Medicinal \sem Leña \sem Planta \raiz a: \raiz tsika:s \nsem En general los urticantes se pueden distinguir de la siguiente manera. Cuatro son árboles. De estos, hay dos con hojas anchas (ma:pata:wak) y dos con hojas angostas y largas (ma:pisi:ltik o ma:we:weyak). Uno de los ma:pata:wak es urticante (#1504) y uno no lo es (#1242). De los de hojas alargadas y angostas uno es urticante (no colectada) y el otro no es (#1158, 1309). Finalmente hay un urticante herbácea. Es común en las tierras bajas (no colectada). \dt 17/Jan/2022 \lx a:tsi:tsika:stsapalo:t \lx_cita a:tsi:tsika:stsapalo:t \lx_var General \ref 06325 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease a:tsi:tsika:s \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \raiz a: \raiz tsika:s \raiz tsapalo: \nsem Es el mismo que ta:lpan a:tsi:tsika:s. \dt 08/Feb/2022 \lx a:tsiwahkal \lx_cita a:tsiwahkal \lx_var General \ref 03571 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jícara \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jícara, recipiente pequeño, sea natural o de plástico, que sirve para manejar agua \sig_var General \fr_n Ne: moa:tsiwahkal semi metsweyakaxtik, ¿A:koni mitswa:lkwilih? \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Tu jícara tiene el mango muy largo. ¿Quién te lo trajo? \fr_son 03571-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Sinónimo \semxref a:xi:kal \raiz a: \raiz tsi:n \raiz wahkal \dt 17/Jan/2022 \lx a:tso:tsonkepanimeh \lx_cita a:tso:tsonkepanimeh \lx_var General \ref 00906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larva.de.mosquito \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig larvas de mosquitos (familia Culicidae) que nacen en agua estancada, en español local 'maromeros' \sig_var General \fr_n Komo se: kika:wa wehka:wa n' a:t itech ahpa:s mochi:wah miak a:tso:tsonkepanimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se deja mucho tiempo el agua en una tinaja salen (nacen) muchos maromeros (larvas de mosquito). \fr_son 00906-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz a: \raiz tson \raiz kepa \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx awakaiswat \lx_alt awakaxiwit \lx_cita awakaiswat \lx_var General \ref 06146 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de.aguacate \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas de aguacate, se usan para darle sabor al frijol molido con que se preparan tlayoyos \osten Persea americana Mill. y quizá otros, quizá variedades o especies distintas \sig_var General \fr_n Nikchihchi:w tayo:yoh, sayoh a:mo nikta:lilih awakaiswat porin a:mo teh nikpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hice tlayoyos, sólo que no les puse hojas de aguacate porque no tengo. \fr_son 06146-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz awaka \raiz iswa \nsem Se usan hojas de awakat no de chini:nah ni pa:wa. Tampoco es el aguacate Haas, comercializado. \dt 15/May/2020 \lx awakat \lx_alt awakakowit \lx_cita awakat \lx_var General \ref 00374 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Persea.americana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Persea americana Mill., planta de la familia Lauraceae. El fruto es comestible y comerciable. Las hojas se usan para condimentar tlacoyos y la madera sirve para leña. No es silvestre sino cultivado y abunda más en las tierras altas al sur del municipio. \sig_var General \fr_n Yo:n awakat mochi:wa ka:mpa tasese:ya. Itech junio kinamakakih Kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El aguacate se da donde hace frío. En junio lo vienen a vender a Cuetzalan. \fr_son 00374-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xi:kalawakat \sem Comestible-fruto \sem Comestible-hojas \sem Leña \sem Planta \raiz awaka \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx awakatsitsi:n \lx_cita awakatsitsi:n \lx_alt awakatsitsi:nkowit \lx_var General \ref 07027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.arbol \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig árbol todavía no identificado. Su madera sirve para leña. Su fruto no es comestible. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpante:noh yetok se: awakatsitsi:n ke:skoyoktik wa:n ompa mota:lihkeh seki pisi:lnekmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el límite de mi terreno hay un (árbol de) awakatsitsi:n. Está agujerado su tronco y allí se establecieron unas abejas meliponas. \fr_son 07027-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz awaka \dt 01/Jun/2020 \lx awakaxiwit \lx_cita awakaxiwit \ref 07874 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semx_tipo Sinónimo \semxref awakaiswat \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx a:wa:ki \lx_cita a:wa:ki \lx_var General \ref 04610 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarse.por.humedad \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- : taa:wa:ki) escasear agua \osten agua potable o agua que se usa en las casas, para regar \sig_var General \fr_n I:n xiwit a:mo semi taa:wa:kik n' toxola:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año no escaseó mucho el agua potable en nuestro pueblo. \fr_son 04610-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz wa:ki \dt 24/Jan/2022 \lx a:wa:kpan \lx_cita a:wa:kpan \lx_var General \ref 06090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.terreno.seco \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en terreno seco \osten se refiere a tierra seca por la ribera de un rio o arroyo \sig_var General \fr_n Niki:tskia ika noma:y nikalakia ihkó:n n'piswia a:t ..., a:wa:kpan. Ne:wí:n, mo..., mote..., motexa:lnelowa ya. Mokwe:kwe:lowa, mo..., xa:lowa, mopa..., mopepechowa itech n' ialakyo, ne:n, ne:n, texa:l. Ompa tik..., tikmiktia ya. Ompa tikmorra:lakia wa:n tikwi:ka ya. Pero komo se: tonto, se: kima:ki:tskia n' a:ihtik, kopi:ntiki:sa wa:n oksé: kikwi, komo a:mo teh..., komo teh tikma:ka:w. Oksé: kitokatiki:sa wa:n mokwi:lia para ne: a:wa:kpan. A:wa:kpan a:mo cholowah yo:n, mopihpilowa i:x..., a:texa:l ika motake:ntiah wa:n a:mo wel yowi ok, to:ntohkwi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Lo agarro con mis manos, así lo meto, lo aviento al a..., a un lugar allí seco por el río. Allá se ..., ya se revuelca en la arenilla. Se culebrea y se le pega la arenilla, se le adhiere la arenilla por lo baboso que es. Ahí lo matas. Ahí ya lo metes al morral y ya lo llevas. Pero si uno es tonto, lo agarra uno con las manos dentro del agua, se te escapa de las manos y alguien lo agarra y tú lo soltaste. Alguien lo corretea y ya lo agarra y lo avienta al lugar seco. En el lugar seco ya no escapa, se le pega la arenilla, se cubre con la arenilla y ya no puede escapar, se atonta. \fr_son 06090-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-h | 410.693, 437.619 \raiz a: \raiz wa:ki \dt 03/Feb/2022 \lx a:wa:t \lx_cita a:wa:t \lx_alt a:wa:kowit \lx_var General \ref 03999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Fagaceae. Quercus.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de Quercus, un género de la familia Fagaceae. Su madera generalmente es dura y sirve para leña y para vigas para la la construcción de casas. \sig_var General \fr_n Yo:n a:wa:kowit kwali se: kikwi kalkowit. Wehka:wa, a:mo niman okwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de encino se puede usar para construir casas. Dura mucho, no se apolilla luego. \fr_son 03999-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Leña \sem Planta \semxref tapala:wa:t \semxref wi:tsi:la:wa:t \semx_tipo Comparar \semxref pisi:la:wa:t \raiz a:wa: \nsem Hay varios especies de encinos en la región de Cuetzalan y el término a:wa:t abarca a todos como nombre genérico. Por lo común la gente simplemente llama a todos con este nombre genérico aunque si pueden distinguir entre varios tipos. Parece que hay un encino prototípico, el más común en la región. Pero este todavía no ha sido identificado. \dt 17/Jan/2022 \lx a:wa:tsa \lx_cita a:wa:tsa \lx_var General \ref 00155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desviar.cauce.de.río \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \rdp-int a:+wa:tsa \sig desviar el cauce de río con una represa (para poder pescar) \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa tiahka tia:wa:tsatoh, tikinahsikeh miak xilimeh wa:n a:michimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos a desviar el cauce del río, encontramos muchas acamayas y peces. \fr_son 00155-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Koma:mo titekititi mo:sta chowih tia:wa:wa:tsatih. Ya:lwa ompaka niwa:lpano:k wa:n nikitak telsenka n' onkakeh n' xilimeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Si no vas a trabajar mañana vamos a desviar el cauce de un arroyo. Ayer de regreso por ahí pasé y vi que hay muchos acociles. \fr_son 00155-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz a: \raiz wa:ki \nsem El verbo a:wa:tsa literalmente quiere decir "secar agua". Sin embargo, esta palabra refiere al desvío del cauce de un río, una actividad que se realizaba hace años en localidades como Xaltipan. Consiste en construir una represa con piedras a que se les ponen tierra u hojas (en años más recientes plástico) para que no pase el agua por entre las piedras. Eso le permite a uno desviar el cauce del río. En la parte abajo de la represa, a que ya no fluye agua, el agua disminuye permitiendo a la gente recoger los animales acuáticos comestibles que quedan como atrapados en el cauce secado. En Tacuapan el proceso se describe con el término reduplicado (a:wa:wa:tsa) porque después de cortarle el cauce a un arroyo se saca el agua del pozo con cubetas. Esto no quiere decir que se saca con cubetas uno por uno si no que se agarra la cubeta y se utiliza como se fuera pala, "paleando" el agua, sacándo el agua rápidamente como cuando una libélula bebe agua. \ency Grabación, ilustración \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx a:weli:tahko \lx_cita ia:weli:tahko \ref 08227 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:wetsi \lx_cita a:wetsi \lx_var General \ref 00386 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig carse en agua; tropesarse y caer en el río o cualquier otra agua \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil ye:ka:paltik ehkok, a:wetsik ne: a:taw ke:man wa:lpano:k. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese muchacho llegó muy mojado, se cayó en el río cuando lo vino a cruzar. \fr_son 00386-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz wetsi \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx a:wi \lx_cita a:wi \lx_var General \ref 03956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tia \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig (no posesionado : a:wi) tía (dirigiéndose a la persona) \sig_var General \fr_n ¿Titisik a a:wi? Neh nimaya:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Tía, ya hiciste tortillas? Yo tengo hambre. \fr_son 03956-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesionado : i:a:wi) tía \osten tanto hermanas del padre o madre, esposas de los hermanos del padre o madre \sig_var General \fr_n Noa:wi semi ne:chtasohta. Nochipa ne:chtamaka ma:ski notio mahya: a:mo ne:chitalani. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía me quiere mucho. Siempre me da de comer aunque parece mi tío no me quiere ni ver. \fr_son 03956-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \sem Saludo \semx_tipo Comparar \semxref ta:itsi:n \raiz a:wi \dt 17/Jan/2022 \nsem Los a:wi y ta:itsi:n \rev \lx a:wia \lx_cita kia:wia \lx_var General \ref 00914 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bautizar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bautizar \osten a un ser humano \sig_var General \fr_n Itech sempowal wa:n chikwase:n de i:n me:tsti de septiembre tachihchi:wah ya porque .... Wa:n komo a:mo i:ksá: achto ok más, porque ke:meh yo:n i:ksá: .... ke:meh yo:n kihtowah ke onkati a nochi teihsá: de yo:n ma:wiah pilimeh, o panowah nejó:n comunión pi:pil. Pewa yo:ni pos más achto ok tachihchi:wah neh n'mattok. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e El dia veitiseis de septiembre ya adornan la iglesia porque ..., Y de lo contrario de vez en cuando más antes porque como de vez en cuando ..., como dicen (los oficiales de la iglesia) que habrán otras varias actividades como los bautizos de bebés, o habrán primeras comuniones de los niños. Por esa razón arreglan (la iglesia) mucho más antes (del dia de la fiesta), eso es lo que yo se. \fr_son 00914-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2011-07-27-a | 778.784 \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : aha:wia) remojar; mojar \sig_var General \fr_n Pos tinexketsah wa:n tik..., tikwe:cho:tih, a:mo kiah..., mah a:mo kaha:wi:ka:n, mah wa:kik tixti. \fr_au ESL311 \fr_var Tzina \fr_e Pues ponen el maíz en la olla para hacer nixtamal y (el día siguiente) lo vamos a moler (p. ej., llevándolo al molino de luz), no lo ..., que no lo remojen (al pasar el nixtamal por el molino), que esté seca la masa. \fr_son 00914-02_corp_Tzina-ESL311_faltar \fr_fuente 2010-17-15-d | 9.971 \sig (con ta- y reduplicación de vocal corta y /h/ : taaha:wia) rociar el piso con agua \osten antes de barrer para evitar que se levante el polvo \sig_var General \fr_n Komo titachpa:na, achto xitaaha:wi. Mah a:mo poto:ni n' ta:lnex. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si barres, primero rocía el piso con agua. Que no se levante el polvo. \fr_son 00914-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación vocal corta y /h/ : moaha:wia) orinarse; mojarse con orín \sig_var General \fr_n I:n pili moaha:wa:wih ya wa:n yekin niktapatilihka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño ya se orinó y tiene poco tiempo que lo había cambiado. \fr_son 00914-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahtselwia \semxref a:yo:tia \semxref tio:chi:wa \raiz a: \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx a:wil \lx_cita a:wil \lx_var General \ref 02275 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juguete \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig juguete \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pi:pil ma:wiltihtoyah wa:n a:mo kololohkeh n' a:wilmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos niños estaban jugando y no recogieron los juguetes. \fr_son 02275-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wia \dt 11/May/2021 \lx a:wilakat \lx_alt a:wilaka \lx_cita a:wilakat \lx_var General \ref 02366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juguetón \catgr Sust-predicado \deriv \sig juguetón \osten personas o animales \sig_var General \fr_n I:n pili ye:ka:wilakat. Nika:wato mah momachti wa:n a:mo tahkwiloh, sayoh ma:wiltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy juguetón. Lo fui a dejar a la escuela y no escribió, sólo jugó. \fr_son 02366-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wia \raiz aka (?) \nmorf Según Ceferino Salgado en Tacuapan dicen a:wilakat pero los asesores de Tzinacapan y Xaltipan usan a:wilaka. \dt 13/May/2021 \lx a:wilchi:wa \lx_cita kia:wilchi:wa \lx_var General \ref 04391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desperdiciar \catgr V3 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desperdiciar \osten p. ej., comida, agua \sig_var General \fr_n Ne: pili semi kia:wilchi:wa n' itapalo:l. Kipi:pi:xowa ta:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese bebé desperdicia su comida. Lo tira en el suelo. \fr_son 04391-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig maltratar (una persona) \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat iwa:n mota:lihka se: siwa:t wa:n sayoh kia:wilchi:w. Sate:pan kika:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre se había juntado con una mujer y sólo la maltrató. Después la abandonó. \fr_son 04391-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wia \raiz chi:w \dt 18/Jan/2022 \lx a:wilchi:waltia \lx_cita ne:cha:wilchi:waltia \lx_var General \ref 07736 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.para.jugar.y.desperdiciar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig entregar o regalar (algo) a (alguien) para jugar (con ello) y desperdiciarlo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t kia:wilchi:waltih seki tisti ne: ipili, kimakak mah kia:wilti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa señora regaló masa a su niño para que la desperdiara, le dio para que juegue con ella. \fr_son 07736-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wia \raiz chi:wa \nsem La palabra a:wilchi:waltia se utiliza solamente cuando se le de algo útil a alguien que lo va a ocupar en algo inútil. Por ejemplo, una mujer le da un poquito de masa, que bien podría servirse para hacer tortilllas, para que su hija chiquita juegue de echar tortillas. La masa dada, se desperdicia. Si una mujer le da un juguete a su niña no se utilizaría la palabra a:wilchi:waltia dado que no hay ningún desperdicio y el objeto regalado se usa debidamente. \dt 20/Sep/2020 \lx a:wilchi:wilia \lx_cita kia:wilchi:wilia teki \lx_var General \ref 04586 (duda) es más común usar a:wilchi:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desperdiciarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig desperdiciarle \osten p. ej., comida, agua, de \sig_var General \fr_n I:n pili ne:cha:wilchi:wilih notapalo:l. Nikwa:ntika wa:n a:mo kikwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño desperdició mi comida. Le había convidado y no se la comió. \fr_son 04586-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig malgastar; no apreciar y gastar sin cuidado (dinero) de (alguien) \sig_var General \fr_n Nokni:w tekiti wa:n isiwa:w kia:wilchi:wilia n' itomi:n. Miak taman kikowa wa:n a:mo nochi kikwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano trabaja y su esposa le malgasta su dinero. Compra muchas cosas y no las usa todas. \fr_son 04586-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig maltratar (un familiar) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat sayoh ne:cha:wilchi:wilih nosiwa:pil. Kachi kwali sepa nikwi:lih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre (en este caso, el yerno) sólo me maltrató a mi hija. Mejor se la quité (hice que lo dejara). \fr_son 04586-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wia \raiz chi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx a:wilia \lx_cita ne:cha:wilia \lx_var General \ref 02329 (duda) no parece ser común usar esta palabra de esta manera \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bautizarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bautizar (a un niño) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nika:wilih ipili, ne:chyo:le:w mah niito:ka:y. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermana le bauticé su hijo, me invitó que fuera su padrino. \fr_son 02329-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \dt 17/May/2021 \lx a:wilkokowa \lx_cita moa:wilkokowa \lx_var General \ref 04206 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermedad.provocada.por.brujería \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \sig (con reflexivo : moa:wilkokowa) padecer una enfermedad que se haya provocado por una maldad, como mal de ojo, susto o alguna brujería \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil mokokowa, nochi tiknemi:ltihkeh ya. Miak pahti kimakakeh ya wa:n a:mo kina:mik. Eski moa:wilkokowa, xa: momowtihtos oso kixo:xkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija está enferma, ya la llevamos por todos lados. La llevamos con médicos y ya le dieron mucha medicina y no se sanó. Quizá está enferma por una maldad, quizá de susto o mal de ojo. \fr_son 04206-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wil \raiz koko \dt 18/Jan/2022 \lx a:wilowa \lx_cita kia:wilowa \lx_var General \ref 06595 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desperdiciar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desperdiciar (en el sentido de no usar en la manera para que era destinado, p. ej., comida, bebida, agua que se iba a usar, tela) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili a:mo neli kikwah n' taxkal tein tahtan. Sayoh kia:wiloh, i:n te:ntok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño en realidad no comió la tortilla que pidió. Solamente la desperdició, aquí está tirada. \fr_son 06595-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wia \dt 10/Feb/2022 \lx a:wiltia \lx_cita kia:wiltia \lx_var General \ref 00180 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jugar.con \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig jugar con \osten un juguete, un animal, piedras \sig_var General \fr_n I:n pili nochipa kia:wiltia i:n ta:lnex wa:n ompa kochi itskwimeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este niño siempre juega con esta tierra seca y ahí duermen los perros. \fr_son 00180-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n pili kia:wiltia i:n misto:n wa:n ke:man kiistekwi ampó:n cho:katok a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este niño siempre juega con este gato y cuando lo rasguña ahí empieza a llorar. \fr_son 00180-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : ma:wiltia) jugar \osten un deporte \sig_var General \fr_n Chihchikwe:itika nima:wiltia ika n´kwetaxolol ne: ka:mpa ninemi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cada ocho días juego futbol allá en mi pueblo. \fr_son 00180-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:wia \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx a:wi:ltia \lx_cita ne:cha:wi:ltia \lx_var General \ref 07735 (duda) el primer significado es muy inventado. El segundo significado es aceptable. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.bautizar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer u obligar (a alguien) a bautizar (a otra persona, que recibe el sacramento de bautizo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noa:wi tein mokokowa ne:chawi:ltia ipili. Moye:kmohmowtia tamolwia mikiti a yeh ika ne:chta:tawtia mah nika:wi ipili. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía que está enferma me obliga a bautizar a su hijo. Se angustia mucho por que piensa que ya se va a morir (la tía), por eso me ruega que bautice a su hijo. \sig (con te:- : kite:a:wi:ltia) hacer que sea bautizado (por un sujeto no indicado, marcado por el te:-) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n kihtowa ke: i:n nopili ye:kwe:ia, mah nikte:a:wi:ltia wa:n neh ka:n nikneki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá dice que mi niño ya está muy grande, que ya lo lleve a bautizar (que lo bautizen, que sea bautizado) y yo no quiero. \fr_son 07735-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \ngram Impersonal: (con te:- : kite:a:wi:ltia) hacer que sea bautizado (por un sujeto no indicado, marcado por el te:-) No:má:n kihtowa ke: i:n nopili ye:kwe:ia, mah nikte:a:wi:ltia wa:n neh ka:n nikneki. /Mi mamá dice que mi niño ya está muy grande, que ya lo lleve a bautizar (que lo bautizen) y yo no quiero. Nota que el te:- es el objeto primario impersonal. Un pasivo en efecto. Nota el uso de te:- para un pasivo! \dt 20/Sep/2020 \lx a:xa:l \lx_cita a:xa:l \lx_var Tzina \ref 02999 (duda) usar frase del corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arena.de.río \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig arena de río (actualmente se usa para la construcción en la región de Cuetzalan) \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w kichihchi:w icha:n ika a:xa:l. Kilwihkeh kachi kwali moka:wa n' tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano hizo su casa con arena de río. Le dijeron que queda mejor el concreto. \fr_son 02999-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz xa:l \dt 06/Jun/2021 \lx a:xihkwita \lx_cita moa:xihkwita \lx_var General \ref 05317 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa defecar.líquido \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moa:xihkwita) defecar \osten solamente en referencia a la defecación de pavos, no de otro animal ni de gallinas \sig_var General \fr_n Ne: to:tolin moa:xihkwitak ne: kalte:noh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa pava defecó enfrente de la casa. \fr_son 05317-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz xi:xa (?) \raiz ih (?) \raiz kwita \dt 11/Apr/2022 \lx a:xi:kal \lx_cita a:xi:kal \lx_var General \ref 00350 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jícara \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig recipiente pequeño que sirve para manejar agua \sig_var General \fr_n Nomá:n ne:chtayo:kolih se: a:xi:kal. Ika nikwi noa:chi:wi:l ke:man nitisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me regaló una jícara. La ocupo cuando agarro el agua que uso para enjuagar las manos al echar tortillas. \fr_son 00350-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Sinónimo \semxref a:tsiwahkal \raiz a: \raiz xi:kal \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx a:xi:stsakwi:lis \lx_cita a:xi:stsakwi:lis \lx_var \ref 00214 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \pres_tipo Neologismo \glosa mal.de.orín \catgr Sust \infl N1 \sig mal de orín \osten provocada quizá por una infección o, según personas de más edad, por tomar agua que brote en terrenos arenosos \sig_var \fr_n JVC-- A:mo, ta: yo:n tamolo:nti:l. Tamolo:nti:l wa:n, wa:n, nejó:n, taih kwalka:n wa:n nepantah wa:n tio:tak yo:n kit para kinina:miki ka:mpa kikokowa riñon. Sayoh riñon sepa wa:le:wa tak de yehwa mokepa ya yo:n después kiliah ne:, ke:ní:w kiliah yo:n a:mo wel se: motapia:sowa ok. RMM-- Tamolo:nti:l. JVC-- Ehe, mal, mal de orín, eso a:xi:stsakwi:lis yehwa yo:n ki..., yo:n kie:wasneki por eso mo..., riñon te:kokoh, de ompa wa:le:wa yo:n kokolis. RMM-- A:, a:xi:xtsakwi:lis. A:xi:xtsakwi. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- No, pues ese es hervido. Es hervido y, y, este, se lo toman en la mañana, al medio día y en la tarde, dicen que eso les cura la enfermedad del riñón. Nada más que del riñón quizá de ahí proviene pues después se convierte lo que le dicen, como le llaman a eso que ya no pueden ir a orinar. RMM-- Es hervido. JVC-- Aja, mal de orín o se tapan los orines eso es lo que…, eso es lo que provoca que los riñones duelan, de ahí proviene esa enfermedad. RMM-- Ah, se tapan los orines, se tapan los orines. \fr_son 00214-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2013-04-05-m | 272.046, 293.854 \raiz a: \raiz xi:xa \raiz tsakwi \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx a:xi:wah \lx_cita a:xi:wah \ref 08205 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:xiwit \lx_cita a:xiwit \lx_var General \ref 05526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Acanthaceae.Dicliptera.sumichrasti \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Dicliptera sumichrasti Lindau; planta de la familia Acanthaceae \osten Las hojas tiernas del a:xiwit se hierven y se mezclan con otras hierbas para alimentar a los pavipollos. \sig_var General \fr_n Seki:n tokni:wan kitekih n' a:xiwit wa:n kimanah iwa:n to:tolkilit. Kinimakah n' to:tolkone:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Algunas personas cortan el a:xiwit y lo hierven con (las hojas del) floripondio (Brugmansia x candida Pers. Se los dan a los pavipollos. \fr_son 05526-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forraje \sem Planta \raiz a: \raiz xiw \rev \dt 12/Apr/2022 \lx a:xiwke:nkech \lx_cita a:xiwke:nkech \lx_var General \ref 05390 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Smilaceae.Smilax.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Smilax sp., planta de la familia Smilacaceae que se parece mucho al kantsili:n. Las guías del a:xiwke:nkech son comestibles. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n a:xiwke:nkech mochi:wa kowtah, we:lik ke:meh kantsili:n. Sayoh moneki mah se: kia:yohpata ihwa:k se: kimana komo a:mo te:te:nahwayo:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El a:xiwke:nkech se da en el bosque, es rico como el kantsili:n. Sólo se requiere que se le cambie el agua cuando se hierve, de lo contrario provoca comezón en la boca. \fr_son 05390-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-tallo \sem Planta \raiz a: \raiz xiw \raiz ke:n (?) \raiz kech \dt 11/Apr/2022 \lx a:xi:xkwi:ltia \lx_cita kia:xi:xkwi:ltia (pendiente) \lx_var General \ref 08632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.mal.de.orín \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar mal de orín \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah n´tokni:wan ke yo:n xa:la:t tea:xixkwi:ltia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Dice la gente que el agua de los arenales provoca mal de orín. \fr_son 08632-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz a: \raiz xi:x \raiz kwi \dt 26/Sep/2020 \lx a:xi:xti \lx_cita a:xi:xti \lx_var General \ref 00726 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.mal.de.orín \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig tener mal de orín \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: kipahtia yo:n teha:n tiki:xmatih ne:, tikihtowah a:xi:xtih, a:mo wel yo..., a:mo wel yowih mo..., mo..., ta:aha:wi:tih, kinkokowa. Wa:n koyo:meh kilwiah *mal de orín**. Yeha yo:ni, ne: yeha yo:n ne: tikwih. Wa:n se: pahti no: a:mpo:wí:n yetok, no: *mismo** yeha n' itekiw. Ne: yo:n masa:owat (prob. Costus pictus D. Don) , yo:n no: yeha n' ichi:walis. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Este cura eso que nosotros conocemos este, decimos mal de orín, no…, no pueden ir…, a orinar, les duele. Y los mestizos le llaman mal de orín. Eso es, este eso es lo que usamos. Y otro remedio también por ahí está,, tiene el mismo uso. La caña de venado, ese también es su labor. \fr_son 00726-01_corp_Xalpn-CVH329 \fr_fuente 2011-07-21-o | 83.526, 113.307 \sem Enfermedad \raiz a: \raiz xi:xa \nota Eleuterio Gorostiza no cree que existe la palabra a:xi:xti aunque Aldegundo González si la ocupa. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx a:xi:xtsakwi \lx_cita a:xi:xtsakwi \ref 08186 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:xka \lx_cita i:a:xka \lx_var General \ref 03723 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa propiedad \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig propiedad \sig_var General \fr_n Yo:n kali tein yetok ne: a:te:nte:noh, noa:xka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e La casa que está a la orilla del río es mía. \fr_son 03723-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con prefijo no referencial te:- : te:a:xka) ajeno, de alguien que no sea de los presentes \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \raiz a:xka \nsem Generalmente se puede traducir una forma posesionada de a:xka como 'mío', 'tuyo', 'suyo', etc. \nraiz a:xka | En otras lenguas náhuatl la segunda /a/ es larga. Quizá en la Sierra Norte de Puebla se ha acortado por siempre estar a final de palabra en formas obligatoriamente posesionadas. \dt 17/Jan/2022 \lx a:xka:n \lx_cita a:xka:n \lx_var General \ref 04306 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoy \catgr Adv-tiempo \deriv \sig hoy \sig_var General \fr_n A:xka:n onkati se: nechiko:lis toxola:l, ya:lwa ya eskia sayoh a:mo a:kin yahki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy va a haber una reunión en nuestro pueblo, ayer se iba a realizar pero nadie fue. \fr_son 04306-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig en estos días, ahora \osten \sig_var General \fr_n Axka:n timose:wihtokeh, tamik n' tekit ne: ka:mpa titekitiah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En estos últimos días estamos descansando, se acabó el trabajo donde trabajábamos. \fr_son 04306-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref a:man \raiz a:xka:n \dt 18/Jan/2022 \lx a:xkapan \lx_cita toa:xkapan \lx_var Tzina \ref 08093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx a:xkatilia \lx_cita moa:xkatilia \lx_var General \ref 05755 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apropiarse \catgr V3(Refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : moa:xkatilia) apropiarse de \osten un objeto o un bien como terreno o casa \sig_var General \fr_n Ne: okichpil moa:xkatilia ne: a:wil wa:n wehka:w a ne:pa wetstok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño se apropia de ese juguete (dice que es suyo) pero ya lleva mucho tiempo tirado allí. \fr_son 05755-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:xka \dt 12/Apr/2022 \lx a:xkwitachapolin \lx_cita a:xkwitachapolin \lx_var General \ref 07808 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.chapulín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de chapulín no identificado ni colectado \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ne: kahfe:n etok se: a:xkwitachapolin, tsahtsi wa:n ne:si n' iahtapal kostik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En ese café está un a:xkwitachapolin, canta y se ven sus alas amarillas. \fr_son 07808-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz a:x \raiz kwita \raiz chapol \dt 22/Sep/2020 \lx a:xkwitat \lx_cita a:xkwitat \lx_var General \ref 01346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excremento.de.guajolote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig excremento de guajolote \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:ktsohya:k ne: a:xkwitat, ¡a:mo ka:n timometsakih! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Huele muy feo ese excremento de guajolote, ¡ten cuidado de no embarrar los pies! \fr_son 01346-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref piokwitat \raiz a:x \raiz kwita \nsem La palabra a:xkwitat se utiliza siempre y solamente en referencia al excremento del guajolote que generalmente es líquida y verde. \nmorf La etimología de a:xkwitat no es completamente transparente, pero puede derivar de la raíz a:x, que significando Coccus axin, insecto de la familia Coccidae. Quizá el uso de esta raíz para referirse al excremento del guajolote proviene de su apariencia o olor. \nraiz a:x | Aunque el término a:xin no existe en la Sierra Norte de Puebla, parece conservarse en esta palabra compuesta. Para un resumen del a:xin, véase el Diccioniario de aztequismos de Santamaría, p. 100. \dt 24/Mar/2021 \lx a:xkwitawia \lx_cita kia:xkwitawia \lx_var General \ref 05648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrar.con.estiércol.de.pavo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embarrar o dejar embarrararse con estiércol de pavo \sig_var General \fr_n I:n notilmah nikma:petskoh wa:n nika:xkwihkwitawih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Solté mi trapo y lo embarré con estiércol de pavo. \fr_son 05648-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:x \raiz kwita \dt 12/Apr/2022 \lx a:xokoko:mit \lx_cita a:xokoko:mit \lx_var General \ref 06148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olla.para.fermentar.atole \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig olla para hacer atole fermentado, llamado a:xokoato:l \sig_var General \fr_n No:má:n kika:wilihte:wkah se: a:xokoko:mit. Ekintsi:n tapa:n ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi mamá le habían heredado una olla para fermentar atole. Ahora ya se rompió. \fr_son 06148-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz a: \raiz xoko \raiz ko:mi \ency Grabación \nota Agregar a la entrada información breve de como se fermenta y que hierbas se utilizan. \dt 14/May/2020 \lx a:xokot \lx_cita a:xokot \lx_var General \ref 04368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.fermentado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole fermentado \osten se prepara con masa de nixtamal mezclada con agua y algunas hierbas \sig_var General \fr_n Wehka:w siwa:meh kichihchi:wayah a:xokot. Yehwa n' taiyah ihwa:k aksá: ilwichi:waya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo las mujeres hacían a:xokot. Eso bebían cuando alguien celebraba una fiesta. \fr_son 04368-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Bebida \raiz a: \raiz xoko \nsem La bebida a:xokot es una especie de atole que se fermenta. Hace tiempo se hacía en la zona de San Miguel Tzinacapan y se usaba como bebida para ciertos eventos como construcción de casas o fiestas. Según la gente el sabor era distinto a la bebida que se prepara al oriente del municipio debido a que los primeros usaban como ingrediente para fermentar las hojas de Lippia dulcis y en las comunidades del oriente del municipio se usa Fleischmannia pycnocephala (Less.) R.M. King & H. Rob. En las comunidades del oriente del municipio de Cuetzalan esta bebida se sigue preparando pero a muchas personas no les agrada el sabor a fermentado. \dt 18/Jan/2022 \lx a:xokoxiwit \lx_cita a:xokoxiwit \lx_var General \ref 00519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Fleischmannia.pycnocephala \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Fleischmannia pycnocephala (Less.) R.M. King & H. Rob., planta de la familia Asteraceae \osten En casi todas las comunidades (pero no incluye a Tzinacapan) las hojas se utilizan para fermentar agua de masa y producir el atole fermentado llamado a:xokot. \sig_var General \fr_n I:n xiwit kito:ka:ytiah a:xokoxiwit wa:n kanah ika xola:lmeh kikwih, ika kichihchi:wah a:xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hierba que llaman a:xokoxiwit y en unos pueblos la usan, con ella hacen el atole (fermentado, llamado) a:xokot. \fr_son 00519-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref tsope:kxiwit \raiz a: \raiz xoko \raiz xiw \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx a:xokoxiwit \lx_cita a:xokoxiwit \lx_var General \ref 06199 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease tsope:kxiwit \sem Planta \raiz a: \raiz xoko \raiz xiw \dt 15/Aug/2018 \lx a:xo:lo:t \lx_cita a:xo:lo:t \lx_var General \ref 06338 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ajolote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ajolotes (las crías pequeñas antes de que se les salgan las extremedades) de rana o sapo \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech a:ichkwal tata:sah n' ka:la:meh wa:n yo:lih ya n' a:xo:lo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el estanque las ranas ponen huevecillos y ya nacen ajolotes. \fr_son 06338-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \raiz a: \raiz xo:lo: \dt 08/Feb/2022 \lx a:xox \lx_cita a:xox \lx_var General \ref 05576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el ajos \glosa Amaryllidaceae.Allium.sativum \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Allium sativum L., planta de la familia Amaryllidaceae. Se uso como condimento. También es medicinal; se les unta a los niños para evitar el mal aire. \sig_var General \fr_n N' a:xox kwaltia ika se: kiwe:liltian ' tapalo:l wa:n no: kwali se: kikwi para pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ajo sirve para darle sabor a la comida y también se puede usar como medicina. \fr_son 05576-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Comestible-raíz \sem Planta (no colectada) \dt 12/Apr/2022 \lx a:xoxowi:l \lx_cita a:xoxowi:l \lx_var General \ref 00122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sitio en un río donde el agua es profunda y toma un color verde más oscura; poza \sig_var General \fr_n Ya:lwa tiahka tiahkwito a:xoxowi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuiste a nadar en la poza. \fr_son 00122-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz xow \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx axtok \lx_cita axtok \ref 00704 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa estar.haciendo.algo \catgr Estativo \infl \sig estar haciendo algo productivo \sig_var General \fr_n Nime:wa kwalka:n, nitakwalchi:wa, nitahtsoma, tein yeski nika:n niaxtok wa:n ihkwi nito:nalpanowa ya \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me levanto temprano, preparo la comida, coso la ropa, hago cualquier cosa aquí y así me la paso todo el día. \fr_son 00704-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ay \nsem Esta palabra se usa en Cuetzalan solamente en la forma progresiva, axtok para indicar que el sugete está llevando a cabo una actividad. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx ay \lx_cita ay \lx_var General \ref 07880 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa andar.de(verbo) \catgr Aux \deriv \infl \sig palabra funcional que nunca lleva marcadores de sujeto ni tiempo/aspecto y antepuesto a un verbo indica que el sujeto anda llevando a cabo la actividad indicada por el verbo o suele hacerla \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n ta:kat ay kitki se: morral wa:n tahtantinemi taxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre anda llevando un morral y anda pidiendo tortilla. \fr_son 07880-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ay (?) \dt 23/Sep/2020 \lx a:yakach \lx_alt a:yakchkowit \lx_cita a:yakach \lx_var General \ref 02130 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonaja \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig sonaja; las tradicionales se hacen con frutos de mohchi que una vez maduros se perforan, se deja fermentar la pulpa y se secan al sol. Después se le introducen semillas de nexkoko:kiswat y se les pone un palito como mango \sig_var General \fr_n Yo:n kwesaltinih kikwih se: a:yakach ihwa:k mihto:tiah. N' a:yakach se: kichihchi:wa ika mohchi, se: kiwa:tsa, se: kikoyo:nia, sa:te:pan se: kihtite:milia nexkoko:kiswatet wa:n se: kimetstia ika se: kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los quetzales usan una sonaja cuando bailan. La sonaja se elabora con una calabacita loca, se seca, se le perfora, después se le echa en su interior semillas de nexkoko:kiswat y se le pone un palito como mango. \fr_son 02130-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Swietenia macrophylla King, árbol de la familia Meliaceae llamado caoba en español \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Herramienta \nmorf A veces la vocal inicial se escucha larga y a veces corta. Lo mismo ocurre con a:yakachkowit / ayakachkowit / \raiz a:yakach \dt 09/May/2021 \lx a:yakachkowit \lx_cita a:yakachkowit \lx_var General \ref 01232 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Meliaceae.Swietenia.macrophylla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Swietenia macrophylla King, árbol de la familia Meliaceae, en español 'caoba' \osten produce madera fina para la fabricación de muebles; también sirve para leña \sig_var General \fr_n Yo:n a:yakachkowit a:mo wel se: kite:xi:ma, komo se: kite:xi:ma te:tsakwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La caoba no se puede tumbar, si uno lo tumba es encarcelado. \fr_son 01232-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Tablas \sem Planta \raiz a:yakach \raiz kow \dt 19/Jul/2021 \lx a:ya:kone:t \lx_cita a:ya:kone:t \lx_var General \ref 01129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cobija.chiquita \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig cobija chiquito \sig_var General \fr_n ¡'Ne:chwa:lmaka yo:n a:ya:kone:t! Ika niktake:nti:ti nopili, sekwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dame ese cobija chiquito! Con eso voy a tapar a mi hijo, tiene frío. \fr_son 01129-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ya: \raiz kone: \dt 25/May/2021 \lx aya:mo \lx_cita aya:mo \lx_var General \ref 04223 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todavia.no \catgr Adv-tiempo \deriv \sig todavia no \sig_var General \fr_n Komohkó:n tiow a icha:n no:má:n, xiahto. Neh aya:mo niá:s, niktamakati ok nopili. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Si ya te vas a la casa de mi mamá, adelántate (ve avanzando). Yo todavia no me iré, todavía voy a dar de comer a mi hijo. \fr_son 04223-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:mo \raiz ya \nraiz a:mo | La etimología de aya:mo no está todo claro. La segunda /a:/ es definitivamente larga, que sugiere que la palabra contenga la raíz a:mo. El primer elemento quizá sea ya que, también como enclítico, indica lo que en español también es 'ya'. En otras variantes de ayokmo (Clásico) o xok (Balsas). Así es posible que aya:mo incluya la raíz ay también, según Andrews, una partícula de negación. \dt 18/Jan/2022 \lx a:ya:t \lx_cita a:ya:t \lx_var General \ref 06940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cobija \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig cobija \osten para la cama, para tapar algo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: a:ya:t tein nimoke:ntia neli wehka:wkayo:t a, semi kohkoyoktik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una cobija con la que me cubro que ya está muy viejita, tiene muchos agujeros. \fr_son 06940-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (coloquial) chamarra \raiz a:ya: \dt 01/Jun/2020 \lx a:ya:wia \lx_cita kia:ya:wia \lx_var General \ref 03387 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.rodar.sobre.cobija \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer rodar sobre una cobija \osten a un bebé enfermo de caída de mollera \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kwa:a:wetstok, no:má:n ne:chilwih mah nika:ya:wi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi niño tiene la mollera caída. Mi mamá me dijo lo curara con cobija (que lo hiciera rodar sobre la cobija). \fr_son 03387-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz a:ya: \ency Grabación, ilustración \nsem La acción indicada por a:ya:wia consiste en tomar entre dos personas una cobija por los lados más cortos y después de enredar al niño con un cobertor o rebozo de forma que sus brazos estén inmóviles alzar un lado de la cobija para que el niño rodara por la pediente así hecha, de boca arriba a boca abajo a boca arriba, etc. \dt 06/Jan/2022 \lx a:ya:wilia \lx_cita ne:cha:ya:wilia \lx_var General \ref 06298 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rodar.sobre.la.cobija.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer (p. ej., a un bebé enfermo de caída de mollera) rodar sobre una cobija para (alguien, p. ej., para la mamá del niño enfermo) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man niow nikitati noa:wi mah ne:cha:ya:wili nopili, achá: kwa:a:wetstok ta: telsenka kalanemi. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Hoy voy a ver a mi tía para que me cure a mi niño con cobija (haciéndolo rodar sobre ella), seguramente tenga la mollerra caída porque tiene mucha diarrea. \fr_son 06298-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz a:ya: \dt 08/Feb/2022 \lx a:yema:n \lx_cita a:yeman \lx_var General \ref 07740 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.tibia \catgr Adj \deriv \sig agua tibia \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ma:ltia ika a:yeman, a:mo wel ma:ltia ika sese:ka:t. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá se baña con agua tibia, no puede bañarse con agua fría. \fr_son 07740-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz eman \raiz \dt 19/Sep/2020 \lx a:yetok \lx_cita a:yetok \lx_var General \ref 07419 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig mojado (p. ej., ropa, tela, madera) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notilmah nika:w kalan ya:lwa. Kiowik yowak yeh ika a:yetok n' ekintsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi ropa la dejé afuera ayer. Llovió por la noche (y) por eso ahora está mojada. \fr_son 07419-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz e (?) \dt 08/Sep/2020 \lx a:yloh \lx_cita a:yloh \lx_var General \ref 02573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa naylon \pres_tipo Español \pres_el naylon \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig naylon (que se usa para taparse o protegerse de la lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nia:paliw. Niahka kowtah wa:n a:mo nikwi:kak noa:yloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me mojé. Fui al campo y no me llevé mi naylon. \fr_son 02573-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 21/May/2021 \lx ayoh \lx_cita ayoh \lx_var General \ref 01403 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calabaza \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig calabaza (el fruto comestible de la planta del mismo nombre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ayoh tel we:i. ¡Xike:wa n' iteyo, tikto:kaskeh! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa calabaza está muy grande. ¡Guarda sus semillas, las vamos a sembrar. \fr_son 01403-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Cucurbita spp., nombre genérico para varias especies y variadades de plantas de la familia Cucurbitaceae, género Cucurbita, llamada 'calabaza' en español \sig_var 1-Tzina \sem Planta cultivada \sem Comestible-fruto \raiz ayoh \dt 29/Mar/2021 \lx a:yoh \lx_cita a:yoh \lx_var General \ref 05494 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jugoso \catgr Adj \deriv \sig jugoso \osten p. ej., una fruta \sig_var General \fr_n I:n pili kikwah tsiktsi:n xantiah wa:n ika moaha:wih porin tela:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño comió una rebanada de sandía y con ello se mojó porque está muy jugoso. \fr_son 05494-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig que tiene mucha agua o está húmedo \osten ciertos tipos de leña cuya madera, por contener agua, no se seca facilmente, incluye el witsikikowit (Hamelia patens, el wa:xkowit (Leucaeana spp., el istawa:kowit (Saurauia cana ), a:tsi:tsika:skowit tein ika se: kipi:ki nakat (Myriocarpa cordifolia) \sig_var General \fr_n Niktapa:nati ne: wa:xkowit para mah niman wa:ki wa:n se: kikwis porque komo ihkwi yetok wehwei kowit a:mo niman wa:kis ta: yeh ne: tela:yoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a partir esos trozos de guaje para que se seque rápido y los podamos ocupar porque si así se dejan gruesos no se van a secar pues esa madera contiene mucha agua. \fr_son 05494-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Según Hermelindo Salazar solamente se aplica ihtia:toltik al camote de Ipomoea batatas (L.) Lam. al cocerse y quedarse aguado por adentro. Es por la naturaleza del camote y no por cualquier defecto de cocción. Nótese que cuando los chayotes quedan aguado por adentro se usa las palabras aha:tik. La palabra a:yoh tambien se usa para madera que contiene agua (véase entrada arriba). \raiz a: \dt 11/Apr/2022 \lx ayohkilit \lx_cita ayohkilit \ref 07902 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa guía.de.calabaza \catgr Sust \deriv \infl \sig guía de calabaza en general \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz kili \nsem Aunque ayohkilit es el término genérico para 'guía de calabaza' se ha documentado en el corpus de textos el uso de ayohwachkilit que refiere específicamente a la guía de la calabaza que produce las semillas molidas para pipián. \dt 02/Sep/2020 \lx ayohkilxo:chit \lx_cita ayohkilxo:chit \ref 07910 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz kili \raiz xo:chi \dt 15/Aug/2018 \lx a:yohki:sa \lx_cita a:yohki:sa \ref 07901 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa salírsele.jugo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig salírsele el jugo (a una fruta por pasarse de madura) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz a: \raiz -yoh \raiz ki:sa \nmorf Según Amelia Domínguez y Eleuterio Gorostiza el verbo a:yohki:sa no se pluraliza aunque puede aplicarse a frutos en el plural. \dt 15/Aug/2018 \lx ayohkone:t \lx_cita ayohkone:t \ref 07908 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz kone: \dt 15/Aug/2018 \lx a:yohpata \lx_cita ka:yohpata \ref 01318 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa cambiarle.agua \catgr \infl \sig cambiarle agua \osten hierbas comestibles pero que tienen savia, al hervirse. \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Mar/2021 \lx ayohselik \lx_cita ayohselik \ref 07909 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz seli \dt 15/Aug/2018 \lx a:yohtami \lx_cita a:yohtami \lx_var General \ref 02822 (volver a grabar ya que se cambió la entrada, que era noktapahpata) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabársele.el.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig acabársele el agua \osten a algo que se hierve para cocer o que se cuece al vapor \sig_var General \fr_n Ye:wa nikmantoya seki emo:l wa:n a:mo nikmatik ihwa:k a:yohtamik. Tatak wa:n a:mo wel tikwahkeh ok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace rato estaba hirviendo unos frijoles y no me di cuenta cuando se le acabó el agua. Se quemó y ya no lo pudimos consumir. \fr_son 02822-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz tami \nota Checar nombre en español. \dt 03/Jun/2021 \lx ayohtet \lx_cita ayohtet \ref 07903 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa semilla.de.calabaza \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ayoh \raiz te \disamb ayohtet, ayohwach : Las dos palabras refieren a dos especies distintas de calabaza. De la primera calabaza, que rinde el ayohtet se consumen las semillas solamente tostadas sobre comal, como 'pepitas'. De la segunda calabaza, que rinde el ayohwach se consumen las semillas molidas como mole de pipián aunque algunas personas también las consumen tostadas. La calabaza que produce ayohwach se llama de la misma manera: ayohwach. Las otras calabazas se llaman simple ayoh. \dt 02/Sep/2020 \lx a:yohtokotsowa \lx_cita moa:yohtokotsowa \lx_var General \ref 03853 (duda) CSC usa tsokowa:ki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa evaporar.líquido \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moa:yohtokotsowa) evaporar un líquido por hervir \sig_var General \fr_n Moa:yohtokotsoh n' et wa:n sa achi tata. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se consumió el agua de los frijoles, por poco y se queman. \fr_son 03853-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz tokotsV \dt 17/Jan/2022 \lx ayohwach \lx_cita ayohwach \lx_var General \ref 05472 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.pipián \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de pipián, un tipo de calabaza \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak seki ayohwach. Nikchihchi:was se: pio wa:n nikwe:choli:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré semillas de pipián. Prepararé un pollo y se lo voy a moler (como complemento al caldo). \fr_son 05472-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig planta rastrera de la familia Cucurbitaceae, se consumen sus flores hervidas y sus semillas se secan y se venden; la calabaza misma no se consume \sig_var General \fr_n I:n xiwit a:mo nikto:kak n' ayohwach, a:mo nike:mantik nitame:was. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año no sembré pipián, no tuve tiempo para limpiar el terreno de hierba. \fr_son 05472-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \sem Planta-parte \nsem La calabaza pipián es verde y redondo con ranuras en la superficie. Mientras que otras calabazas se comen hervidas con panela, la pipián sirve solamente para su semilla y flor. La semilla se quita en el campo y solamente ésta se trae, dejando el fruto tirado en el campo sin ningún aprovechamiento. \raiz ayoh \raiz wach \dt 11/Apr/2022 \lx ayohwachemo:l \lx_cita ayohwachemo:l \ref 07906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz wach \raiz e \raiz mo:l \dt 15/Aug/2018 \lx ayohwachkilit \lx_cita ayohwachkilit \ref 07905 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz wach \raiz kili \dt 15/Aug/2018 \lx ayohwachtakwe:chol \lx_cita ayohwachtakwe:chol \ref 07904 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz wach \raiz kwe:chV \dt 15/Aug/2018 \lx ayohwachwia \lx_cita kiayohwachwia \lx_var General \ref 03747 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregar.semilla.de.pipián.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agregar semilla molida de pipián \osten a una comida, particularlmente caldos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikayohwa:chwih se: pio wa:n ye:kwe:lik katka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer preparé un pollo con salsa de semilla de pipián y estaba muy sabroso. \fr_son 03747-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ayoh \raiz wach \dt 17/Jan/2022 \lx ayohwachxo:chit \lx_cita ayohwachxo:chit \lx_var General \ref 01755 (duda) CSC no conocía esta palabra, usa xo:chikilit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.de.pipián \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig flor de la calabaza llamada pipián (se consume hervida en caldo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowak ke:ski ayohwachxo:chit. Se siwa:t kinamakako. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un poco de flores de (calabaza) pipián. Una mujer vino a venderlas. \fr_son 01755-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Comestible-flor \sem Comida-preparada \raiz ayoh \raiz wach \raiz xo:chi \dt 18/Apr/2021 \lx ayohxo:chit \lx_cita ayohxo:chit \ref 07907 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ayoh \raiz xo:chi \dt 15/Aug/2018 \lx a:yo:iswat \lx_alt a:yo:iswaxo:chit \lx_cita a:yo:iswat \lx_var General \ref 03510 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Zingiberaceae.Hedychium.coronarium \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Hedychium coronarium J. König; planta de la familia Zingiberaceae. Se considera una maleza. Algunas personas ponen las flores en floreros de los altares caseros. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikwito miak a:yo:iswat ixo:chio ne: a:te:nte:noh. Nika:ketsati nocha:n \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a traer muchas flores de a:yo:iswat en la orilla del río. Las voy a poner en un florero en mi casa. \fr_son 03510-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Maranta arundinacea L., planta de la familia Marantaceae \osten No tiene uso; crece en las milpas y a orillas de caminos. \sig_var General \fr_n Onkak e:yi taman a:yo:iswat, tein mochi:wa mi:lah tsikitsi:n wa:n a:mo nochipa onkak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay tres tipos de a:yo:iswat, la que se da en la milpa es pequeña y no siempre hay. \fr_son 03510-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref ma:maripo:sah \raiz a:yo: \raiz iswa \nsem Solamente el Hedychium coronarium se utiliza como adorno. No todos los de San Miguel Tzinacapan lo nombran a:yo:iswat y según Ceferino Salgado en Tacuapan se le conoce como ma:maripo:sah. En unas notas se reporta el término a:iswat con el mismo referente de H. coronarium. \dt 17/Jan/2022 \lx a:yo:tia \lx_cita kia:yo:tia \lx_var General \ref 02157 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregarle.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner agua (en un recipiente, o sobre algo como frijoles, para iniciar el procesor de hervir) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:yo:ti:ti nonexko:n wa:n tiktatokili:s. Niow xola:lpan wa:n niki:xtihtehko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a poner mi maíz para nixtamal y le atizas. Voy al centro y llego a sacarlo (del fuego). \fr_son 02157-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo semi xika:yo:ti n' emo:l. Tepitsi:n sah n' a:t xikte:kili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No le eches mucha agua a los frijoles (secos, listos para hervir)! Échales solamente un poquito de agua. \fr_son 02157-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moa:yo:tia) generar su caldo (p. ej., carnes que se fríen) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktewa:tstok pitsonakat. Moa:yo:tih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy friendo carne de puerco. Ya generó su caldo (manteca). \fr_son 02157-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:wia \raiz a: \nsem Se utiliza a:yo:tia para la acción de poner agua a hervir al inicio del proceso de cocinar. Para agregarle agua a un caldo o guisado que ya empezó a secarse por hervirse mucho, se utiliza el verbo te:kilia como, por ejemplo, Xikte:kili a:t noemo:l o Xika:te:ki noemol. \dt 09/May/2021 \lx a:yo:tilia \lx_cita ne:cha:yo:tilia \lx_var General \ref 04118 (duda) es más común a:yo:tia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregar.agua.por \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle agua \osten a un guisado o algo como frijoles, para iniciar el procesor de hervir, para alguien \sig_var General \fr_n Ne:cha:yo:tili nokahfe:n, neh a:mo nike:manti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pon agua para el café (de olla) por mí, yo no tengo tiempo. \fr_son 04118-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \dt 18/Jan/2022 \lx a:yo:to:chin \lx_cita a:yo:to:chin \lx_var General \ref 04493 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa armadillo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig armadillo, Dasypus novemcinctus LC, mamífero de la familia Dasypodidae; su carne es comestible y su cascarón se comercializa \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikwik se: a:yo:tochin. Nikxi:pe:w wa:n niktipawa:tstok. Nikwa:s a:ko:loh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer atrapé un armadillo. Le quité el caparazón y ahora lo estoy ahumando. Me lo voy a comer en ajonjolín. \fr_son 04493-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Artesanía \sem Comestible-animal \sem Animal-mamífero \raiz a:yo: \raiz to:ch \dt 18/Jan/2022 \lx a:yo:to:chtekowit \lx_cita a:yo:to:chtekowit \lx_alt tekowit \lx_var General \ref 03859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Myrtaceae.Eugenia.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Eugenia sp., planta todavía no identificada de la familia Myrtaceae. Se usa para el cabo de herramientas como el azadón, la pala o el pico. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nikwa:lkwik se: a:yo:to:chtekowit, nikwiti para nosalo:mets. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al campo y traje un palo de a:yo:to:chtekowit, lo voy a usar para el cabo de mi azadón. \fr_son 03859-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Planta \semx_tipo Discusión \semxref tekowit \raiz a:yo: \raiz to:ch \raiz te \raiz kow \nsem El a:yo:to:chtekowit es uno de varios tipos de tekowit y se puede consultar esta entrada para una exposición detallada de las especies que se incluyen bajo este nombre genérico. \dt 17/Jan/2022 \lx a:yo:tsi:n \lx_cita a:yo:tsi:n \lx_var General \ref 02671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortuga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para tortugas \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech a:ichkwal nemih n' a:yo:tsitsi:n, ihwa:k se: kichipa:wa n' a:ichkwal se: kinahsi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el estanque viven las tortugas, cuando se limpia el estanque uno las encuentra. \fr_son 02671-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz a:yo: \nsem Aunque originalmente a:yo:tsi:n sin duda refería solamente a las de agua dulce se extiende a las de mar cuando se ven (p. ej., en los libros, televisión, mar). \dt 21/May/2021 \lx a:yowa \lx_cita a:yowa \lx_var General \ref 00478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.jugoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse aguado o jugoso \osten p. ej., carnes o frutos al cocinarse \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: kitewa:tsa nakat kwaltsi:n a:yowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se fríe la carne se pone bien jugoso. \fr_son 00478-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \nsem Cuando se fríe la carne o las verduras y solitas se hacen su jugo se dice a:yowa ya que el jugo viene salieno de la misma carne o fruta. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx a:yowit \lx_cita a:yowit \lx_var General \ref 02731 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llovizna.mañanera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig llovizna mañanera (p. ej., en los meses de marzo a mayo), llamado localmente 'blandura', es algo como mucha neblina \sig_var General \fr_n Ekintsi:n a:mo kiowi ok, sayoh a:yowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya no llueve, sólo hay blandura (presagio de lluvia o llovizna mañera). \fr_son 02731-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \raiz a: \raiz yow \nsem El fenómeno denominado a:yowit es algo que ocurre en los meses de marzo a mayo, cuando disminuye la frecuencia de la lluvia. Durante este periodo de marzo a mayo sólo llega la neblina muy densa, pero no llueve. En esta época de secas es la única fuente de humedad para la vegetación de la sierra. \dt 25/May/2021 \lx a:yo:xopepe \lx_cita a:yo:xopepe \lx_var General \ref 07132 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.cucaracha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de cucaracha chica no colectada \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa sa:liwtok ne: kowit etokeh miak a:yo:xopepemeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde está apilada esa leña hay muchos a:yo:xopepemeh. \fr_son 07132-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz a: \raiz xopepe \nsem Los a:yo:xopepe pueden ser especie distinta a las cucarachas grandes o quizás sea un estado o etapa inicial de desarrollo de las cucarachas grandes. \dt 04/Sep/2020 \lx bi:bih \lx_cita wi:tse bi:bih \lx_var General \ref 04749 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animal \catgr Bebe \deriv \infl \sig animal, sea mamífero, ave, artrópodo \osten hablando a los niños y bebés \sig_var General \fr_n \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e \raiz -pan \raiz ta:l \raiz te:ma \dt 28/Feb/2020 \lx bo:lsahakia \lx_cita kibo:lsahakia \lx_var General \ref 02058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el bolsa; akia \glosa meter.en.bolsa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter en bolsa (un objeto, animales chiquitos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimitstayo:kolia nomisto:n, ¡Xikbo:lsahaki wa:n xikwi:ka! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te regalo mi gato. ¡Mételo en una bolsa y llévatelo! \fr_son 02058-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz aki \dt 04/May/2021 \lx bu:rrohkwitaxo:chit \lx_cita bu:rrohkwitaxo:chit \lx_var General \ref 06643 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el burro; kwitat, xo:chit \glosa Asteraceae.Fleischmannia.pycnocephala \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Fleischmannia pycnocephala (Less.) R.M. King & H. Rob., planta de la familia Asteraceae; es una maleza sin uso alguno \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit mono:tsa bu:rrohkwitaxo:chit. A:mo semi a:kin ki:xmati sayoh o:me e:yi tokni:wa:n ki:xmatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta hierba que se llama bu:rrohkwitaxo:chit. Casi nadie lo conoce, sólo unas cuantas personas la conocen. \fr_son 06643-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz kwita \raiz xo:chi \dt 02/Sep/2020 \lx bu:rrohtet \lx_cita bu:rrohtet \lx_var General \ref 01379 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el burro; tet \glosa Dioscoreaceae.Dioscorea.bulbifera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Dioscorea bulbifera L., planta de la familia Dioscoreaceae. Los frutos, que parecen papas, son comestibles. \sig_var 1-Tzina \fr_n N' bu:rrohtet seki kwomekat wa:n ta:ki ke:meh ta:lkamoh. Yehwa ika kasá: ika kilwiah ta:ta:lkamoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El bu:rrohtet es un bejuco y produce frutos como papas. Es por eso que en algunas partes le dicen ta:ta:lkamoh ('pseudopapa'). \fr_son 01379-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz te \ngram Reduplicación: nota el uso de redp. con vocal larga para indicar "pseudo" Bu:rrohtet seki kwomekat wa:n ta:ki ke:meh ta:lkamoh. Yehwa ika kasá: ika kilwiah ta:ta:lkamoh. El bu:rrohtet es un bejuco y produce frutos como papas. Es por eso que en algunas partes le dicen ta:ta:lkamoh ('pseudopapa'). \dt 25/Mar/2021 \lx chachalaka \lx_cita chachalaka \lx_var General \ref 03272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caer.en.torrente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; +pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con pan- : panchachalaka | vertirse, caerse de arriba hacia abajo (un líquido, p. ej., agua de una cascada, de un techo durante una tormenta) \fr_n Nota:lpan tatsi:ntan miak a:t panchachalakatok, ompa kwali se: tapa:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la parte baja de mi terreno está cayendo mucha agua en cascada, allí se puede lavar ropa. \fr_son 03272-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El agua puede caerse al suelo o dentro de un río, pero siempre fuertemente, como en una cascada, y desde arriba hace abajo. \raiz chala: \nsem Refiere a la caída del agua, no al sonido que hace. \dt 04/Jan/2022 \lx chachalka \lx_cita chachalka \lx_var General \ref 00330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonar.roto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig emitir un sonido hueco, de roto \osten un traste de barro agrietado, un carro viejo cuyas piezas se aflojaron, vocinas malas \sig_var General \fr_n I:n cazuela tein yankwik tikowak chachalka, sepa xiow mah mitspatilika:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta cazuela nueva que compraste suena rota, ve nuevamente para que te la cambien. \fr_son 00330-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chala: \rev 2020-12-15 \dt 08/Jan/2021 \lx chachantik \lx_cita chachantik \lx_var General \ref 04343 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa peludo \catgr Adj \deriv \diag -na:l-, +pan-, +sa-, +sen-, -ta-, +tel-, +ye:k- \sig tupido de pubescencia, espinas, púas \osten un tipo de chayote \fr_n Yo:n witsti semi chachantik, telwitsioh, 'Mattok, ne: kowtah onkak. A:mo para se: kima:tokas, sino que witsioh. Yeh ahsik wa:n kitek se: gancho wa:n kitila:n o:me. Kitek se: wa:n sepa se:. Wa:n yo:n iwitsio nochi kixihxi:milih se:, nochi kixihxi:milih. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Ese chayote es muy tupido, tiene muchas espinas. Sé que hay allá en el monte. Ni para tocarlo porque tiene muchas espinas. Él llegó y cortó un gancho y jaló dos. Cortó uno y luego cortó el otro. Y esas sus espinas se las peló a uno (con machete), lo peló todo. \fr_son 04343-01_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-j | 208.888, 231.466 \fr_n JVC-- Wehkapan ka:mpa ta:lkwalka:n mochi:wa wehkapan. Wa:n yo:n mote:tekpa:na imahma:tsi:ntan, ne:n, iteyo wa:n ixo:chio no:, no: kostik. Wa:n cuando chika:waya pos mota:lia yo:n iteyo wa:n ye:kpan..., [ye:kpan]chachantik pané: witsti chahchachantik wa:n komohkó:n kilpihkeh ompa tapial nochi mosenkwa:kwihkwi:ltia hasta ikwitapi:lko ye:kmiak mopihpilowa wa:n a:mo ki:sa ok como quiera yo:n se: 'ki:xtia. Sólo kitehtekiliah para ki:sa yo:n a:mo takahka:wa. Ke:mah yo:n fie..., yeh ika kiliah, tiki:xmatih kiliah tsosasa. HSO-- Mopilowa kachi itech tsonti. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Es muy alto, donde es buen terreno se hace grande. Y ese se le forman sus frutos en la base de sus ramas y sus flores son amarillas. Y cuando ya se maduran pues se forman sus frutos, son muy …, son muy tupidos por encima como de espinas tupidas y si ahí amarran un caballo todo se le pega desde los crines hasta la cola y ya no salen fácilmente. Solamente ya le tienen que cortar la cola para que se le quite, ese ya no se despega. Si ese es muy fe… por eso le llaman tsosasa. HSO-- Se pega más en el cabello. \fr_son 04343-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 115.611, 145.304 \nsem La palabra chachantik siempre ocurre en forma reduplicada. En un sentido significa 'peludo' (esto es, 'tupido de pelos') pero también indica que está tupido, generalmente de espinas o púas en referencia a las plantas. Puede ocurrir como compuesto con sustantivo. El sustantivo bien puede indicar lo que es tupido (p. ej., witschachantik, 'tupido de espinas') o bien el lugar que está tupido (p. ej., metschachantik, 'con la pierna peluda'). Nótese que en la frase ilustrativa sobre tsosasa se dice que 'por eso le llaman tsosasa porque el nombre de esta planta viene de tson 'cabello' y sasa:l 'pegajoso'. El nombre de la planta varia entre tsosasa, tsonsasal, etc. \raiz chachan \dt 18/Jan/2022 \rev \lx cha:chawa \lx_cita cha:chawa \lx_var General \ref 01965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flaco \catgr Adj \deriv \sig flaco; de peso y aspecto ligeros; raquítico \osten generalmente personas aunque también algunos animales \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil cha:chawa teltatewia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho flaco es muy peleonero. \fr_son 01965-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref cha:chawatik \raiz chawa \dt 20/Apr/2021 \lx cha:chawatik \lx_cita cha:chawatik \lx_var General \ref 04116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flaco \catgr Adj \deriv \sig flaco; de peso y aspecto ligeros \osten generalmente niños \sig_var General \fr_n Nokni:w ipili cha:chawatik. Eski i:pa iwki sah, teltakwa wa:n ka:n motoma:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermano es de peso ligero. Quizá así va ser siempre su aspecto físico, come mucho y no sube de peso. \fr_son 04116-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kakalachtik \raiz chawa \dt 18/Jan/2022 \lx chahchaltik \lx_cita chahchaltik \lx_var General \ref 01890 (duda) no aparece en el corpus, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.malas.condiciones(carro) \catgr Adj \deriv \sig en malas condiciones \osten carro por viejo, vocinas que suenan mal \sig_var General \fr_n Mocarro chahchaltik, ke:man itech se: yowi, se: kimowilia, mahyá: kohkopi:nisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu carro está en malas condiciones, cuando uno viaja en el, da miedo, se siente como que se quiere desarmar. \fr_son 01890-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chala: \nsem El término chahchaltik proviene del verbo chala:ni y refiere al sonido que hace un carro viejo cuando se le aflojan las partes y ya no corre bien. Nótese la relación con el frecuentativo chachalka que refiere especificamente al sonido emitido. \dt 18/Apr/2021 \lx chahkis \lx_cita chahkis \lx_var General \ref 05085 (duda) CSC usa chakis \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.insecto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de mosco pequeñísimo todavía no identificado ni colectado, su picadura es muy dolorosa; quizá sea de la familia Ceratopogonidae o, menos probable, Simuliidae \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: yowi kowtah ye:kte:kwah n' chahkismeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno va al rancho pican mucho los chahkismeh. \fr_son 05085-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz chahkis \nsem El chahkis es un mosquito muy pequeño de color negro que en las tardes se amontonan en la piel y pican mucho aunque uno esté trabajando. Si uno lo quiere matar no huye y sigue picando. Su piquete da mucha comezón que es difícil aguantar.Aunque pican no se considera chahkis como un tipo de mo:yo:t, quizá porque tienen su nombre propio. \dt 03/Feb/2022 \lx chahkwiliwtok \lx_cita chahkwiliwtok \lx_var General \ref 06371 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig firmado (un documento) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:mat chahkwilihtok a, wel tikwi:kas. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este papel ya está firmado, ya te lo puedes llevar. \fr_son 06371-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha (?) \raiz ihkwilV \dt 19/May/2020 \lx chahkwilowa \lx_cita kichahkwilowa \lx_var General \ref 06001 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig firmar \osten documentos \sig_var General \fr_n No:má:n ka:n kineki kichahkwilo:s no:a:maw para mah niow we:ixola:l iwa:n note:machtihka:wa:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá no quiere firmar mi permiso para que yo vaya a la ciudad con mis maestros. \fr_son 06001-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada kichahkwilowa \lx_var Tzina \ref 08550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tachar \catgr \infl \sig ponerle rayas repetidas veces (p. ej., hacer muchas líneas sin orden sobre un papel) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig (neologismo) firmar \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \raiz cha (?) \raiz ihkwilV \nsem El uso de chahkwilowa para la acción de firmar es un neologismo. El sentido que parece más original es de 'rayonear' que se usa en forma reduplicada con vocal corta. \dt 03/Feb/2022 \lx chahkwilowilia \lx_cita ne:chcha:chahkwilowilia \lx_var General \ref 03129 (duda) quizá sea más común chahkwilowa, en el corpus aparece una vez \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayonearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig firmar (un papel) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Mah mitschahkwilowilika:n i:n a:mat, koma:mo mo:sta a:mo wel timomachti:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que te firmen este documento, de lo contario mañana no vas a poder entrar a clases! \fr_son 03129-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha (?) \raiz ihkwilV \nsem Aparentemente el significado de 'rayonear', forma reduplicada, es el significado original de esta palabra pero recientemente se ha estado empleando, en forma no reduplicada, para significar 'firmar' (con rúbrica). Parece que este uso es un neologismo o bien extensión semántica a un nuevo uso. \dt 07/Jan/2022 \lx chahkwiltik \lx_cita chahkwiltik \lx_var General \ref 08108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayoneado \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \sig de color rayoneado, rayado, moteado, meco \fr_n AND-- Porque i..., pohpochiktik (ma:ltantsi:n), casi ihkó:n mokehketsa, porque neh nikmattok de nika:n i:n Tozán ninemia te..., ka:mpa yo:n onkak sakatsitsi:n chia:wit, ompa ixwa. MFC-- Ixo:chiotsi:n cuando poso:ni pohpochiktik, pohpochiktik, mm, mokehketsa pero pohpochiktik, mm, mm. AND-- Ompa ixwa, ke:mah, no: kwal..., kwaltsi:n mowila:na, mopacha:nia. MFC-- Ompa ixwa, ihkwí:n mowi:wila:na, ihkwí:n mowi:wila:na wa:n ne:n i..., ike:span ikwí:n. AND-- Achi pané: kipia yo:n ihkó:n, ihkó:n se:, i:ixtapal kipia yo:n achi chahkwiltik, achi chahkwiltik ihkó:n. MFC-- Mm, eso, mm. \fr_au AND303 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Porque, son blanquecinos (ma:ltantsi:n, prob. Satureja brownei (Sw.) Briq.), así se paran, porque yo sé que aquí en Tozán, ahí vivía, donde hay pastó y está un pantano, ahí nace. MF-- Cuando florea, las flores son blancas, son blancas, mm, crecen erectas pero son blancas, mm, mm. AND-- Ahí nace, sí, se…, se extiende muy bien, se extiende. MFC—Ahí nace, así se extiende, así se extiende y sobre la superficie del bejuco, así. AND-- Pareciera que tiene un poco de…, así, así…, tiene como rayado (el tallo) en forma horizontal. \fr_son 08108-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08108-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-29-b | 1999.871, 2026.56 \fr_n A:te:n mochi:wa (iswatsitsi:n o i:iswatsitsi:n) oso ka:..., bueno kahfe:ntah ka:sá: mochi:wa pero teli:xkich. Yo:n a:mo poliwtani no:. Yo:n momoya:wa, a:mo kito:kah yo:n. Wa:n i:n tehwa:n tikiliah iswatsitsi:n xo:ch..., xiwit. Wa:n no: ke:masá: no: ika taa:ketsah ne: tio:pan, ika tamahxitiah. Yo:n chi:chi:ltsí:n kwaltsi:n kwelitah, kwaltsi:n kikwalne:xtia no: n' xo:chia:ko:mit. Wa:n onkak ne:n tein xoxoktik, no: xoxoktik, yo:n xoxoktik, tein chika:wak ima:y xoxoktik wa:n tein tein este, tein selik ok, ata cha:chahkwiltik, mahyá: rayado, ista:k wa:n kostik kipia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Se da (iswatsitsi:n, Cordyline fruticosa ( L. ) A.Chev. y quizá otros Cordyline) en las orillas de los cuerpos de agua y también se da en los ca..., cafetales pero en abundancia. Ése no se extermina. No es cultivado y se expande mucho. Nosotros le llamamos i:iswatsitsi:n es fl..., es una hierba. A veces también lo usan en florero en el altar de la iglesia para completar las flores en el florero. Las hojas rojizas adornan muy bien, se ven muy bien en el florero. Y hay de (hojas) verdes, son verdes, son verdes, el de hojas viejas son verdes y las hojas tiernas son rayadas, como que son rayadas con tintes de color blanco y amarillo. \fr_son 08108-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08108-02_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-p | 274.645, 303.869 \fr_n Ompa nemi i:n se: kiliah ne:n, se: chokoy chahkwiltik, nehjó:n yetoya itech se: pahpata wa:n, wa:n se: nikitak yetoya itech yo:n ehkaw. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Allá hay una larva de Megalopygidae (chokoy) de color variado (entre rayado y manchado) que le llaman chokoy, uno estaba en un plátano y otro estaba en el ehkaw (Melampodium divaricatum (Rich.) DC.). \fr_son 08108-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08108-03_Tzina \fr_fuente 2010-07-22-a | 28.679, 38.914 \fr_n Pos wa:wkilit n..., onkak miak taman. Onkak ne:n wa:wkilit chi:chi:ltik, wa:n onkak wa:wkilit, ne:n, yo:n kiliah ista:k wa:wkilit. Xoxoktik n' ikowyo n' ista:k wa:wkilit. Wa:n onkak n' i:x..., i:xkwi:kwil wa:wkilit. Onkak xi..., ihkó:n, ihkwí:n, iwki ke:meh, tamati ke:meh i:n witswa:wkilit. Ih..., kwi:kwiltik ihkó:n tepitsi:n chahchahkwiltik. Wa:n onkak n' kowtah wa:wkilit no:. Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues del Amaranthus (wa:wkilit) hay varios tipos. Hay uno rojo y hay un Amaranthus que le dicen ista:k wa:wkilit (Amaranthus blanco). El ista:k wa:wkilittiene el tallo verde. Y hay un Amaranthus de rayado (las hojas). Hay, así, así, se parece como, se parece al Amaranthus spinosus L. (wistwa:wkilit). Este es (de hojas) matizadas, un poco así rayadas. Y también hay el kowtah wa:wkilit (Phytolacca rivinoides Kunth & C.D. Bouché). Sí. \fr_son 08108-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08108-04_Tzina \fr_fuente 2012-07-16-m | 6.741, 31.813 \sig manchado \sig_var General \fr_n No: cho:kiloh (kowke:smekat) pero a:mo semi miak ki:sa itech n' cho:kil. Yo:n cho:..., yo:n cho:kil no: ki:sa de ipaniá:n, ihkó:n de se: kitila:na, ka:mpa se: .... Yo:n, yo:n no: posteki, de posteki ompa ne:n, ompa ya ki:sa n' icho:kilo. Yo:n no: te:kwihkwi, nika:n se: i..., nika:n se: ima:ko o se: ipoxko. Yo:n no: semi telmoka:wa ye:kpané: ti:ltik n' cha:chahkwiltik moka:wa se:, se: itilmah. Ke:mah, cha:chahkwiltik ne:n yo:n, no te..., a:mo ki:sa niman. Chahkwiltik moka:wa se: itilmah porque semi telfuerte no: ne:n, semi telchika:wak ne:n icho:kilo, mm. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e También tiene savia (los tallos de Philodendron spp.) pero no sale mucho latex. Esa sa…, ese latex también sale encima de la corteza. Así al jalar, donde uno ..., ése, ése también se quiebra. Al quebrarse, este, ahí sale el latex. Esa también se le pega a uno, aquí en nues…, aquí en la mano o en la barriga. Ese latex, al manchar la ropa queda como negra, queda como salpicada de manchas nuestra ropa. Sí, manchada, este, ese, también nos…, no se sale luego (de la prenda). La ropa queda manchada por el latex savia porque es muy fuerte, también, este, es muy impregnante el latex, mm. \fr_son 08108-05_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08108-04_Tzina \fr_fuente 2010-07-27-i | 1538.756, 1585.656 \nsem Se usa chahkwiltik y sus formas reduplicadas con varios significados relacionados. Uno, el más común, es como 'rayoneado', esto es, como garabateado, algo escrito mal. También, quizá como neologismo, el verbo chahkwilowa significa 'rubricar' (esto es, no firmar con nombre sino con rúbrica. También, como se ve por los ejemplos se usa chahkwiltik para significar 'manchado' y rayado incluyendo colores alternándose en manchas extendidas de colores variados como ocurre en las hojas de los Cordyline. \nmorf Es posible que la raíz chahkwil se relaciona con ihkwilV como en el verbo ihkwilowa: 'apuntar'. \raiz chahkwil \dt 23/Sep/2020 \rev \lx chahkwis \lx_cita chahkwis \lx_var General \ref 05000 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.pájaro \catgr Sust \infl N1 \sig todavía no identificado, superficialmente parece a Arremon brunneinucha pero no coincide su canto \osten \sig_var General \fr_n Ximoma:kakapatsa mah momohmowti:ka:n yo:n chahkwismeh. Kikwa:snekih nowitskil. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Da de palmadas para que se espanten esos pájaros chahkwismeh. Quieren comerse las guías de mi chayote. \fr_son 05000-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz chahkwis \dt 24/Jan/2022 \lx chakantik \lx_cita chakantik \lx_var General \ref 02200 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correoso \catgr Adj \deriv \infl \sig resistente por ser duro y correoso (de tal manera que no se puede romper o cortar fácilmente ni con las manos o los dientes) \osten algunos hongos comestibles; la carne de algunos animales como la ahumada del mapache; hojas rasposas de unas plantas, la hoja o bejuco tierno del frijol gordo o frijol emekat (cultivado); unos helechos que al doblarlos por resistentes no se rompen \sig_var General \fr_n FPR-- Pero cuando se: kipisi:lowa, nochi se: mahpilkwa:tihti:le:wi nochi. Aha. mochi:wa se: ima:..., ima:ko ke:meh yo:n, ke:meh yo:n kahbe:ntatix we:ro tikma:neloh. CGN-- Ke:mah, ta: porin tihti:ltik. FPR-- Mm, pero ne: tein, tein semi telseltsi:n ne: nanakatsi:n se: kiahsi pos se: kimana wa:n neli komo telwehwei pa:pata:wak mochi:wa, porque onkak ka:mpa mochi:wa telwehwei wa:n onkak tein pisi:ltik. Tein pisi:ltik yehwa ya ne: nehjó:n a:mo se: 'kokototsa ok. CGN-- Se: imahpilwa:n. ¿Wa:n ton tikta:lilia? FPR-- Pero yo:n telpa:pata:wak a:mo no: we:lik ok, porque fie:roh chakantik ki:sa ya. CGN-- Pero tein, tein .... \fr_au FPR \fr_var Zacat \fr_e FPR-- Pero cuando uno corta (algunos hongos tiernos) con los dedos, todas las puntas de los dedos quedan de color negro. Aha, se quedan las manos como si, como si estuvieras revolviendo con las manos el café molido en polvo. CGN-- Sí, creo que porque es de color negro. FRP-- Mm, pero cuando se encuentran los hongos que están muy tiernitos todavía pues se hierven, y de veras si son muy grandes y muy anchas, porque hay lugares que se dan hongos muy grandes y también los que son chiquitos. Los que están chiquitos ya no se cortan en pedazos. CGN-- Con los dedos. ¿Y que mas le agregas? FRP-- Pero los que están muy anchas ya no son sabrosos porque salen así como muy correosos. CGN-- Pero los, los... \fr_son 02200-01_corp_Zacat-FRP_faltar \fr_fuente Frase elaborada \fr_fuente 2012-07-31-f | 226.51, 256.691 \sig rasposo \fr_n FPR-- Ke:mah. Ke:mah, a:yoh, ne:n .... CGN-- Tela:yoh. Mm. FPR-- Nikihtowa neh kit que yeha n' ika. Ka:n kichi:wilia mal ne:n kwakowehmeh porque seki xiwit ne:, ke:meh yo:n ekilit ata telsenka n' kinchi:wilia mal. CGN-- A:, kinihtikokowa. FRP-- Ajá, ke:mah, ta: yo:n komo sepa kikwah, ne:n, i:n kwa:koweh, ne:n, ekil..., ke:meh yo:n kalakito kanah ika mi:lah, wa:n mah onka ekilit wa:n mah kikwa:ka:n, mikih n' tapialmeh. CGN-- ¿Wa:n yo:n ke:yeh ya tak? FRP-- Por tak, porin chakantik, ne:n, ekilit. Yo:n a:mo wel kikwa:skeh. Ajá, cha ne:n ekilit i:pa a:mo wel kikwa:s n' ko:koweh porque .... CGN-- Mm. Pos a:mo nikmattok yo:n. \fr_au FPR \fr_var Zacat \fr_e FRP-- Tienen mucha agua (las hojas del istawa:t, Saurauia cana Keller & Breedlove). Mm. Yo digo que por eso es así. No les hace daño a los reses porque otras hierbas como el quelite de frijol que se siembran en la milpa les hace mucho daño. CGN-- Les provoca dolores estomacales. FRP-- Ajá, así es, porque si el res se las comió, si un res, este, como a veces se mete a la milpa y que haya quelites de frijol y se los comió, se mueren los animales. CGN-- ¿Y eso por qué será? FRP-- Creo que porque el quelite es muy rasposo. Ese no podrán comerlo. Aja, sí el quelite del frijol no puede comer el res porque. CGN-- Mm. Pues yo no sabía eso. \fr_son 02200-02_corp_Zacat-FRP_faltar \fr_fuente 2012-07-20-f | 206.489, 237.762 \raiz chakan \dt 09/May/2021 \lx chakay \lx_alt chakaykowit \lx_cita chakay \lx_var General \ref 03447 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Burseraceae.Bursera.simaruba \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bursera simaruba (L.) Sarg., árbol de la familia Burseraceae, llamado en español 'chaca'. Se usa como poste para las cercas y como lindero de un terrero; los postes generan raices y crece el árbol de nuevo. Sus hojas se usan bajar la temperatura en caso de fiebre. \sig_var 1-Tzina \fr_n Tota:lpan ka:mpa timona:mikih iwa:n nokni:w tikto:kkeh chakaykowmeh, ihkó:n ti:xmatiskeh ka:ni tami n' tota:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde colindamos con mi hermano (terreno) sembramos árboles de chaca, así reconoceremos dónde termina nuestro terreno. \fr_son 03447-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-pájaros \sem Leña \sem Medicinal \sem Planta \raiz chakay \dt 14/Jul/2021 \lx chakaykamoh \lx_cita chakaykamoh \lx_var Tzina \ref 07987 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tubérculo.de.Heliconia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tubérculo de cualquier tipo de Heliconia \sig_var Tzina \fr_n Wa:n i..., wa:n se:, se: taman kow..., kowkamoh kiliah chakaykamoh. Teltomaktik ikowyo wa:n ye:kma:..., ima:kowyo de ix..., ixiwyo ya ye:kchi:chi:ltik, chi:chi:ltik ima:kowyo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y ..., y otro, otro tipo diferente de yu..., de yuca le llaman chakaykamoh (probablemente Manihot sp.). Es muy grueso su tallo y su, su hojas son bien rojas, son rojas sus ramitas. \fr_son 07987-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07987_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-30-c | 195.748 \raiz chakay \raiz kamoh \dt 22/Sep/2020 \lx chakmeh \lx_cita chakmeh \lx_var General \ref 07098 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larvas.de.Syngamus.trachea \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig larvas o huevecillos del gusano Syngamus trachea Montagu, 1811, de la familia Syngamidae \osten se desarrollan en la garganta de pollitos o pavipollos \sig_var General \fr_n Nopio:kone:wa:n nikinki:xtilih miak chakmeh. Nikinki:xtilih ika te:mpa:waxiwit ikowyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mis pollitos les extraje muchas larvas (de un artrópodo todavía no conocido). Se los saco con el tallo del te:mpa:waxiwit.(Pavonia schiedeana Steudel). \fr_son 07098-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz chak \dt 04/Sep/2020 \lx chakowa \lx_cita chakowa \lx_var General \ref 06605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa toser.secamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig toser secamente (se aplicamente principalmente a animales aunque algunos lo dicen también de humanos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: nopio yekchakowa. Nikmakati istat ika limón, xa: kina:mikis. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Una de mis gallina tose mucho. Voy a darle sal con limón, a lo mejor le haga efecto. \fr_son 06605-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz chak \nsem Algunos atribuyen esta enfermedad o condición a la presencia de un tipo de gusano en la garganta. Otros dicen que afecta nada más los animales, particularmente las galllinas. \ency Grabación \dt 10/Feb/2022 \lx chakti \lx_cita chakti \lx_var General \ref 06115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.larvas.de.Syngamus.trachea \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar infectado de o tener larvas de Syngamus trachea Montagu, 1811, en la garganta \osten pollitos, al tragarse los huevecillos de chakmeh que se desarrollan como larvas en la garganta; al tenerlas los pollitos produzcan un ruido de tos seco característico de esta condición \sig_var General \fr_n Ye:kchakti nopiokone:w. Nikwiti chakxiwit wa:n ika niki:xtili:s n' okwilimeh. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi pollito tiene muchas larvas en la garganta. Voy a traer el chakxiwit (Pavonia schiedeana Steud.), con ello se los voy a sacar. \fr_son 06115-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chak \nmorf En el pasado, el verbo chakti se emplea más en el imperfectivo chaktia y que en el perfectivo ?chaktik, que no se usa. \dt 04/Feb/2022 \lx chakwa:ni \lx_cita chakwa:ni \lx_var General \ref 03693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.de.golpe.al.suelo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caerse fuertemente y de golpe sobre la tierra o suelo emitiendo un sonido de golpeo o de palmada \sig_var General \fr_n Se: ka:la:t chakwa:niko i:n nonakastan wa:n ne:chmowtih. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Una rana cayó extendida a un lado de mí y me espantó. \fr_son 03693-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chakwa: \dt 17/Jan/2022 \lx chakwa:nia \lx_cita kichakwa:nia \lx_var General \ref 02449 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.con.superficie.plana \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer sonar y salpicar (un líquido como agua, o lodo suave) atestando golpes (generalmente pero no siempre con algo plano como la palma de la mano, huarache, un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikchakwa:ni n' sokia:t *porque** nochi se: itech mopihpiswia wa:n ista:k n' totilmah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e No salpiques el agua encharcada porque se salpica sobre la ropa puesta y traemos ropa blanca. \fr_son 02449-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz chakwa: \dt 17/May/2021 \lx chakwa:nilia \lx_cita ne:chchakwa:nilia \lx_var General \ref 07659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atestar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig atestar golpes (a alguien) con (las manos o un objeto, generalmente plano como la palma, un huarache) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat kichakwa:nilih se: ma:it ika:ntipan ne: ita:wa:nka:ikni:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre le atestó unos golpes con la mano (abierta) sobre la cara de su compañero borracho. \fr_son 07659-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chakwa: \dt 16/Sep/2020 \lx chakxiwit \lx_cita chakxiwit \lx_var General \ref 05870 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pavonia schiedeana Steudel., planta de la familia Malvaceae; es una maleza y la nervadura central de las hojas sirve para extraer bichos chiakmeh de la garganta de aves de corral \sig_var General \fr_n Komo chaktih mopiokone:wa:n xikinki:xtili n' okwilimeh ika yo:n chakxiwit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Si tus pollitos tienen larvas en la garganta, sácaselos con (el tallito de) la Pavonia schiedeana (chakxiwit). \fr_son 05870-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Medicinal \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref te:mpa:waxiwit \raiz chak \raiz xiw \nsem Se usa para sacar las larvas del gusano Syngamus trachea de la trachea de los pollitos o pavipollos. \dt 02/Sep/2020 \lx chala:ni \lx_cita chala:ni \lx_var General \ref 00207 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gotear \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig gotear; caerse en gotas \osten la cera de una vela al quemarse, un liquido contenido en un recipiente colgado en alto \sig_var General \fr_n Mah a:mo chala:ni n' a:t itech noa:mawa:n, ne:chahwas note:machtihka:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que no gotee el agua sobre mis papeles, me va a regañar mi maestro. \fr_son 00207-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihxi:ka \raiz chala: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx chala:nia \lx_cita chala:nia \lx_var General \ref 05065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig hacer vibrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \osten una casa por el paso de algún vehículo pesado \sig_var General \fr_n Wehwe:iteposmeh panowah nokalte:noh wa:n kichala:niah nokal, seko nakastan tapow a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa pasan camiones grandes y hacen vibrar mi casa, en una esquina ya se abrió. \fr_son 05065-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chala: \nmorf En Cuetzalan aparentemente no existe la forma intransitiva chala:ni sino solamente chachalka que refiere al sonido de roto de un objeto de barro, sea olla, cazuela, o comal. \dt 03/Feb/2022 \lx chala:nilia \lx_cita kichala:nilia \lx_var General \ref 00536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.gotear.sobre \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar gotear sobrep. ej., un remedio en líquido que se deja gotear alguien, una parte del cuerpo, un objeto \osten \sig_var General \fr_n A:mo xikchala:nili cloro motasa:l tein tapaloh porque i:xki:sas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A tu ropa de color no le vayas a gotear cloro porque se va a despintar. \fr_son 00536-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chala: \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx chalawih \lx_alt chalawihkowit \lx_alt chalowih \lx_cita chalawih \lx_alt chalawihkowit \lx_var General \ref 05458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Mimosoideae.Inga.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para un grupo de árboles, aparentemente todos del género Inga (véase notas) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:kin kipia kahfe:n kito:ka miak chalawih, n' itahsolo kipale:wia n' ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quien tiene cafetales siembra mucho chalahuite, su hojarasca ayuda (abona) a la tierra. \fr_son 05458-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Inga tuerckheimii Pittier y Inga sapindoides Willd., ambos llamados simplemente chalawih aunque el primero ha sido llamado tanto ista:k chalawih como chi:chi:lchalawih según el color de la madera. Se usa para la leña y plantas de sombra en los cafetales. \sig_var General \fr_n Ke:man se: kahbe:nto:ka moneki mah achto se: kito:ka n' chalowih para kiiya:nas n' kahbe:n ke:man pe:was ta:kis a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando se siembra el café se necesita ya tener sembrados las plantas de chalahuite para que cuando el café empiece a dar ya tenga sombra. \fr_son 05458-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref exo:yema:nchalawih \semxref xonekwil \semxref kwomekachalawih \semxref tepe:chalawih \raiz chalawih \nsem Seguramente hay 3 principales tipos de chalawih: el más común, llamado simplemente chalawih o kwomekachalawih, otro se llama exo:ema:nchalawih y el tercero es xonekwil. El llamado simplemente chalawih algunos los dividen en dos variedades: ista:k chalawih y chi:chi:lchalawih, así llamado por su madera roja que, por ejemplo, al cortarle su corteza se ve. Se ha escuchado el término ma:tohmioh chalawih pero este nombre no ha sido confirmado ni se ha identificado el árbol así llamado. Según Rubén Macario hay cinco espécies en este grupo: ista:k chalawih; chi:chi:lchalawih; ma:tohmioh chalawih; exo:ema:nchalawih o exo:yema:nchalawih; y xonekwil o xonekwilchalawih. Por el momento se tiene los siguientes datos: (1) Inga jinicuil Schltdl. = xonekwil o xonekwil chalawih (Tzinacapan) que en Tacuapan se llama tepe:chalawih; (2) Inga punctata Willd. = exo:yema:nchalawih; (3) Inga sapindoides Willd. = chalawih; y Inga tuerckheimii Pittier = chalawih. Parece que este último ha sido llamado tanto ista:k chalawih como chi:chi:lchalawih según el color de la madera. \dt 11/Apr/2022 \lx chalawihtahsol \lx_cita chalawihtahsol \lx_var General \ref 00469 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojarasca.de.chalauite \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojarasca del árbol de chalahuite \osten Inga spp. menos Inga jinicuil Schltdl., que no tira mucho sus hojas \sig_var General \fr_n Nokahfe:ntah te:ntok miak chalawihtahsol. Komohkó:n tikchi:wati tapala:n, ¡xikololo:ti! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi cafetal hay mucha hojarasca de chalahuite. Si vas a preparar abono orgánico, ve a recogerlo. \fr_son 00469-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chalawih \raiz hsolV \raiz2 tahsol \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx cha:lia \lx_cita kicha:lia \lx_var General \ref 05548 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estrenar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig estrenar \osten ropa, calzado, coche, casa \sig_var General \fr_n No:kni:w kicha:lia itilmah ke:man talwiti toxola:l, ke:meh pili ok kikowiliah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano estrena su ropa cuando hay fiesta en el pueblo, como es pequeño todavia le compran. \fr_son 05548-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tacha:lia) estrenar ropa \sig_var General \fr_n No:má:n se:se: xiwtika tacha:lia. A:mo kiwelita a:achka tacha:li:s. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá estrena ropa cada año, no le gusta estar estrenando a cada rato. \fr_son 05548-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:l(2) \dt 12/Apr/2022 \lx chamakih \lx_cita chamakih \lx_var General \ref 05501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Heliconiaceae.Heliconia.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nombre genérico que abarca tanto el cultivado Heliconia bihai L. en todas sus variedades como el kowtah chamakih la Heliconia silvestre \sig_var General \fr_n Nota:lpan poso:ntok miak chamakih. Seki tato:k wa:n seki kowtahchamakih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno está floreciendo mucho chamakih. Unos son cultivados y otros silvestres. \fr_son 05501-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kowtah chamakih | Heliconia Heliconia bourgaeana Petersen planta, y sus flores, de la familia Heliconiaceae. Es una especie silvestre de Heliconia que produce flores rojas rosadas que amarrados a palos se usan como adorno en los altares de la iglesa y de las casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ita:lpan poso:ntok miak kowtah chamakih. A:mo kineki mah kitekika:n porin kikwiti, ika tachihchi:was ikalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el terreno de mi hermano está floreando mucho kowtahchamakih. No quiere que lo corten porque lo va a ocupar, arreglará su casa con ello. \fr_son 05501-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz chamakih \nsem Aunque se puede referir a la flor del kowtahchamakih con el mismo nombre, es más común simplemente decir chamakih. \sem Ornamental \raiz chamakih \nsem Existen dos groups generales de chamakih: kowtah chamakih que es una heliconia silvestre, y los chamakih cultivados, tato:k chamakih. Dentro de cada grupo hay plantas de flores de varias colores. En los textos hasta el momento (2013-11-12) se ha documentado: ista:k kowtah chamakih, tatawi:k chamakih y chi:chi:lchamakih. Generalmente a la kowtah chamakih se le dice simplemente chamakih. \dt 12/Apr/2022 \lx chamakihiswat \lx_cita chamakihiswat \lx_var General \ref 00860 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de.heliconias \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoja de heliconia, Heliconia spp. \osten cualquier tipo de Heliconia pero principalmente Heliconia bourgaeana Petersen \sig_var General \fr_n Xikwiti seki pahpataiswat ika tikpi:kiskeh nakat, a:mo ka:n tikwa:lkwik chamakihiswat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a traer unas hojas de plátano, con ello vamos a tapar la carne, no vaya ser que traigas hojas de la heliconia. \fr_son 00860-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx chamakihtet \lx_cita chamakihtet \ref 02655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa semilla.de.Heliconia \catgr \infl \sig semilla de Heliconia spp.; no tienen uso \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz chamakih \raiz te \dt 05/Sep/2018 \lx chamaktik \lx_cita chamaktik \lx_var Xalpn \ref 08124 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig frondoso; de buena presentación o bonito (hablando de flores) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chama:lo:t \lx_cita chama:lo:t \lx_var Tzina \ref 02369 (duda) CSC no sabe si se usa para la estructura de las casas, solamente sabe que lo usan parados verticalemte para las paredes en Xiloxochit Jonotla \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Poaceae.Gynerium.sagittatum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Gynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv., pasto de la familia Poaceae \osten crece en zonas bajas y a orilla de río; en Xiloxochitl, municipio de Jonotla, se emplea puesto verticalmente para las paredes de casas rústicas \sig_var Tzina \fr_n Yo:n chama:lo:t no: kwaltia kalkowit. \fr_au EG \fr_var Tzina \fr_e El chamalote también sirve como madera de casa. \fr_son 02369-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Sinónimo \semxref a:kama:lo:t \raiz cha(?) \raiz ma:lo: \nota Hay que ver en la grabación de Julio de 2010 a Ernesto Vázquez y Miguel Fco. Cruz, ellos dos platicaron sobre el chamalote aunque ambos le dan nombres distintos. Es una planta poco conocida en la zona de San Miguel Tzinacapan debido a que es una planta que crece en las partes bajas. \dt 13/May/2021 \lx cha:mati \lx_cita mocha:mati \ref 08287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx cha:molowa \lx_cita mocha:molowa \ref 08622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx cha:moltia \lx_cita cha:moltia \ref 08412 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa abrirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx cha:moltia \lx_cita cha:cha:moltia \ref 08616 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx cha:n \lx_cita icha:n \lx_var General \ref 03373 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig casa \osten la construcción física \sig_var General \fr_n Nikyo:le:w se: tepa:nchi:wkeh mah kisa:lo n’ tet. Wehka:w ompa te:ntok wa:n ka:n wel nikpe:waltia nocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Contraté a un albañil para que haga un barda. Tiene tiempo que está ahí amontonada la piedra y no puedo empezar a construir mi casa. \fr_son 03373-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig lugar de residencia \osten aunque sea un departamente o una casa rentada, véase kali \sig_var General \fr_n Nokni:w isiwa:pil ne:chtawi:kilia, niahka nikitato icha:n wa:n ka:n nikahsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La hija de mi hermana me debe, fui a verla a su casa y no la encontré. \fr_son 03373-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig madriguera \osten lugar donde habita ciertos animales, p. ej., dentro de una cueva, en el suelo \sig_var General \fr_n Ne: tepexitampa eski n' icha:n ne: ma:pachin, nochipa ompaka yowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este mapache quizá tenga su madriguera al pie de este cerro, siempe va hacia allá. \fr_son 03373-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kali \raiz cha:n \nsem La palabra kali siempre refiere a la construcción física de la casa, construida. Por otro lado, cha:n es más general e indica el lugar de residencia. Puede ser no una casa o bien puede ser una casa rentada. En ningún caso se utilizará kali. \dt 05/Jul/2021 \lx chanampilo:l \lx_cita chanampilo:l \lx_var General \ref 07854 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lamiaceae.Salvia.longispicata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Salvia longispicata M.Martens & Galeotti, planta de la familia Lamiaceae. Tiene flores azules y sus hojas se usan como estropajo para bañar a los bebés. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chanampilo:l ixiwyo kwali ika se: kinxakwalowa n' pilimeh ihwa:k se: kina:ltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con las hojas de chanampilo:l se pueden restregar a los niños cuando uno los baña. \fr_son 07854-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz chanam \raiz pil \nsem Según Eleuterio Gorostiza solamente el Salvia longispicata M.Martens & Galeotti es el chanampilo:l. Sin embargo, Rubén Macario también identificó como chanampilo:l un Salvia lasiocephala Hook. & Arn. aunque Eleuterio Gorostiza negó que fuera. \dt 22/Sep/2020 \lx cha:nchi:wa \lx_cita cha:nchi:wa \lx_var General \ref 03009 (duda) CSC usa nemi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa radicar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig radicar (que sea originario o immigrante en un pueblo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noto:ka:y cha:nchi:wa we:ixola:l, sayoh a:mo nimati ka:mpa nemi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi padrino radica en la ciudad. Sólo que no sé por donde vive. \fr_son 03009-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:n \raiz chi:wa \dt 06/Jan/2022 \lx cha:nkamati \lx_cita mocha:nkamati \ref 08415 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx cha:nkaw \lx_cita icha:nkaw \lx_var General \ref 05279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paisano \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \plural Regular(-w) \sig paisano, residente o ciudadano de la misma comunidad \osten del poseedor \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat nocha:nkaw, sayoh ke a:mo ne:chi:xmati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre es mi paisano, sólo que no me conoce. \fr_son 05279-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:n \nmorf Aunque aparentemente cha:nkaw proviene del agentivo poseído -ka:w (cf. tixkeh se posesiona como itiska:w, la vocal final es corta. \dt 11/Apr/2022 \lx chanklá::n \lx_alt chankla:nxiwit \lx_cita chanklá:n \lx_var General \ref 00066 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lythraceae.Cuphea.micropetala \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Cuphea micropetala Kunth, planta medicinal de la familia Lythraceae \sig_var Tzina \fr_n Ke:man se: taskaltia mah se: tai chanklá:n iwa:n nekaxa:nil para a:mo se: motanowia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno da a luz hay que tomar te de chankla:n con Loeselia mexicana (Lam.) Brand para que uno no se recaiga. \fr_son 00066-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz chanklá:n (?) \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx cha:nta:lia \lx_cita mocha:nta:liah \lx_var General \ref 01506 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa establecerse.en.un.lugar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig establecerse en un lugar \osten animales, particularlmente insectos \sig establecer residencia (con o sin poner una casa propia) \sig_var 1-Xalti \fr_n Seki tokini:wan mocha:nta:li:koh ne: ka:mpa ika ninemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Unas personas se viniron a quedar allá por donde vivo. \fr_son 01506-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:n \raiz ta:li \dt 13/Apr/2021 \lx cha:ntia \lx_cita kicha:ntia \lx_var General \ref 06488 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa construir.casa.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig construir una casa para (un pariente cercano, particularmente hijo, nieto, papá o abuelo) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kicha:ntia nokni:w, se: xiwit mona:mikti:ti wa:n kineki mah ihwa:k kicha:li. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá está construyendo una casa para mi hermano, dentro de un año se va a casar y quiere estrenarla en este momento. \fr_son 06488-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig construir un casa para un difunto \raiz cha:n \dt 08/Feb/2022 \lx cha:ntsi:n \lx_cita cha:ntsi:n \lx_var General \ref 02258 (duda) CSC no conoce esta planta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lamiaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig según Martínez Alfaro et al., y el libro Maseualxiujpajmej es una planta ornamental (según el primero) y medicinal (según el segundo). Los dos lo identifican como Coleus blumei Benth., planta de la familia Lamiaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n cha:ntsi:n mochi:wa kaltsi:ntan sayoh moneki mah se: kito:ka, kihtowah kwaltia pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cha:ntsi:n se da cerca de la casa sólo se requiere sembrar, dicen que sirve para medicina. \fr_son 02258-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Ornamental \sem Planta (no colectada) \raiz cha:n \nota Esta planta, cha:ntsi:n está bien documentada en el libro de Maseualxiujpajmej y en el catálogo de Martínez Alfaro. Sin embargo, no se ha documentado independientemente en este proyecto. \dt 09/May/2021 \lx cha:nwehwelowa \lx_cita kicha:nwehwelowa \ref 08029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx chapolin \lx_cita chapolin \lx_var General \ref 02435 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chapulín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para chapulines \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech mi:lah onkakeh miak chapolimeh, kikwah xiwit wa:n mi:lsakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En las milpas hay muchos chapulines, se comen la hierba y la hoja del maíz. \fr_son 02435-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz chapol \nsem En el SNP náhuat hay solamente dos nombre específicos de chapulines: ta:lchapolin y a:xkwitachapolin. No se come ningún tipo. \dt 17/May/2021 \lx chapolistit \lx_cita chapolistit \lx_var Tzina \ref 02872 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Verbenaceae.Verbena.litoralis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Verbena litoralis Kunth, planta de la familia Verbenaceae. Tiene uso medicinal para aliviar los dolores estomacales. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n chapolistit mochi:wa ta:lpan wa:n kihtowah kwali se: kikwi pahti ihwa:k se: ihtioli:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chapolistit se da en el suelo y dicen que se puede usar para medicina cuando uno tiene dolor de estómago. \fr_son 02872-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz chapol \raiz isti \dt 03/Jun/2021 \lx chapopo:tehyoh \lx_cita chapopotehyoh \lx_var General \ref 03005 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el chapopote \glosa con.chapopote \catgr Adj \deriv \sig con chapopote \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kowit tein chapopo:tehyoh, nokni:w ia:xka, kita:lilih, kihtowa para a:mo niman okwilowas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta madera con chapopote es de mi hermano, le echó, dice que así no se va a apolillar luego. \fr_son 03005-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 06/Jan/2022 \lx cha:wak \lx_cita cha:wak \lx_alt chawa:k \lx_var General \ref 07105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grasoso \catgr Adj \deriv \sig grasoso; con mucha grasa (una comida que de por sí tiene grasa) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xitakwa! Nikchihchi:w kwa:kownakachi:lposo:n. Ka:n chia:wak ta: nochi ye:knakat nikowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Come! Preparé carne de res en caldo de chile hervido. No es grasosa pues compré pura carne sin hueso ni grasa. \fr_son 07105-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref chiaktik \raiz chia: \dt 04/Sep/2020 \lx cha:wakmati \lx_cita kicha:wakmati \lx_var General \ref 06893 duda) CSC usa chia:wak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.grasoso \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sentir grasoso al paladar (p. ej., una carne frita) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n a:mo kineki kikwa:s pio:nakat tein kinamakah kwesala:n. Kichia:wakmati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá no quiere comer la carne de pollo que se compra en Cuetzalan (de granja). La siente grasosa. \fr_son 06893-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia: \raiz mati \dt 14/Feb/2022 \lx cha:wati \lx_cita cha:wati \lx_var General \ref 00521 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.celoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser celoso; tener, sentir celos \osten de pareja \sig_var General \fr_n Nosiwa:w cha:wati. Mo:stah kwala:ni wa:n ne:chahwa. Kihtowa ke ke:man a:mo niman niahsi kalihtik, eski a:ksá: iwa:n ninemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi esposa es muy celosa. Todos los días se enoja y me regaña. Dice que cuando no llego luego a la casa, a lo mejor ando con otra. \fr_son 00521-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:(wa) \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx cha:watilia \lx_cita cha:watilia \lx_var General \ref 02894 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.celos.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tener celos de \osten p. ej., del esposo o de la esposa por tener o supuestamente tener pretendientes \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ta:kat tein nemi nokalnakastan kicha:watilia n' isiwa:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El señor que vive junto a mi casa tiene muchos celos a su mujer. \fr_son 02894-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nexi:kolia \raiz cha:(wa) \dt 17/Jul/2021 \lx cha:wihtik \lx_cita cha:wihtik \ref 08163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx cha:wis \lx_cita cha:wis \lx_var General \ref 03882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chahuistle \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chahuistle; plaga o enfermedad que afecta a las plantas dejando las hojas, y a veces los frutos, amarillas \sig_var General \fr_n Iksá: ke:man kwalo me:tsti kikwi cha:wis totato:k. Wa:n ka:n kwahkwali mochi:wa ok, pahpala:ni sinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces cuando hay un eclipse lunar, se le cae la plaga de chahuistle nuestra maíz. No salen buenas (las mazorcas), se pudren. \fr_son 03882-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig anemia; enfermedad debilitante que deja uno pálido y desganado \sig_var General \fr_n Ne: pili momowtih a:taw yehwa ika cha:wiskwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño se asustó en el río por eso está anémico. \fr_son 03882-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz cha:wis \dt 17/Jan/2022 \lx cha:wis kokowa \lx_cita mocha:wiskokowa \lx_var General \ref 03582 (duda) analizando las raices parece que cha:wis es cualquier enfermedad y kokowa enfermo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.de.anemia \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \sig enfermarse de anemia \osten enfermedad debilitante que deja al enfermo muy pálido y desganado \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili nochipa ya nimocha:wiskokowa:ya, iksá: nimolwia:ya xa: iwki nimikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era pequeño siempre estuve enfermo de enemia, aveces pensé quizá moriría pronto. \fr_son 03582-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:wis \dt 17/Jan/2022 \lx cha:wisa:t \lx_cita cha:wisa:t \lx_var Tzina \ref 08017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sudor.de.enfermo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sudor que le sale a un enfermo (generalmente de susto) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz cha:wis \dt 15/Aug/2018 \lx cha:wiskwi \lx_cita cha:wiskwi \lx_var General \ref 00125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig enfermarse y quedarse pálido, desganado, tener paludismo \osten por una enfermedad debilitante, particularmente la anemia \sig_var General \fr_n Ke:man niwetsik ne: a:taw nimomowtih wa:n pe:wak nimoyowali:to:nia ihwa:k nicha:wiskwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me caí en el rio me asusté. Empecé a sudar mucho en la noche durmiendo y desde entonces estoy muy enfermizo. \fr_son 00125-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig afectarse por la plaga llamada chahuistle \osten planta \sig_var Tzina \fr_n Iksá: ke:man kwalo me:tsti oso to:nal seki kowmeh cha:wiskwih wa:n xii:ni n' ita:kilo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces cuando hay eclipse lunar o solar, algunos árboles se enferman de chahuistle y se le caen los frutos. \fr_son 00125-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:wis \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx cha:wisti \lx_cita cha:wisti \lx_var Tzina \ref 00944 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.de.anemia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar enfermizo; enfermarse de anemia; enfermarse y quedarse en una condición débil y pálido \sig_var Tzina \fr_n Nopili cha:wisti, moyowali:to:nia, eski ka:sá: momowtih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi niño está enfermo (todo pálido), quizá se asustó en algún lugar. \fr_son 00944-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n JDA-- ¿Wa:n se: kim..., kimolo:ntia? RMM-- Se: kimolo:ntia wa:n mah se: kita:li mah se:wi. Wa:n ompa ke:mah mah se: ma:lti a ika yo:n. Yo:n mitsna:mikis ta:ká:n ti..., tikpia ehekakokolis, te:na:mikis. Ta:ká:n tikpia nemowtil, te:na:mikis. Ta:ká:n ticha:wisti, te:na:miki. Porque se:sepa ata yo:n te:..., se: cha:wiskwi, te:kokoh se: itsontekon, o se: momowtia, o a:mo se: kimati ok ton te:na:mikis. Nochi nejó:n mah se: kichi:wa, yehwa nejó:n para te:na:miki. O a veces se: moehekawia, se: eheka, se: kipia ehekat porque yo:n a veces tik..., tikihtowah tehwa:n te:chahsi ehekat ke:meh i:n a veces ti..., tiohtokah yowak o a:mo poliwi ke:ní:[w] wa:n te:chpi:tsa n' ehekat wa:n a:mo tikmatih ton te:ch..., ton te:chkokowa. Pos yehwa yo:n mah ika se: ma:ltia yo:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e JDA-- ¿Y se hie…, se hierve? RMM-- Se hierve y hay que dejarlo que se enfríe. Y entonces ya hay que bañarse con eso. Eso te va a componer si es que…, si tienes mal aire, le compone a uno. Si es que tienes susto, le compone a uno. Si estás enfermo, le compone a uno. Porque a veces…, uno tiene enfermedad, le duele a uno la cabeza, o tiene uno susto, o ya no sabe uno con que se puede aliviar. Todo eso hay que hacer, eso es para que se alivie uno. O a veces se enferma uno del mal aire, el mal aire, tiene uno el mal aire porque a veces…, decimos nosotros que nos llega el mal aire porque a veces…, caminamos en la noche o no falta como y nos pega el mal aire y no sabemos que nos…, que nos duele. Pues con eso hay que bañarse. \fr_son 00944-02_corp_Tzina-RMM301_faltar \fr_fuente 2008-09-12-e | 325.205, 368.686 \sem Enfermedad \raiz cha:wis \nota Hay que checar el significado de te:mpachowa. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx cha:wisyoh \lx_cita cha:wisyoh \lx_var General \ref 05177 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.plaga \catgr Adj \deriv \sig con plaga de gusanos \osten el maíz y frutos como el mamey, naranja, pimienta, chinina \sig_var General \fr_n Ne: xokot cha:wisyoh, kohkostik a wa:n tamixi:ntok a. Eski wa:kiti n' kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese árbol de naranjo está enfermo de chahuistle las naranjas ya están amarillas y ya terminaron de caerse. Seguramente el árbol se va a secar. \fr_son 05177-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Aunque en general parece que el chahuiztle es un tipo de hongo que afecta principalmente al maíz y otros granos, en Cuetzalan se usa cha:wisyoh para los frutos afectados por gusanos, particularmente los frutos mencionados en la entrada principal. \raiz cha:wis \dt 11/Apr/2022 \lx cha:wisyowa \lx_cita cha:wisyowa \lx_var General \ref 02038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.de.chahuistle \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfermarse de chahuistle (plantas, se amarrillan y se caen las hojas y frutos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: xiwit ne: xokot kwaltsi:n ta:kka, a:man cha:wisyowak wa:n wa:kik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un año ese árbol de naranjo había dada muy bien, ahora se enfermó de chahuistle y ya se secó. \fr_son 02038-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:wis \nsem El sujeto de cha:wisyowa siempre es una planta, afectada por esta plaga. El verbo cha:wiskwi, sin embargo, puede tener un ser humano como sujeto. \dt 29/Apr/2021 \lx cha:yetok \lx_cita cha:yetok \lx_var General \ref 08362 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa residir \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig habitar; residir; vivir (en un lugar); tener casa \sig_var General \fr_n Ya:lwa ya pe:wak nikichkwa n´ tu:sah wa:n yekin nikahsiko ya ka:mpa cha:yetok. Ompa kipiaya miak itakwal. Ompa no: yetoyah ipilwa:n. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Desde ayer empecé a escarbar la tuza (siguiendo su camino) y hasta hoy ya la encontré en el lugar donde vive. Allí tenía mucha comida. Allí también vivían sus crías. \fr_son 08362-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A: Yo:n ti:ltika:skameh kikwah taxkal no:, kiteteitsah ata, ke:mah. B: ¿Te:kwah? A: No: te:kehtsomah, no:. B: ¿Wa:n i:n miakeh ka:mpa cha:yetokeh o a:mo semi miakeh? A: Miakeh, miakeh ka:mpa, ka:mpa. pos yekinika mota:li:tih tepitsi:nsah, pero koma:mo se: kininpahwih, momiakiliah wa:n mowe:ita:liah ya, ke:mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A: ¿Verdad que esas hormigas negras también comen tortilla desmoronándola? B: ¿Pican? A: También muerden. B: ¿Y son muchas en donde viven o no son muchas? A: Sí son muchas, son muchas, cuando llegan por primera vez no son tantas pero si no las envenena uno, se multiplican y (por aumentar su número) se pone grande su nido, si. \fr_son 08362-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08362-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-27-a | 156.167, 176.996 \fr_n Ke:mah, katí:n i:pa kipiaya n' icha:ntsi:n, ikalekawiltsi:n kipiaya don Miguel Gutiérrez wa:n ne:n José García, wa:n, este, yehwa n' Pedro, Pedro Guzmán, wa:n Pedro Arrieta wa:n don Nacho López, nejó:n na:wi, na:wi ta:tahmeh katka, tein neh nikini:xmatik, yehwa:n sah yo:n ompa cha:nyetoyah. Pero n' ompa para nika:mpa nochi kowyoh. \fr_au MSO327 \fr_var Tzina \fr_e Sí, quien de por sí tenía su casita, sí, su casita es don Miguel Gutiérrez y José García y ya don Pedro Guzmán, Pedro Arrieta y don Nacho López, si, eran cuatro señores a quien yo los conocí y solamente ellos vivían ahí. Pero de ahí hasta más hacía acá todo era monte. \fr_son 08362-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08362-02_Tzina \fr_fuente 2011-07-25-h | 244.492, 267.717 \sig adaptarse (para morar en un cierta localidad) \osten plantas cultivadas \sig_var General \fr_n A: Bueno i:n tikihtowa i:n, i:n durazno tikpia ompa ne: kaltsi:ntan. Pero tikmattokeh ika yo:n durazno ta:taman onkak. Nika:n tehwa:n pané: a:mo semi cha:yetok ne:n durazno, pero ata nika:n kwesala:n, pos ne:n, ne: ahkwa:kopa tokni:wa:n kwa:lkwih, te:chwa:lkwiliah miak taman durazno. A:mo n'mati ke:niwki n' ta:ki i:n tein teh tikwi pahti, ox no: ihtichihchi:chi:ltik. B: I:n is... A:ah, yo:n ista:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A: Bueno el durazno del que me hablas, dices que tienes dos plantas junto a tu casa. Pero sabemos que hay varios tipos de durazno. Acá nosotros parece que no se adapta mucho, pero acá en Cuetzalan nos traen varios tipos de durazno las personas que vienen de la zona de arriba. No se cómo produce los frutos la planta que usas para medicina, si por dentro de los frutos también es rojo. B: Este, uhuh, es blanco. \fr_son 08362-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08362-02_Tzina \fr_fuente 2011-07-26-f | 424.042, 445.77 \raiz cha:n \raiz e \dt 26/Sep/2020 \rev \lx cha:yohka:n \lx_cita icha:yohka:n \lx_var General \ref 00081 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.donde.se.halla \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig lugar en donde se halla o crece mucho; lugar adecuado \osten plantas incluyendo árboles y arbustos \sig_var General \fr_n Yo:n ohololtik n' tao:ltsi:n tein nika:n tehwa:n totao:l. Wa:n tein pata:wak no: nika:n tehwa:n totao:l. Wa:n tein pitsa:wak tao:ltsí:n yo:n onkak tein más parahko ya, tikihtowah tehwa:n ka:mpa más tasese:ya ya. Tein tao:ltsí:n ompaka ne: mah tikto:kaka:n, tein de n' ompa ne:wí:n parahko nika:n a:mo ta:kiki. Wa:n tein nika:n tehwa:n tikta:ki:ltiah n' totao:l mah tikwi:kaka:n parahko mah tikto:kaka:n, a:mo ta:kiti:w. ¿Ke:yeh? Porque a:mo icha:yohka:n. Entonces, por eso yeh neh nimitsilia neh, n' tao:ltsi:n no: yetok sah ka:ni n' ta:ki. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Esos maíces son redondos, el maíz que aquí de es nosotros. Y el que es ancho, también es nuestro maíz de aquí. Y el maíz que es delgado, ese hay en tierras más altas, nosotros decimos donde hace más frío. El maíz que es de por ahí, este, digamos, el que es de por allá arriba, aquí no se da. Y el maíz que producimos aquí, si lo llevamos allá en tierras altas, no va a producir. ¿Porqué? Porque no es su lugar adecuado. Entonces, por eso yo te digo, cada maíz se encuentra solamente donde se da. \fr_son 00081-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2009-09-20-g | 1702.444, 1733.204c \fr_n Ompa sah n' onkak, nikahkwí:n tanikwa:kopa a:mo kachi, nika:n Xaltipan o nika:n Ayotzinapan a:mo mochi:wa. A:mo ke:man kanah se: kita yo:n. Mochi:wa nika:wí:n tehwa:n sah para ahkokopa. Ke:mah, a:mo ki:xmatih n' tanikwa:kopa a:mo se: ki:xmati yo:n kowit. Cada lugar ne:, etok sah n' tein mocha:mati ne:n, ma:ski kowit sah pero no: etok sah ka:mpa icha:yohka:n. Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sólo ahí hay, aquí por tierras bajas no tanto, aquí en Xaltipan o aquí en Ayotzinapan no se da. Ese en ninguna parte se ve. Se da solamente aquí con nosotros hacía las tierras altas. Sí, no lo conocen, allá abajo no se conoce este árbol. En cada lugar está lo que se adapta allí, aunque sea solamente un árbol pero solamente se encuentra donde se adapta (lit., algo como 'en su casa'). Sí. \fr_son 00081-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-24-c | 231.346, 251.129 \fr_n Nika:n icha:yohka:n xokot. A:mo no: tikwiah ok, miak ma:wilowa. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Aqui se da mucho la naranja. Ya no consumimos todo, se desperdicia bastante. \fr_son 00081-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig lugar de origen o residencia; lugar de vivir \osten personas \sig_var General \fr_n CGN-- Nijó:n no: mochi:wa tehwa:n nika:kwi:ni, a:mo n'mati ne: ka:mpa teh mocha:yohka:n ox no: mochi:wa. FRP-- Neh nocha:yohka:n, este, pané: a:mo kiye:kneki porque semi takawa:ni. CGN-- Takawa:ni semi. FRP-- Takawa:ni. Wa:n yo:n kitelna:mikini ka:mpa, mahyá: tasese:ya porque, este, a..., tein toto:nik pos n..., a:mo semi kina:miki porque pihpitsaktik ne:n ki:sa ne: xokoyo:lin. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e CGN-- Ese también se da por aquí por donde estamos nosotros, no sé allá donde tú vives si acaso también se da. FRP-- En mi lugar de residencia, este, parece que no quiere reproducirse porque hace mucho calor. CGN-- Hace mucho calor. FRP-- Hace mucho calor. Y le queda muy bien donde, parece que hace algo de frio porque, este, a..., lo que (esto es, donde) es caliente pues no le queda bien porque sale muy delgado la begonia (xokoyo:lin). \fr_son 00081-04_corp_Tzina-CGN309_faltar \fr_fuente 2012-07-31-g | 8.259, 31.107 \fr_n RMM-- Ne: kapolin niki:xmattok ke:meh te:chwa:lkwiliah nika:n, nika:n to..., tocha:yohka:n pos ki..., kiwa:lkwih, kinamakakih neli ke:meh tikihtowah pos .... JVC-- Ta:kilo:t kwa:lkwih ya, mm. RMM-- Ika mopale:wiah ya tokni:wa:n no:. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Ese capulín (un Myrsinaceae que crece en tierras altas por Zacapoaxtla y se comercializa) lo conozco, como nos lo traían aquí, aquí donde vivimos pues lo …, en nuestro pueblo pues lo traían, lo vienen a vender, es cierto lo que decimos pues …, JVC-- Ya traen el fruto, mm. RMM-- Con eso, también ya se ayuda la gente (esto es, los vendedores con sus ingresos), \fr_son 00081-05_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2010-07-28-j | 939.901, 948.463 \raiz cha:n \raiz -ka:n \nmorf En general en el náhuat de la Sierra Nororiental de Puebla se pierde una antes de , por eso cha:n + yoh + ka:n queda como cha:yohka:n. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx cha:yohkopa \lx_cita mocha:yohkopa \ref 02626 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa por.el.pueblo.de \catgr \infl \sig hacia o por el pueblo del (poseedor) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz cha:n \raiz -ko \raiz -pa \dt 05/Sep/2018 \lx chechelo:kamoh \lx_cita chechelo:kamoh \lx_var General \ref 03832 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Orchidaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada de la familia Orchideaceae. Sus bulbos se utilizan para tratar las torceduras musculares u óseas. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n chechelo:kamoh mochi:wa kowke:span, ikamohyo kwaltia ika se: mopahtia komo se: monekwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chechelo:kamoh se da en el tronco de los árboles, sus bulbos sirven para curarse si se le tuerce a uno alguna parte del cuerpo. \fr_son 03832-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz chechelo: \raiz kamoh \dt 17/Jan/2022 \lx chechelo:moto \lx_alt chechelo:mo:to \lx_cita chechelo:moto \lx_var General \ref 01051 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ardilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre alternativa del mo:to que es un tipo de ardilla que vive en los árboles, es más pequeño que el chechelo:t, aparentemente todos son del género Sciurus, de la familia Esciuridae \sig_var General \fr_n Nota:lpan nemih miak chechelo:mo:tomeh wa:n ne:chkwalia nowits. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay muchos chechelo:mo:tomeh y me comen mis chayotes. \fr_son 01051-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \semx_tipo Referente natural igual \semxref mo:to \semx_tipo Comparar \semxref chechelo:t \raiz chechelo: \raiz mo:to \ncomp En Tacuapan se utiliza moto, con vocal corta, y no mo:to como en San Miguel Tzinacapan. \rev 2020-12-15 \dt 25/May/2021 \lx chechelo:t \lx_cita chechelo:t \lx_var General \ref 06981 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ardilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo o tipos de ardillas que viven en los árboles, aparentemente todos del género Sciurus (del cual hay 12 especies en México) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: chechelo:t kikwahtok a:wa:tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa ardilla está comiendo bellotas. \fr_son 06981-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \sem Animal-mamífero \raiz chechelo: \dt 02/Sep/2020 \lx chechelo:texokot \lx_alt chechelo:texokokowit \lx_cita chechelo:texokot \lx_var General \ref 05995 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Celastraceae.Zinowiewia.integerrima \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre génerico que se usa para dos árboles que se pueden distinguir como chechelo:texokot ma:pisi:ltik y chechelo:texokot ma:pata:wak, véase abajo \sig_var General \fr_n Ne: tota:lpan tikpiah se: chechelo:texokot. No:pá:n aya:mo kineki mah tikte:xi:maka:n, kihtowa mah moskalti ok tepitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá en nuestro terreno tenemos un chechelo:texokot. Mi padre todavía no quiere que lo tumbemos, dice que crezca un poquito más. \fr_son 05995-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] chechelo:texokot ma:pisi:ltik | Zinowiewia integerrima (Turcz.) Turcz., árbol de la familia Celastraceae \osten \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig [col] chechelo:texokot ma:pata:wak Turpinia insignis (Kunth) Tul., árbol de la familia Staphyleaceae \osten \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz chechelo: \raiz te \raiz xoko \nsem En general los asesores identificaban a Zinowiewia integerrima (Turcz.) Turcz. como chechelo:texokot ma:pisi:tik. En un momento un asesor también identifico a un Quetzalia schiedeana (Loes.) Lundell como chechelo:texokot ma:pisi:tik. Pero probablemente fue un error ya que los mismos asesores dijeron que este árbol tiene los frutos alados y éste es una característica de Zinowiewia integerrima pero no de Quetzalia schiedeana. Pero los dos son de la misma familia, Celastraceae. El chechelo:texokot ma:pata:wak. \dt 02/Sep/2020 \lx chia \lx_cita kichia \lx_var General \ref 05994 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esperar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'chia' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig esperar \osten una persona a otra, o alguien para que pase un evento \sig_var General \fr_n Nika:n nikchia nokni:w. Yahki kikalpano:to noa:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí estoy esperando a mi hermano. Fue a visitar a mi tía. \fr_son 05994-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mochia) esperarse \osten p. ej., que pase un evento (es probable que este significado es un calco del español) \sig_var General \fr_n Nimochiati mah pano n' kiowit wa:n niá:s a, ka:n nikwa:lkwik nopi:kka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a esperar hasta que termine de llover para ir, no traje mi naylon. \fr_son 05994-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tachia \raiz chia \dt 03/Feb/2022 \lx chiaktik \lx_alt chaktik \lx_cita chiaktik \lx_var General \ref 00273 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grasoso \catgr Adj \deriv \sig grasoso; con mucha grasa \osten una comida que de por sí tiene grasa \sig_var General \fr_n I:n tapalo:l a:mo nikwa:s, ye:kchaktik. Okachi kwali nikwa:s yo:n kilit a:koloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta comida no me la voy a comer, está muy grasosa. Mejor me voy a comer ese quelite preparado en salsa de ajonjolín. \fr_son 00273-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref chiawa:k \raiz chia: \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx chialia \lx_cita ne:chchialia \lx_alt chalia \lx_var General \ref 07473 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa almacenarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig [col] almacenar (algo, p. ej., agua) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ka:n yetok wa:n ne:chnawatih mah nikchiali ia:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá no está y me dijo que le almacenara agua. \fr_son 07473-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref e:wilia \raiz chia \dt 11/Apr/2022 \lx chialtia \lx_cita ne:chchialtia \lx_alt chaltia \lx_var General \ref 07155 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.guardado.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig guardar (algo, como trabajo, comida, dinero) para (alguien; véase e:wilia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mokni:w ka:n ya tame:wa n' imi:lah mitschialtia tehwa, kihtowa ke kwaltsi:n titame:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano todavía no limpia su milpa. Está guardando el trabajo para tí, dice que limpias muy bien. \fr_son 07155-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia \nsem El verbo chaltia puede indicar la acción de guardar en reserva, no vendiendo ni deshaciéndose de algo a la espera de que alguien (el objeto primario del verbo) lo tome. \dt 05/Apr/2022 \lx chia:wa \lx_cita kichiawa \lx_var General \ref 03711 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrar.con.grasa \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig manchar, salpicar con grasa o una sustancia grasosa \osten tela, platos \sig_var General \fr_n A:mo xikchihchia:wa yo:n tilmah ika nikpi:kiti mo:pá:n itaxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No engrases esa servilleta (de tela) con ella voy a envolver los tacos para tu papá. \fr_son 03711-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia: \nsem No se usa este verbo chia:wa para la acción de echar grasa a una comida, por ejemplo, frijoles, para que tengan mejor sabor de grasa, ni para la acción de ponerle grasa o aceite a una máquina. \dt 17/Jan/2022 \lx chia:wakilit \lx_cita chia:wakilit \lx_var General \ref 04041 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Physalis.gracilis \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Physalis gracilis Mier y quizá otros Physalis, planta de la familia Solanaceae. Se consume asando sus hojas y tallos tiernos, sin sal \sig_var General \fr_n Nomi:lah ixwak miak chia:wakilit. Miak tokni:wa:n ne:chtahtaniah wa:n nikinintayo:kolia mah kikwa:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa germinó mucho chia:wakilit. Muchas personas me lo piden y se lo regalo para que se lo coman. \fr_son 04041-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hojas \sem Planta \raiz chia:wa \raiz kil \dt 17/Jan/2022 \lx chi:a:wakilit \lx_cita chia:wakilit \lx_var General \ref 02365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Physalis.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Physalis sp., planta de la familia Solanaceae. Se usa para tratar el dolor de muelas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chia:wakilit mochi:wa mi:lah wa:n telwe:lik se: kikwa tamanal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chia:wakilit se da en la milpa y es muy sabroso al comerlo hervido. \fr_son 02365-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semxref tanokwilpahxiwit \semx_tipo Referente natural igual \raiz chia:wa \raiz kil \nsem Aparentemente el nombre chi:chia:wakilit se usa porque esta planta se parece mucho a otro Physalis que se llama simplemente chia:wakilit. La reduplicación con vocal larga de la primera sílaba indica algo como chia:wakilit falso o parecido al chia:wakilit. El chi:chia:wakilit tiene las hojas más pubescentes que el chia:wakilit. \dt 13/May/2021 \lx chia:wapa:pa:lo:t \lx_cita chia:wapa:pa:lo:t \lx_alt cha:wapa:pa:lo:t \lx_var General \ref 02764 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palomilla.nocturna \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico a todas las palomillas nocturnas, insectos de la orden Lepidoptera \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chia:wapa:pa:lo:meh ki:sah yowak. To:naya:n mose:wiah, mopepechowah tepa:nke:span. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las palomillas salen en la noche. En el día descansan se pegan en la pared. \fr_son 02764-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Comparar \semxref pa:pa:lo:t \raiz chia:wa \raiz pa:pa:lo: \dt 31/May/2021 \lx chia:waya \lx_cita chia:waya \lx_var General \ref 07812 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.grasoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig quedar grasoso (un caldo a la que se le ve la grasa como flotando sobre la superficie, o una comida a la que se le echó mucha grasa, manteca) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mah a:mo semi chia:waya n' tapalo:l koma:mo a:mo kikwa:skeh mokni:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que no sea muy grasosa la comida, de lo contrario (esto es, si es grasosa) tus hermanos no se la van a comer. \fr_son 07812-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia: \dt 22/Sep/2020 \lx chi:chi \lx_cita chi:chi \lx_var General \ref 03878 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mamar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'chi:chi' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mamar \osten cualquier mamífero, la leche de su mamá \sig_var General \fr_n Ke:man nemik nokni:w, a:mo niman pe:wak chi:chi. Sayoh cho:kaya. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando nació mi hermano, no empezó a mamar luego. Sólo lloraba. \fr_son 03878-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:chi \dt 17/Jan/2022 \lx chi:chi \lx_cita kichi:chi \lx_var General \ref 00062 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amamantarse.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'chi:chi' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tomar leche del pecho de; aceptar pecho de \osten de una mujer, de un animal hembra que tiene leche \sig_var General \fr_n Noa:wi kichi:chitia:ya mopili wa:n ka:n kichi:chik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi tía quiso darle de mamar a tu hijo y no aceptó el pecho (de mi tia). \fr_son 00062-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pipi:na \semxref chichi:na \raiz chi:chi \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx chichi:k \lx_cita chichi:k \lx_var General \ref 01417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amargo \catgr Adj \deriv \sig amargo (medicina, algunas plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pahti chichi:k yeh ika i:n pili ka:n kineki tai:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta medicina es amarga, por eso el niño no se lo quiere tomar. \fr_son 01417-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sabor \raiz chichi: \dt 29/Mar/2021 \lx chichi:k \lx_cita ichichi:k \lx_var Tzina \ref 08355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bisabuelo/a \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig bisabuelo a bisabuela \sig_var Tzina \fr_n Ke:man mikik nochichi:k, neh nikpiaya kaxto:lxiwit. Nowe:ina:n wa:n ikni:wa:n teltayo:koyakeh. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se murió mi bisabuelo, yo tenía quince años. Mi abuelita y sus hermanos se pusieron muy tristes. \fr_son 08355-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \nsem Aunque es una palabra poco usada ocurre una vez en el corpus de grabaciones con el sentido, aparentemente, de 'bisabuelo' (aunque fue mal pronunciado como nochichi:w. Nótese que en varios pueblos pi:to:n o pito:ntsi:n (nota la diferencia en cantidad vocálica) se usa para bisabuelo y bisabuela. Puede ser que antiguamente se usaba pi:to:n para 'bisabuela' y chichi:k para 'bisabuelo', pero este es solamente una suposición. \raiz chichi: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx chichi:k sakat \lx_cita chichi:k sakat \lx_var General \ref 01638 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease sakat \raiz chichi: \raiz saka \dt 15/Apr/2021 \lx chichi:k tapi:ts \lx_cita chichi:k tapi:ts \lx_var General \ref 03685 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de planta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada. Su tallo es hueco y sirve como silbato, es de sabor amargo \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chichi:k tapi:ts mochi:wa ohte:noh. Ihwa:k selik n' i:kowyo kwali pi:chi, sayoh ke chichi:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chichi:ktapi:ts se da a la orilla del camino. Cuando su tallo está tierno puede silbarse, sólo que es amargo. \fr_son 03685-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz chichi: \raiz pi:ts \nsem Hay dos plantas que se conocen como silbatos. El primero, a menudo llamado ta:tapi:ts (aunque Hermelinda Salazar lo conoce como kowa:tapi:ts) es Spananthe paniculata Jacq., de la familia Apiaceae. El segundo es Philodendron inaequilaterum Liebm., conocido generalmente por kowa:tapi:ts. No está claro que es el chichi:k tapi:ts. \dt 17/Jan/2022 \lx chichi:ka:t \lx_cita chichi:ka:t \lx_var General \ref 06636 (duda) para CSC este nombre recibe especialmente a la cerveza \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bebida.alcoholica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig bebida alcoholica (que está embotellada o de marca) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ilwichi:wati. Pero a:mo niá:s nikalpano:ti:w, ka:n nikpia tomi:n para nikowas n' chichi:ka:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene fiesta. Pero no lo voy a acompañar, no tengo dinero para comprar bebida alcohólica. \fr_son 06636-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Bebida \semx_tipo Comparar \semxref koko:ka:t \raiz chichi: \raiz a: \dt 14/Feb/2022 \lx chichikil \lx_cita chichikil \lx_alt chichikiltik \lx_var General \ref 04156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demacrado \catgr Adj \deriv \sig demacrado; muy flaco \osten personas, animales, por mal tratado o descuidado \sig_var General \fr_n Ya:lwa nika:n nentoya se: itskwintsi:n ye:kchichikiltik. Nikmakak taxkal ka:n kikwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer aqui anduvo un perrito muy flaco. Le di tortilla y no se la comió. \fr_son 04156-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiki \nsem La palabra chichikil se puede utilizar en describir tanto a personas como a animales, pero como tiene un sentido pejorativo, no se le dice directamente a una persona. \ncomp En el náhuatl clásico existe la palabra chichiquiliui que Rémi Siméon define como 'engruesar' y da como ejemplo chichiquiliui in toctli 'la caña del maíz comienza a endurecerse'. \dt 18/Jan/2022 \lx chichikilowa \lx_cita mochichikilowa \lx_var General \ref 05496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.esfuerzo \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : hacer esfuerzo \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kineki kiahokwis i:n tet, neli mochichikilowa wa:n i:pa ka:n kixi:ko:s ta: teleti:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño quiere levantar esta piedra, hace mucho esfuerzo pero de todos modos no la va a aguantar porque está muy pesado. \fr_son 05496-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chikil \dt 11/Apr/2022 \lx chichikiltik \lx_cita chichikiltik \lx_var General \ref 04169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demacrado \catgr Adj \deriv \sig demacrado, muy flaco \osten por enfermedad o no comer \sig_var General \fr_n Nikpia se: istkwinti nochipa ye:kchichikiltik. A:mo takwa ma:ski se: kitamaka. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un perro que siempre está muy flaco. No come aunque se le da de comer. \fr_son 04169-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chikil \dt 18/Jan/2022 \lx chi:chikitet \lx_cita chi:chikitet \ref 07884 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig Según Anastacio Nicolás, la semilla de nexkihit también se llama ch?chikitet, que se usan en las sonajas de mohchi \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \nota En la grabacion de Ernesto Vazquez y Anastacio Nicolas, Tzina_Botan_JVC313-AND308_mohchi-Cucurbitaceae_2012-07-27-j.wav lo menciona \dt 08/Oct/2018 \lx chichi:kka \lx_cita ichichi:kka \lx_var General \ref 02083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hiel \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hiel \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo xikwala:nti mo:má:n , topo:nis n' ichichi:kka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e No hagas enojar a tu mamá, le vaya a reventar su hiel! \fr_son 02083-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chichi (2) \dt 06/May/2021 \lx chi:chikka:ikniw \lx_cita ichi:chikaikniw \lx_var Tzina \ref 08359 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hermano/a.legítimo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hermano/a legítimo, siendo del mismo padre y madre, no medio hermano \sig_var Tzina \fr_n Ne ta:kat ichichi:kkainiw ne: siwat, semi iwkitik, wa:n se: sah inimpopa:n wa:n ininmoma:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquél hombre es hermano legítimo de aquella mujer, se parece mucho (a ella), además tienen la misma madre y padre. \fr_son 08359-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra fue utilizada en conversación por Enrique Vázquez Chanico de San Miguel Tzinacapan en una conversación acerca de takpaikniw. No es muy común pero en este contexto fue utilizada para distinguir hermanos de los mismos padres de medio hermanos, que comparten solamente un padre. Otras personas presentes dijeron que no usan esta palabra pero que si la entienden bien. \raiz chi:chi \raiz ikniw \dt 26/Sep/2020 \rev \lx chichi:kkwamekat \lx_cita chichi:kkwamekat \lx_var General \ref 07161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada. Sirve para tratar la bilis \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chichi:kkwamekat mochi:wa kowtah, kihtowah kwali kipahtia bilis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chichi:kkwamekat se da en el monte, dicen que puede curar la bilis. \fr_son 07161-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \raiz chichi: \raiz kow \raiz meka \dt 04/Sep/2020 \lx chichi:kxiwit \lx_cita chichi:kxiwit \lx_var General \ref 05923 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.dos.especies \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Critonia sexangularis (Klatt) R.M. King & H. Rob., planta de la familia Asteraceae cuyas hojas se usan para tratar la bilis \sig_var Tzina \fr_n Yo:n chichi:kxiwit se: kito:ka kaltsi:ntan wa:n ihsiwka miakia. Ihwa:k te:kokoh se: iihtik kwali se: tai. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Chichi:kxiwit se siembra cerca de la casa y rápidamente se multiplica. Cuando a uno le duele el estómago se puede tomar. \fr_son 05923-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig Neurolaena lobata (L.) R. Br. ex Cass., planta de la familia Asteraceae que se usa hervida para bañar a los perros con sarna \sig_var Tacua \fr_n Ke:man yo:n itskwinti sa:rnahti kwali ika se: kia:ltia ika yo:n chichi:kxiwit wa:n pahti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando un perro tiene sarna, es bueno bañarlo agua del chichi:kxiwit (Neurolaena lobata) hervida y se cura. \fr_son 05923-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz chichi: \raiz xiw \nsem Aparentemente hay suficiente variedad en la identidad de la planta llamada chichi:kxiwit. Una especie así llamada (por Ernesto Vázquez, de San Miguel Tzinacapan) es Critonia sexangularis (Klatt) R.M. King & H. Rob. Otra plantas es Neurolaena lobata (L.) R. Br. ex Cass. (llamada así por Ceferino Salgado Castañeda, de Tacuapan). \dt 02/Sep/2020 \lx chi:chi:la:chi:petik \lx_cita chi:chi:la:chi:petik \lx_var General \ref 08488 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Color \raiz chi:l \raiz a: \raiz chi:pe (?) \raiz2 chi:chi:l \dt 15/Aug/2018 \lx chi:chi:la:lsimit \lx_cita chi:chi:la:lsimit \lx_var General \ref 05932 (duda) no aparece en el corpus y CSC sólo usa a:ltsimit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Vespidae.Polistinae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de Vespidae (avispa) roja no identificada de la subfamilia Polistinae \sig_var Tzina \fr_n Ne: xokoma:pan mota:lihkeh seki chi:chi:la:ltsimitmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En las ramas de ese naranjo pusieron su nido unas avispas rojas. \fr_son 05932-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Discusión \semxref a:lsimit \raiz chi:l \raiz a: \raiz simi \dt 12/May/2020 \lx chi:chi:lawakat \lx_cita chi:chi:lawakat \lx_alt chi:chi:lawakakowit \lx_var General \ref 00082 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig árbol de la familia Lauraceae, todavía no identificado. Su madera sirve para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa telehekak ta: *hasta** kima:yow se: chi:chi:lawakat ihkaya nomi:lah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer hizo mucho viento pues tumbó un chi:chi:lawakat que estaba en mi milpa. \fr_son 00082-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz chi:l \raiz awaka \nsem Ceferino Salgado surgirió que posiblemente chi:chi:lawakat es el mismo que xi:kalawakat porque los frutos de este último se ponen rojizos al madurar una vez cosechada. Dos colectas fueron nombradas xi:kalawakat por varios asesores: Persea americana Mill. y Persea cinerascens Blake. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx chi:chi:layoh \lx_cita chi:chi:layoh \lx_var General \ref 00745 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cucurbitaceae.Sicana.odorifera \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Sicana odorifera (Vell.) Naudin, planta cultivada de la familia Cucurbitaceae, llamada en español 'calabaza roja', refiere tanto al fruto comestible como a la planta misma. \sig_var General \fr_n Yo:n chi:chi:layoh kito:kah ka:mpa takawa:ni. Ihwa:k ta:ki kiwa:lkwih kwesala:n kinamakakih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La calabaza roja la siembran donde hace calor. Cuando produce la traen a vender a Cuetzalan. \fr_son 00745-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz chi:l \raiz ayoh \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx chi:chi:lchalawih \lx_cita chi:chi:lchalawih \lx_var General \ref 02889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosea.Inga.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Inga sp., árbol de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae, se considera como un tipo de chalawih o kwomekachalawih el otro tipo siendo el ista:k chalawih. El chi:chi:lchalawih se usa para leña, su fruto es comestible. \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech kahbe:ntah mochi:wa chi:chi:lchalawih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el cafetal se da el chi:chi:lchalawih. \fr_son 02889-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \semx_tipo Discusión \semxref chalawih \raiz chi:l \raiz chalawih \dt 03/Jun/2021 \lx chi:chi:le:waltia \lx_cita kichi:chi:le:waltia \lx_var General \ref 02836 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.enrojecido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar enrojecido \osten p. ej., como hace la jamaica al remojarla en agua \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah eski i:xki:sa, kichi:chi:le:waltih a:t, ¡A:mo iwa:n xiknelo n' ista:ktilmah! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela seguramente se despinta, la dejó roja (al despintarse) el agua. ¡No la revuelvas con la ropa blanca! \fr_son 02836-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l aiz e:wV \dt 17/Jul/2021 \lx chi:chi:le:wi \lx_cita chi:chi:le:wi \lx_var General \ref 07865 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enrojecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig enrojecersele \osten p. ej., los cachetes por el calor o frío \sig_var General \fr_n Ke:man no:má:n tisi nochipa chi:chi:le:wi i kah kantipan. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi mamá echa tortillas siempre se le ponen rojos los cachetes. \fr_son 07865-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tachi:chi:le:wi) enrojecerse el cielo \osten al amanecer o por otro fenómeno que no sea la salida o puesto del sol \sig_var General \fr_n Ekintsi:n sepa to:nati kwaltsi:n ta: tachi:chi:le:wtok n' tane:siko. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hoy de nuevo hará buen sol pues el cielo amaneció enrojecido. \fr_son 07865-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref esyowa \raiz chi:l \dt 04/May/2021 \lx chichi:lia \lx_cita kichichi:lia \lx_var General \ref 00895 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.amargo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer amargo; provocar amargarse \osten p. ej., una fruta o algo comestible \sig_var General \fr_n Ke:man tiktehtekis n' pio xikitas mah a:mo pitsi:ni n' ichichi:kka koma:mo kichichi:li:s n' nakat. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando destaces el pollo te fijas que no se le reviente su vesícula biliar porque si ocurre esto va a amargar la carne. \fr_son 00895-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mochichi:lia) quedarse embarrado con algo amargo \osten \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n para se: kichipa:was yo:n no: semi miak, miak nijó:n se:, se: kimati ki:ní:n mah se: kichipa:was, komo a:mo se: kimati pos se: mo..., mochichi:li:s sah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Eso para limpiarlo ese es mucho también, es mucho eso este…, hay que saber como limpiarlo, si no sabe uno pues…, nada más uno se queda embarrada con la pulpa amarga. \fr_son 00895-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-07-27-j | 693.367, 702.73 \raiz chichi: \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx chi:chi:lka:ka:lo:xo:chit \lx_cita chi:chi:lka:ka:lo:xo:chit \ref 04051 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ka:ka:lo:xo:chit \sem Planta \raiz chi:l \raiz ka:ka:lo \raiz xo:chi \nsem La forma chi:chi:lka:ka:lo:xo:chit es una alternativa a ka:ka:lo:xo:chit chi:chi:ltik, una variante de Plumeria rubra L. \dt 08/Oct/2018 \lx chi:chi:lkapolin \lx_cita chi:chi:lkapolin \lx_alt chi:chi:lxoko:kkapolin \lx_var General \ref 07633 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Myrsinaceae.Parathesis.prychotriodes \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Parathesis prychotriodes Lundell, arbusto de la familia Myrsinaceae. Los frutos se comen, incluso por algunas aves, y la madera se usa para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xoko:k kapolin kwali ika se: kichi:wa ato:l, ihwa:k chika:waya wa:n oksi se: kiteki wa:n kwaltsi:n kahwiya:lia n' ato:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con el capulín xoko:k kapolin se puede hacer atole, cuando ya no es tierna y se madura se corta y le da buen sabor al atole. \fr_son 07633-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz chi:l \raiz kapol \dt 16/Sep/2020 \lx chi:chi:lkokopahxiwit \lx_cita chi:chi:lkokopahxiwit \lx_var General \ref 02397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Amaranthaceae.Iresine.herbstii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Iresine herbstii, planta de la familia Amaranthaceae. Sus hojas son de color rosa mexicano, sirven para tratar la erisipela \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chi:chilkokopahxiwit mochi:wa kaltsi:ntan sayoh moneki mah se: kito:ka, kihtowah semi kwali pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chi:chi:lkokopahxiwit se da cerca de la casa sólo se requiere que se siembre, dicen que es muy buena medicina. \fr_son 02397-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref chi:chi:lkokot \raiz chi:l \raiz koko \raiz pah \raiz xiw \dt 13/May/2021 \lx chi:chi:lkokot \lx_cita chi:chi:lkokot \lx_var General \ref 05660 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa erisipela \catgr N1 \infl \sig erisipela, una enfermedad o inflección de la piel \osten \sig_var General \fr_n Ne: wehkaw miak tokniwa:n kihtowah kinkwia yo:n chi:chilkokot. A:man a:mo onkak ok yo:n kokolis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace muchos años dicen que muchas personas padecían de la erisipela. Ahora ya no existe esa enfermedad. \fr_son 05660-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz chi:l \raiz koko \raiz2 chi:chi:l \dt 12/Apr/2022 \lx chi:chi:lkowit \lx_cita chi:chi:lkowit \lx_var General \ref 06344 (duda) preguntar cuál es porque no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada, tal vez sirva para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikwahkowito, nikwa:lkwik nochi chi:chi:lkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a leñar, traje pura madera de chi:chi:lkowit. \fr_son 06344-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz chi:l \raiz kow \nota Este nombre no es muy común. Eleuterio lo había escuchado solamente de Rubén Macario; su papá no conocía este nombre, ni Eleuterio. Hay que investigar más al fondo. \dt 19/May/2020 \lx chi:chi:lpahpata \lx_cita chi:chi:lpahpata \lx_var General \ref 06191 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Musaceae.Musa.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Musa sp., planta de la familia Musaceae, llamado en español ''plátano morado'. Sus frutos se comen crudos. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: we:ixola:l kikowah n' iiswayo n' chi:chi:lpahpata, yeh ika a:man miak tokni:wa:n kito:kah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la ciudad compran las hojas de plátano morado, es por eso que ahora muchas personas lo siembran. \fr_son 06191-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz chi:l \nsem Véase pahpata para una lista de todas las variedades de plátano. \dt 15/May/2020 \lx chi:chi:lpalo:mah \lx_cita chi:chi:lpalo:mah \lx_var General \ref 05666 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Columbidae.Leptotila.verreauxi \catgr Sust \infl \sig probablement Leptotila verreauxi, paloma de la familia Columbidae, así llamada por sus patas rojizas; es comestible \osten \sig_var Tacua \fr_n Nitamekawihtok ne: kowtah wa:n ye:wa kwalka:n nitachiato i:pa mokwik a se: chi:chi:lpalo:mah, yo:n tein metschihchi:chi:ltik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tengo puestas unas trampas allá en el monte y hoy en la mañana que fui a revisar ya se había atrapado una chi:chi:lpalo:mah, esa paloma de patas rojizas. \fr_son 05666-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \nsem Según Ceferino Salgado hay 5 tipos de paloma: chi:chi:lpalo:mah, una paloma rojiza de patas rojizas; nextikpalo:mah, una paloma gris de patas grises; ixta:wa:nka:t, una paloma que abunda en la zona baja, después de Tecuantepec, Veracruz; ihtikoko:k una paloma llamada localmente 'torcaza'; y finalmente torowi:tah, paloma llamada localmente 'tórtola'. Las identificaciones científicas de estas no son claras. \dt 12/Apr/2022 \lx chi:chi:lpi:na:wits \lx_cita chi:chi:lpi:na:wits \lx_alt chi:chi:lwits \lx_var General \ref 07610 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Mimosoideae.Mimosa.somnians \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mimosa somnians Humb. & Bonpl. ex Willd. var. somnians, planta de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae. Es una maleza sin uso alguno \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chichi:lpina:wits semi pisi:ltik n' iwitsyo wa:n ixo:chio iwkitik ke:meh pina:wits i:xochio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chichi:lpina:wits tiene las espinas muy pequeñas y sus flores son similares a las flores de la vergonzosa. \fr_son 07610-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref pi:na:wits \semxref chi:chi:lwits \semx_tipo Referente natural igual \raiz chi:l \raiz pi:na: \raiz wits \dt 14/Sep/2020 \lx chi:chi:lsokit \lx_cita chi:chi:lsokit \lx_var General \ref 05732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barro.rojo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig barro rojo; hay dos tipos uno arcilloso que se usa para hacer adobloc y otro pegajoso, sin uso \sig_var General \fr_n Komo n' ista:ktilmah kipah chi:chilsokit a:mo semi ki:sa ok. Moka:wa mahyá: kostik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si las telas blancas se impregnan (se tiñen o se manchan) de barro rojo, ya no sale fácilmente. Queda como amarillenta. \fr_son 05732-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz soki \nota Checar los usos del barro rojo \dt 12/Apr/2022 \lx chi:chi:lte:mpala:n \lx_cita chi:chi:lte:mpala:n \ref 07950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz chi:l \raiz te:m \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx chi:chi:ltet \lx_cita chi:chi:ltet \lx_var Tacua \ref 08393 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.piedra.rojiza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra rojiza, grande que se van deshaciendo. Abunda en los caminos y orillas de carretera por Tecpancingo, municipio de Jonotla, Puebla. \sig_var Tacua \fr_n Ne: ohti tein yowi Tecpancingo a:mo semi taowihka:ntia ke:man kiowi porke chi:chilteyoh. Onkak miak chi:chi:ltet. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El camino que va hacia Tecpancingo no se hace tan feo en los tiempos de lluvia porque abunda la piedra rojiza. Hay mucha piedra rojiza. \fr_son 08393-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \raiz chi:l \raiz te \raiz2 chi:chi:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx chi:chi:ltik \lx_cita chi:chi:ltik \lx_var General \ref 05931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rojo \catgr Adj \deriv \sig rojo \osten color de telas, papel, tierra, flores \sig_var General \fr_n Ya:lwa nimokowilih se: nokwe:i chi:chi:ltik wa:n se: kostik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me compré una falda roja y otra amarilla. \fr_son 05931-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz chi:l \dt 12/May/2020 \lx chi:chi:ltsi:katik \lx_cita chi:chi:ltsi:katik \lx_var General \ref 01287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.tierra.rojiza \catgr Adj \deriv \infl \sig color entre rojizo y café \sig_var General \fr_n EGS-- ¿Wa:n i:n chikna:w kachi we:i? JVC-- Yeh we:i, chikna:w we:i, mahyá: we:ia:lsimit wa:n chi:chi:ltik, tsi..., chi:chi:l..., chi:chi:ltsi:katik, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- ¿Y el chikna:w es algo grande? EVC-- Ese es grande, el chikna:w es grande, se parece al we:ia:lsimit y es rojo, el rojo oscuro, sí. \fr_son 01287-01_Pend \fr_fuente 2010-07-30-z | 161.005, 170.13 \nsem El chikna:w aparentemente es un Pompilidae (ha sido colectado pero todavía no identificado). El color es un rojo como tsi:kat que puede referirse tanto a la Atta mexicana o bien al maíz rojo. Viendo los colores Munsell parece que el color que bien puede corresponder más cercanamente al chi:chi:ltsikatik: 7.5R3/8-10 y 7.5R2/8. \raiz chi:l \raiz tsi:ka \raiz chi:l \dt 21/Mar/2021 \rev \lx chi:chi:lwi:ltsi:n \lx_cita chi:chi:lwi:ltsi:n \lx_var General \ref 00856 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Columbidae.Leptotila.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig paloma, ave de la familia Columbidae, Leptotila spp., probablemente cubriendo tanto Leptotila verreauxi (paloma arroyera) como Leptotila plumbeiceps (paloma cabecigris) \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Animal-ave \semx_tipo Referente natural igual \semxref tepe:wi:ltsi:n \semxref nextikwi:ltsi:n \raiz nex \raiz wi:l \dt 05/Apr/2021 \lx chi:chi:lwits \lx_cita chi:chi:lwits \lx_var General \ref 03865 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease chi:chi:lpi:na:wits \sem Planta \raiz chi:l \raiz wits \dt 13/Jan/2022 \lx chichime:kohemo:l \lx_cita chichime:kohemo:l \lx_var General \ref 03808 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijol.con.Peperomia.peltilimba \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Comida \raiz chichime:koh \raiz e \raiz mo:l \raiz2 emo:l \dt 01/Oct/2018 \lx chichi:na \lx_cita kichichi:na \lx_var General \ref 06972 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa absorber \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig absorber (un líquido, p. ej., una tela, papel, cartón, tierra) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ta:lnex kichichi:na n' a:t, ma:ski kiowi sepa wa:ktik moka:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El polvo (tierra desmoronada) absorbe el agua, aunque llueva otra vez queda seca (la tierra). \fr_son 06972-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig surtir efecto (al tomar aguardiante, cerveza u cualquier bebida alcóholica, veneno) $$ \sig_var 1-Xalti \fr_n Pero de, komo i:pa pano:k nochi pahti kinchichi:n ya, a:mo teh, a:mo teh pasa:rowa ok. \fr_au AJH303 \lx_var General \fr_e Pero si el veneno ya surtió efecto en las acamayas, ya no pasa nada. \fr_son 06972-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tachichi:na) fumar \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mopili tachichi:na ke:man teh a:mo tietok. Kachi kwali xikwika mah a:mo moka:wa ise:lti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo fuma cuando tu no estás. Es mejor que lo lleves de compania, que no se quede solo. \fr_son 06972-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:na \dt 14/Feb/2022 \lx chichinahwia:ya \lx_cita chichinahwia:ya \lx_var General \ref 07935 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.olor.a.quemado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \sig agarrar un olor a quemado (particularmente comida que se queme ligeramente, quedando impregnado con el olor) \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- Wa:n kitehtekiah ihkwi:ntsitsi:n wa:n pos kita:lilia:yah, ye:kkwaltsi:n ... wa:n a veces kitapechtia:yah no: tepitsi:n para a:mo tata. B-- Mm. Para a:mo tata. A-- Porque de tata a:mo no: igual, chi..., siempre chichinahwia:ya ya. B-- Ka:n ta: chichintsohya:ya. A-- Chichinahwia:..., [chichin]ahwia:ya wa:n después a:mo, a:mo igual we:lik ok. B-- Ka:n se: kwe:lilia ok. \fr_au AND308, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A-- Lo cortaban así de este tamaño y se los colocaban (al fondo de una olla, los camotes de kowkamoh, Manihot esculenta), es muy bonito y a veces le ponían base para que no se quemaran. B-- Mm, para que no se quemen. A—Pues si se queman ya no saben igual de sabroso, pues siempre salen con olor a quemado. B—Pues sí, salen con olor a quemado. A—Saben a olor a quemado, con olor a quemado y después ya no saben sabrosos. B—Ya no los saborea uno. \fr_son 07935-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07935_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-30-c | 536.598 \semx_tipo Sinónimo \semxref chichinatsohya:ya \raiz china \raiz ahwia: \nsem La palabra chichinahwia:ya y su derivado adjetival chichintsohya:k refiere a un objeto material que se impregna de un olor a quemado. Puede ser comida como tortilla o atole, o también ropa o tela. \nmorf Aparentemente no se usa o casi no se usa la forma plural. \dt 22/Sep/2020 \lx chichinaka \lx_cita chichinaka \lx_var General \ref 03448 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.ardor \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir ardor en la piel \osten generalmente sobre una herida o grano, p. ej., al echarle alcohol \sig_var General \fr_n Ka:n xikte:kili alcohol mokoko, chichinakas wa:n ticho:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No le eches alcohol al grano (que está sobre tu cuerpo), te va arder y vas a llorar. \fr_son 03448-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tata \raiz chi:na \dt 06/Jan/2022 \lx chichinawi \lx_alt chichinowi \lx_cita chichinawi \lx_var General \ref 02442 (duda) para el primer ejemplo usar uno del corus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chamuscarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig quemarse (papel, basura, pasto) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mah chichinawi nochi yo:n tahsol, koma:mo tamo:yo:yowas \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que se queme toda esa basura, si no va a haber muchos moscos. \fr_son 02442-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig secarse (árboles, plantas y árbustos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tasekwetsi nochi chichinawih n' kowmeh, seki seliah ok wa:n seki iwki wa:kih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando cae la nieve todos los árboles se secan (se queman por el frío), algunos todavia enverdecen y algunos ya así se secan. \fr_son 02442-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tata \raiz china \dt 17/May/2021 \lx chichinkoto:n \lx_cita chichinkoto:n \ref 06281 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n wa:n makia:yah a:mo ke:meh a:xka:n tikwih miak taman onkak para te..., cuando tasese:ya, ihwa:k kikwiah ki..., kilwiah mono:tsaya chichinkoto:n wa:n koma:mo nohjó:n kiliah pi:ntohkoto:n \fr_au \fr_var \fr_e y abundaban, no como en la actualidad que ocupamos muchas cosas para…, cuando hace frío, en ese tiempo usaban…, le decían chichinkoto:n si no, otro que le llamaban pi:ntohkot:n . \sig 2010-07-13- historia de vida de andres Martin al minuto 3 \fr_n \fr_au \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx chichinowa \lx_cita kichichinowa \lx_var General \ref 04869 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quemar \osten basura, ropa, papel \sig_var General \fr_n Neh nikihita notahsol, tein pala:ni nikte:ma nomi:lah wa:n tein a:mo nikchichinowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo separo la basura, el orgánico lo echo a mi milpa y lo que no (se descompone), lo quemo. \fr_son 04869-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig chamuscar \osten p. ej., con bagazo de caña, pollo, cerdo, tlacuache despues de estar muerto, y en el caso de los pollos, desplumados, para eliminar el pelo \sig_var General \fr_n Nikonkwia nakat wa:n ka:n ya tei, ekin pe:wa kichiochinowah n' pitsot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Iba a traer la carne pero todavia no está lista, apenas empiezan a chamuscar el marrano. \fr_son 04869-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quemar o provocar que se marchite \osten pesticida a una planta que no la mata, así sigue produciendo frutos \sig_var General \fr_n Onkak pahti tein a:mo kiwa:tsa yo:n chochopih, sayoh kichichinowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hay herbicidas que no secan la pata de vaca (Bauhinia chapulhuacania Wund.), solamente la deja quemada (marchitada). \fr_son 04869-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatia \semxref ihchinowa \raiz chinV \nmorf Para una discusión de la presencia y ausencia de /h/ en los verbos chichinowa (kichichinowa) y ihchinowa (tahchinowa) véase ihchinowa. El verbo ihchinowa se usa, siempre con el prefijo de objeto no referencial ta- para indicar 'quemar pasto o rastrojo en el campo (en preparación para sembrar)'. \nota Checar diferencia entre chichinowa and tatia. \dt 24/Jan/2022 \lx chichinowilia \lx_cita kichichinowilia \lx_var General \ref 02171 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quemar (basura, ropa) de o en perjuicio de \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kichichinowilih nokni:w ia:ya:w, molwih kitamo:tati a wa:n kikwiskia ok.. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana quemó (como si fuera basura) la cobija de mi hermano, pensó que ya la iba a tirar y todavia la iba a ocupar. \fr_son 02171-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatilia \raiz chinV \nmorf Véase tahchinowilia y, para una discusión de la presencia o ausencia de /h/: kichichinowa y tahchinowa véase ihchinowa. \dt 09/May/2021 \lx chichintik \lx_cita chichintik \lx_var General \ref 07426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.pardo.marrón \catgr Adj \deriv \sig color pardo marrón o de café medio oscuro \sig_var General \fr_n Chokoymeh te:kwah, chi:chi:lchokoy wa:n se: ista:kchokoy wa:n se me:kohchokoy, nejó:n, miakeh wa:n e:yin nojó:n chokoymeh wa:n oksé: tein más, tein kiliah ta:lchokoy. Nojó:n chichintik, chichintik, chichintik, chichintik, nejó:n ta:lpan momatis, se: kowit , se: arconcito. Ompa se: kita. Ompa ike:span etok ompa nejó:n, ompa sah, a:mo se: mocuida:rowa komo se: tame:wtok, ompa te:..., ompa te:kwa. \fr_au PSC320 \fr_var Zilte \fr_e Los borreguillos urticantes son el borreguillo rojo y el borreguillo blanco y otro es el rayado, este, son muchos y son tres los borreguillos y otro más es el que le llaman borreguillo de tierra (ta:lchokoy). Ése es de color marrón pardo, marrón pardo, marrón pardo, marrón pardo, éste acostumbra a vivir en el suelo, en un palo, en un arconcito. Ahí lo ve uno. Está en la superficie, ahí nada más, si uno no se cuida cuando está desyerbando (uno se hace contacto con el borreguillo) pica. \fr_son 07426-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07426-01_Zilte \fr_fuente 2010-07-20-e | 458.153, 482.513 \fr_n AGA-- ¿A:mo motapalwihtani ok? Yeh ika yo:n mahyá:, seko mahyá: chikola:tik o mahyá: GVJ-- A:mo. Ehe. Mahyá: chichintik. AGA-- Chichintik. GVJ-- Entó:s para se: cuando, se: kipa:kati entó:s se: kipa:ka ika, bien tekixkit oso, oso kwahnex. Se: kipa:ta itech se: teisá tapalkat wa:n entó:s ne: kwaltsi:n moi:xte:ka wa:n entó:s se: kite:kilia ya ne:n, ne:n ma:mal, toni yo:ni nopalte:l. \fr_au GVJ306 \fr_var Ctama \fr_e AGA-- ¿Ya no hay necesidad de pintarlo (el algodón que se llama koyo:ichkat? Es por eso que se va así como, en la otra cara de la tela es como chocolate o se parece GVJ-- No. Ehe. Es como color de tierra parda. AGA-- Parda. GVJ-- Entonces para cuando se, se va a lavar, se lava, bien puede ser con tequesquite o, o con ceniza, se disuelve en un traste y entonces después de que se asienta bien, entonces ya se le echa el agua al tejido que se usa para cargar a los niños (llamado ma:mal), o a lo qué es mi bolsa. \fr_son 07426-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07426-01_Ctama \fr_fuente 2008-09-10-c | 137.67, 161.756 \sem Color \raiz chin (?) \raiz El chichintik refiere a un color como de tierra natural que es entre pardo y marron. En el sistema Munsell se identificaron los siguientes códigos como asociados con placas de este color: 5YR5/4-8; 5YR4/4-8; 5YR3/4-6; 7.5YR5/4-8; 7.5YR4/4-8; 7.5YR3/4-6 10YR6/4-6; 10YR5/4-6;10YR4/4-6 2.5Y5/4-6; 2.5Y4/6 y ninguno de 5Y. \dt 08/Sep/2020 \rev \lx chichintsohya:k \lx_cita chichintsohya:k \lx_var General \ref 07579 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.quemado \catgr Adj \deriv \sig con olor a quemado \sig_var 1-Tzina \fr_n Mah kwali kichihchi:wa sah n' a:kin wa:n soh n' a:kin, a:kin kimana n' ato:l, mah a:mo kipanketsa wa:n ne:wí:n yowi ne:nemiti sanoke mah ki..., ompa itsi:ntan iato:lko:n eto, mah kima:ma:nelo wa:n para a:mo motsi:nta:li:s, komo motsi:nta:lih n' a:to:l a:mo we:lik, chichintsohya:k. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Quien prepara, que lo prepare bien, que no ponga la olla con el atole preparado a la lumbre y vaya a otro lado a andar sino que esté ahí, muy junto a la olla para estar removiendo el atole preparado para que no se asiente, de lo contrario se asienta y ya no sabe rico el atole, huele a quemado. \fr_son 07579-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07579_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-j | 470.578 \fr_n A-- A:mo, wa:n a:ihtik moka:wa n' taxkaltsí:n. A:mo, a:mo igual we:lik ok. Mopepechowa ya, mopepechowa. Chichintsohya:k n' taxkaltsí:n. B-- A:ihtik moka:wa wa:n seki ne: tsi:ntata wa:n yehwa yo:n ne:n mopepechowa ya wa:n [ke]ma:sá: se: kita ne:n no: taman ahwiya:k porque tata. \fr_au JVC313, AND308 \fr_var Tzina \fr_e A—No, y dentro del agua se quedan los tamales (lit.,. 'tortillas'). No, ya no saben ricos. Ya se pegan, se pegan (a la olla). Huelen a quemado los tamales. B—Unos se quedan dentro del agua y otros ya se queman en el fondo de la olla y ya tienen otro tipo de sabor porque se queman. \fr_son 07579-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07579_02_Tzina \fr_fuente 2012-07-27-h | 593.594 \raiz china \raiz tso \raiz ihya: \dt 11/Sep/2020 \lx chichintsohya:k \lx_cita chichintsohya:k \ref 03636 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa olor.a.quemado \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor a quemado o chamuscado, particularmente con el olor de pelusa, cabello; con olor a humo de fogón impregnado \osten p. ej., en cuanto a olor de humo, una prenda que quedaba pegado al fogón \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 26/Sep/2018 \lx chichintsohya:ya \lx_cita chichintsohya:ya \lx_var General \ref 07934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.olor.a.quemado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \sig agarrar un olor a quemado (particularmente comida que se queme ligeramente, quedando impregnado con el olor) \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- Para a:mo tata. B-- Porque de tata a:mo no: igual, chi..., siempre chichinahwia:ya ya. A-- Ka:n ta: chichintsohya:ya. B-- Chichinahwia:..., ahwia:ya wa:n después a:mo, a:mo igual we:lik ok. A-- Ka:n se: kwe:lilia ok. B-- O yo:n ye:kwe:lik, nehjó:n mohmolixtik mochi:wa, seki hasta, hasta tsa:tsaya:ni nehjó:n kamoh, tsa:tsaya:ni wa:n ..., A-- A:, kwaltsi:n, kwaltsi:n we:lik. Ke:mah, itsi..., its..., kwali tsope:kkalaki ihtik. \fr_au JVC313, AND308 \fr_var Tzina \fr_e A-- Para que no se queme. B—Porque cuando se quema ya no sabe sabroso, pues siempre sabe a quemado. A-- Pues si, sabe a quemado. B-- Huele a quemado y depues ya no sabe igual de sabroso. A-- Pues a uno ya no le sabe bien. B-- O eso sabe muy sabroso cuando salen como porosos y unos hasta como que se parten al cocerse, esa yuca (hablando del camote de Manihot esculenta) se parte y ... A-- Es muy, muy sabroso. Si, cuando se le impregna bien lo dulce. \fr_son 07934-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07934_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-30-c | 544.814 \sem Olor \semx_tipo Sinónimo \semxref chichinahwia:ya \raiz china \raiz tso \raiz ihya: \nsem La palabra chichintsohya:ya y su derivado adjetival chichintsohya:k refiere a un objeto material que se impregna de un olor a quemado. Puede ser comida como tortilla o atole, o también ropa o tela. \dt 22/Sep/2020 \lx chichipahtik \lx_cita chichipahtik \lx_var General \ref 03701 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.amargo \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \sig muy amargo, excesivamente amargo \sig_var General \fr_n CGN-- Kanah, por eso nikilia neh tak kiliah mohchi porque neli telchichi:k, ke:mah, telchichi:k. Ke:mah, neli no: niki:xmattok yo:ni neli, ta: neli i:pa no: tikwiah ne: ke:man tehwa:n yehwa, pos ne: ke:man nochi yehwa n' tikwiah, pero a:man nikilia neh a:mo nakah kikwi ok. A:man a:mo ok. MSO-- A:mo kika:wa. Telchichipahtik, chichipahtik yeh. Ka:n akah kikwi ok. Siempre no: kikwih ke:meh i:n kinamakah kwesala:n, CGN-- Ke:mah, pero nejó:n .... MSO-- kinamakah n' a:yakach pero sayoh sehse: ya sah n' kimetstiah. CGN-- Ke:mah. Ke:mah, para, para kakisti kwaltsi:n no:. MSO-- Wa:n yo:n nejó:n kikwih n' kowit tein maxaleh para ohka:n kikwa:kalakiah yo:n mohchi wa:n yehwa ya yo:n ika mihto:tia:yah ya, kitsetselowah ne:n kwesaltinih wa:n yehwa ya yo:n. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e CGN-- No, por eso yo digo que le llaman mohchi porque es muy amargo, sí, muy amargo. Sí, ciertamente también conozco ese, es cierto, nosotros de por sí lo ocupábamos en aquellos tiempos (para poner lo amargo sobre los senos para que nuestros niños dejaran de tomar pecho), pues en aquéllos tiempos todos lo ocupábamos pero ahora, yo le digo en ninguna parte lo usan. Ahora ya no. MSO-- No lo deja (hablando del niño, de amamantar). Es muy amargo, ese es amargo. Ya nadie lo ocupa. Todavía lo ocupan para venderlo en Cuetzalan, CGN-- Sí, pero, este .... MSO-- lo venden en sonaja, pero sólo uno por uno, le ponen mango. MSO--Y para eso ocupan un palo con bifurcación para que en ambos lados coloquen el mohchi y con esa (sonaja) ya bailaban los quetzales, lo mueven (con la mano) y eso es. \fr_son 03701-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2012-07-26-i | 287.178, 316.848 \raiz chichi \raiz pah \rev \dt 17/Jan/2022 \lx chi:chitia \lx_cita kichi:chitia \lx_var General \ref 00996 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amamantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amamantar \osten una hembra mamífero a su bebé \sig_var General \fr_n Nopili sayoh na:wpa nikchi:chitia n' yowal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi bebé sólo le doy de mamar cuatro veces durante la noche. \fr_son 00996-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikpia se: itskwintilamat wa:n ke:man taskaltia ka:n kinchi:chitia n' ipilwa:n. Wa:n ihkwi mihmikih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una perra y cuando cria sus cachorros no les amamanta. Y así se mueren. \fr_son 00996-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:chi \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx chi:chiwal \lx_cita chi:chiwal \lx_var General \ref 06445 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa seno \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig seno o senos; ubre \osten sea de mujer u hombre, de humanos o animales incluyendo de vacas \sig_var General \fr_n Ne:chchikochi:chi:k nopili yeh ika titi:kak nochi:chiwal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi bebé agarró mal el pecho al mamar, por eso se me hincharon los senos. \fr_son 06445-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz chi:chi \dt 24/May/2020 \lx chi:chiwala:yo:t \lx_alt chi:chiwala:yokowit \lx_cita chi:chiwala:yo:t \lx_var General \ref 04773 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Apocynaceae.Tabernaemontana.alba \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tabernaemontana albaMill. y Tabernaemontana litoralis Kunth, dos árboles de la familia Apocynaceae, llamado en español 'cojón de gato'. La savia del fruto se utiliza para pegar papel. Su madera sirve para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n chi:chiwa:la:yo:t i:cho:kilo kwali ika se: tapepechowa. Ihwa:k se: kichihchi:wa se: pa:pa:lo:t kwali ika se: kipepechowa n' a:mat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con la savia del cojón de gato se puede pegar. Cuando se hace un cometa se puede pegar con eso (savia) el papel. \fr_son 04773-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Leña \sem Planta \raiz chi:chi \raiz a: \dt 24/Jan/2022 \lx chi:chiwala:yo:tampa \lx_cita chi:chiwala:yo:tampa \ref 08467 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chi:chiwalwia \lx_cita kichi:chiwalwia \lx_var General \ref 00095 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.pecho.a \catgr V2 \infl Clase 2a \sig darle leche de pecho \osten forzasamente como remedio contra un empacho de bebé provocado por lecho materna \sig_var General \fr_n Komo taxkal ika moxwitih, tikmakas yehwa ya yo:n tik..., no:, no: a veces se: kitatapechowilia ika tekixkit wa:n ika carbonato. Seko sah se: kitapepechowilia wa:n ika aceite wa:n tik..., tikta:lilia ya no: wa:n tikmaka se:, se: tsikitsi:n, sake:ra se: teposcucharita mah tai n' tekixkit. Kinina:miki no:. Ke:mah, no: de nexwitil ika taxkal, ke:mah. Porque a:mo, komo moxwitih ika taxkal, porque a:mo, komo moxwitih ika taxkal, a:mo kina:mikis ke:meh yo:n nimitsilihtoya piotet nikta:lilia, yo:n yeh solamente komohkó:n tikiliah moenlecha:rowa, komo moenlecha:roh n' pili, entó:s ke:mah ki..., tikiliah tik..., tikchi:chiwalwiah pos komo moxwitia ika ichi:chih entó:s yehwa yo:ni kina:miki. Pero para ika taxkal a:mo yehwa kina:miki. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e Si se empachó con tortilla, le vas a dar eso que le…,tambén, a veces también se le pone emplasto con tequezquite y carbonato. Se lo pones junto con aceite y lo…, se lo pones y le das un poquito, un poco, debe de tomar nada más como una cucharada de tequezquite. También les hace remedio del empacho con tortilla, si. Porque no, si se empachó con tortilla, no le va a hacer remedio como te digo que les pongo huevo, eso es solamente cuando le decimos se enlechan, si se enlechó el bebé, entonces…, le decimos…, lo empachamos con leche materna, decimos que se empacha con el chichi entonces eso es lo que le hace remedio. Pero para curar el empacho con tortilla no le hace remedio eso. \fr_son 00095-01_corp_Tzina_faltar \fr_fuente 2010-07-15-g | 1314.118, 1370.424 \raiz chi:chiwal \nota Checar significado. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx chichi:ya \lx_cita chichi:ya \lx_var General \ref 05765 (duda) usar otra frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amargarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig amargarse \osten p. ej., los cítricos al golpearlos o tirarlos al suelo \sig_var General \fr_n Ke:man se: kikwa yo:n ye:kli:mah moneki mah se: kipixka ika xiwit, koma:mo chichi:ya. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando se come una lima de castilla es importante pelarlo con alguna hoja para que (el gas que despide) no lo amargue. \fr_son 05765-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chichi: \nsem En cuanto a la acción de pelar limas mencionada en la frase ilustrativa, es de notar que cuando uno pela naranjas, limas o mandarinas el gas que despiden puede dejar amarga el fruto. Entonces es necesario usar hojas o papel para proteger el fruto pelado de dicho gas. Con la mano izquierda se toma la naranja y con la uña del pulgar derecho se pela. Pero en la palma de la mano derecha se pone unas hojas o un papel para que el gas que se despide al despegar la cascara se vaya quedando en ese papel que se va tirando. Se repite lo mismo como dos o tres veces por cada naranja a pelar. \dt 12/Apr/2022 \lx chi:chi:ya \lx_cita ichi:chi:ya \lx_var General \ref 03011 (duda) usar frase del corpus, CSC usa chichi:kka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa úvula \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig úvula \sig_var 1-Tzina \fr_n Nie:ktoli:na, koma:mo nikwa n' tein nikele:wia topo:nis nochi:chi:ya. Wehka:w iwki mikik se okichpiltsin. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mucho antojo, si no como lo que se me antoja se va a reventar mi úvula. Asi se murió un niño hace tiempo. \fr_son 03011-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz chi:chi: \dt 06/Jan/2022 \lx chi:chti \lx_alt chi:xti \lx_alt xi:kti \lx_cita chi:chti \lx_var General \ref 02290 (duda) CSC usa xi:kti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lechuza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lechuza de campanario, Tyto alba, ave de la familia Tytonidae \osten tipo de mala huero \sig_var General \fr_n Tayowak pano:w chi:xti, kihtowa ke ke:man panowa aksá: miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche pasó la lechuza, dicen que cuando pasa alguien (del pueblo o lugar) muere. \fr_son 02290-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:ch \ncomp Hubo 3 pronunciaciones distintas: Ceferino Salgado (Tacuapan) xi:kti; Amelia Domínguez (Xaltipan) chi:xti; Hermelindo Salazar (Tzinacapan) chi:chti. Nótese que en Tacuapan xi:k, siempre posesionado, es 'ombligo'. \dt 11/May/2021 \lx chihcha \lx_cita chihcha \lx_var General \ref 03151 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escupir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig escupir \osten saliva, sangre, un líquido corporal \sig_var General \fr_n ¡Xichihcha! ¡A:mo xiktolo mokwalak! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Escupe! ¡No te trages la flema! \fr_son 03151-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chihcha \dt 04/Dec/2021 \lx chihcha \lx_cita kichihcha \lx_var General \ref 05546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escupir \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escupir a o sobre \osten alguien o algo \sig_var General \fr_n Ka:n nikitak wa:n nikchihchak mowi:pi:l. ¡'Ne:chmaka mah nikpa:kati! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me fijé y escupí sobre tu huipil. ¡Dámelo para que lo vaya a lavar. \fr_son 05546-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig escupir \osten un líquido, p. ej., sangre \sig_var General \fr_n Ya:lwa nipawetsik wa:n nichihcha esti. Niow nikitati n' tapahtihkeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me caí de lo alto y escupo sangre. Voy a ver al médico. \fr_son 05546-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chihcha \dt 12/Apr/2022 \lx chihchit \lx_cita chihchit \lx_var General \ref 05093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saliva \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig saliva \sig_var General \fr_n AND-- Pos yehwa yo:n neh nik..., no: nikte:kakilih se: kima:xakwalowa tsikitsi:n wa:n koma:mo tei, ne:n, a:mo, ke:masá: a:mo kipia, ne:n, icho:kilo pos se: kikwi se: ichihchi wa:n se: kima:xakwalowa iwa:n JVC-- Ke:mah. AND-- wa:n ke:mah yehwa yo:n se: ki..., se: kipa:tskilia. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Pues eso es lo que yo…, también se lo escuché a otras personas que se restriega un poquito (de las hojas de mo:so:t) con las manos y si no hay, no, a veces no tiene, este, su savia pues tomamos nuestra saliva y ya con eso se restriega con las manos. JVC-- Si. AND-- y entonces eso se…, se le exprime. \fr_son 05093-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-e | 183.47, 200.444 \raiz chihcha \dt 03/Feb/2022 \lx chihchiwia \lx_cita kichihchiwia \lx_var General \ref 02402 (duda) no es común usar esta palbra de esta manera, es más común decir kichihchak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.saliva \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echarle saliva; dejar caer saliva sobre (papel, ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kichihchiwih moa:mawa:n, xikwahwa:tsa wa:n xike:wa ya. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este niño manchó tus documentos con saliva. ¡Sécalos y ya guardálos! \fr_son 02402-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chihcha \dt 17/May/2021 \lx chihchi:wka \lx_cita ichihchi:wka \lx_var General \ref 06629 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atuendo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig atuendo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nikpia ok tomi:n. Ya:lwa nikowak nochihchi:wka, nikneki nitacha:li:s i:n to:nalmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no tengo dinero. Ayer compré mi atuendo, quiero estrenar en estos dias. \fr_son 06629-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 27/May/2020 \lx chihchi:wtok \lx_cita chihchi:wtok \lx_var General \ref 00061 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arreglado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : chihchi:wtok) construido; hecho o fabricado \osten una casa, prenda de ropa \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n chihchi:wtok ne: kali, ke:meh ne: nikchihchi:was nocha:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa casa está muy bien construida, así voy a hacer la mía. \fr_son 00061-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nocha:n ka:n kwali chihchi:wtok, tahxi:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi casa no está bien hecha, gotea. \fr_son 00061-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : chihchi:wtok) redactado \osten un documento escrito, sea por estar bien escrito o por no tener errores de forma \sig_var General \fr_n Nopila:maw ka:n kwali chihchi:wtok, nikwi:kili:ti xiwtekiwah mah kiye:kchihchi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El acta de nacimiento de mi niño no está bien hecho, se lo voy a llevar a la autoridadad para que lo arregle. \fr_son 00061-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \nsem Generalmente el estativo chihchi:wtok se precede por kwaltsi:n u otro adjetivo similar. \nmorf Solamente existe en la forma reduplicada, chihchi:wtok. La palabra chi:wtok no se utiliza. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx chihkole:wi \lx_cita chihkole:wi \lx_var General \ref 03567 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar.agachado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig caminar jorobado o agachadoro \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx chihkolowa \lx_cita kichihkolowa \lx_var General \ref 06927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curvear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar forma de curva; encorvar; doblar en forma de arco (un palo, una varilla) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n li:mahkowit tein selik kwaltsi:n se: kichihkolowa wa:n se: kichihchi:wa n' ma:tat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El tallo tierno del árbol de lima es flexible para doblar y con eso se puede hacer una red pequeña para pescar. \fr_son 06927-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chihkol \dt 14/Feb/2022 \lx chihkoltia \lx_cita chihkoltia \lx_var General \ref 06141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encorvarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse chueca, enchuecarse; encorvarse \osten alfardas o cintas, tirantes, las ramas de un árbol, un tubo \sig_var General \fr_n Nikintekik seki kale:wa:lmeh wa:n ke:meh xoxowik katka n' kowit chihchihkoltiakeh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aserré unas alfardas y como el árbol estaba (fresco verde) se enchuecaron (al secarse). \fr_son 06141-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig encorvársele la espalda o columna vertebral \osten a una persona, generalmente por vejez \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t mikik i:pa kipiaya ya na:wi powal wa:n mahtak xiwit wa:n a:mo ke:man chihkoltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelo falleció cuando ya tienía noventa años y nunca se le encorvó la espalda. \fr_son 06141-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ko:ltia \raiz chihkol \dt 05/Feb/2022 \lx chihkoltik \lx_cita chihkoltik \lx_var General \ref 03333 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcido \catgr Adj \deriv \sig no derecho; chueco; torcido \osten un palo, rama de árbol, tubo dañado \sig_var General \fr_n I:n kowit a:mo kwaltias ika se: kitekis n' xokot, chihkoltik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este palo no sirve para cortar naranjas, está chueco. \fr_son 03333-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chihkol \dt 10/Jan/2022 \lx chika \lx_cita chika \ref 08225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chikaktik \lx_cita chikaktik \lx_var General \ref 01458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fuerte \catgr Adj \deriv \infl \sig fuerte; de mucha fuerza y energía \osten personas; animales de carga \sig_var General \fr_n "Yehwa yo:n", nikilia, "kinekia ne:ch..., ne:chpaya:nas ika n machete pero ka:n, ta: ka:n welik, mm". "¿Ka:ni?", kihtowa, "pero se: arriero mah se: mope:waltili", kihtowa, "pos se:, se: arriero", kihtowa, "chikaktik. Kahokwi wehwei tama:mal eti:k wa:n para se: i:kni:w", kilia, "¡Uta! wehka 'kwapipitso:s". \fr_au 2010-07-14-f \fr_var Tzina \fr_e "Eso es", le digo, "quería despedazarme con machete pero no, pues no pudo, mm". "¿Pero cómo?", dice, "si un arriero empieza uno a provocar", dice, "pues un, un arriero", dice, "es muy fuerte. Levanta cargas grandes y pesadas y para (pelear) con un hermano” le dice, "¡Uta! Lo va a aventar muy lejos". \fr_son 01458-01_corp_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 5886.71, 5908.398 \fr_n Ke:mah, yehwa yo:n semi kwali motemayah, pero ekintsi:n a:mo, ekintsi:n, ekintsi:n kite:makah se: kone:tsi:n siwa:t wa:n ekintsi:n kipahtiah o ki..., ke a:it toni kichi:wiliah tapahtia:nih. Wa:n iwki yowi a n' ikalihtik o .... Pero pos a:mo, a:mo siquiera kitemah por eso seguido motanawiah siwa:meh wa:n yo:n ihwa:k kintemayah pero ki:sa siwa:t sa chikaktik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí, eso era muy bueno que se bañaban en temascal, pero ahora no, ahora, ahora una mujer que da luz a un bebé, ahora la curan o quien sabe que los médicos le hacen. Y así se va a meterse en su casa o …. Pero pues no, ni siquiera la bañan en temascal por eso en seguida las mujeres recaen pero en aquéllos tiempos las bañaban en temascal y la mujer salía muy fuerte. \fr_son 01458-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-21-m | 502.086, 521.5 \nsem En muchos casos chikaktik y chika:wak son equivalentes. Pero una diferencia es que solamente chika:wak puede significar \raiz chika: \dt 05/Apr/2021 \lx chi:kalin \lx_cita chi:kalin \lx_var General \ref 04531 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Papaveraceae.Argemone.ochroleuca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Argemone ochroleuca Sweet y quizá otras plantas del mismo género, son plantas espinosas con hojas y tallos espinosos; una tiene la flor color lila y la otra tiene la flor amarilla (Argemone ochroleuca Sweet) \sig_var General \fr_n I:n xiwit kito:ka:ytiah chi:kalin, witsyoh ixiwyo wa:n ikowyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hierba que nombran chi:kalin tiene espinas en sus hojas y en su tallo. \fr_son 04531-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz chi:kal \nota Checar cantidad vocalica. \dt 24/Jan/2022 \lx chika:wa \lx_cita kichika:wa \lx_var General \ref 04338 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fortalecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig fortalecer \osten a una persona, haciéndola más fuerte físicamente, p. ej., vitaminas, pero no ejercicio, véase uso reflexivo \sig_var General \fr_n Mopili kokoxkeh. Xikte:pahti:lti, mah kimakaka:n pahti wa:n yehwa kichika:was. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Tu hijo está enfermizo. Llévalo al médico a que le den medicina y eso lo va a fortalecer. \fr_son 04338-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mochika:wa) arreciar \osten la lluvia \sig_var General \fr_n Ya:lwa mochika:w n' kiowit wa:n a:mo niman taki:sak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se arreció la lluvia y no se quitó luego. \fr_son 04338-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chika: \nsem Hay una diferencia entre mochihchika:wa y mone:neki. El primero indica la acción de alguien que resiste hacer algo que sin esta resistencia pasará. El verbo mone:neki indica una acción de resistencia para más como 'hacerse rogar; chiquearse'. También, aunque chika:wak indica 'estar fuerte' no se usa mochika:wa para 'hacerse fuerte' sino más bien una construcción con el adjetivo: Ne: ta:katl chika:wak 'That young man is strong'. \dt 18/Jan/2022 \lx chika:wak \lx_cita chika:wak \lx_alt chikaktik \lx_var General \ref 07806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fuerte \catgr Adj \deriv \sig fuerte; robusto (en sentido físico, una persona, animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w chika:wak, kixi:kowa se: koxta:l sinti wa:n neh ka:n nikxi:kowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano es fuerte, aguanta un costal de mazorca y yo no lo aguanto. \fr_son 07806-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig maduro (un fruto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pahpata chika:wak a. ¡Xikteki a! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa penca de plátanos ya están maduros. ¡Ya cortalos! \fr_son 07806-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chika: \dt 22/Sep/2020 \lx chika:wakta:l \lx_var General \lx_cita chika:wakta:l \ref 08739 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierra.fértil \catgr Adj \deriv \sig tierra fértil, suelo fortalecido \osten con mucha materia orgánica \sig_var Tzina \fr_n Yo:n ta:l tein ne:chtayo:kolih no:pán nochi chika:wakta:l. Yeh ika kwaltsi:n ta:ki ke:meh tsapot, xokot, pahpata wa:n kahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El terreno que me regaló mi papá es muy fértil. Por eso rinde bien el mamey, la naranja, el plátano y el café. \fr_son 00648-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chika: \raiz ta:l \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx chika:wakta:l \lx_cita chika:wakta:l \ref 08597 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chika:walis \lx_cita chika:walis \lx_var General \ref 05993 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fuerza \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig fuerza \osten propia de una persona \sig_var General \fr_n Carlos mo:stah tekiti wa:n a:mo mopahtia. Eski tamik a ichika:walis yeh ika kokolispe:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carlos trabaja todos los dias y no toma vitaminas. Seguramente ya se acabó su fuerza, por eso se enfermó. \fr_son 05993-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chika: \dt 12/May/2020 \lx chika:waltia \lx_cita kichika:waltia \lx_var General \ref 02541 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.fortaleza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar que se ponga maduro (un fruto como plátano que se corta todavía verde y se hace madurar al envolverlo en periodíco) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n pahpata tein kinamakah koyo:meh tete:lik. Kitowa no:má:n ke kitekih selik wa:n kichika:waltiah. Kipihpi:kih ika a:mat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los plátanos que venden los comerciantes son agarrosos. Dice mi mamá que lo cortan verdes y provocan que maduren (ya cortados). Los envuelven en papel. \fr_son 02541-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mochika:waltia) madurar (frutos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n okachi takawa:ni yehwa ika achto mochika:waltia tsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui hace más calor por eso se madura el mamey antes (que en otras regiones más frías) \fr_son 02541-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chika: \dt 21/May/2021 \lx chika:waya \lx_cita chika:waya \lx_var General \ref 05400 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madurar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig madurar \osten frutos, particularmente los comestibles \sig_var General \fr_n ¿Ke:maniá:n chika:waya yo:n kowtsapot? Ihwa:k niwi:tsa, tine:chwa:ntis seki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Cuándo se madura este mamey? En ese día vendré, me vas a convidar algunos. \fr_son 05400-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chika: \nsem La misma raíz se emplea para referirse a personas grandes de edad pero en la forma adjectival: chika:wak. \dt 11/Apr/2022 \nota Checar en grab. onchika:waya \lx chika:wka \lx_cita ichika:wka \lx_var General \ref 02040 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fuerza \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig fuerza; fortaleza \sig_var General \fr_n ¿I:n kweto:lmekat yeh nejó:n..., yeh mo..., ikomekayo xoxoxktik. Xoxoktik komekat wa:n sempitsa:wak. Sempitsa:wak, a:mo, a:mo se..., a:mo motoma:wa semi yo:n. Toma:wak tein we:i, we:ite:na:n n' ikowyo, tein kiliah ichika:wka. Pero a:mo semi, a:mo semi mochi:wa más, más we:i itsmol, komo yeh mowila:na, mowila:na komo e:wa itsmoli:ni mowila:na wehka sakie:ra ka:n se: mahtak o kaxto:l o sempowalme:troh mowila:na sen..., senta:lpa komo se: 'kololo:ti n' komekat, se: kitekiti, se: kimetsteki wa:n se: kitila:na, wi:tsa, wi:tsa, wi:tsa wa:n a:mo semi ma:xiwyowa, we:wehka sah mota:lilia ima:xiwyotsitsi:n. Wa:n nejó:n kwaltsi:n ika se: tawi:pa:na ye:ktakwa:wak yo:n wa:n yema:nik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Éste, el kweto:lmekat, ese, este, ese, el bejuco es verde. El bejuco es verde y todo el largo es delgado. A lo largo todo es delgado, no, no engruesa mucho ese (bejuco). Engruesa el más grande, el tronco de la mata, al que creen que lo sostiene pero no se desarrolla tanto, pero no se …, no crece tan grande el retoño, éste se extiende lejos, por lo menos unos diez o quince o veinte metros sobre el suelo, si uno va a recoger el bejuco, uno va a cortalo, uno va a cortar al pie y lo jala uno, viene, viene, viene (acercándolo hacia uno) y no tiene muchas hojas, las hojas salen dispersadas y sirve muy bien para entrelazar (los palos de un corral). Es muy resistente y suave. \fr_son 02040-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-28-d | 1020.564, 1057.804 \fr_n Tsi:katao:l, tsi:katao:l ke:mih i:n, nejó:n tsi:kat we:ika:t kipia. We:ika:t kipia, nejó:n, ka:mpa se: tato:ka. Moyo:kolia mochi:wa. Wa:n yo:n tsi:kat, se: kita:lia xina:ch, para yo:n ichika:wka. Ke:mah. Iwa:n se: kima:nelowa, ¿Ke:yeh? Yo:n ichika:wka, ke:meh cuando se: pili tikilpia ka se: chi:chi:llisto:n o se: chi:chi:lestambre itech n' ima:y wa:n imets, para a:mo kalaki nexi:kol yo:ni. Ichika:walis iesyo. Ke:mah. Yo:n yehwa n' tsi:katao:l iesyotsi:n se: kimaka. Nochi chi:wtok. Kipia de i:pa kwi:kas nejó:n tsi:kat n' xi:nach tein ista:k. Kipia de kiwi:kas. Ma:ski se:tsi:n tikahsis sintsí:n, pero kipia de tike:wili:s i:n para 'tato:kaskeh xina:ch. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e El maíz rojo, el maíz rojo como éste, ese, el maíz rojo tiene su potencia. Tiene mucha potencia, este, donde uno siembra. Nace por sí sola. Y el maíz rojo se le pone a la semilla (de otros maíces antes de sembrar) para lo que le da fortaleza. Sí. Se revuelve junto con ello (las demás semillas). ¿Porqué? Por su fortaleza, es como cuando a un niño le amarras un listón rojo o un estambre rojo en la mano y en el pie para que no sea atacado por la maldad. Es la fortaleza de su sangre. Sí. Esa la sangre del maíz rojo se le pasa. Todo tiene su razón. La semilla roja debe acompañar al maíz blanco. Debe acompañarlo. Aunque solamente encuentres una mazorca roja pero debes guardarlo para que cuando siembren (se use como) semilla. \fr_son 02040-02_corp_Xalpn-MSG328_ faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 2985.73, 3047.981 \fr_n \fr_au \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz chika: \dt 29/Apr/2021 \rev \lx chika:wka:a:skat \lx_cita chika:wka:a:skameh \lx_var General \ref 02364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiga.recia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig machos con alas de un tipo de hormiga (familia Formicidae) no identificado \sig_var General \fr_n EGS-- Wa:n a:skapa:pa:lo:t ¿Ke:niwki? JVC-- A:skapa:pa:lo:t nehjó:n mismo yehwa:n ne:n a:skameh tein yetokeh kalihtik, yo:n ti:ltika:skameh pero yo:n pa:pa:lo:meh mochi:wah kihtowah cuando kiowitah. Tein chika:wka:a:skameh ya, wehka:w a yetokeh yo:n, moahtapaltiah wa:n pata:nih ya. Wa:n de pata:nih ya sen..., sentakwih ya wa:n ka:mpa wetsitih ompa ahtapalki:sa wa:n om..., ompa miki. Ompa moka:wa ya. A:mo ehko ok ka:mpa e:wka, porque pata:ni wehka. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Y el a:skapa:pa:lo:t, ¿Cómo es? JVC-- El a:skapa:pa:lo:t este, es el mismo, son las mismas hormigas que están adentro de la casa, esos, los ti:ltika:skameh pero se convierten en hormigas con alas (pa:pa:lo:t, literalmente 'mariposas'), dicen que cuando presienten que va a llover. Las que ya son hormigas recias (chika:wka:a:skameh), ya llevan su tiempo, se les salen las alas y ya vuelan. Una vez que ya vuelan.se dispersan y donde caen, ahí se les cae las alas y ahí mueren. Ahí se quedan. Ya no llegan de donde salieron porque vuelan lejos. \fr_son 02364-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-27-a | 1140.398, 1167.288 \nsem El término chika:wka:a:skat aparece solamente una vez en el cuerpo de textos. Puede ser que es un tipo de neologismo por Ernesto Chanico o puede ser que es un término más generalizado aunque los asesores que fueron preguntados no conocen este término. Pero parece que capta bien el significo de los hormigas machos que salen de hormiguera cuando ya salen las reinas. \sem Animal-artrópodo \raiz chika: \raiz a:ska \dt 13/May/2021 \rev \lx chika:wka:kowit \lx_cita chika:wka:kowit \lx_var General \ref 01904 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa árbol.recio \catgr Sust \deriv \infl \sig árbol maduro, robusto y duro \sig_var General \fr_n EGS-- Ke:mah yo:n, pos yo:n kowit (chi:kikis) kwaltsi:n, cuan..., cuando motoma:wa, motsakwa, yo:n pané: ihtikakawtik motsakwa. Wa:n moka:wa i..., kowit a. Wa:n kwaltsi:n porque yo:n ata niman tapa:ni wa:n niman wa:ki, ahoktik. Wa:n kwaltsi:n tata no:, a:mo n'mati ox tekoloh pero kwaltsi:n tata. RMM-- Pues tein chika:wka:kowit de yo:n kowtsí:n, no: tekoloh, n' itsi:ntayo mah tikihto:ka:n tehwa:n. A:mo semi teltekoloh ke:meh, ke:meh tein takwa:wakkowit. Pero no: kwalts..., no:, no: kipia n' itekoltsi:n, n' tein xo:tatok kipia n' tekoltsí:n, después de que pa:ti a, moka:wa kownextsí:n, koxnextik, mahyá: owapach pues. Pero tein mero chika:wak, chika:wak n' itsi:ntayo, kwaltsi:n ne:, no: te..., no: tekoloh. Pero ka:mpa pe:wa yo:n kohkoyoktik a, ompa yo:n a:mo tekoloh, ompa yo:n ke:mah, ihkó:n ke:meh tatatiw ihkó:n moka:wtiw mahyá: kownex. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Eso sí, pues ese árbol (Cecropia obtusifolia Bertol.) es muy bonito, cuando ya se pone grueso, se cierra, ese parece que está hueco por dentro, se cierra y se queda …, ya es un árbol normal. Y es muy bonito porque ese se puede partir rápido y se seca luego, es muy ligero. Y también arde muy bien. No sé si genera brasa pero arde muy bien. RMM-- Pues, de estos árboles, los que son maduros (robustos o recios) también generan brasa, la base del árbol, digamos. No generan (la base de C. obtusifolia la cantidad de brasa como de los árboles duros bastante brasa como, como un árbol más resistente. Pero también bon…, también, también genera brasas, lo que está ardiendo, tiene brasa, una vez que se consume queda pura ceniza, ceniza como si fuera bagazo (desecho de caña molida) pues. Pero el que es más macizo, tiene la base maciza, genera buena brasa. Pero donde empieza la parte hueca, allá no genera brasa, ahí si, así como va ardiendo, se va dejando ceniza. \fr_son 01904-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-23-o | 397.14, 448.664 \fr_n RMM-- Wa:n yo:n nochi kwaltia para kowtati:l yo:n kowtsí:n. Wa:n sayoh para kowtati:l, ihkó:n para kalkowit a:mo no:, a:mo no: kikwih. MGV-- Nochi kwaltia para kowtati:ltsi:n. RMM-- ¿O no: kwali? MGV-- Yo:n a:mo kikwih porque a:mo we:ikowit mochi:wa semi. RMM-- Wa:n ke:meh i:n, komo se: kineki se: kitatekiwti:s para kowkalikxitsí:n, neh niki:xehekowa xa: no: kwaltias porque semi chika:wka:kowit. MGV-- A:, ke:mah porque takwa:wak. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Y ese, ese arbolito todo sirve para leña. Y solamente para leña, para construir una casa tampoco, no la usan. MGV-- Todo (el árbol) sirve para leña. RMM-- ¿O también es bueno? MGV-- Ese no lo ocupan porque no crece muy grande. RMM-- Y como éste, si uno quiere darle uso para horcón, yo creo que a lo mejor también sirva porque es un árbol macizo. MGV-- Ah, sí porque es macizo. \fr_son 01904-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-27-m | 2010.281, 2026.991 \raiz chika: \raiz kwaw \dt 09/Apr/2021 \rev \lx chika:wka:siwa:t \lx_cita chika:wka:siwa:t \lx_var General \ref 05595 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mujer.madura \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mujer mayor de edad \osten de como 25 a 50 años de edad \sig_var General \fr_n Motake:ntia:yah de siwa:..., kitake:ntia:yah de siwa:pi:l, se: okichpil, mm, kiliah marinquilla. Pero kitakeh ke a:mo kwaltia, mejor kachi kwali siwa:pil, ka:n teh kitekipachowa, ta: i:..., iwki sah. Kachi kwali wa:n, wa:n ekintsi:n a:mo sayoh siwa:pi:pil, hasta siwa:meh, chika:wka:siwa:meh mihto:tiah, de n', de negros, de ne: ke:ní:w mono:tsa, de n' toreadores. Hasta nikitani kwoma:pansi..., kwoma:pankwesaltinih siwa:pi:pil. Ka:n, a:mo teh [kitekipachowa]. Kwali mihto:tiah wa:n kwali ki:sa n' ilwit. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Se vestía de mu..., lo vestían de niña a un muchacho, mm, le llaman marinquilla. Pero vieron que no sirve, es mejor que sea una muchacha, no le pasa nasa, pues …, así nomás, es mejor y, y ahora no solamente una muchacha, sino hasta mujeres, las mujeres mayores de edad danzan de los negritos, del otro, ¿cómo se llama? de los toreadores. He visto hasta niñas que danzan de los vol..., voladores. No, no les pasa nada. Pueden danzar y la fiesta sale muy bien. \fr_son 05595-01_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-24-r | 1076.06, 1115.907 \semx_tipo Comparar \semxref chika:wka:ta:kat \semxref siwa:tamati \raiz chika: \raiz siwa: \nsem Se aplica el término chika:wka:siwa:t a las mujeres ya adultas y maduras. Pueden ser tan jovenes como los 25 años y tan grandes de edad como sea. \dt 12/Apr/2022 \rev \lx chika:wka:ta:kat \lx_cita chika:wka:ta:kat \lx_var General \ref 00734 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hombre.adulto \catgr Sust \infl N1 \sig hombre mayor de edad \osten de como 25 a 50 o más años de edad \sig_var General \fr_n A:mo ke:man mo..., de chika:wka:ta:kat mochi:w, yahki para netewi:l cuando, cuando katka totayeka:nka:w Venustiano Carranza. Yahki Carrancista. Ihwa:k a yo:n ti..., ne:..., ne:paka ya ne: cuando onkaya kokolis, ne:paka ok, kachi ok, ke:mah. Yehwa yo:n wa:n yo:n, yo:n kokolis mimitsilia ne:, yo:n estso..., te:kwi yo:n estsompi:l, yo:n se: kwite:ntotomoka, ata ye:kte:kokoh, ye:kte:kokoh semi yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Nunca se …, cuando ya era un hombre maduro, fue a participar en la guerrilla, cuando nuestro presidente era Venustiano Carranza. Se fue de Carransista. En ese tiempo, mucho más antes había esa enfermedad, antes erá más frecuente, sí. Ese es y esa, te digo que esa enfermedad, esa, la disentería, uno siente dolor muscular abajo de la cintura, pues duele bastante, esa (enfermedad) duele mucho. \fr_son 00734-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-j \semx_tipo Comparar \semxref chika:wka:siwa:t \raiz chika: \raiz ta:ka \nsem Se aplica el término chika:wka:ta:kat a los hombres ya adultos y maduros. Pueden ser tan jovenes como los 25 años y tan grandes de edad como sea. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx chika:wka:taktson \lx_cita chika:wka:taktson \lx_var General \ref 02217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mata.crecida \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mata madura, ya no tierna sino grande y bien formada \osten hierbas \sig_var General \fr_n Wa:n ma:..., medio ma:we:weyak ata, medio ma:pihpitsaktik wa:n metskowyohpihpitsaktik, no: se: sah n' ima:..., e:wa: n' itech n' imestkowyo hasta ahko (kwa:nakatsitsi:n). Se: sah n' ima:xiwyo mota:lilia wa:n cuando, chi..., wehwei mata ya, chika:wka:..., chika:wka:taktson yo:n, ompa e:wa se: xo:chitsí:n tayo:la:n ata wa:n mo..., mopata:wa mahyá: kwa:nakatsitsí:n. Yehwa yo:n ata yo:n iyo:li:xko pané: polvo kipia. Yo:n kihtowah no: semi kwali pahti para ke:meh i:n a:ksá: moahxi:ltia yo:n kowa:t wa:n kwali pahti para yo:n pilimeh kochte:na:yo:tih. No: kwali pahti yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y las ho..., las hojas son un poco alargadas verdad, y un poco angostas y con el tallo delgado, también, sólo una …, nace en el tallo, va hasta arriba (Dorstenia contrajerva L.). Sólo sale una hoja y cuando las matas ya son grandes, es una mata ya recia ahí mismo sale hacia arriba una flor desde el centro (de la planta). y se ensancha como una pequeña cresta del gallo (kwa:nakatsitsí:n. Eso es, y en el pecho (sobre el pétalo) tiene como polvo. Dicen que ese es muy buena medicina cuando alguien se rosa con la víbora y también es buena medicina para los niños sueltan la baba mientras duermen. Es muy buena medicina. \fr_son 02217-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-18-d | 13.011, 47.794 \raiz chika: \raiz chika: \dt 09/May/2021 \rev \lx chika:wka:tanawati:l \lx_cita chika:wka:tanawati:l \lx_var General \ref 02219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa aviso.riguroso \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig orden (que sea judicial o administrativo dentro de un pueblo) rigoroso \sig_var General \fr_n Antes, achtopa ata nikni:n..., yetoyah mayo:lmeh, to:pi:lehmeh. Pero yo:n to:pi:leh, yeh para mandadito. Mayo:l no: igual, mayo:l, policia kino:tsati se: persona ta:ká:n teisá: falta:roh. Onkaya, onkaya, ¿ke:ní:w nimitsilwi:s mexika:nohkopa?, eto... etoya chika:wka:tanawati:l. Yetoya orden, onkaya orden, pero ekintsi:n n' a:mo. \fr_au JFD349 \fr_var Xaltn \fr_e Antes, pues antes primero les …, estaban los oficiales mayores, los to:pi:lehmeh. Pero los topiles eran para los mandaditos. El mayor también, el mayor como policía, va a llamar a una persona que comitió una falta. Había, había, ¿cómo te voy a decir en mexicano?, el mando era muy riguroso. Había orden, había orden pero ahora ya no. \fr_son 02219-01_corp_Xaltn-JFD349_faltar \fr_fuente 2011-08-24-a | 1177.458, 1206.151 \nsem La palabra chika:wka:tanawati:l es una modificación sobre la palabra tanawati:l que por si es un neologismo. Pero mientras que tanawati:l se emplea para 'mensaje', 'aviso', 'citatorio', la forma chika:wka:tanawati:l en la frase ilustrativa de esta entrada parece significar el 'orden' general sobre que antes se regían las comunidades. Era, por decir, algo como 'el orden rigoroso' bajo el cual se administraban y se vigilaban los pueblos. En la frase ilustrativa se nota un esfuerzo del hablante por expresarse en náhuat y hasta se pregunta a si mismo, ¿cómo te voy a decir en mexicano?. \raiz chika: \raiz nawa \dt 09/May/2021 \lx chika:wka:wia \lx_cita kichika:wka:wia \lx_var General \ref 00197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exigirle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hablar con rigor; exigir, insistir \osten p. ej., a alguien que haga algo \sig_var 1-Xalti \fr_n Mosiwa:pil tatsiwi wa:n komohkó:n se: kichika:wka:wia mah kichi:wa n' chi:walis, kwala:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija es floja y si uno le exige que haga algún actividad, se enoja. \fr_son 00197-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chika: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx chika:wka:yo \lx_cita ichika:wka:yo \ref 08259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chika:wka:yo:t \lx_cita chika:wka:yo:t \lx_var General \ref 00723 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa rigor \catgr Sust \deriv \infl \sig rigor; insistencia \sig_var General \fr_n Niehkok itech se: diecinueve de, itech se: diecinueve de, de diciembre, veinte de diciembre, nimona:miktih. Ne: katka okichpil, katka pi:pili ok wa:n este, ka:n tei ..., felíz, pues ka:n teh nimolia nió:n tei. Yo:n ihwa:k a:mo onkaya, onka[ya], a:mo onkaya chika:wka:yo:t, "¡Xiow doctrina!". A:mo, ihko:ni sah. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Llegué en un diecinueve de …, el dia diecinueve de, de diciembre, veinte de diciembre, me casé. Ese era joven, aún era pequeño de edad y este, no pasa nada ..., soy felíz, pues no me preocupo en nada. En esos tiempos no había, no había rigor (en la enseñanza religiosa), "¡Ve a la doctrina!" (esto es, nadia requería el estudio de la doctrina). No, solamente así. \fr_son 00723-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-23-a | 706.702, 731.272 \fr_n A:man tein n' oksé: ie:wayo, a:man oksé: ie:wayo. Kipia e:yi e:wameh, de n' kahfe:n: cereza, pergamino, ¿ki..., ihkó:n ki:xmatih n' i..., n' i..., se: e:wat? wa:n se: kiliah pedículo plateado, pero tein último ya, yo:n ki:sa yo:n e:watsi:n pedícula plateada ke:man kikwe:chowah kahfe:n. Kwe:chiwi wa:n mismo ne:n, ne:n chika:wka:yo:t, ke:ní:w, ehekat, sioh ehekatsi:n, kimoya:wa nika:n, kimoya:wa, mahyá: kahbe:ntatix. No: kwaltia. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Ahora la otra cáscara, ahora, la otra cáscara. El café tiene tres cáscaras (esto eso como cebolla que se van quitando): en cereza, en pergamino, así lo conocen, y el otro le llaman 'pedículo plateado'. Ya es la última, esa cascarita sale, esa pedícula plateada, cuando muelen el café. Se puede moler y lo fuerte (esto es, el tamo o polvo), el viento, nomás el vientecito lo esparce aquí, lo esparce como polvo de café. También sirve (para hervir como café). \fr_son 00723-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-23-a | 748.424, 782.106 \nsem Los dos ejemplos de chika:wka:yo:t son de un solo hablante. Hay muchos neologismos o significados nuevos en su habla como es también, en la segunda frase, e:wameh y kwe:chiwi. \raiz chika: \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx chi:kikis \lx_alt chi:kis \lx_alt chi:kilis \lx_cita chi:kikis \lx_alt chi:ikis \lx_var General \ref 01530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cecropiaceae.Cecropia.obtusifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cecropia obtusifolia Bertol., planta de la familia Urticaceae, llamado en español 'hormiguillo'. Su tallo se usa para leña y sus hojas para los nidos de aves domésticas. Sus frutos son consumidos por los pájaros. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chi:kikis ihsiwka moskaltia wa:n ihwa:k teyowa miak chiktehmeh ompa takwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hormiguillo crece rápido y cuando genera semilla muchos pájaros comen (de la semilla). \fr_son 01530-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Medicinal \sem Comida-pájaros \sem Miscelánea \sem Planta \raiz chi:kikis \dt 14/Apr/2021 \lx chi:kikisa:skat \lx_cita chi:kikisa:skat \lx_alt chiikisa:skat \lx_var General \ref 07931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiga.de.Cecropia.obtusifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig la hormiga que habita el chi:kikis (Cecropia obtusifolia Bertol., planta de la familia Cecropiaceae, llamado en español 'hormiguillo') \sig_var 1-Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Animal-artrópodo \raiz chi:kikis \raiz a:ska \dt 02/Sep/2020 \lx chikili:ch \lx_alt chikili:chin \lx_cita chikili:ch \lx_var General \ref 04458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cicadidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para insectos de la familia Cicadidae, llamado en español 'chícharra'. \sig_var General \fr_n Itech i:n me:tsti abril pe:wah tsahtsih ya n' chikili:chmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de abril ya empiezan a cantar las chicharras. \fr_son 04458-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nika:wi:n kaltsi:ntan a:mo se: kikaki mah tsahtsi yo:n chikili:chi tein we:i. Yeh yo:n sayoh se: kikaki ne: A:te:noh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Por acá no se escucha que chirrie la cicada grande. Esa nada más lo escucha uno por el río Apulco. \fr_son 04458-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz chikili:ch \nmorf Es posible que el nombre de este insecto sea onomatopéyico. Aunque el nombre en \nsem Tanto en San Miguel Tzinacapan como en Tacuapan el nombre de este insecto es básicamente igual. Pero aparentemente hay especies distintas en cada región. La de Tzinacapan, por lo menos el más común, mide como 2 cm. de largo. Lo del río Apulco, tierras bajas, es más grande. \dt 18/Jan/2022 \lx chi:kilis \lx_cita chi:kilis \lx_var General \ref 03143 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease chi:kikis \sig_var 1-Tzina \sem Planta \raiz chi:kikis \dt 07/Jan/2022 \lx chikimekatah \lx_cita chikimekatah \ref 08201 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chikinte \lx_cita chikinte \lx_var General \ref 03000 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Schizopyllum.commune \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Schizopyllum commune Fries (1815), hongo de la familia Schizophyllaceae que se come preparado con frijoles y ajonjolí \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nikwa:lkwik chikinte, nikwa:s iwa:n ti:ltikemo:l a:ko:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al rancho y traje hongos chikinte los comeré con frijoles negros preparados con ajonjolí. \fr_son 03000-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz chikinte (?) \nsem Es un hongo comestible que se da en tiempos de lluvia, creciendo sobre troncos podridos, es como color entre café y gris. \dt 06/Jan/2022 \lx chikinteemo:l \lx_cita chikinteemo:l \lx_var General \ref 02892 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles.con.hongo.chikinte \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Jun/2021 \lx chikiwihkak \lx_cita chikiwihkak \lx_var General \ref 00964 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.dentro.de.canasto \catgr Estativo \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar dentro de un canasto \osten p. ej., granos, ropa, frutos \sig_var General \fr_n I:n pahpahpata tein chikiwihkak nochi oksik a. Niow niknamakati. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Los plátanos que están adentro de la canasta ya están todos maduros. Voy a ir a venderlos. \fr_son 00964-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chikiw \raiz ihka \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx chikiwit \lx_cita chikiwit \lx_var General \ref 01143 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa canasta \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig canasta \osten p. ej., de carrizo \sig_var General \fr_n Ne: wehka:w n' siwa:meh ya:yah kintamakatih n' tato:kani wa:n taxkal kiwi:kayah ika chikiwit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Anteriormente las mujeres iban a darles de comer a los sembradores y las tortillas las llevaban en una canasta. \fr_son 01143-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Kimiktia wa:n moka:wa tein más, más we:i ne:n xili. Wa:n pero neh nikta:[lilia] nimitsilia, nikowa mejor yo:n pitsocho:pih, pitsoistit. Wa:n niktewa:tsa tepitsi:n para a:mo tamantia. Tatewats wa:n nik..., niow a ne: kowtah..., niow ne: kowtah wa:n nik..., nikalakia itech chikiwit a ne:n nakatsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Lo matan y se queda el más, el crustáceo más grande. Y yo le pongo, yo mejor compro la pata de cerdo, la pata. Y lo pongo a asar un poco para que no se descomponga. Asado y…, y ya voy al monte…, voy al monte y…, y ya meto en la canasta la carne. \fr_son 01143-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-21-i | 214.028, 231.835 \raiz chikiw \ency Grabación, ilustración \dt 01/Jun/2021 \lx chikiwketsa \lx_cita kichikiwketsa \lx_var General \ref 00661 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.en.canasta \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colocar en una canasta \osten objetos como frutos, granos \sig_var General \fr_n ¡Xikchikiwketsa yo:n pahpata! Niow niknamakati Cuetzalan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pón en canasta esos plátanos! Voy a Cuetzalan a venderlos. \fr_son 00661-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chikiw \raiz ketsa \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx chikna:w \lx_cita chikna:w \lx_var General \ref 01138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pomplidae \catgr Sust \deriv \infl \sig término general para los Pomplidae \sig_var General \fr_n A:, chikna:wmeh pos achi me:diochi:chi:ltikeh mahyá: tsi:kat, ne: tapalo[h] ke:meh tsi:kat, iwki a ika se: ki:xmati ke chikna:w wa:n, wa:n a:mo, a:mo te:tipi:nia, a:mo teh kichi:wa yo:n okwiltsi:n. Soh ke ke:meh i:n yowak ka:sá: ka:mpa kanti:l se: kipia kalakih wa:n kise:wi:snekih, yehwa yo:n pero a:mo, a:mo, a:mo te:tipi:niah. Ehe, tein te:tipi:niah yehwa n' a:lsimitmeh, pero chikna:w a:mo teh kichi:wa, wehwei mochi:wah no: ke:meh, ke:meh yo:n wehweia:lsimitmeh yo:n nimitsilia tein ne:, ne: koyo..., koyo:kopa kiniliah maribombas pero a:mo, a:mo no:ya:n onkakeh yo:n, mochi:wa ne: ka:mpa tehtepe:tah o ne:wí:n toto:nikta:lpan pero nika:kwí:n tehwa:n a:mo tein kachi, itech kahfe:n a:mo mota:liah yo:n. Wa:n i:n okwilimeh a:mo n'mati ka:ni mota:liah yo:n, ka:ni, ka:ni motapahsoltiah, a:mo n'mati, pero tikitanih ne:n kiliah chikna:w porque kise:wi:sneki ne:n tane:x ke:meh i:n mah foco oso mah, mah kanti:l, kise:wi:sneki. Ke:mah, pero a:mo te:kehtsoma, nió:n teh kichi:wa yo:n, seki kihtowah ke te:te:tsa:wia kalaki kalihtik pero ka:n se: kimati ox neli. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A pues los chikna:wmeh son un poco rojizos como el tsi:kat (Atta mexicana), tiene el color como el tsi:kat, por eso se le reconoce que es un chikna:w, y, y no, no pica, esos bichos no hacen daño. Nada más que en las noches entran en la casa porque quieren apagar el candil, pero nada más, no pican. Si, los que pican son las avispas pero el chikna:w no hace nada, también grandes como las maribombas esos que en español les dicen maribombas pero no, no los hay en todas partes, esos abundan allá por los cerros o en las zonas calurosas pero por acá nosotros casi no hay, esos no se anidan en los cafetales. Y estos otros bichos no se donde se anidan, no se donde se anidan, no se, pero los hemos visto esos que le llaman chikna:w porque quieren apagar la luz como el foco o, o si es candil lo quieren apagar. Si pero no pican, no hacen ningún daño esos, algunos dicen que entran en la casa porque anuncian algún mal pero quien sabe si sea verdad. \fr_son 01138-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-30-z | 5.218, 66.083 \raiz chikna:wi \nsem Aunque en el texto ilustrativo se dice que los chikna:w no pican, los Pompilidae si pican fuerte aunque puede ser que no son agresivos. \nota Hay que checar si efectivamente china:w es para Pompilidae. \dt 01/Jun/2021 \lx chikna:wi \lx_cita chikna:wi \lx_var General \ref 02969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nueve \catgr Adj-cuant \deriv \sig nueve \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikimpia chikna:wi piomeh wa:n na:wi we:wehchomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo nueve pollos y cuatro guajolotes. \fr_son 02969-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chik \raiz na:wi \dt 06/Jun/2021 \lx chikochi:chi \lx_cita chikochi:chi \lx_var General \ref 07243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mamar.mal \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'tai' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mamar mal en el sentido de agarrar el pezón de una manera que jala y lastima a la mamá \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nopili ne:chchikochi:chi:k wa:n titi:kak nochi:chiwal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo mamó mal y se me inflamaron mis senos. \fr_son 07243-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \raiz chi:chi \nsem El etimología de esta palabra es de la raíz chiko, cf. chikotik 'chueco; no derecho; ladeado' y chi:chi 'mamar'. \dt 05/Apr/2022 \lx chikochika:waya \lx_cita chikochika:waya \ref 08011 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chikoita \lx_cita kichikoita \lx_var General \ref 00078 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despreciar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig menospreciar, despreciar, humillar al ignorar \osten (p. ej., al no hablar, no tratar de la misma manera a alguien \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: na:nahtsi:n kinchikoita ixwi:wa:n, sayoh kintasohta okichpi:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora humilla a sus nietos, quiere más a los muchachos. \fr_son 00078-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \raiz ita \nsem El verbo chikoita refiere a la acción de ignorar a una persona, no hablándole, no tratándole con el mismo respeto y consideración como a los demás. Proviene de la raíz chiko 'de soslayo', 'de lado' y ita 'ver'. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx chikola:ato:l \lx_cita chikola:ato:l \lx_var General \ref 01188 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.chocolate \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole de chocolate, preparado con masa, chocolate en polvo o barra, azúcar y agua; chocolate caliente con leche \sig_var General \fr_n JMP-- Ato:l ke:mah i:pa t'chi:wanih. EGS-- ¿Katí:n ato:l tiweli? JPT-- Chikola:ato:l no: t'chi:wah. EGS-- ¿Ke:ní:w se: kichi:wa chikola:ato:l? JPT-- Yeh se: kichi:wa, se: 'kwe:chowa tixti wa:n se: kitsetselowa, se: kimana, se: kipanta:lilia panela wa:n chikola:teh, mm. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- El atole sí, de por sí lo hacemos. ¿Qué tipo de atole puedes? JPT-- También hemos preparado el atole de chocolate. EGS-- ¿Cómo se prepara el atole de chocolate? JPT-- Ese se prepara, se muele la masa y se cuela, se hierve y se le agrega panela y chocolate, mm. \fr_son 01188-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-08-23-t | 510.191, 526.359 \nsem El chikola:a:tol se prepara con agua de masa, molida bien y pasada por una coladera para que quede muy fina. El agua que sale se pone a hervir removiéndolo con un palo o cuchara para que no se pegue en la base o lados interiores de la olla. Pasando uno minutos se le agraga el chocolate disuelta en agua y azúcar o panela al gusto. Se espera que hierva 15 minutos en fuego lento. \sem Comida \raiz chikol \raiz a: \raiz ato:l \dt 13/Mar/2021 \rev \lx chikola:t \lx_alt chikolá:t \lx_cita chikola:t \lx_var General \ref 05720 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chocolate \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chocolate \osten en barras o en polvo, pero no para tomar como bebida, que se llama chikola:ato:l) \sig_var General \fr_n ¡Xine:chkwi:li:ti o:me chikolá:t!, tonto:nal a nikele:wihtok chikolá:ato:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a traerme dos (barras o bolsas) de chocolate! Desde hace dias se me está antojándo atole de chocolate. \fr_son 05720-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pachato:l \semxref ista:kato:l \raiz chikol \raiz a: \dt 12/Apr/2022 \lx chikola:tik \lx_cita chikola:tik \lx_alt chokola:tik \lx_var General \ref 05872 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.chocolate \catgr Adj \deriv \sig color a chocolate \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtayo:kolihkeh se: itskwinti chikola:tik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me regalaron un perro color de chocolate. \fr_son 05872-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz chikol \raiz a: \dt 07/May/2020 \lx chiko:me \lx_cita chiko:me \lx_var General \ref 06193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa siete \catgr Adj-cuant \deriv \sig siete \sig_var 1-Tzina \fr_n Noa:wi chiko:me n' ipilwa:n, na:wi ta:kameh wa:n e:yi siwa:meh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía tiene siete hijos, cuantro hombres y tres mujeres. \fr_son 06193-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (en plural : chiko:me:n) siete (como pronombre) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikimpiaya sempowal piomeh, chiko:me:n nikinamakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenía veinte pollos, siete vendí. \fr_son 06193-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chik \raiz o:me \dt 15/May/2020 \lx chiko:mea:man \lx_cita chiko:mea:man \lx_var General \ref 02128 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.una.semana \catgr Adv-tiempo \deriv \sig en una semana (ocho días) de hoy \sig_var 1-Tzina \fr_n Chiko:mea:man nimitskowoli:s se: molpika, niá:s niknamakati:w se: we:wehcho. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En una semana te voy a comprar una faja, voy a ir a vender un guajolote. \fr_son 02128-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chik \raiz o:me \raiz a:man \dt 09/May/2021 \lx Chiko:meehkawa:s \lx_cita Chiko:meehkawa:s \lx_var Tzina \ref 05149 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Siete.escaleras \catgr Topónimo \deriv \infl \sig nombre de un lugar al norte de San Miguel Tzinacapan, literamenete 'siete escaleras', \sig_var Tzina \fr_n Nochi yehwa, ne:n, niman se: kita porque kipia ma:kwi:l ima:y, ne: xiwit ma:we:weyak, mahyá: kakate n' ima:y, pero we:weyakaxtik. Wa:n ikowyo medio ti:ltik tepitsi:n ke:meh kakate. Ke:mah, soh n' kakate pantsa:tsaya:ni n' cuando chika:wak a. Ne: a:mo, ne:, ne: iwki sah, pana:..., a:mo, paxaxakachtik pero medio ti:ltik n' ikowyo n' kopalkowit. Ke:mah, nochi onkak, itech tepe:t nochi onkak nika:n, Chiko:meehkawa:s tepe:t nochi onkak, ne: a:na:l tepe:t ne: Xo:no:tah tepe:t no: onkak yo:n kopalkowit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Abundan muchos árboles, este, luego se ve porque tiene cinco hojas, las hojas son alargadas, se parecen a las hojas del kakate (Tapirira mexicana Marchand) pero son alargadas. Y el tallo es un poco de color negro que se parece un poco al tallo del kakate. Sí, solo que al tallo del kakate se le salen unos cortes en la corteza cuando ya es un árbol grande. Aquél no es así, no tiene la corteza rasposa pero tiene un color negro bajo el tallo del kopalkowit (Protium copal (Schlecht. et Cham.)). Sí se da en los riscos, se da todo por aquí en el risco de Chikomeehkawa:s, se da todo allá en los cerros al otro lado del río, en los cerros de Jonolta, también abundan árboles de kopalkowit. \fr_son 05149-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-24-b | 239.561, 264.669 \nsem Se llama Chiko:meehkawa:s porque allí había un árbol grande cuyas raíces estaban como tejidas en la superficie de un peñasco y facilitaba la subida a las personas que por ahí tenían sus terrenos. Como las raíces estaban abiertas las personas podían subir o bajar ahí metiendo los pies en las raíces y al mismo tiempo agarrarse con las manos para no caerse. \raiz chik- \raiz o:me \raiz ehka \raiz2 chiko:me \dt 11/Apr/2022 \lx chikopa:ta \lx_cita tachikopa:ta \lx_var General \ref 05941 (duda) el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse.disparejo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastar en forma dispareja \osten solamente huaraches, zapatos \sig_var General \fr_n Nopili tak metschikotik. Nochipa tachikopa:ta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo quizá tenga la pierna chueca, siempre provoca que su calzado se gaste en forma dispareja. \fr_son 05941-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \raiz pa:ta \dt 03/Feb/2022 \lx chikotaksa \lx_cita chikotaksa \lx_var General \ref 00087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar.cojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caminar cojo como ladeándose \osten por tener un pie lastimado o por un defecto de nacimiento en la pierna \sig_var General \fr_n Mopili eski kikokowa imets, chikotaksa. Sayoh a:mo mitsilwia porin nochipa tikahwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hijo quizá le duela el pie, camina cojo. Sólo que no te lo dice porque siempre lo regañas (cuando te da malas noticias). \fr_son 00087-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \raiz iksa \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx chikota:lia \lx_cita kichikota:lia \lx_var General \ref 00936 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.chueco \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig esconder al poner en un lugar donde no debe o se acostumbra estar \osten p. ej., un objeto para el dueño no se de cuenta y se puede llevar o robar en un momento oportuno \sig_var General \fr_n Mopili nochipa kichikota:lia ke:ski kahfe:n ke:man tatekiti wa:n kiichtakanamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo siempre esconde un poco de café cuando va a cosechar y lo vende a escondidas. \fr_son 00936-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mochikota:lia) salir disparejo \osten frutos al madurarse, algunos en un tiempo y otros después, poco a poco; es más común chikotia o chi:chikotia; telas tejidas, por el borde \sig_var General \fr_n Tak yo:n nimolia neh, nejó:n, a:mo n'mati ox ta:taman tsapot onkak, seki chika:waya enero, seki itahkoya:mpa, seki itamia:n, seki ke:m..., ke:man itahkoya:n febrero. Mahyá: mochi:chikota:lia, pero yo:n a:mo nikmati neh, xa: ta:taman ne:n tsapot n' onkak. Porque seki ekintsi:n kinamakatokeh ok n' tsapot wa:n i:pa julio ya, wa:n kwahkwali tsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pues eso yo pienso que, eso, este, no sé si es que hay diferentes tipos de zapotes, unos se maduran en enero, unos a mediados y otros a finales…, a mediados de febrero. Parece que se pone mal, pero eso yo no sé, quizá hay diferentes tipos de zapotes. Porque unos ya los están vendiendo y otros los venden aunque ya sea en julio, y son zapotes buenos. \fr_son 00936-02_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2011-07-14-k | 415.961, 440.977 \fr_n CGN-- Yehwa nikalakilihtiw cada ve..., cada ..., nik..., nikihkitis se:, se: tepitsi:n niki:xtia n' ohka:n, niki:xtia witsti wa:n sepa niktokilia pero mismo yehwa itech n' a:kat niksotiw. Nika:n wa:n nika:n, iwki n'tokihtiw hasta ke:meh nima:tamiti:w. Para a:mo chikotik ki:sa. Mmm. ADA-- Wa:n ihkó:n tikita ke a:mo ke:man mochikota:lia. CGN-- Porque koma:mo se: kikwik yehwa ya chikotia, chikopitsa:wak ki:sati wi:pi:l, mmm. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e CGN-- Eso le voy metiendo cada…, cada…, lo…, lo voy a tejer un, un poco lo saco en los dos lados, saco la espina y otra vez se lo clavo pero en el mismo carrizo lo voy clavando. Aquí y aquí, así lo voy arrimando hasta terminar. Para que no salga chueco. Si. ADA-- Y así ves que no se pone chueco. CNG-- Porque si no lo usa uno ya es cuando se pone chueco, el huipil sale chueco y delgado, si. \fr_son 00936-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2010-07-14-d | 748.894, 773.077 \semx_tipo Comparar \semxref ta:tia \raiz chiko \raiz ta:l \nota checar uso con el significado de esconder \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx chikotia \lx_cita chikotia \lx_var General \ref 06895 (duda) para el primer significado usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchuecarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse chueco, no derecho, desparejo (p. ej., cuando una lado de una tela se corta no paralelamente al lado contrario) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man tiktehtek i:n tilmah eski moli:nih yehwa ika chikotiak mokwe:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando cortaste esta tela, seguramente se movió (sin que te dieras cuenta) por eso salió chueca tu falda. \fr_son 06895-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig crecer disparejo (un cultivo, p. ej., maíz, por descuido o por efectos naturales, como diferencia de suelo, o falta de agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo niman nimi:lme:wak wa:n ximikik nomi:l, chi:chikotiak wa:n kostiak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Por no limpiar luego, dejé que mi milpa se quedara tupida de maleza, está disparejo y amarillo (el maíz, por falta de atención). \fr_son 06895-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ilakatstia \raiz chiko \dt 14/Feb/2022 \lx chikotik \lx_cita chikotik \lx_var General \ref 01169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chueco \catgr Adj \deriv \sig chueco; no derecho; ladeado \osten una tabla, tela, \sig_var General \fr_n AND-- Komo tikta:lih no: chikotik para ne:, pos chikoki:sa n' kali. JVC-- Chikotik a. Chikotik a. AND-- Nakasika yetok. JVC-- Ke:mah. AND-- Pero komo tikta:lih nochi kwaltsi:n ihkó:n, pos nijó:n kwaltsi:n, ne:n, moka:wa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Si lo acomodas así chueco pues va a salir chueca la casa. JVC-- Ya va a salir chueca. Ya va a salir chueca. AND-- Queda ladeada. JVC-- Sí. AND-- Pero si lo acomodas todo parejo, así pues, queda muy bien. \fr_son 01169-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-07-18-e | 542.212, 1553.163 \fr_n AND-- Ta:lpan e:wi. JVC-- Ke:mah mah..., mah..., mah[yá:] morado imets wa:n, wa:n nejó:n ima:xiwyo pa:pata:wak, ye:kpa:pata:wak ima:xiwyo. Wa:n chi:chikotik, chi:chikotik ima:xiwyo, a:mo …. Kipia iyo:lkowyo pero a:mo mero tatahko, kipia i..., sentapal tsikitsi:n i..., ne:n ima:xiwyo wa:n sentapal ne: ye:kpatakaxtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Sale desde a ras del suelo (Goeppertia misantlensis (Lascur.) Borchs. & S. Suárez, cuyas hojas se usan para envolver tamales). JVC-- Sí, que…, que…, parece que el tallo es morado y las hojas son anchas, las hojas son muy anchas. Y las hojas son muy disparejas, las hojas son disparejas, no …. Tiene la vena central pero no a la mitad de la hoja, lo tiene a un lado y es pequeña su ..., este, las hojas y del otro lado (esto es la otra mitad de la hoja) es muy ancha. \fr_son 01169-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-03-o | 93.338, 112.343 \fr_n Chikotik n' tiktek i:n tasa:l para mokwe:y wa:n i:pa tsikitsi:n niko:wka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cortaste chueco esta tela para tus enaguas y solamente había comprado un pedazo chiquito. \fr_son 01169-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \dt 14/Jun/2021 \rev \lx chikotila:na \lx_cita mochikotila:na \lx_var General \ref 05728 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darse.estirón \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig darse un estirón \osten en cualquier parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa notahkoya:n. Ya:lwa niwetsik nomi:lah wa:n nimochikotila:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele la cintura mi pie. Ayer me caí en mi milpa y me hice un estirón. \fr_son 05728-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \raiz tila: \nmorf El verbo reflexivo chikotila:na puede referirse a cualquier parte del cuerpo aunque a menudo el estirón en una parte particular del cuerpo se expresa mediante incorporación de la raíz sustantival: metschikotila:na o ma:chikotila:na. En la cintura no dicen ?tahkochikotila:na sino simplemente chikotila:na. \dt 12/Apr/2022 \lx chikotoma:waya \lx_cita chikotoma:waya \lx_var Tzina \ref 08010 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa engordarse.desparejo \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz chiko \raiz toma: \dt 15/Aug/2018 \lx chikoya:n \lx_cita chikoya:n \lx_var General \ref 05031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.solitario \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar solitario, apartado \osten una casa, un paraje \sig_var General \fr_n Ka:mpa tehwa:n tinemih chikoya:n ya, sayoh ey:i kalmeh yetokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En donde nosotros vivimos ya es un lugar muy soliltario, sólo hay tres casas. \fr_son 05031-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \raiz -ya:n \dt 03/Feb/2022 \lx chikoyo:li \lx_cita chichikoyo:lih \lx_var General \ref 04513 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nacer.diferentes.dias \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reduplicación de vocal corta y sujeto plural : chichikoyo:li) nacer en diferentes días \osten huevos echados a través del tiempo al ser empollados e irse naciendo los pollitos en días distintos \sig_var General \fr_n Yo:n kostikpio kitata:xilih n' tapachohkeh, tikinitas chikoyo:litih n' pio:temeh. Mo:sta okachi kwali xiktsontsakwa n' tapachohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La gallina amarilla echó huevos sobre el nido de la clueca, revisas los huevos porque van a nacer en diferentes dias. Es mejor que mañana encierres la clueca. \fr_son 04513-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chiko \raiz yo:l \dt 24/Jan/2022 \lx chikteh \lx_cita chikteh \lx_var General \ref 00308 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pájaro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para cualquier tipo de pájaro (no incluye las aves domésticas ni las grandes de rapiño como gavilanes, aguilillas) \sig_var General \fr_n Se: chikteh mo:stah takwa:ki iwa:n nopiokone:wa:n. No: kiwelita n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un pájaro diario viene a comer junto con mis pollitos. También le gusta el maíz. \fr_son 00308-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref to:to:t \raiz chik \nsem En la Sierra Noriental de Puebla es más común usar chikteh en lugar de to:to:t aunque también se conoce este último término. Se sabe que en otras regiones es más común usar to:to:t. \nmorf Es posible que chikteh sea un préstamo de otra lengua cercana. \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx chikwa:mpah \lx_alt chikowa:mpah \lx_cita chikwa:mpah \lx_var Tzina \ref 05900 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Gesneriaceae.Columnea.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Columnea spp., planta epífita de la familia Gesneriaceae que abarca dos especies: Columnea schiedeana Schldtl. y Columnea flava M. Martens & Galeotti, de flores amarillas. Las hojas sirven para tratar golpes en los bebés. Algunas personas distinguen dos variedades del Columnea schiedeana Schldtl. por el color del tallo. La variedad blanca (tallo verde) es para niñas y la variedad roja (tallo rojo) es para niños. El fruto de los dos se come crudo. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n chikwa:mpah mochi:wa itech kowmeh tein we:wetkeh ya. Kihtowah o:me taman onkak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Chikwa:mpah (Columnea schiedeana ) se da en los árboles que ya están viejos, dicen que hay dos clases. \fr_son 05900-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] chikwa:mpah chi:chi:ltik o chi:chi:ltik| Columnea schiedeana Schldtl., planta epífita de la familia Gesneriaceae con flores moteadas. Las hojas sirven para tratar golpes en los niños; para las niñas se usa el chikwa:mpah ista:k y para los niños se usa el chikwa:mpah chi:chi:ltik \sig_var Tzina \fr_n Yo:n chikwa:mpah chi:chi:ltik ika kinimpahtia pilimeh tein moxohxokoliah, kihtowah kikwih ihwa:k kipahti:snekih se: okichipil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con chikwa:mpah chi:chi:ltik curan a los niños que se lastiman, dicen que lo usan cuando quieren curar a un niño. \fr_son 05900-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Yo:n chikwa:mpah ista:k mochi:wa kowke:span wa:n kwali se: kikwi para pahti, kihtowah ke i:n xiwit kinpahtia siwa:pi:pil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Chikwa:mpah ista:k se da en el tronco de los árboles y se puede usar para medicina, dicen que esta hierba cura a las niñas. \fr_son 05900-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Medicinal \sem Planta \raiz chikwa:m (?) \raiz pah \nsem La especie más común de la región es Columnea schiedeana Schldtl., que se usa para curar a los niños y a las niñas, según el color del tallo, rojo para los niños y verde (ista:k) para las niñas. Las flores de esta especie son moteadas. También existe otra especie de Columnea: Columnea flava M. Martens & Galeotti, que es de flores amarillas. Es mucho menos común que C. schiedeana. \nmorf Ni la etimología ni el significado de chikwa:mpah está clara. \dt 02/Sep/2020 \lx chikwase:n \lx_cita chikwase:n \lx_var General \ref 00530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa seis \catgr Adj-cuant \deriv \sig seis \sig_var General \fr_n Nokni:w ipili kipia chikwase:n xiwit wa:n nohma kima:ma ok ke:man kanahika kwi:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermana tiene seis años y todavía lo carga cuando lo lleva a algún lugar. \fr_son 00530-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Mo:sta nikto:kati xokot wa:n para nima:tamis nikneki mah ne:chpale:wi:ka:n sikiera chikwase:meh n' ta:kameh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana voy a sembrar naranjo y para terminar quiero que por lo menos me ayuden seis hombres. \fr_son 00530-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chik \raiz se: \nmorf Generalmente los números y cuantificadores se pluralizan cuando la referencia es un ser humano. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx chikwe:i \lx_cita chikwe:i \lx_var General \ref 03230 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ocho \catgr Adj-cuant \deriv \sig ocho \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil kipia chikwe:i xiwit wa:n tama:ma kemeh se: we:i ta:kat. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño tiene ocho años y carga cosas como un hombre grande. \fr_son 03230-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chik \raiz e:yi \raiz $$ checar si el plural es solamente para uso pronominal o si tambien se acepta como cuantificador de seres vivos. \dt 03/Jul/2021 \lx chikwe:ika \lx_cita chikwe:ika \lx_var General \ref 03253 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.los.ocho(dias) \catgr Adv-tiempo \deriv \sig chikwe:ika to:nal | a los ocho días, en una semana \sig_var General \fr_n Se: kite:ka n´ilama ika yehwa itewa:n wa:n chikwe:ika to:nal se: kita:lilia ya n' ista:ktemeh para sepa sah senyo:lih n' piomeh wa:n to:tolimeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Se echa la totola y a los ochos días ya se le ponen los huevos de gallina para que ya nazcan juntos los pollos y pavipollos. \fr_son 03253-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz chik \raiz e:yi \nota Checar significado si es "por ocho dias" o "hace ocho dias". \dt 10/Jan/2022 \lx chikwe:iti \lx_cita chikwe:iti \lx_var General \ref 01103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumplir.ocho.dias(semana) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cumplir ocho días (esto es, una semana) \osten de algún suceso, p. ej., un fallecimiento, nacimiento o algún accidente \sig_var General \fr_n A:man chikwe:iti noto:tol. Niow nikinkowa:ti piotemeh wa:n nikchikwe:itili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy se cumple ocho días desde que se echó a empollar mi pava. Voy a conseguir huevos de gallina para echarle. \fr_son 01103-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chik \raiz e:yi \dt 24/May/2021 \lx chikwe:itilia \lx_cita kichikwe:itilia \lx_var General \ref 04697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.huevos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle huevos de gallina (a una pava clueca), ocho días después de que la pava se había echado para incubar sus propios huevos \sig_var General \fr_n No:má:n kichikwe:itilih ito:tol ika na:wi piotet ka:n kanah kinahsik ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá puso cuatro huevos de gallina a la pava que está empollando (huevos de pava), ya no encontró más. \fr_son 04697-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chik \raiz e:yi \nsem En cuanto al primer significado, primero se pone la guajalota sus huevos (de ella misma). En este momento se les puede agregar otros huevos de otras pavas, para que una sola pava esté empollando. Después de ocho días, si uno quiere, le puede agregar huevos de una gallina a los de la pava para que los empolle todos juntos. De esta manera (esto es, dejando una diferencia de ocho días) nacen guajolotes y pollitos al mismo tiempo. Esta acción de ponerle huevos de gallina a una pava empollando se llama chikwe:itilia, con el objeto gramatical del verbo siendo la pava. \dt 24/Jan/2022 \lx chikwe:ito:nalika \lx_cita chikwe:ito:nalika \ref 08237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adv-tiempo \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chikwe:yi \lx_alt chikwe:i \lx_cita chikwe:yi \lx_var General \ref 05730 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ocho \catgr Adj-cuant \deriv \sig ocho \sig_var General \fr_n Xine:chmaka chikwe:yi piotet wa:n mo:sta nimitsixta:wilis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Dáme ocho huevos y mañana te las voy a pagar! \fr_son 05730-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:man chikwe:yi | (lit., 'hoy ocho') de hoy en ocho, en una semana \osten desde un punto de referencia temporal, particularmente, 'hoy', 'mañana' y 'ayer' \sig_var General \fr_n Mo:sta chikwe:yi tia:skeh Zacapoaxtla, ompa tikinkowati:wih we:wehchomeh tein tikinkwiskeh para n' ilwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana en ocho iremos a Zacapoazxtla, ahí vamos a ir a comprar los guajolotes que vamos a ocupar en la fiesta (patronal). \fr_son 05730-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \raiz chik \raiz e:yi \nsem También se puede decir ya:lwa chikwe:yi 'de ayer en ocho' o mo:sta chikwe:yi 'mañana en ocho' \dt 12/Apr/2022 \lx chi:kwi:sti \lx_cita chi:kwi:sti \lx_var General \ref 01389 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermizo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfermizo (se manifiesta al dejar de comer, enflaquecer; se aplica solamente a pavipollos) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n noto:tolkone:wa:n chi:kwi:stiakeh ya, ya:lwa ya pe:wak ka:n takwah, eski mikitih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis pavipollos (sean machos o hembras) ya están enfermizos, desde ayer ya dejaron de comer, quizá se van a morir. \fr_son 01389-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:kwi:s (?) \nmorf La raíz de este verbo no está documentado en otras formas. Parece ser una verbalización de una raíz sustantival: chi:kwi:s + -ti, una terminación incoativo. \dt 29/Mar/2021 \lx chi:l \lx_cita chi:l \lx_var General \ref 02334 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nombre genérico de cualquier tipo de chile (seco, verde, etc.) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: Ecatlán semi kito:kah chi:l, yehwa:n te:chnamaki:lti:kih nika:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En Ecatlán siembran mucho chile, ellos vienen a vendérnoslo aqui. \fr_son 02334-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig mole \sig_var 1-Xalti \fr_n Xine:chwa:nti chi:l sah, a:mo iwa:n nakat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Convídame sólo mole, sin carne. \fr_son 02334-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \nsem Existen los siguientes tipos de chile: chi:ltekpin, chi:lwa:k, chi:l de se:rah, chi:lpo:k, chi:lbo:lah, wehwe:ichi:l, chi:lxoxowik. \dt 12/May/2021 \lx chi:la:skat \lx_cita chi:la:skat \lx_var General \ref 02904 (duda) CSC no conoce este tipo de hormiga \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hormiga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Solenopsis sp. (sin duda S. geminata y quizá S. xyloni) tipo de hormiga (Formicidae) muy pequeña que pica si se provoca \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nitata:lwi:to wa:n ne:chkwahkeh chi:la:skameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a aterrar la milpa y me picaron chi:la:skameh. \fr_son 02904-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz chi:l \raiz a:ska \nsem Parece que el nombre simple a:skat refiere a los Solenopsis aunque se puede distinguir por su color que varia entre oscuro y rojo claro (casi amarillo). Así, al preguntarse algunos asesores o a pedirles que identificaran algunas hormigas atrapadas, ofrecían nombres como chi:la:skat y ti:lti a:skat. Aparentemente también el término pisi:la:skat se aplica a los Solenopsis. \dt 06/Jun/2021 \lx chi:la:t \lx_cita chi:la:t \lx_var General \ref 07674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig salsa de chile (chilpotle) hervido con condimentos \sig_var 1-Tzina \catgr Sust \deriv \infl N1 \fr_n No:a:wi ye:kwe:lik kichihchi:wa n' chi:la:t, iksá: te:chwa:nti wa:n iksá: tikowiliah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía hace muy sabroso el mole de olla, a veces nos convida y a veces se lo compramos. \fr_son 07674-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Sinónimo \semxref chi:lposo:n \raiz chi:l \raiz a: \dt 16/Sep/2020 \lx chi:lato:lemo:l \lx_cita chi:lato:lemo:l \lx_var General \ref 02970 (duda) CSC no conoce esta palabra y tampoco el preparado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijol.con.masa.y.chile \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig frijol hervido preparado con masa y con chile \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 27/Jul/2021 \lx chi:la:yo:t \lx_cita chi:la:yo:t \lx_var General \ref 02858 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salsa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig salsa preparada con jitomate, chile y ajonjolí \sig_var General \fr_n Nikpia miak tomat wa:n chi:l, nikchihchi:wati chi:la:yo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo mucho jitomate y chile, voy a preparar salsa con chile y pipián. \fr_son 02858-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Comparar \semxref chi:ltamo:ltal \raiz chi:l \raiz a: \nota Para preparar chi:la:yo:t se hierven los jitomates junto con los chiles, maduros y rojos. Se muele todo junto en metate y se hierve luego en una olla de peltre o de barro. Después se tuesta el ajonjolí, se muele en metate y se le agrega. Se hierve. Algunos le agregan frijoles cocidos, que le da otro sabor. También se puede usar la misma salsa en tamales, véase chila:yo:tamal. \dt 03/Jun/2021 \lx chi:la:yo:tamal \lx_cita chi:la:yo:tamal \lx_var General \ref 06882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.de.salsa.con.ajonjolín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tamal preparado con salsa roja de jitomates, chile y ajonjolín \sig_var General \fr_n Nikele:wia chila:yo:tamal. ¡Ne:chkowili:ti tomat, chi:loksik wa:n a:kolin! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me antoja tamales preparados de salsa roja con ajonjolín. ¡Ve a comprarme jitomate, chile maduro y ajonjolin. \fr_son 06882-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz chi:l \raiz a: \raiz tamal \nsem Los chi:la:yo:tamal son tamales que se preparan con jitomate rojo y ajonjolín (véase chi:la:yo:t). Primero se hierven los jitomates junto con los chiles maduros y se tuesta el ajonjolín. Posteriormente se muele el jitomate, el chile y el ajonjolin en metate o en licuadora. Una vez molido todo se le agrega a la salsa. Esta salsa tambien se consume como guisado así que una vez que se muele se pone en la lumbre hasta que hierva bien. Pero si la salsa es para tamales sólo se bate bien y ya se empiece a preparar la masa para tamales. Después de hervir el chi:la:yo:t se prepara la masa y se empiezan a hacer los tamales. Se toma la masa y se hace en forma de tortilla que se coloca sobre una hoja de plátano o de nexkoko:kiswat (Canna tuerckheimii Kraenzl.). Luego se unta con chi:la:yo:t y se dobla la tortilla para que quepe en las hojas como si fueran tamales de mole con carne. Pero en vez de ponerle mole a la masa se usa el chi:la:yo:t. Lo que le da sabor a estos tamales es el chi:la:yo:t. \dt 02/Sep/2020 \lx chililihtet \lx_cita chililihtet \ref 06644 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 14/Feb/2022 \lx chililihtet \lx_cita chililihtet \lx_var General \ref 01514 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.roca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de roca lisa y brillosa, generalmente de color claro que oscila entre blanco y amarillento. Se rompe en pedazos pequeños y se le coloca en la parte de atrás de un comal de barro, se supone que gracias a esta piedra, el calor se distribuye de manera uniforme en la superficie del comal y eso produce buenas tortillas \sig_var Xaltn \fr_n Niahka kowtah wa:n nikahsik chililihtet. Ekintsi:n nikwi:kati kwesala:n niknamakati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al campo y encontré roca chililihtet. Ahora voy a venderlo a Cuetzalan. \fr_son 01514-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \raiz chililih \raiz te \ency Grabación, ilustración \dt 13/Apr/2021 \rev \lx chili:yoh \lx_cita chili:yoh \lx_var General \ref 07851 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.liana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de liana todavía no colectada ni identificada, sirve como armazón para las artesanías \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chili:yoh no: kwali se: kikwi para wahkalkowit, sayoh achi takwa:wak yeh ika a:mo okachi kitekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El bejuco chili:yoh también se puede usar como armazón para huacales, sólo que es un poco duro por eso casi no lo cortan. \fr_son 07851-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Artesanía \sem Planta (no colectada) \raiz chi:l \dt 22/Sep/2020 \lx chi:lkwa \lx_cita chi:lkwa \lx_var General \ref 03328 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.picante \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer picante o comida picosa \sig_var General \fr_n A:mo nikwa:s motapalo:l, telkoko:k wa:n ka:n wel nichi:lkwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a comer tu comida, está muy picosa y yo no puedo comer picante. \fr_son 03328-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz kwa \dt 06/Jan/2022 \lx chi:lmo:l \lx_cita chi:lmo:l \lx_var General \ref 03572 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mole \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mole \osten chile ancho, molido y preparado con jitomate rojo y condimentos en cazuela sobre fuego \sig_var General \fr_n A:mo nikwa:s n' chi:lmo:l, nimopahtihtok. ¡Xine:chwa:nti istaa:t!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a comer mole, estoy tomando medicina, ¡Convídame un caldo de pollo! \fr_son 03572-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \raiz chi:l \raiz mo:l \dt 17/Jan/2022 \lx chi:loh \lx_cita chi:loh \lx_var General \ref 04519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchilado \catgr Adj \deriv \sig manchado de chile (p. ej., ropa) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nokwe:i chi:loh, eski a:ksá: itech moma:po:po:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi falda está manchada de mole (salsa de chile), quizá alguien se limpió las manos con ella. \fr_son 04519-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \dt 24/Jan/2022 \lx chi:loksik \lx_cita chi:loksik \lx_var General \ref 00733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.maduro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chile (todo tipo) maduro, rojo \sig_var General \fr_n Niktekia, pero yo:n takwa:wak, yo:n t'tekia ma:ski oksik nochi ka itsi:nkowyo. A:mo n'teki sayoh, ne:, sayoh nikteki chi:loksik. Iwa:n itsi:nkowyo n'teki *porque** ye:ktawaktik. Yo:n a:mo koto:ni. Se: 'koto:na a:mo koto:ni, nió:n chikteh a:mo 'koto:na. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Lo cortaba (el chile) pero ese es muy duro, ese lo cortaba hasta con sus pedúnculos. No corto nada más este, nada más los chiles maduros. Lo corto con todo y sus pedúnculos porque son muy duros. No se deja cortar. Si lo quieres cortar no se corta, ni los pájaros lo pueden cortar. \fr_son 00733-01_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-22-m | 1139.936, 1152.187 \fr_n ¡Xikowa chi:loksik, nikchihchi:was chi:la:yo:t! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Compra chile maduro, voy a preparar salsa con ajonjolín! \fr_son 00733-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz oksi \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx chi:loksik \lx_cita chi:loksik \lx_var General \ref 04663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.maduro \catgr Sust \infl \sig chile maduro \sig_var General \fr_n Xikowa chi:loksik. Nikchihchi:was chi:la:yo:t, yehwa tikwa:skeh mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Compra chile maduro. Voy a preparar chi:la:yo:t, eso lo vamos a comer mañana. \fr_son 04663-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz oksi \dt 24/Jan/2022 \lx chi:lowa \lx_cita chi:lowa \lx_var General \ref 03581 (duda) CSC usaría nimochihchi:lwih, no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.de.chile \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse de salsas de chile \osten ropa, un mueble \sig_var General \fr_n Sayoh nikwe:choh se: kilo chi:l wa:n neli nichi:lowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nomás molí un kilo de chilea:ncho y me embarré bastante. \fr_son 03581-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \dt 17/Jan/2022 \lx chi:lpitsa \lx_cita chi:lpitsa \lx_var General \ref 02946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.verde.muy.delgado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de chile verde vendido en los mercados que se caracteriza por ser muy delgado \sig_var General \fr_n Kitehtekiliah seki chi:lpitsa, kwaltsi:n, kwaltsi:n kipi:pisi:lowah, wa:n kita:li:liah seki n' i..., yo:n kiliah xonakat, xonakat, wa:n kitsoyo:niah ya iwa:n chi:l. Primero taeka:na n' chilito, este, n' chi:l..., chi:lpitsa, wa:n ompa de yo:n chi:lpitsa kita:liliah cebolla, wa:n kitsoyo:niah ya iwa:n kilit. Kitsoyo:niah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Le cortan unos chiles verdes delgados en pedazos, bien, bien lo pican finito, y le ponen algo de eso que le llaman cebollina, cebollina, y ya lo guisan con el chile. Primero se guisa el chilito verde, este, el chil..., chile delgadito y ya después se le pone la cebollina y ya se frie con los quelites (aquí la referencia es al ahmo:lkilit, Phytolacca rivinoides Kunth & C.D. Bouché). Lo frien. \fr_son 02946-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-25-b | 109.91, 134.405 \raiz chi:l \raiz pitsa: \dt 06/Jun/2021 \rev \lx chi:lpo:k \lx_cita chi:lpo:k \ref 00133 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa chile.seco \catgr Sust \infl N1 \sig chile verde seco \sig_var General \fr_n Niow mi:lah wa:n nikwi:kati seki chi:lpo:k ika niktatatili:s n' tu:sah mah miki.. Ta: telsenka takwahtok mi:lah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a la milpa y voy a llevar chile seco para que con eso le voy a ahumar el agujero de la tuza para que se muera. Está dañando mucho la milpa. \fr_son 00133-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n MSO325-- ¿Wa:n iwki sah, iwki sah tikwa oso kipia, teihsá: t'ta:lilia? MGV330-- A:mo yehwa yo:n como que yeh se: kita:lilia como que ajojolí. MSO325-- Pos neli. MGV330-- Se: kita:lilia iwa:n se: kikwe:cholia sake:ra se:, o:me yo:n chi:lpo:k kilwiyah. MSO325-- A:mo, neh nejó:n, neh nikwa no: iwki sah, no: taa:man sah. Neh nikchihchi:wa no: taa:man sah, neli, ta:taman se: takwa. MGV330-- A:, no: taa:man. Eso. \fr_au MGV330 \fr_var Xalpn \fr_e MSO325-- ¿Y nada más así, así lo comes o tiene, le pones algo más? MGV330-- No, eso se le pone ajonjolí. MSO325-- A pues es verdad. MGV330-- Se le pone, se le muele por lo menos unos dos de esos que le llaman chile seco. MSO325-- No, yo este, yo también lo como así, nada más hervido. Yo también lo preparo pero solo hervido, de verás, comemos muy diferente a los demás. MGV330-- Aa, también hervido. Eso. \fr_son 00133-02_corp_Xalpn_Tzina_faltar \fr_fuente 2011-07-27-g | 373.871, 392.001 \semx_tipo Sinónimo \semxref chi:lwa:k \raiz chi:l \raiz po:ki \nsem Se prepara secando chile verde por los tipan, repisas colgantes arriba de los fogones de la cocina donde se pone la leña para secar. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx chi:lposo:n \lx_cita chi:lposo:n \lx_var General \ref 04913 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salsa.de.chile.hervido \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig salsa de chile (chilpotle) hervido con condimentos \sig_var General \fr_n No:má:n telwe:lik ichi:lposo:n. Ke:man kichihchi:wa tel niman tiktamiah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá prepara muy sabroso el chilposonte. Cuando lo prepara, nos lo acabamos pronto. \fr_son 04913-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref chi:la:t \raiz chi:l \raiz poso: \nsem El chi:lposon se prepara del caldo de pollo, agregándole jitomate y chipotle molido, además de una planta aromática que puede ser hojas de epazote o de pimienta. Existe también chi:lposo:n de carne de res a que se le agrega hojas de yerbabuena y chi:lposo:n de puerco al que se agrega cilantro. \dt 24/Jan/2022 \lx chi:lselik \lx_cita chi:lselik \lx_var General \ref 07173 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.tierno \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chile tierno \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿A:koni kitek i:n chi:lselik? I:n aya:mo kohkokok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quíen cortó estos chiles tiernos? Estos todavia no pican. \fr_son 07173-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible \raiz chi:l \raiz seli \dt 05/Sep/2020 \lx chi:lsolo:t \lx_alt chi:lsolo:k \lx_cita chi:lsolo:t \ref 02525 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa chile.disecado \catgr Sust \deriv \infl \sig chile disecado por dejarse secar sobre el popo:ch \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Sep/2018 \lx chi:lta:i \lx_cita chi:lta:i \lx_var Tzina \ref 05128 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chapear.para.chilar \catgr V1 \infl Clase 4/3 \infl_v i-x \sig chapear para limpiar un área en donde se siembra chile \osten terreno de monte o chapparal \sig_var Tzina \fr_n Nokniw ya:lwa pe:wak chi:lta:i. Mo:sta nia:ti nikpale:wi:ti. Xa: tima:tamiskeh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano ayer empezó a chapear para sembrar chile. Mañana voy a ayudarle. Tal vez terminemos. \fr_son 05128-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:i \nmorf Aparentemente el verbo de base es a:y y su progresivo es a:xtok (cf. Siméon bajo ay (p. 16), 'hacer'. \dt 11/Apr/2022 \lx chi:ltakowal \lx_cita chi:ltakowal \lx_var General \ref 02363 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.comprado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chile comprado en el mercado, de cualquier tipo de chile \sig_var General \fr_n CGN-- Ka:n ki:xmatih ok neli pero tehwa:n ne: ti..., iwki n' tikmahse:wah, tikta:liliah, ne:n, MJT-- A:mo ki:xmatih ok, ne:n, nakastekilit wa:n tika:jolwiah wa:n tikoko:liah ika chi:l, ika chi:ltakowal oso ne: chi:ltekpin. CGN-- chi:ltekpin oso yehwa yo:n kiliah chi:lsolo:t. Kemah, semi we:lik. MJT-- Ke:mah. Wa:n ke:h... ke:mah. Ke:mah ti..., titakwah ya, ke:mah tikchihchi:wah ya n' totapalo:l. \fr_au MJT \fr_var Yohua \fr_e CGN-- De verás que ya no lo conocen pero nosotros es lo que comemos, le ponemos, este, MJT--Ya no lo conocen, el nakastekilit (Peperomia peltilimba C. DC. ex Trel.) le ponemos ajonjolí y lo hacemos picoso agregándole chile, ya sea chile comercializado o chiltecpín. CGN-- Si, el chiltepín o eso que le dicen chi:lsolo:t. Si, es muy rico. MJT-- Si. Y enton..., sí. Si, comemos, preparamos nuestra comida. \fr_son 02362-01_corp_Yohua-MJT_faltar \fr_fuente 2012-07-20-k | 82.721, 100.284, \raiz chi:l \raiz kowa \dt 13/May/2021 \rev \lx chi:ltakwe:chol \lx_cita chi:ltakwe:chol \lx_var General \ref 02938 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.molido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chile molido, de cualquier chile sea verde, ancho, seco \sig_var General \fr_n RMM-- No: kwaltsi:n wa:n neli no: we:lik porque neh nikmahse:wka ya. Nikmahse:wka ya, este, yehwa yo:n xiwtsí:n (omikilit). Telahwia:k ki:sa n' taxkaltsí:n kipi:kih no: ika yo:n xiwtsí:n wa:n ika tsiktsi:n chi:ltakwe:choltsí:n, kichihchi:wah wa:n ki.... Para a:mo kita:lili:skeh nakatsín pues yehwa yo:n xiwtsí:n, wa:n ika n' chi:ltakwe:choltsí:n wa:n ki..., mah kipi:kika:n ika n' iswatsí:n. MJS-- Pues no: semi telkwaltsi:n tel..., kwaltsi:n we:lik se: kimahse:wa. Neh nik..., RMM-- Kiah..., kiahwia:lia ne:n, nejó:n ne:n, taxkaltsí:n. MJT-- Kahwia:lia. Kahwia:lia. RMM-- Ke:mah kahwia:lia. Ke:mah ta:.... \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Es bonito y de verdad que es muy rico porque yo ya lo había probado. Ya lo he comido esa hierba. Los tacos salen muy aromáticos, los envuelven con esas hojas (de omikilit, Piper auritum Kunth) y los hacen con un poquito de chile molido y lo .... Para no prepararlos con carne, pues usan esas hojas y chile molido y que los envuelvan con las hojas. MJT-- Pues, son muy ricos, es muy rico cuando lo come uno. RMM-- Esas hojas le dan un sabor rico a los tacos. MJT-- Le da un sabor rico. Le da un sabor rico. RMM-- Si, si, le da un sabor rico. \fr_son 02938-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-19-j | 559.481, 590.642 \sem Comida \raiz chi:l \raiz kwechV \dt 06/Jun/2021 \rev \lx chi:ltamo:ltal \lx_cita chi:ltamo:ltal \lx_var General \ref 06719 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salsa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig salsa de chile molido (solo o con jitomate) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikchihchi:wa chi:ltamo:ltal! Tikwa:skeh iwa:n piotetamanal se: tepitsi:n ke:man titakwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Prepara salsa! La vamos a comer más tarde con huevos hervidos, en la hora de comida. \fr_son 06719-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Comparar \semxref chi:la:yo:t \raiz chi:l \raiz mo:l \raiz ta \dt 28/May/2020 \lx chi:ltapa:na \lx_cita chi:ltapa:na \lx_var General \ref 04973 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.chileancho \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig desvenar o limpiar el chileancho \osten un tipo de chile rojo seco utilizado en preparar mole; abriéndo el chile y sacándole las semillas, se usa la cáscara tirando la semilla) \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpale:wi:to nokni:w yeh chi:ltapa:n wa:n niktewa:ts. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a ayudarle a mi hermana ella limpia el chileancho y yo lo tosté. \fr_son 04973-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz tapa: \nota Checar uso de referencial con tewa:tsa y kwe:chowa pero incorporado con tapa:na. \dt 24/Jan/2022 \lx chi:ltatix \lx_cita chi:ltatix \lx_var General \ref 05885 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.molido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pasta seca de chile (chiltepin) molido con ajonjolí \sig_var General \fr_n Ye:kwe:lik i:n chi:ltatix wa:n neh a:mo wel nikchihchi:wa. Nikilwi:s no:má:n mah ne:chmachti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta pasta de chile seca está bien rico pero no lo puedo elaborar. Voy a decirle a mi mamá que me enseñe. \fr_son 05885-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz tisi \dt 12/May/2020 \lx chi:ltatix \lx_cita chi:ltatix \lx_var General \ref 07528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.molido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chile molido con ajonjolí con agua (para quede como una masa que se come acompañada de tortillas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa nikchihchi:wka chi:ltatix. A:mo semi koko:k katka yeh ika niman tiktamihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la mañana había hecho chile molido. No estaba tan picoso por eso luego nos la acabamos. \fr_son 07528-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi: \raiz tix \dt 11/Sep/2020 \lx chi:ltaxkal \lx_cita chi:ltaxkal \lx_var General \ref 02400 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hongo todavía no identificado ni colectado. Se come preparado en chilposonte. \sig_var General \fr_n Yo:n chi:ltaxkal mochi:wa sayoh itech chini:nah oso ahkokowit wa:n mochi:wa sayoh sepa xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo chi:ltaxkal se da sólo en el tronco del chini:nah (Beilschmiedia sp., de la familia Lauraceae) o ahkokowit (Zinosiewia integerrima Turcz., de la familia Celastraceae) y sólo se da una vez al año. \fr_son 02400-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz chi:l \raiz taxkal \dt 17/May/2021 \lx chi:ltekaxit \lx_cita chi:ltekaxit \ref 08217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Xaltn \glosa molcajete \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Oct/2018 \lx chi:ltekpin \lx_cita chi:lpekpin \lx_var General \ref 06675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chiltepin \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chiltepin,, tipo de chile muy pequeño y picoso \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiktekiti seki chi:ltekpin wa:n xikixka! Tikwa:skeh iwa:n emo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a cortar unos chiltepines y ásalos! Los vamos a comer con los frijoles. \fr_son 06675-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \semx_tipo Comparar \semxref chi:lwehwei \nsem Existen los siguientes tipos de chile: chi:ltekpin, chi:lwa:k, chi:l de se:rah, chi:lpo:k, chi:lbo:lah, wehwe:ichi:l, chi:lxoxowik. ??? \raiz chi:l \raiz tekp \dt 27/May/2020 \lx chi:ltet \lx_cita chi:ltet \lx_var General \ref 04595 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semillas.de.chile \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semillas de chile \osten cualquier semilla aunque a menudo que se usa para sembrar \sig_var General \fr_n Nikwa:tstok seki chi:ltet. Niman tikalaki:s, pané: kiowiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estoy secando unas semillas de chile. Luego las metes, parece que va a llover. \fr_son 04595-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz te \dt 24/Jan/2022 \lx chi:lto:ka \lx_cita chi:lto:ka \lx_var General \ref 02613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.chile \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sembrar chile \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit a:mo nichi:lto:kak. Ka:n nike:mantik. Se: xiwit a a:ksá nikilwi:s mah ne:chpale:wi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este año no sembré chile. No tuve tiempo. Ya dentro de voy a decirle a alguien que me ayude. \fr_son 02613-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz chi:l \raiz to:ka \nsem Algunas personas primero siembran las semillas en un semillero o en bolsitas para osteriormente transpalantar el chile al terreno de cultivo. Otros lo siembran directamente. \dt 21/May/2021 \lx chi:lwa:k \lx_cita chi:lwa:k \lx_var General \ref 07580 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chilpotle \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chipotle \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikowati chi:lwa:k pero xiihsiwiti *porque** nikchi:wati ok n' tapalo:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Vé a comprar chipotles pero te regresas rápido! Porque todavía voy a preparar la comida. \fr_son 07580-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible \raiz chi:l \ency Grabación \dt 14/Sep/2020 \lx chi:lwia \lx_cita kichi:lwia \lx_var General \ref 00215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.chile \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar, agregar o ponerle chile \osten a una comida, a una tortilla \sig_var General \fr_n Nikchihchi:w pitsonakat, nikchi:lwih wa:n kwaltsi:n we:lik ki:sak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Preparé carne de cerdo, le agregúe chile y salió muy rico. \fr_son 00215-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koko:lia \raiz chi:l \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx chi:mal \lx_alt xi:mal \lx_cita chi:mal \lx_var General \ref 04629 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escudo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig escudo de madera chiquita (de 8 a 12 cm. de diámetro) que ultilizan las danzas de Santiagos en la región norte de Puebla \sig_var General \fr_n Nite:chihchi:waltih se: chi:mal, nimihto:ti:ti wa:n nikwis, a:mo nikneki nitane:wis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a mandar a hacer un escudo, voy a participar como danzante y lo voy a ocupar, no quiero pedir prestado. \fr_son 04629-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sello de goma \osten p. ej., las que se le dan a algunas autoridades \sig_var Xaltn \fr_n Noxola:l a:man mopatak xiwtekiwah sayoh ke aya:mo kimakah n' ichi:mal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pueblo hoy se hizo en cambio de autoridad solamente que todavía no le entragan el sello. \fr_son 04629-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:mal \nmorf Según Ceferino Salgado en Tacuapan usan la variante xi:mal. \dt 24/Jan/2022 \lx chi:nahta:sah \lx_cita chi:nahta:sah \ref 08269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chi:nahtet \lx_cita chi:nahtet \lx_var General \ref 00290 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedre.dura \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra muy dura \sig_var Xaltn \fr_n Nomi:lah nochi chi:nahtet onkak, teltakwa:wak ka:n wel kitapa:nah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa hay puro chi:nahtet muy dura, no la pueden quebrar (para usar en construcciones). \fr_son 00290-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \ncomp Esta palabra fue ofrecida por Amelia Domínguez (de Xaltipan); no se conoce en Tacuapan y se tiene que averiguar en Tzinacapan. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx chinaltia \lx_cita chinaltia \lx_var General \ref 00006 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el china \glosa deshilarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0-ta- \sig deshilarse \osten borde de una costal de plástico o telas (p. ej., la parte inferior de un pantalón que se arrastra por el suelo) \sig_var General \fr_n Yo:n chi:ltekpin kwaltsi:n ta:ktoya, tarrosia:roheh wa:n yeh ika chinaltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa planta de chiltepin estaba dando muy bien, pero fumigaron y por eso la planta quedó raquítica. \fr_son 00006-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \sig enchinarse \osten pelo humano \fr_n Nikma:ihkitilihka n' itson nopili wa:n chinaltiak. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e A mi hija le había hecho trenzas a su pelo y quedó chino (al desatar sus trenzas). \fr_son 00006-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-14 \dt 16/Dec/2020 \lx chinaltik \lx_cita chinaltik \lx_var General \ref 00362 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el china \glosa con.chinos \catgr Adj \deriv \sig chino \osten animales como gato, boreguillo (Lepidoptera) con pelo chino; algunas variedades de flores como Tagetes erecta, sempualxochitl; lazos desgastados \sig_var General \fr_n AND-- Chi:chi..., a:chi:petik wa:n yo:n .... JVC-- A:chi:petik wa:n okseki chokoymeh ata no: kohkostikeh sah wa:n panchihchinaltikeh, yehwa yo:n no:, no: chokoy. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Des..., descolorido y ése .... JVC-- Es descolorido y otros borreguillos (larva de la familia Megalopygidae [Lepidoptera]) pues son amarillos y con pelos chinos, ese también es un tipo de borreguillo. \fr_son 00362-01_corte \fr_fuente 2013-07-19-j | 250.183, 256.619 \fr_n JVC-- Wa:n tein yo:n mochi:wa ahko, kiliah yo:n okosi:n (es el fruto, cono, de los pinos) kiliah, tein yo:n wehwei mochi:wa tohtomaktik wa:n mochinalowa wa:n chika:waya pawetsi. Yehwa yo:n iteyo yo:n, yo:n ixwa yo:n, yo:n ixwa yo:n iteyo, yo:n chinaltik ixwa. AND-- Yo:n iteyo, ixwa iteyo, yo:n chihchinaltik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y el que se da en el árbol, al que le llaman okosi:n (Pinus spp.), los que son de frutos grandes, son grandes de grosor y se hacen como enchinados y al madurarse se caen. AND-- Ese fruto es el germina. Ese fruto enchinado es el que germina. \fr_son 00362-02_corte \fr_fuente 2013-07-21-i | 156.849, 169.107 \semx_tipo Comparar \semxref kwa:chinaltik \nsem Generalmente para personas con pelo chino se dice kwa:chinaltik. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx chini:nah \lx_cita chini:nah \lx_var General \ref 02289 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Persea.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nombre genérico que refiere a dos especies (o variedades) de un árbol de la familia Lauraceae, llamado en español 'chinina'. Las dos especies se distinguen por el color de la cáscara del fruto. Uno la tiene verde y la otra la tiene negra. Los dos son comestibles y su madera se ocupa para leña.. Uno de los dos probablemente es el Persea schiedeana Nees. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chini:nah ta:ki itech i:n me:tsti junio, ihwa:k miak ta:ki monamaka plaza. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La chinina se produce en el mes de junio, cuando se produce mucho se vende en el mercado. \fr_son 02289-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Tablas \sem Leña \sem Planta \semxref pa:wa \semx_tipo Referente natural igual \raiz chini:nah \nota Hay que ver si se usa para tabla tambien. \dt 11/May/2021 \lx chi:nkis \lx_alt chakis \lx_cita chi:nkismeh \ref 08275 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chipaktik \lx_cita chipaktik \lx_var General \ref 06801 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpio \catgr Adj \deriv \sig limpio (agua sin impurezas, sin lodo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n a:t ye:kchipaktik wa:n kwaltsi:n sese:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta agua está muy limpia y fría. \fr_son 06801-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref chipa:wak \raiz chipa: \dt 31/May/2020 \lx chipa:wa \lx_cita kichipa:wa \lx_var General \ref 03438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar; quitar mugre o polvo de (con o sin agua, p. ej., vidrio, mueble, ropero, estufa, herramienta; véase i:xchipa:wa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tikchipa:wawkeh a:ichkwal, kipia miak tasol, ta:ka:n kiowi chipa:wak a n' a:t mosentili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer limpiamos el pozo de agua, tenia mucha basura, por si acaso llueve, ya se va a juntar agua limpia. \fr_son 03438-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig limpiar (café, quitándole la cáscara para dejarlo en café oro, ramas o troncos de una planta quitando las partes viejas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n teh nokahfe:ntatix, nikchipa:wati wa:n niktewa:tsas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No tengo nada de café molido. Voy a limpiarlo y tostarlo. \fr_son 03438-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tachipa:wa) limpiar el campo de maleza; tumbar monte (para dejar limpio un terreno de sembrar) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n tachipa:wa ne: tota:lpan, mo:sta titato:katih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá limpia nuestro terreno, mañana vamos a sembrar. \fr_son 03438-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xchipa:wa \raiz chipa: \lx_var General \glosa limpiar.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \raiz sen \raiz chipa: \dt 06/Jan/2022 \dt 11/Apr/2018 \lx chipa:wak \lx_cita chipa:wak \lx_var General \ref 04542 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpio \catgr Adj \deriv \sig limpio \osten ropa, piso, pared \sig_var General \fr_n I:n tilmah chipa:wak a, ¡A:mo iwa:n xiknelo ok n' tein teh, ta:loh!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta ropa es limpia ¡No la revuelvas con la tuya! La tuya es sucia. \fr_son 04542-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con piel blanca, güera \osten personas \sig_var General \fr_n Nokni:w chipa:wak, iwkitik ke:meh noa:wi Juana. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene la piel blanca, se parece a mi tia Juana. \fr_son 04542-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig de color amarillo, no ennegrecido \osten panela que sale de un trapiche de madera \sig_var General \fr_n I:n parahko kinamakah tepospane:lah wa:n kwaltsi:n chipa:wak. Moita mahyá: de kowpane:lah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aqui arriba venden panela hecha con trapiche de fierro pero es de color amarillo (no negra como usualmente sale panela de trapiche de fierro). Pareciera que es panela hecha con trapiche de madera. \fr_son 04542-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref chipaktik \raiz chipa: \dt 24/Jan/2022 \lx chipa:waka:t \lx_cita chipa:waka:t \lx_var General \ref 01548 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.simple \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua simple (p. ej., no agua preparada, ni café \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ne:chwa:nti tsiktsi:n chipa:waka:t! Amo nitai:s kahfe:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Convídame un poco de agua simple! No voy a tomar café. \fr_son 01548-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chipa: \raiz a: \nmorf Por la posición del acento, se sabe que es una sola palabra: [chi pa 'wa:k a:t]. Esto es distinto a [chi 'pa wa:k 'a:t] que es un predicado sobre el agua: 'el agua está limpia'. \dt 15/Apr/2021 \lx chipa:waya \lx_cita chipa:waya \lx_var General \ref 06416 (duda) usar frase del corpus para el ejemplo y agregar que con ta significa que el cielo se empieza a despejar después de una lluvia o simplemente por estar muy nublado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig quedarse limpio, limpiarse (p. ej., el agua al haberse enturbiado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: a:ichkwala:t niman chipa:waya ke:man moya:waya. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El agua del estanque se limpia rápido cuando se enturbia. \fr_son 06416-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chipa: \dt 09/Feb/2022 \lx chipa:wilia \lx_alt chipa:wia \lx_cita ne:chtachipa:wia \lx_var General \ref 05801 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tachipa:wia) limpiar una campo de maleza para \osten alguien, para dejar limpio un terreno de sembrar de o para \sig_var General \fr_n ADA-- Entos te:chilia:ya mah tikyewalka:wa:ka:n mah 'tachipa:wi:ka:n mah moskalti porque ne:, ne: pala:nis n' kalkowit wa:n ompa tikwiskeh sah. Yehwa nikelna:miktok JVC-- Ke:mah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Entonces nos decían que le dejáramos una rueda, que le quitáramos la maleza para que crezca (el tao:lkowit, Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer) porque la madera de la casa se va a podrir y ahí vamos a cortar (la que ya se deja para que crezca). Es lo que me acuerdo. EVC-- Si. \fr_son 05801-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05801-01_Xaltn \fr_fuente 2014-07-23-m | 290.555, 299.565 \nsem La palabra chipa:wilia se emplea a menudo para significar 'hacerle una limpia (ritual de curación)', un significado que parece ser un neologismo. El aplicative terminando en -lia con el significado de 'limpiar para' también parece ser un neologismo. Menos rebuscado quizá es el aplicativo alternativo con ta-: tachipa:wia en el sentido de 'limpiar terreno para'. \dt 03/Feb/2022 \lx chipa:wka:neki \lx_cita mochipa:wka:neki \ref 08519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chipa:wka:okwiltsitsí:n \lx_cita chipa:wka:okwiltsitsí:n \lx_var General \ref 08025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx chi:poltik \lx_cita chi:poltik \lx_var General \ref 01804 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abultado \catgr Adj \deriv \sig abultado o con una protuberancia algo arrugada y cónica (p. ej., la piel al producirse un accidente o por una herida) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w metschi:poltik mometstsontekka ihwa:k katka tsikitsi:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El pie de mi hermano tiene una protuberancia en su pie (donde se cicatrizó), se cortó cuando era pequeño. \fr_son 01804-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:po: (?) \nsem Prototípicamente la forma chi:poltik es característica del ano de un pollo, que es una ligera protuberancia en forma cónica con la superficie arrugada. \dt 18/Apr/2021 \lx chito \lx_cita chito \lx_var General \ref 03864 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Picadae.Centurus.aurifrons \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pájaro carpintero pequeño, probablemente Centurus aurifrons, de la familia Picadae \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref kowchito \raiz chito \nsem Chito refiere al pájaro carpintero de pequeña estatura que se alimenta de insectos y algunas semillas como el tao:lkowit, capulines y plátanos maduros. Vive en pequeños huecos de madera que el mismo construye y a veces también duerme prensado en las superficies de los árboles o en las hojas de plátano. El kowchito o a:na:lchito es un pájaro carpintero de estatura grande que se alimenta de insectos que busca en los troncos podridos. Se distingue del otro chito porque a diferencia del otro, este produce ruidos muy fuertes y largos \dt 02/Sep/2020 \lx chitolowa \lx_cita mochihchitolowa \ref 02272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa tragar.saliva \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 11/May/2021 \lx chito:ni \lx_cita chito:ni \lx_var General \ref 04670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salir.con.presión \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salir a presión \osten pus de un grano, pomada o medicina de un agujero en un tubito, pero no agua de una manguera \sig_var General \fr_n Nikpiaya se: kokot nometsko. Nikpa:tskak wa:n miak te:mal chito:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenia un grano en mi pie. Lo apreté y salió mucha pus (de la presión). \fr_son 04670-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ki:sa \raiz chito: \nsem El verbo chito:ni se aplica en situacions restringidas: cuando pus sale de un grano o cuando una pomada o sustancia similar sale de un agujero en un tubo. Por ejemplo, al exprimir un tubo se abre y en lugar de salir por donde debe salir, sale por este agujero o rotura. \dt 24/Jan/2022 \lx chito:nilia \lx_cita kichito:nilia \lx_var General \ref 07323 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exprimirle.a.presión \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig exprimirle (el pus de un grano) a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nometsko nikpia se: kokot wa:n te:maloh ¡Xine:chchito:nili!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pie tengo un grano con pus. ¡Sácale pus a mi grano! \fr_son 07323-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chito: \dt 07/Apr/2022 \lx chi:wa \lx_cita kichi:wa \lx_var General \ref 04585 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer \osten una actividad \sig_var General \fr_n ¿Toni tikchi:wa? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Qué haces? (en este momento, eso es, ¿Qué estás haciendo?) \fr_son 04585-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con objeto de 3ra persona en durativo : kichi:wtok) decir, estar diciendo \osten \sig_var General \fr_n MSO-- Entó:s yo:n wa:ki ihwa:k a ne: nejó:n, de yo:n wa:ki a ke:mah, kichi:wtok, "Wa:kik a", kihtowa, "n' tso:tsokol". Nikilia, "Tak ke:mah". Ekintsi:n kihtowa kwaltias a, kihtowa, ke:mah nejó:n, tiki:..., kini..., pané: se:, se: mekapal, ke:meh ne: ke:man 'kwiah ata mekapal nochi yo:n xo:no:t. Ke:mah, no: nejó:n, no: kitekowa:ya ne: nejó:n no:ma:ntsi:n katka. Yo:n neli kitekowa:ya ya, ata semi kinchihchi:waya yo:n ta:tahtsi:n, yo:n..., no: tiki:xmat ok, ne:n Pablo katka, CGN-- Xo:no:mekapal. MSO-- tein mikik a, yo:n Pablo Castillo kat... Ata, e..., telkwaltsitsi:n ata n' kinchi:waya mekapalmeh nikilia ye:ki:xpisi:ltik. Yehwa yo:ni ne:n kitahtania:ya ne: nejó:n no..., ne: note:iskaltihka:w, kitahtania:ya wa:n ke:mah ki..., kilia yo:n nejó:n yehwa ya ne: note:iskaltihka:tsi:n, a:man kilia xma:chihchi:wa ya kilia i:n para ika a:takwiti:w a kilia. Neli kichihchi:waya ya wa:n ke:mah nejó:n tikwa:ytiah ya, yehwa ya yo:n lazo kita:liliah, CGN-- Pablo Castillo katka, yo:n semi kinchi:waya, ne:n, mekapalmeh. Ye:ki:xpisi:ltsi:n. Ke:mah. MSO-- Ke:mah, nochi kwaltsi:n kihkitiah. CGN-- wa:n ke:mah n..., ke:mah wa:n ke:mah nejó:n tikwa:ytiah ya wa:n ke:mah tikwi:kah ya tia:takwitih. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Entonces ya se secó, después de que ya está seco, dice, "Ya se secó", dice, "el cántaro". Le digo, "Creo que sí". Ahora dice ya se puede usar, dice, si este lo…, lo…, parece que es un, un mecapal, como antes usaban el mecapal que estaba hecho todo de jonote. Sí, también este, también lo encargaban este mi difunta madre. Ella si lo encargaba, si te acuerdas los hacía mucho este señor, también lo conociste todavía el difunto don Pablo, CGN-- El mecapal de jonote. MSO-- el que ya se murió, don Pablo Castillo. Me acuerdo que hacía los mecapales muy bonitos con tejido muy fino. Mi mamá se los pedía a ese señor, se los pedía y luego le dice, mi mamá le decía, ahora le dice arreglas el mecate para que con eso ya vayan a traer el agua le dice. De veras lo arreglaba y luego le poníamos el kwa:yt añadiéndole el lazo. CGN-- El finado Pablo Castillo, ese trabajaba mucho en la elaboración de los mecapales. Los hacía con tejido muy finito. Sí. MSO-- Sí, todos los hacían con un tejido muy bonito. CGN-- y luego, sí y luego este ya le ponemos (al lazo) el mecapal (esto es, refiriéndose solamente al tejido que se coloca sobre la frente), y en seguida ya vamos a traer, ya vamos por el agua. \fr_son 04585-02_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2012-07-26-n | 243.322, 298.625 \sig (con reflexivo : mochi:wa) suceder; ocurrir; efectuarse; llevarse a cabo (p. ej., un evento) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Toni mochi:wa ne: ka:mpa mowe:s? Ye:wa ya ye:ktakakistitok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Qué sucede allá en la casa de tu cuñada? Desde hace rato se escucha mucho bullicio. \fr_son 04585-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mochi:wa) fingir (p. ej., de no escuchar, de no saber hacer algo); hacerse pato; hacerse la vista gorda \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil a:mo neli mokokowa, sayoh mochi:wa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese muchacho no está enfermo de verdad, sólo finge. \fr_son 04585-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kichihchi:wa) producir, fabricar, elaborar, construir (una casa, prenda, casi cualquier objeto de cultura material) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: xiwit a nikchihchi:w nocha:n, a:man mocha:ntihtok nokni:w \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un año construí mi casa, ahora mi hermano esta construyendo. \fr_son 04585-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reflexivo con y /ta/ : motachi:wa) rendir bien (frutos, verduras, semillas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Motachi:wa, sayoh mah se: tachipa:wa wa:n mah se: kito:ka n' tato:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se rinde bien (un terreno de cultivo), sólo que hay que limpiar el terreno y sembrar la semilla. \fr_son 04585-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : mochihchi:wa) formarse embrión (un huevo de gallina o guajolote, al examinar el huevo como una semana después de haberse puesto se le nota una bolita en la parte superior que indica que se fertilizó y que va a nacer un pollito) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikinkwa:itak ne: pio itewa:n wa:n nochi mochihchi:wtokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vi la parte superior de los huevos de estsa gallina (por una luz atrás, para ver bien lo de adentro) y todos se están formando. \fr_son 04585-07_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal corta y /h/ : tachihchi:wa) fabricar; hacer trabajo manual (alguna actividad o manualidad, p. ej., tejidos, pulseras) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kwali tachihchi:wa, kinchihchi:wa wi:pi:lmeh wa:n ilpikameh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana puede hacer trabajos manuales, hace huipiles y fajas. \fr_son 04585-08_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal corta y /h/ : tachihchi:wa) adornar (altar, iglesia, escuela) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta nitachihchi:was xa:ntohi:xpan, a:man ka:n nike:manti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a arreglar el altar, ahora no puedo. \fr_son 04585-09_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx chi:walis \lx_cita ichi:walis \lx_var General \ref 07363 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oficio \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig oficio; trabajo (en el sentido de lo que ejerce algún profesionista) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Ton chi:walis kipia mokni:w? Nokni:w tepa:nchi:wkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Qué oficio tiene tu hermano?, Mi hermano es albañil. \fr_son 07363-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekit \raiz chi:wa \nsem Hay una diferencia sútil, que se tiene que elaborar, entre chi:walis y tekit. Por ejemplo, solamente el segundo se puede modificar con miak: miak tekit ('mucho trabajo') pero no ?miak chi:walis. \dt 08/Sep/2020 \lx chi:walis \lx_cita ichi:walis \lx_var General \ref 05683 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa labores.domesticos \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig labores domésticas \sig_var General \fr_n Ye:wa niahka nikalpano:to nokni:w, ya:lwa ya nia:skia pero ka:n niman nima:tan nochi:walis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy fui a visitar a mi hermano, ayer iba a ir pero no terminé mis actividades del hogar. \fr_son 05683-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \nmorf Generalmente chi:walis posesionado aunque si se puede usar no posesionado para indicar algo como 'quehaceres'. \dt 12/Apr/2022 \lx chi:waltia \lx_cita kichi:waltia \lx_var General \ref 01067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.hacer \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig desempeñar; realizar; participar en \osten actuando públicamente en alguna actividad que beneficia a la comunidad, p. ej., bailar en una danza religiosa, ser mayordomo, ocupar un cargo público \sig_var General \fr_n I:n xiwit nokni:w katka xiwtekiwah. A:mo a:kin kinekik kichi:walti:s, yeh ika yeh xiwtekitik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este año mi hermano era autoridad. Nadie quiso desempeñar este papel, por eso él la desempeñó. \fr_son 01067-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con te:- y reduplicación de vocal corta y /h/ : kite:chihchi:waltia) mandar a hacer; mandar a arreglar \osten un mueble, una prenda, un aparato \sig_var General \fr_n Pos ne: ke:mah neli nikwiah de no:má:n itso:tsopa:s, ke:meskia ti..., ika ti..., a:mo n'matia ka:ni kite:chihchi:waltihkah, eheh. Pero neh no: niknekia nitahkitis ok pero neh mahyá: a:mo niye:ktachia ok, yeh ika no: tak, wa:n tak .... Pané: nimolwia kit a:mo niwelis ok, neh niwelia porque achto ya cuando aya:mo nimona:miktia:ya n'tachihchi:waya ihwa:k, mn, nochi niwelia, kami:sah, nochi niweli \fr_au MOJ338 \fr_var Ctama \fr_e En aquél entonces el tso:tsopa:s (machete de madera para tejer) que ocupaba era de mi mamá, como si fuera..., con eso..., no se donde los mandaba a hacer. Pero yo también quería tejer todavía pero yo ya no veía bien, quizá por eso, y quizá… Parece que pienso que ya no voy a poder, yo podía porque ya mucho antes cuando todavía no me casaba hacia el tejido, si, podía de todo, camisas, todo puedo. \fr_son 01067-02_corp_Ctama-MOJ338_faltar \fr_fuente 2011_08-18-d | 397.694, 421.167 \raiz chi:wa \dt 12/May/2021 \lx chi:wi \lx_cita chi:wi \lx_var General \ref 07306 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acontecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig elaborarse, hacerse \fr_n A:mo, a:mo iwki chi:wi, ento:s ihwa:k sepa se: chihchi:wati a:mo kwaltia. A:mo. Wehweliwi a. \fr_au MOJ338 \fr_var Ctama \fr_e No, no se hace así, entonces cuando se quiere hacer (el tejido) no sirve. No. Se descompone. \fr_son 07306-01_corp_Ctama_MOJ338_faltar \fr_fuente 2011-08-17 a | 501.27, 506.104 \sig (con reflexivo : mochihchi:wtok) empezar a formarse \osten en referencia a los embrios de los huevos recién puestos de las cluecas \sig_var General \fr_n Yekin nikinkwa:itak n' piotemeh wa:n nochi:n mochihchi:wtokeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Apenas vi las coronillas de los huevos (que la clueca está incubando) y todos se están formando \fr_son 07306-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mochihchi:wtok kiowit) estar a punto de llover \sig_var General \fr_n ¡Xikita neli mochihchi:wtok n' kiowit wa:n a:mo nikwa:lkwik notsakka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mira, va llover y no traje para protegerme de la lluvia. \fr_son 07306-3_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:w \dt 07/Apr/2022 \lx chiwihkoyo \lx_cita chiwihkoyo \lx_var General \ref 01387 (duda) CSC no usa esta palabra pero conoce el ave \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perdiz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig perdiz; tipo de ave todavía no identificado a especie de la familia Phasianidae, quizá el Dactylortyx thoracicus \sig_var Tzina \fr_n Ka:mpa se: kito:ka et ihwa:k ta:ki iksá: kikwah chiwihkoyomeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde se siembra el frijol cuando produce sus frutos a veces se los comen las perdices. \fr_son 01387-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \sem Animal-ave \raiz chiwihkoyo \nmorf Quizá el nombre de esta ave es onomatopéyico. \dt 29/Mar/2021 \lx chi:wilia \lx_alt chi:wia \lx_cita ne:chchi:wilia; ne:chtachihchi:wia \lx_var General \ref 04673 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer (algo) en perjuicio de \osten alguien; p. ej., que provoca un dolor; nota que el sujeto puede ser una persona o un objeto \sig_var General \fr_n Toni tikchi:wilih mokni:w? Ke:yeh tsahtsitok. \fr_son 04673-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Qué le hiciste a tu hermano? ¿Porqué está llorando? \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : ne:chchihchi:wilia) hacer, elaborar, fabricar, preparar para \osten un objeto hecho a mano, comida \sig_var General \fr_n Nikchihchi:wtok se: wi:pil para nokni:w, kihtowa kitayo:koli:ti isiwa:pil. \fr_son 04673-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estoy haciendo un huipil para mi hermano, dice que se lo va a regalar a su hija. \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ y ta- : tachihchi:wia) hacer atuendo de danza para \osten danzantes de danzas religiosas que se presentan en las fiestas \sig_var General \fr_n Ka:n nike:manti nikintachihchi:wia mihto:tia:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No tengo tiempo disponible, les estoy haciendo los trajes a los danzantes. \fr_son 04673-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \raiz chi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx chi:wkeh \lx_cita chi:wkeh \lx_var General \ref 01959 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa autoridad \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : chi:wanimeh \sig persona que desempeña un cargo público dentro de una institución u organización (presidente municipal, auxiliar, secretario, tesorero, comité de educación) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w a:xka:n no: chi:wkeh ne: kaltanawati:lo:ya:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano ahora también es autoridad con un cargo en la presidencia municipal. \fr_son 01959-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sexo (en términos de masculino o feminino, acerca de un niño recién nacido) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿Ton chi:wkeh mopili, siwa:pil oso okichpil? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿De qué sexo es tu bebé, niña o niño?. \fr_son 01959-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 20/Apr/2021 \lx chi:wtok \lx_cita chihchi:wtok \lx_var General \ref 05043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hecho \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar (el estatus de) \osten un asunto, un problema, una situación \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat wa:n isiwa:w ait ke:ní:w n' chi:wtokeh ta: kihtowah moka:wkeh ya pero ta: seyowih n' ilwititih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre y su mujer quien sabe como estén con su situación pues dicen que ya se habían separado pero van juntos a las fiestas. \fr_son 05043-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : chihchi:wtok) estar fabricado o elaborado \sig_var General \fr_n I:n wahkal nochi ika xo:not chihchi:wtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este huacal está elaborado todo de jonote. \fr_son 05043-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] tamantik sah chi:wtok | está hecho raramente \sig_var General \fr_n I:n kali tamantik sah chi:wtok, a:mo kana nikitstoya se: kali ke:meh i:n. . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La estructura de esta casa está rara, en ninguna parte habia visto (una) como esta. \fr_son 05043-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 03/Feb/2022 \lx chocholka \lx_cita chocholka \lx_var General \ref 02928 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aguarse y echarse a perder (por dentro, un huevo que se vuelve negro por adentro y huele muy feo al abrirse) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikinte:kka kaxto:l pio:temeh wa:n sayoh se: yo:li:k, nochi chocholkakeh sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le había puesto quince huevos a la clueca y nomás uno nació, todos (los demás) se aguaron. \fr_son 02928-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig emitir un sonido como de agua corriendo dentro de un tubo \osten el estómago, los intestinos \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz chol \nsem Una vez puestos los huevos a la clueca, se deja pasar unos dias y pasados estos se revisan los huevos para ver si se van formando los pollitos. Entre todos puede darse el caso que algunos se echen a perder y no hayan cuajado bien (para eso el verbo chocholka). Entonces se escucha el líquido dentro del cascarón y tiene un olor muy desagradable si se llega a romper. \dt 20/Jul/2021 \lx chochopihkowit \lx_cita chochopihkowit \lx_var General \ref 03299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Caesalpinioideae.Bauhinia.chapulhuacania \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para dos especies de Bahuinia, algunos las llaman kwa:kowistit o istikwa:omit \sig_var 1-Tzina \sig Bahuinia chapulhuacania Wund., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Caesalpinioideae. La madera sirve para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n I:ta:kka n' chochopihkowit ke:meh exo:t wa:n i:xiwyo pa:pata:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los frutos del chochopihkowit son como ejotes y sus hojas son anchas. \fr_son 03299-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Bahuinia sp., planta herbácea de la familia Leguminosae, subfamilia Caesalpinioideae. Crece menos de un metro y se da en las tierras bajas. \sig_var 1-Tzina \sem Leña \sem Planta \semxref istikwa:omit \semxref kwa:kowistit \semx_tipo Referente natural igual \raiz cho:pih \raiz kow \nsem Aunque Lucio Flores de San Miguel Tzinacapan llamó al Bahuinia chapulhuacania istikwa:omit, y istikwa:koweh, los demás asesores no conocían ni conocen este término. \dt 03/Jul/2021 \lx chochopoka \lx_cita chochopoka \lx_var General \ref 00303 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir.fuerte \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \plural Solamente 3er singular \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hervir fuerte \osten un líquido \sig_var General \fr_n ¡Xne:chki:xtili nonextamal. Chochopokatok a wa:n oksis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Saca mi olla de nixtamal del fuego para mi. Ya está hirviendo fuerte y se va a pasar de cocer. \fr_son 00303-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chopo: \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx chochopotsa \lx_cita kichochopotsa \lx_var General \ref 04467 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agitar(agua) \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alborotar, agitar \osten agua, p. ej,. una persona que no sabe nadar bien y agita los brazos y pies haciendo saltar el agua \sig_var General \fr_n Ke:man tiahkwi telsenka tikchochopotsa n' a:t, se: molwia xa: tia:tohtolohtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando nadas alborotas el agua, uno se imagina que quizá te estés ahogando. \fr_son 04467-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chopo:nia \semxref momolotsa \raiz chopo: \dt 18/Jan/2022 \lx chohchol \lx_cita ichohchol \lx_var General \ref 06405 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa garra.de.rocio \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig garra de rocío, garra que sale por la parte interior de las patas de algunos animales como perros y gatos; generalmente son más comunes en las patas anteriores (las manos, ima:wa:n, de un animal) y no de las piernas traseras (las piernas, imetswa:n \osten mamíferos algunos (no todos) \sig_var General \fr_n I:n motskwin tatokas ta: kipia ichohchol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu perro va ser buen cazador pues tiene su garra de rocío. \fr_son 06405-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem El chohchol, es la garra de rocío. Según algunos asesores puede ser de la pierna delantera o trasera del animal. Pero Ceferino Salgado dijo que para él solamente sale en las piernas traseras. De por si es mucho más común que un perro tenga su garra de rocío por la pata de adelante que por la posterior. Se le ve como una bola abajo de la piel ubicada entre el corvejón y la pata. Cuando el perro tiene esta característica la mayoría de las personas dicen que será un perro cazador \sem Animal-descripción \raiz chol \ency Grabación, ilustración \nota Determinar el nombre en español de este hueso. \dt 02/Sep/2020 \rev \lx chohchol \lx_cita chohchol \lx_var General \ref 00483 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa garra.de.rocío \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig garra de rocío \osten garra que sale por la parte interior de las patas de algunos animales como perros y gatos, venado, armadillo; generalmente son más comunes en las patas anteriores (los brazos, ima:wa:n, de un animal) y no de las piernas traseras imetswa:n \sig_var General \fr_n I:n motskwinkone:w kipia ichohchol, tine:chnamaki:lti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perrito tuyo, tiene su chohchol, me lo vendes. \fr_son 00483-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tobillo sea la bolita interna o exterior del pie, (véase metsteistal) \osten \sig_var Tacua \fr_n Ya:lwa nitawi:tektoya wa:n nimometstek. A:mo wel nimoketsa ta: nimotek mero itech nochohchol. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer estaba chapeando y me corte el pie. No me puedo parar pues me corte justo en el tobillo. \fr_son 00483-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz chol \nsem El chohchol, es la garra de rocío. Según algunos asesores puede ser de la pierna delantera o trasera del animal. Pero Ceferino Salgado dijo que para él solamente sale en las piernas traseras. De por si es mucho más común que un perro tenga su garra de rocío por la pata de adelante que por la posterior. Se le ve como una bola abajo de la piel ubicada entre el corvejón y la pata. Cuando el perro tiene esta característica la mayoría de las personas dicen que será un perro cazador. \ncomp En Tacuapan se usa chohchol tanto para la garra de rocio de un animal como para la bolita de hueso del tobillo humano. En Tzinacapan tiene solamente el primer significado. \ency Grabación, ilustración \nota Determinar el nombre en español de este hueso. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx chohcholtik \lx_cita chohcholtik \lx_var General \ref 07083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa incompletamente.cocido \catgr Adj \deriv \infl \sig incompletamente cocido \osten frutos que aunque se hierven no se cuecen bien, p. ej., el tubérculo del manihot \sig_var General \fr_n Pos kwali ki:sa pero a:mo parejo, a:mo parejo. Okachi a sah komo nentok ompa yo:n okwilin tachkwa ta:lihtik, mahyá: yo:n, tikiliah tehwa:n chohcholtik. Chohcholtik. ¿Ke:yeh?, porque a:mo oksi. Mahyá: yo:n kahkawaktia sah wa:n a:mo oksi. Mm. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Pues sale bien, pero no parejo, no parejo. Aún es peor si ahí anda ese animal que cava debajo del suelo, nosotros le decimos que sale cocido disparejo. Sale Disparejo. ¿Porqué? Porque no se cuece. Parece que solamente se ponen lustrosos (Nota: quizá por cristalizarse) y no se cuecen. Mm. \fr_son 07083-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08845-01_Xaltn \fr_fuente 2011-07-19-l | 377.175, 399.407 \nsem La palabra chohcholtik ocurre nada más una vez en el corpus, en la frase de esta entrada. Ningún otro asesor que fue preguntado sabía de esta palabra. Pero por el contexto parece que significa algo se cuece mal, disparejo por alguna razón. Es interesante que se relaciona, aparentemente, con la palabra chohchol, bastante conocida, que refiere a las garras de rocío de los animales, particularmente los perros. Quizá haya una relación semantica por la idea de 'brincado' (véase cholowa) ya que la garra de rocío sale como disparejo de la pata de un perro y la referencia aquí es por algo mal cocido, cocido bien en partes y cocido mal en otras. \raiz chol \nota Seguir indagando sobre el significado de esta palabra. \rev \dt 02/Sep/2020 \lx cho:ka \lx_cita cho:ka \lx_var General \ref 02982 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llorar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llorar \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili semi cho:ka, kika:wte:w n' imomá:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este bebé llora mucho, lo dejó su mamá (al salir). \fr_son 02982-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig derretirse \osten un sólido granulado a que se le escapa o se le sale un líquido viscoso, p. ej., la panela de azúcar expuesta al aire libre o al que se le sopla un viento frío \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pane:lah ye:kcho:katok, ya:lwa niktapoh wa:n nikelka:w sepa nikpi:kis. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta panela se está derritiendo mucho, ayer lo destapé y se me olvidó volverlo a tapar. \fr_son 02982-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cho:ka \dt 02/Aug/2021 \lx cho:kil \lx_cita cho:kil \lx_var General \ref 07504 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa savia \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig savia \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kmiak cho:kil kipia ne: kowit, a:mo ka:n timokwihkwi:ltih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese árbol tiene mucha savia, ten cuidado de no embarrarte. \fr_son 07504-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : icho:kilo) abolengo \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz cho:ka \nsem Cuando refiere a sangre es solamente la sangre de seres humanos, equivalente a esti. Para la sangre de animales solamente se usa esti. \nmorf El sustantivo cho:kil a menudo ocurre en la forma poseída y cuando es posesionado solamente con posesión intrínseca: cho:kilo. \ngram Nota la forma de advertencia, a:mo ka:n timokwihkwi:ltih. Nota que es mas de advertencia que el imperativo: a:mo ximokwihkwi:ltih. \nota Tal vez sea intrinseca solo, además de la posesión enajenable, acepta la posesión con /lo/ ichokilo. \dt 11/Sep/2020 \lx cho:kilia \lx_cita kicho:kilia \lx_var General \ref 05874 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llorarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llorar por; llorarle a \osten alguien, p. ej., por alguien que haya muerto, por la ausencia de alguien querido \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kicho:kilia ya n´itat de mikak a wa:n ke:man mokokowa:ya a:mo ke:man kiitako, yeh nochipa tekititoya parahko. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese muchacho ya le llora su papá ahora que ya falleció pero cuando estaba enfermo nunca lo vino a visitar pues el siempre se la pasaba trabajando en la ciudad. \fr_son 05874-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz cho:ka \dt 03/Feb/2022 \lx cho:kiloh \lx_cita cho:kiloh \lx_var General \ref 07693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.savia \catgr Adj \deriv \sig con savia (un árbol o planta) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowach cho:kiloh a:mo ximokwi:lti kipa:s motilmah wa:n a:mo ki:sa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este árbol de piñón tiene mucha savia. No te acerques a el porque puede manchar tu ropa y ya no sale. \fr_son 07693-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig con baba (ranas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mokni:w kihtowa ke seki ka:la:meh ahalaktikeh, kipiah n' incho:kilo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano dice que algunas ranas son babosas, tienen savia (en el cuero). \fr_son 07693-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz cho:ka \dt 19/Sep/2020 \lx cho:kilohwa:ki \lx_cita cho:kilohwa:ki \ref 05938 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa secársele.savia \catgr V1 \infl Clase 4/3 \sig secársele la savia \osten camotes y plátanos que se cortan verdes; chi:chiwala:yo:t (Tabernaemontana litoralis Kunth) antes de usarse para leña \sig_var General \fr_n Xikmexkaltsahtsaya:na n' pahpata wa:n xiki:xmoya:wa mah cho:kilohwa:ki. Tikpexti:s wa:n mah niman oksi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Saca los plátanos en gajos del racimo y extiéndelos para que se seque la savia y luego. Los vas a envolver para que se maduren rápido. \fr_son 05938-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz cho:ka \raiz wa:ki \dt 12/May/2020 \lx cho:kilokowit \lx_cita cho:kilokowit \ref 08510 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx cho:kilowa \lx_cita cho:kilowa \lx_var General \ref 05343 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.de.savia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse de savia \sig_var General \fr_n A:mo xikma:ma n' pahpata, cho:kilowas motilmah wa:n ka:n ki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No cargues racimos de plátano, se va a manchar con savia tu ropa y ya no se le sale. \fr_son 05343-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cho:ka \dt 11/Apr/2022 \lx cho:kilwia \lx_cita kichohcho:kilwia \lx_var General \ref 00293 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchar.con.savia \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0+senta- \sig (generalmente con reduplicación de vocal corta : kichohcho:kilwia) manchar con savia \osten p. ej., una camisa, la piel \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktekito se: kowit pahpata wa:n nikchohcho:kilwih i:n notahmachkami:sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a cosechar un racimo de plátanos y mi blusa bordada la manché con la savia. \fr_son 00293-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ohsa \raiz cho:ka \rev 2020-12-15 \dt 08/Jan/2021 \lx chokoy \lx_cita chokoy \lx_var General \ref 01401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa borreguillo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig larva de los lepidópteros de la familia Megalopygidae \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech i:n kahfe:n yetok se: chokoy xikmikti:ka:n koma:mo kinkwa:s yo:n pilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En este cafeto hay un chokoy. Mátenlo, si no picará a esos niños. \fr_son 01401-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz chokoy \dt 29/Mar/2021 \lx cho:ktia \lx_cita kicho:ktia \lx_var General \ref 06720 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.llorar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer llorar (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikmaka n' pili ia:wil a:mo xikcho:ktih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dale su juguete el niño, no lo hagas llorar. \fr_son 06720-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal larga : cho:cho:ktia) hacer emitir el sonido de requinto (generalmente a una guitarra al ser tocada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tatsotsonkeh kwaltsi:n kicho:cho:ktia n' itatsotson, yeh ika no:ya:n kiyo:le:wah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese músico hace bien el requinto con su instrumento, por eso lo invitan en muchos lados. \fr_son 06720-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsahtsi:ltia \raiz cho:ka \dt 14/Feb/2022 \lx cho:ktoka \lx_cita cho:ktoka \lx_var General \ref 05934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llorar.por \catgr V2 \infl Clase 4 \sig llorar por \osten p. ej., alguien por su ausencia \sig_var General \fr_n Ke:man tietok sayoh iwa:n tima:wiltihtok mopili. Yeh ika ke:man tika:wte:wa, mitscho:ktoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando estás, siempre estás jugando con tu hijo. Por eso cuando lo dejas, llora por tí. \fr_son 05934-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz cho:ka \raiz toka \dt 12/May/2020 \lx cholo:nia \lx_cita kicholo:nia \lx_var General \ref 02287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.vibraciones \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig provocar vibraciones en el cuerpo (por estar agarrando algo que cae de golpe fuerte) \sig_var General \fr_n Ke:man nanahsiskeh ka:mpa na:nkitali:tih yo:n taihtiyo:t yo:lik xikta:li.ka:n oso sepa sah xiksentamotaka:n para a:mo se:meh name:chcholo:ni:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando lleguen allá donde van a poner ese tirante lo ponen despacio o lo tiran los dos al mismo tiempo para que (la caída del palo) no les vibre a ninguno de los dos. \fr_son 02287-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ke:man niktamo:t ne: kowit, ka:n niman nikahka:w, ne:chcholo:nih. Ekintsin ne:chkokowa noahkol, eski nimochikotila:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando tiré ese palo, no lo solté por completo y me vibró. Ahora me duele mi hombro, es muy seguro que me provoqué un estirón. \fr_son 02287-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra cholo:nia se usa en las situaciones ejemplificadas en las dos frases: Si uno sostiene un tronco o algo parecido y éste cae al suelo, provoca una fuerte salto o vibración en el cuerpo. \nmorf Es posibile que la raíz cholo(:) se relaciona con la raíz de cholowa que en los diccionarios del náhuatl clásico incluye en sus significados algo como 'saltar' aunque más comúnmente se entiende como 'huir'. \raiz cholo \dt 11/May/2021 \rev \lx cholowa \lx_cita cholowa \lx_var General \ref 06689 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huir \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig huir; escapar \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ka:n kineki momachti:s, nika:wati ne: kalnemachti:lo:ya:n wa:n cholowa sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no quiero estudiar, lo llevo al escuela y siempre huye. \fr_son 06689-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig fugarse (una novia con el novio) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:pil choloh ya:lwa. Ekintsi:n kite:mohtinemi n' ita:t, a:mo niman yahkeh tanohno:tsatoh n' imonta:twa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha ayer se fugó con el novio. Ahora su papá la anda buscando, sus suegros no fueron luego a hablar con los papás (de ella). \fr_son 06689-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chol \dt 14/Feb/2022 \lx cholowilia \lx_alt cholwia \lx_cita kicholowilia \lx_var General \ref 03858 (duda) es más común usar cholwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huir.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig huir de \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz chol \dt 13/Jan/2022 \lx choltia \lx_cita kicholtia \lx_var General \ref 04698 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.escapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar escapar \osten animales, delincuentes \sig_var General \fr_n Nokni:w kicholtih n' pio tein nikmikti:skia, ekintsi:n nikowati nakat wa:n yehwa ika nite:tamakti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano dejó escapar el pollo que lo iba a matar, ahora voy a comprar carne y con ello voy a dar de comer. \fr_son 04698-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fugarse con; llevar a escondidas \osten a una muchacha con la intención de hacer pareja con ella \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ya:lwa kicholtih nokni:w isiwa:pil. A:man yowih moihkwilo:tih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre ayer se fugó con la hija de mi hermano (para casarse con ella). Hoy se van al registro civil para casarse. \fr_son 04698-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mocholtia fugarse; escaparse \osten un ladrón, un animal como pollo de corral \sig_var General \fr_n Ya:lwa kalakka se: ichtek nokni:w icha:n. Kiahsitoh wa:n ka:n wel kiki:tskihkeh. Mocholtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer entró un ladrón en la casa de mi hermano. Lo alcanzaron (dentro de la casa) pero no lo pudieron agarrar. Se fugó. \fr_son 04698-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chol \nsem Nótese que aunque es causativo puede tener el significado de un causativo por omisión, esto es 'dejar que [verbo]'. \dt 24/Jan/2022 \lx choltilia \lx_cita ne:chcholtilia \lx_var General \ref 01270 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esconderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig irse o huirse con o llevarse (algo) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chcholtilih se: nopio wa:n kinamakato. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se llevó (a escondidas) uno de mis pollos y lo fue a vender. \fr_son 01270-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chol \nsem Hay una diferencia entre choltilia y ta:tilia. El primero refiere a la acción de llevarse algo, generalmente propiedad de alguien, a menudo a escondidas o sin que se de cuenta. El verbo ta:tilia indica la acción de esconder (algo) de o en perjuicio de (alguien) pero sin llevarlo lejos. El verbo choltilia proviene del verbo cholowa 'huir' con aplicativo y causativo y indica la misma acción de huir, pero con algo que es propiedad de otro. \dt 21/Mar/2021 \lx cholwia \lx_cita kicholwia \lx_var General \ref 07075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escaparse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escaparse de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nochipa kicholwia no:má:n ihwa:k kikwetaxwi:sneki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano siempre se escapa de mi mamá cuando lo quiere pegar. \fr_son 07075-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chol \dt 05/Apr/2022 \lx chompotik \lx_cita chompotik \lx_var Tacua \ref 00757 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frondoso \catgr Adj \deriv \sig frondoso, lozano \osten hierbas y arbustos (como el tomakilit, Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti u otros Solanum del grupo S. negrum) \sig_var Tacua \fr_n Niow niktekiti tomakilit para ika tialmasa:lo:skeh. Ya:lwa nikitak onkak sa chohchompotik ne: ka:mpa yankwik kowte:mpe:wkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a cortar hierba mora y con eso vamos a almorzar. Ayer vi que había mucho y están creciendo muy frondositos allá donde apenas desmontaron. \fr_son 00757-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bien nutrido; robusto \osten niño; animal \fr_n Nikowak se: itskwinkone:t wa:n neli sa chompotik moskaltihtok porke kwaltsi:n takwa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Compré un cachorrito y está creciendo muy bonito porque come muy bien. \fr_son 08549-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ahcholtik \nsem Para una discusión sobre el significado de chompotik, véase ahkoltik. \raiz chompo (?) \dt 17/Mar/2021 \rev \lx cho:pih \lx_cita cho:pih \lx_var General \ref 00394 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pata.de.puerco \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pata de puerco \osten para comer \sig_var Tzina \fr_n Nopili kiwe:lilia n' cho:pih, yeh ika nikowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hijo le gusta comer patas de puerco, por eso las compré. \fr_son 00394-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pitsocho:pih \raiz cho:pih \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx chopo:ni \lx_cita chopo:ni \lx_var General \ref 05303 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.con.fuerza.al.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caerse con fuerza al agua con tal grado que salpica a los alrededores \sig_var General \fr_n Se: we:ikowa:t chopo:niko a:ichkwalihtik wa:n ne:chmowtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una víbora enorme vino a caer dentro del pozo y me asustó. \fr_son 05303-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref piswia \raiz chopo: \dt 11/Apr/2022 \lx chopo:nia \lx_cita kichopo:nia \lx_var General \ref 00738 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salpicar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agitar \osten un líquido como agua, p. ej., al nadar mal moviendo con fuerza las extremedades en el agua \sig_var General \fr_n A:mo xikchopo:nihtiw n' sokit *porque** yekin nimitstapatilih wa:n timosohsokiwia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No vayas salpicando el lodo porque apenas te cambié de ropa y te vas a enlodar. \fr_son 00738-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chopo: \nsem El verbo chopo:nia refiere a la acción sobre el mismo líquido al agitarlo. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx chupami:rtoh \lx_alt chupamié:l \lx_cita chupami:rtoh \lx_var General \ref 05692 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el chupamirto \glosa Myrmecophagidae.Tamandua.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tamandua.mexicana (Saussure, 1860), mamífero de la familia Myrmecophagidae, llamado en español 'oso hormiguero' \sig_var General \fr_n Yo:n chupami:rtoh kinimiktia itskwimeh, ika inenepi:l kinihyo:tsakwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El oso hormiguero mata a los perros, con su lengua los asfixia. \fr_son 05692-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \dt 12/Apr/2022 \lx ciga:rrohtsohya:k \lx_cita ciga:rrohtsohya:k \lx_var General \ref 05887 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.cigarro \catgr Adj \deriv \sig con olor a cigarro comercial \osten particularmente ropa, persona o un cuarto impregnado con este olor por el humo del cigarro \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat mo:stah tachichi:na. Nochipa ya ye:ksiga:rrohtsohya:k. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ese señor fuma todos los días. Siempre está impregnado con un olor fuerte a cigarros. \fr_son 05887-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \semx_tipo Comparar \semxref taba:kohtsohya:k \raiz ihya: \nsem Existe dos términos distintos: taba:kohtsohya:k y siga:rrohtsohya:k. El primero refiere al olor de puros hechos localmente con tabaco envuelto en las mismas hojas de la planta. Ya casi nadie lo consume así menos algunos viejos que consiguen el tabaco y las hojas en Cuetzalan. Más común es la segunda palabra que refiere al olor de cigarros comerciales. \dt 02/Sep/2020 \lx diputa:dohti \lx_cita diputa:dohti \lx_alt tepota:dohti \lx_var General \ref 06941 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el diputado \glosa diputado de mayordomo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser "diputado", ayudante del mayordomo (puede ser 2, 3, 4, según el gusto del mayordomo) con la responsabilidad de ayudar en los preparativos de la fiesta y el cuidado del santo \sig_var 1-Xalti \fr_n Juana kikowato miak xo:chit, diputa:dohti icha:n Carmen. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Juana fue a comprar mucha flor, es diputada de mayordomia en la casa de Carmen. \fr_son 06941-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem El diputado o la diputada ayuda en la organización de las actividades para hacer la fiesta. El esposo de la pareja con este cargo es el reponsable de buscar las flores para arreglar altares y la esposa ayuda en la cocina. Ellos tambien invitan a personas a asistir a la fiesta en la casa del mayordomo. \ency Grabación \dt 14/Feb/2022 \lx diputa:dohti \lx_cita diputa:dohti \lx_var General \ref 01015 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el diputado \glosa ser.ayudante.de.mayordomo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig ser ayudante de mayordomo \sig_var General \fr_n Migue:l diputa:dohti ka:mpa mokni:w. A:man yahki kite:mo:to xo:chit, mo:sta tachihchi:wati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Miguel es diputado de la mayordomia de tu hermano (ayuda en el arreglo del altar al mayordomo). Hoy fue a buscar flor (heliconias), mañana va a arreglar el altar. \fr_son 01015-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx ee:wat \lx_cita ee:wat \lx_var General \ref 07722 (duda) no aparece en el coprus con este significado, es más común usar exo:e:wat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cáscara.de.frijol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig desecho de la vaina de frijol, lo que se queda después de desvainar los granos de frijol \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nia:ti mi:lah, nika:wati seki ee:wat. Ompa mah pala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a ir a la milpa, voy a dejar el desperdicio de las vainas del frijol. Que allá se pudra. \fr_son 07722-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz e aiz e:wV \dt 20/Sep/2020 \lx eheka \lx_cita eheka \lx_var General \ref 05096 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.viento \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (a veces con el prefijo ta- : taeheka) hacer viento \sig_var General \fr_n Ya:lwa telehekak wa:n wetskeh miak kowmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hizo mucho viento y se cayeron muchos árboles. \fr_son 05096-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eheka \nmorf Aunque algunas personas usan la forma taeheka, la mayoría dice eheka, 'hacer viento'. Quizás el uso de ta- indica situaciones menos específicas, más generales. \dt 03/Feb/2022 \lx ehekai:xko \lx_cita ehekai:xko \lx_var General \ref 08039 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.aire(libre) \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx ehekamaka \lx_cita kiehekamaka \lx_var General \ref 01203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegarle.mal.aire \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llegar a pegarle mal aire \sig_var General \fr_n CGN-- A:, yehwa yo:n ika .... LOS -- Mm, te:taresa:rowiliah wa:n kino:tsah ne:n yo:n o..., oksé: ta:kat CGN -- Ke:mah. LOS -- para mah yehwa ya ne: te:ehekamaka. CGN -- A:, wa:n yehwa yo:n kwali pahti yo:n xiwtsí:n. LOS-- Mm, mm wa:n yo:n, kihtowah yo:n kichi:wah yo:n tahchi:wi:l komoke ne: te:tahchi:wi:lwiah. \fr_au LOS358 \fr_var Tecol \fr_e CGN-- A, es por eso… LOS-- Si, rezan para (en perjuicio) uno y le llaman ese, este…, el otro hombre CGN-- Si. LOS-- Para que él le de a uno el mal aire. CGN-- A, y esa hierba es buen remedio. LOS-- Si, si y ese, dicen que hacen esa limpia como que le limpian a uno. \fr_son 01203-01_corp_Tecol-LOS358_faltar \fr_fuente Frase elaborada \raiz eheka \raiz maka \dt 13/Jul/2021 \lx ehekamo:ta \lx_cita kiehekamo:ta \lx_var General \ref 00024 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mandar.hechizo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dañar con un hechizo; hechizar a \osten p. ej., con una enfermedad \sig_var General \fr_n Wehka:w kihtowah onkayah tokni:wa:n tein te:ehkekamo:tayah. Ekintsi:n pané: a:mo a:kin kichi:wa ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que antes había personas que hechizaban a la gente. Al parecer, ahora ya nadie lo hace. \fr_son 00024-01_elab_Xaltn-ADA300 \fr_fuente Frase elaborada \raiz eheka \raiz mo:ta \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx ehekana:miktia \lx_cita moehekana:miktia \lx_var General \ref 05133 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.de.mal.aire \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moehekana:miktia) enfermarse de mal aire \osten los síntomas son en particular diarrea y vómito \sig_var General \fr_n Ke:man se: moehkekana:miktia te:kwi ihxo:ch. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando uno se enferma de mal aire le da vómito. \fr_son 05133-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ehekawia \raiz eheka \raiz na:miki \dt 11/Apr/2022 \lx ehekapah \lx_cita ehekapah \lx_var General \ref 04501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hierbas.para.mal.aire \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hierbas medicinales que se emplean para curar mal aire \sig_var General \fr_n Nikneki xikpopo:chwi nopili ika ehekapah. Ye:wa kihtowa kiitak se: okwilin wa:n niman pe:wak kalanemi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que sahumeas a mi hijo con remedio para el mal aire. Hace rato dice que vio un animal y luego le agarró diarrea. \fr_son 04501-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eheka \raiz pah \nsem Según Ceferino Salgado, curar con ehekapah consiste en sahumar al enfermo sobre todo el cuerpo con incienso, hojas de sauco (xo:me:t, Sambucus nigra subsp. canadensis (L.) Bolli, palma bendita, hojas de aguacate, pelusa de gato o perro negro, palma sacada del techo de las cuatro esquinas de una casa, alumbre. Así se cura dicha enfermedad del mal aire. \dt 24/Jan/2022 \lx ehekapi:tsaltia \lx_cita moehekapi:tsaltia \lx_var General \ref 00213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resfriarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moehekapi:tsaltia) contraer un resfriado o gripa como resultado de exponerse al aire frío \osten p. ej., una persona al estar en un lugar encerrado y salir a exponerse a la temperatura fría afuera, contrayendo como resultado un resfriado \sig_var General \fr_n Nokni:w tataxisti, moehekapi:tsaltih. Tistoya wa:n kalanki:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana tiene gripe, se resfrió. Estaba echando tortillas (cerca del fogón donde hace calor) y salió afuera de la casa (donde la temperatura es más baja). \fr_son 00213-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eheka \raiz pi:ts \nsem Este término se usa para designar una causa por la que se contrae una gripe o resfriado, la gente dice timoehekapi:tsaltih yehwa ika titataxiskwik (te resfriaste por eso te dio gripe o resfriado). Esto significa que la causa del resfriado fue la exposición de la persona a un cambio de temperatura. Esto es que estaba probablemente en el interior de una casa o cuarto con una temperatura superior a la del ambiente de afuera y cuando salió a la intemperie se expuso a otra temperatura más baja. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx ehe:kapitsyeh \lx_cita ehe:kapitsyeh \ref 08506 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ehekat \lx_cita ehekat \lx_var General \ref 01162 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viento \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig viento; aire \osten en el sentido del aire que sopla \sig_var General \fr_n I:n ka:mpa ninemi ye:kchika:wak panowa n' ehekat. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Por donde vivo el viento pasa muy fuerte. \fr_son 01162-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig mal aire \osten enfermedad \sig_var General \fr_n Porque se:sepa ata yo:n te:..., se: cha:wiskwi, te:kokoh se: itsontekon, o se: momowtia, o a:mo se: kimati ok ton te:na:mikis. Nochi nejó:n mah se: kichi:wa, yehwa nejó:n para te:na:miki. O a veces se: moehekawia, se: eheka, se: kipia ehekat porque yo:n a veces tik..., tikihtowah tehwa:n te:chahsi ehekat ke:meh i:n a veces ti..., tiohtokah yowak o a:mo poliwi ke:ní:[w] wa:n te:chpi:tsa n' ehekat wa:n a:mo tikmatih ton te:ch..., ton te:chkokowa. Pos yehwa yo:n mah ika se: ma:ltia yo:n. Yo:n xiw..., xiwtsitsi:n (itskwinpahwits) nimitsilia mosenkwi a nochi ne:n mahtaktiomo:me taman xiwit. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Porque a veces ese…, se enferma uno, le duele a uno la cabeza o tiene uno el susto o ya no sabe uno con que se puede curar. Todo eso hay que hacer, eso es para que se mejore uno. O a veces uno tiene el mal aire, es uno, tiene uno el mal aire porque eso a veces…, decimos que nos da el mal aire porque a veces caminamos en la noche o no falta como y nos sopla el mal aire y ya no sabemos…, que nos duele. Pues eso es, hay que bañarse con ella. Esa hierb (Solanum rudepannum Dunal) …, se conforman los doce tipos de hierbas. \fr_son 2008-09-12-e| 01162-02_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2008-09-12-e | 342.148, 375.034 \sem Enfermedad \semx_tipo Comparar \semxref ihyo:t \raiz eheka \dt 08/Jun/2021 \lx ehekawa:ki \lx_cita ehekawa:ki \lx_var General \ref 04487 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.con.aire \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig secarse con aire \osten ropa puesta bajo la sombra, cuando no hay sol \sig_var General \fr_n Nitpilo:ti notilmah xa: ehekawa:kis yo:li:k maski a:mo to:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a tender mi ropa tal vez se secará con el aire lentamente aunque no hace sol. \fr_son 04487-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eheka \raiz wa:ki \dt 18/Jan/2022 \lx ehekawetsi \lx_cita ehekawetsi \lx_var General \ref 04443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.tirado.por.viento \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig caerse por efecto del viento \osten plantas, particularmente la milpa, el plátano (la planta por entero) \sig_var Tzina \fr_n Ehekawetsik nomil wa:n ekin pe:wa taxi:lo:tia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con el vienro se cayeron las matas de mi milpa y apenas empezaba a jilotear. \fr_son 04443-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \semx_tipo Comparar \semxref ehekawi:lo \raiz eheka \raiz wetsi \nsem Según Ceferino Salgado en Tacuapan se usa ehekawi:lo para esta acción. Sin embargo, aunque menos común, se ha documentado en el corpus la palabra ehekawetsi. Sin embargo ehekawi:lo se emplea casi exclusivamente para referirse a la milpa tumbada por el viento. Si es para plátano se refiere a la planta por completo, no solamente el fruto. \dt 18/Jan/2022 \lx ehekawia \lx_cita moehekawia \lx_var General \ref 07113 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.de.mal.aire \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moehekawia) enfermarse de mal aire \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil xa: moehekawih. Eliwis kimati wa:n kwali etoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese muchacho tal vez se enfermó de mal aire. Se siente mal y estaba bien. \fr_son 07113-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ehekana:miktia \raiz eheka \dt 05/Apr/2022 \lx ehekawi:lo \lx_cita ehekawi:lo \lx_var General \ref 00112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.tirado.por.viento \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig ser aventado, tirado o arrastrado por el viento \osten cultivos, en particular la milpa \sig_var General \fr_n Ya:lwa pano:k ehekat wa:n nomi:l ye:kehekawi:lo:k, nochi wehwetsik wa:n aya:mo chika:wak n' e:lo:t. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer pasó un viento y mi milpa fue tirada por el viento y los elotes todavía no están recios. \fr_son 00112-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ehekawetsi \semxref ehekayoh \raiz eheka \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx ehekayoh \lx_cita ehekayoh \lx_var General \ref 03918 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afectado.de.mal.aire \catgr Adj \deriv \sig estar enfermo por tener mal aire, por efecto malicioso de los espíritus, aires, que están en los caminos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikitak se: pili mokokowa, kihtowa n' imomá:n ehekayoh. Kwi:kaya mah kipahti:ka:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vi un niño enfermo, dice su mamá que tiene mal aire. Lo había llevado (su mamá) a curar. \fr_son 03918-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz eheka \ency Grabación \dt 17/Jan/2022 \lx ehekayowa \lx_cita ehekayowa \ref 08285 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ehkaw \lx_alt ehkawxo:chit \lx_cita ehkaw \lx_var General \ref 03187 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.Asteraceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para un grupo de plantas de la familia Asteraceae, hasta la fecha se han identificado cuatro especies de este grupo, tres se usan para alimentar a los animales domésticos \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] ma:we:weyak ehkaw | Melampodium divaricatum (Rich.) DC., planta de la familia Asteraceae, tiene flores amarillas y sus hojas son redondas o ligeramente alargadas, se pueden usar como forraje verde para animales domésticos y tambíen hervido para los pavipollos. \sig_var Tzina \fr_n Ke:mah, pos neh nejó:n no: niki:xmati yo:n kiliah mi:lah ehkaw oso ma:we:weyak ehkaw 'to:ka:itiah, o:me taman ito:ka:y, pero se: taman sah xiwit tiki:xmatih. Nejó:n, yo:n moskaltia meh..., mehmela:wak wa:n momahmaxalowa ahko ke:meh, ke:meh sempowalxo:chit momaxal, momaxalowa wa:n ima:te:mpan ya mota:lilia ixo:chio wa:n kostik ixo:chio. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí, pues yo, este también conozco a ese que le llaman mi:lah ehkaw o al que le llaman ma:we:weyak ehkaw, conocemos que es la misma hierba pero tiene dos nombres. Ese, ese crece derecho y se ramifica en lo más alto, así como el cempoalxochit (Tagetes erecta L.) se ramifica y en la punta sale la flor y la flor es amarilla. \fr_son 03187-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 209.412, 227.666 \sig [col] ma:we:weyak ehkaw o mi:ltampa ehkawxo:chit | Aldama dentata La Llave., planta de la familia Asteraceae; sus flores son amarillas y sus hojas alargadas, se pueden usar como forraje verde para animales domésticos y también hervido para los pavipollos; se da mucho en las milpas y por eso algunos lo nombran mi:ltampa ehkawxo:chit \fr_n Nopiowa:n wa:n nopitsowa:n kikwah ehkaw, yeh ika no:kichpil mo:stah yowi kowtah kikwiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis pollos y mis cerdos comen el ehkwaw, por eso mi hijo va diariamente al rancho a traer (la hierba). \fr_son 03187-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forraje \semx_tipo Comparar \semxref kwi:kwilehkaw \raiz ehkaw \nsem La extensión y clasificación de los ehkaw es todavía difícil de determinar. Parece por el momento (julio 2009) que hay cuatro designaciones de ehkaw: (1) mi:ltampa ehkawxo:chit o ma:we:weyak ehkaw, llamado así porque se da mucho en las milpas y sus hojas son alargadas; (2) ma:yehyewalehkaw, que es muy común en los caminos; (3) ti:ltik ehkaw, solo se encuentra en caminos y se distingue de los demás por su flor blanca y sus tallos oscuros; (4) mekaehkaw, se encuentra en caminos y cerros y se distingue de los demás porque no desarrolla tallo leñoso sino que sólo es una guía y tiene los tallos negros y las hojas redondas; (5) kwi:kwilehkaw, así llamado por su tallo kwi:kwiltiko moteado, tiene hojas muy grandes comparadas con las otras tres. Nota que Eleuterio Gorostiza sugirió que el ma:we:weyak ehkaw es igual al mi:ltampa ehkawxo:chit, Aldama dentata La Llave, pero Ernesto Vázquez equivale el ma:we:weyak ehkaw al mi:lah ehkaw Melampodium divaricatum (Rich.) DC. \dt 26/Jun/2021 \lx ehkawa:s \lx_cita ehkawa:s \lx_var General \ref 06718 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escalera \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig escalera de madera, hecho de un tronco con cachos donde se ponen los pies al subir; (por extensión) escalera de piedra en la entrada de un edificio \sig_var General \fr_n Onkak achi i:xtoma:wak se: kikowa wa:n se: kilpia kachi, kachi ihsiwka yo:n, a:mo se: kimali:ntok ok tamali:n. Achto ne: t..., tikmali:nayah, ne:chne:xtilih nowe:ita:tah. Ye:konkaya n' pita de, kitekiti pita wa:n se: ki..., se: kite...., se: kwowit alaxtik om..., ehkawa:s, tikpiayah se: ehkawa:s, ompa kilpiak ika se: tamali:n no: wa:n ke:mah ki..., ki..., kichipa:wa ya ne:n pita, ke:mah, imacheteh ite:ni:ka:n kichi:wa, ihkó:n kitila:na para n' i:ka:mpa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Hay uno (mecate comercial) que se compra y que está un poco grueso para amarrar, es más rápido usar eso porque ya no es necesario estar torciendo el mecate, ya está hecho (torcido). Antes nosotros torcíamos (los hilos), me enseñó mi abuelo. Había mucha pita, corta la pita y en un palo liso, la escalera, teníamos una la escalera, ahí la amarró con otro mecate también y luego limpiaban la pita, sí, pasaban la pita en el lomo del machete (esto es, el lado delgado opuesto al filo) y lo jalaban así hacia atrás. \fr_son 06718-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06718-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-21-b | 101.758, 128.524 \sig escalera de como 1 y 1.5 metros de alto y como 1.5 metros de ancho, hecho de dos palos verticales por los extremos y como cuatro palos horizontales como travesaños, usada en la fiesta de semana santa para poder alcanzar a decorar a la imagen Jesús crucificado \osten \fr_n Kwaltsi:n tatapalwia, a:mo, a:mo tsohya:k niú:n tei, soh que tatapalwia sah kwaltsi:n yo:n x..., yo:n iteyo, iteyo n' tatapalwia. A:mo, a:mo cho:kil, no: que iteyo. Tein ipantapalyo ya ne:n iteyo, ke:meh yo:n, yo:n nexkihitet. Ke:meh eski ke:meh yo:n nejó:n, yehwa ke:meh nexkihit wehwei, pero panchihchi:chi:ltik n iteyotsi:n ki:sa. Wa:n se: kiki:xtilia wa:n se: kixakwalowilia n' kowit ihkó:n para tapalyowa kwaltsi:n, yehwa n..., wa:n kichi:wayah ehkawa:smeh ne:n ka:mpa yetok, kitalih..., kipilowa:yah ne:n Jesús. Yehwa i:xo:me kowehkawa:smeh ihkó:n, sake:ra ka:n chikwase:n ih..., t'ta:liah, ne:n, ne:n kowtsitsí:n wa:n kichihchi:wah pa:patakaxtik, ompa kikalakiah yo:n tein, tein mayo:lmeh oso..., yo:n mopale:wia:yah kichi:wayah yo:n wa:n tehwa:n te:chtoca:rowa po:pollohmeh, cada ki..., cada se: to:pi:leh se: po:pollo kite:maka pero, oho:me katka ne:n tikchi:wayah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pinta muy bonito, no, no apesta ni nada, sólo que pinta bonito, las semillas, las semillas son las que pintan. No, no es savia, sino que son las semillas. La pintura que tienen encima las semillas parecidas a las semillas de nexkihit (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas). Son como este las semillas de nexkihit, así son de grandes, pero las semillas tienen encima un color rojo, así salen las semillitas. Se sacan las semillas y con las manos se talla la madera para que quede bien pintada, ese es n…, y hacían escaleras para usar en donde lo…, crucificaban a Jesús. Las escaleras de madera eran de dos palos verticales así, y siquiera ponemos unos seis (palos horizontales, escaleras sobre que suben las personas) y la hacian ancha (la escalera), luego los mayores la metían (la escalera) o se ayudaban para hacerla y nosotros (los topiles) nos tocaba hacer los pollos (de madera, que se llevann en la procesión), cada, cada to:pileh un pollo entregada, pero eran dos que hacíamos. \fr_son 06718-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06718-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-24-a | 136.83, 184.407 \raiz ehka \nsem La palabra ehkawa:s se refería a una escalera tradicional hecho con un tronco o trozo un poco grueso, particularmente de jonote, y como de 2 a 3 metros de largo. Se le hacen cortes de manera horizontal hasta como la mitad del tronco, estos permiten poner los pies y avanzar hacia la parte alta, esta escalera puede tener una bifurcación en la parte baja que sirve como base. Por extensión, ahora esta palabra se aplica a las escaleras hechas con alfajillas y las de concreto que conducen a pisos superiores. \dt 02/Sep/2020 \lx ehkawtahsol \lx_cita ehkawtahsol \lx_var General \ref 03989 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ehkaw.arrancado.y.dejado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plantas de ehkaw (primariamente Melampodium divaricatum (Rich.) DC., el mi:lah ehkaw pero también otros ehkaw) que han sido arrancadas de la raíz o tumbada en el chapeo y que se deja sobre el suelo a descomponerse y volverse materia orgánica que sirve de abono \sig_var General \fr_n JVC-- Wa:n sepa e:wi a wa:n tahsol tein moka:wa ehkawtahsol nochi se: kita:lia, mismo se: kita:lwia wa:n sepa pala:ni wa:n ompa sah mokeptok yo:n, yo:n tapala:n wa:n sepa mochi:wa sepa seki para se: xiwtika sepa pala:ni yo:n xiwtsí:n. AND-- Sep..., sepa e:wi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y otra vez nace y la basurilla que queda, lo que queda de los restos del ehkaw (Melampodium divaricatum (Rich.) DC.) todo se pone, con ello mismo se aterra (la milpa) y otra vez se pudre y solamente ahí que revuelto ese abono (esto es, no todo se pudre) y otra nace para que al siguiente año otra vez se pudre esa hierbita. AND-- Ot..., otra vez nace. \fr_son 03989-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 334.39, 348.074 \raiz ehkaw \raiz hsol \raiz2 tahsol \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ehkawtet \lx_cita ehkawtet \lx_var General \ref 02057 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.Aldama.dentada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla del tipo de ehkaw grande también conocido como mi:lahehkaw, Aldama dentata La Llave, de la familia Asteraceae \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ehkawtet mopihpilowa itech se: itilmah. Koma:mo se: kiki:xtia te:tsohtsopo:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las semillas de ehkaw se pegan en la ropa. Si no se sacan le pican a uno. \fr_son 02057-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz ehkaw \raiz te \dt 04/May/2021 \lx ehkawtia \lx_cita ehkawtia \lx_var General \ref 07677 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.ligero \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hacerse ligero, perder peso (pollos por no comer) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio nikowak wa:n nikilpih, yeh ika ehkawtiak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo lo compré y lo amarré, por eso perdió peso. \fr_son 07677-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ahoktia \raiz ehkawi \dt 16/Sep/2020 \lx ehkawtik \lx_cita ehkawtik \lx_var General \ref 03569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligero \catgr Adj \deriv \sig liviano; ligero \osten pluma, hojarasca, plásticos, sombrero de palma, niño delgado \sig_var General \fr_n Niki:tskihka ya yo:n chi:chi:lpio para tikwa:skeh wa:n sepa nikmahka:w porke a:mo eti:k, moita we:i a pero ehkawtik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya había atrapado el pollo colorado para que lo comiéramos pero lo solté de nuevo porque no está pesado, ya se ve grande pero está liviano. \fr_son 03569-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ligero; poco pesado \osten cosas que se espera sean pesadas pero resultan no ser, p. ej., por pérdida de agua se vuelve ligera una madera \osten palo o madera que se ha secado; calabaza que se ha secado \sig_var General \fr_n ADA-- Ke:mah, yehwa, yehwa i:ni, ke:meh i:n, este, nikihtowa neh mahyá: xo:no:tik n' ikowyo, tak yehwa ika kwaltsi:n no: xo:ta mahyá: ehkawtik sah. MJT-- Mm. Ta: tak yeh, yeh mah, ehehkawtik wa:n wahwa:ktik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Si, ese es, este es, como este, este, yo digo que su madera es como jonote, a lo mejor por eso también arde bonito porque es como ligero. MJT-- Si. Pues a lo mejor ese, ese es, son ligeros y secos. \fr_son 03569-02_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2012-07-25-l | 249.469, 257.518 \semx_tipo Comparar \semxref ahkoktik \semxref to:tomo:chtik \raiz ehkaw \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ehkawyowa \lx_cita taehkawyowa \lx_var General \ref 02957 (duda) cubrirse de maleza pero especialmente de ehkaw porque hay muchos tipos de maleza \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.maleza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig cubrirse de maleza (especialmente de varias plantas que crecen en la milpa y que se llaman ehkaw o mi:ltampa ehkaw (Aldama dentata La Llave) o mo:so:t (o mi:lah mo:so:t; como Bidens odorata Cav.) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa nitato:ka taehkawyowak a porin ohpa ya nitato:kka. Se: xiwit nitai:xtapoh n' kowtah, aya:mo ehkawtah katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde siembro maíz ya se cubrió de maleza porque ya siembro dos veces. Hace un año tumbé el bosque, todavía no se daba el ehkaw. \fr_son 02957-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ehkaw \nsem El verbo taehkawyowa se refiere al surgimiento de malezas que son propias de una milpa, principalmente algunos tipos de mo:so:t y ehkaw, a veces designados como mi:lah o mi:ltampa mo:so:t y ehkaw. Cuando la gente tumba un monte o terreno abandonado sin cultivar, el primer o segundo año las malezas que nacen son las de los árboles que se tumbaron. Pero al segundo y tercer año empiezan a surgir las malezas antes mencionadas. Para la gente, el surgimiento de mo:so:t y ehkaw es un indicador de que el terreno ya se ha convertido en una milpa y esas malezas son suaves para cortarlas con el machete. \nmorf El verbo ehkawyowa se utiliza solamente con el prefijo de sujeto no referencial ta-. \dt 26/Jul/2021 \lx ehke:wa \lx_cita kehke:wa \lx_var General \ref 06990 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprender \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desprender \osten p. ej., un papel pegado en una pared, recubrimiento; p. ej., de cemento, de una pared; la costra de una herida \sig_var General \fr_n Nikpepechohka se: a:mat ne: tepa:nke:span wa:n i:n pili kiehke:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había pegado un papel sobre esa pared y este niño lo desprendió. \fr_son 06990-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig desprender (corteza) en tiras largas (ciertos árboles como xo:no:t, tepe:xo:no:t, to:to:kowit; véase ehke:wi) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nochi xo:no:t kwali se: k'ehke:wa, seki sah n' kwaltsi:n ehke:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No todas las cortezas de jonote se pueden desprender en tiras largas, nada más hay uns que se les puede desprender bien su corteza. \fr_son 06990-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig desclavar (p. ej., una tabla clavada; un clavo puesto en la pared) \sig_var 1-Tzina \semx_tipo Comparar \semxref kopi:na \raiz ehke:wi \nsem Ehke:wa refiere generalmente a la acción de arrancar o desprender objetos planos que están pegados a una superficie; xi:pe:wa refiere a la acción de quitar el pellejo (de un animal) o corteza (de un árbol) generalmente utilizando un instrumento cortante, como cuchillo o machete; kopi:na se utiliza para la acción de arrancar a algo metido en un agujero o lugar concavo de una superficie (como canica metida en una pared). Finalmente, me:wa refiere a la acción de arrancar objetos enterrados, como la hierba de la tierra o un cabello de la cabeza (en este último caso, kwa:me:wa). \dt 14/Feb/2022 \lx ehke:wi \lx_cita ehke:wi \lx_var General \ref 04734 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprenderse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desprenderse \osten p. ej., un papel pegado en una pared; un recubrimiento como mezcla sobre una pared; la costra de una herida \sig_var General \fr_n Ehke:w n' a:mat tein nika:n nikpepechohka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se desprendió el papel que aquí yo había pegado. \fr_son 04734-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig desprenderse (corteza) en tiras largas \osten ciertos árboles como xo:no:t (Heliocarpus appendiculatus Turcz. y Heliocarpus donnellsmithii Rose); tepe:xo:no:t (Trichospermum galeotti (Turcz.) Kosterm.); to:to:kowit (Trema micrantha (L.) Blume \sig_var General \fr_n N' ista:k xo:no:t kwaltsi:n ehke:wi. Yo:n chi:chi:lxo:not kokotoka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al ista:kxo:no:t (Heliocarpus appendiculatus Turcz. ) se le desprende bien su corteza. Al chi:chi:lxo:no:t (quizás Heliocarpus donnellsmithii Rose) no se le desprende bien su corteza (en tiras largas), se rompe (salen tiras cortas) \fr_son 04734-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quitársele \osten a uno, una enfermedad como el empacho \sig_var General \fr_n Wa:n yehwa yo:n nikitaya, ne:, kinmahmagayah ni..., ini:ka:n. Nika:n kinmahmagayah, ihkó:n kitekpa:ntia:yah, kinmahmagah para mah ehke:wi. Ehke:wi yo:n kihtowah de ..., pos seki wa:kik nexwitil. Wa:kik nexwitil yo:n tein sayoh takwa:wak, ne:n, mokalawiah pero yo:n tein nika:n, ne:n, ke:meskia kakisti, poxchocholkah. Wa:n yehwa yo:n okseki ne:n, yehwa yo:n tikihtowa ne:n nikneltoka ne: kalanemi:lis. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y eso es lo que yo veía, este, los golpeteaban en la espalda. Aquí los golpeteaban, así en hilera los golpeteaban para que se desprendiera. Se desprende, eso dicen …, pues hay empacho seco. Es seco el empacho, el que es duro, este, defecan pero lo que aquí, este, pareciera que suena, se le gruñe la panza. Y ese otro tipo, este, ese lo que tú dices, este, creo, este, la diarrea. \fr_son 04734-03_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-f | 294.558, 322.216 \semx_tipo Comparar \semxref kopi:ni \semxref i:xkopi:ni \raiz ehke:wi \dt 24/Jan/2022 \lx ehke:wilia \lx_cita ne:chehke:wilia \lx_var General \ref 06432 (duda) usar frase del corpus y con el significado que ahí aparece \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprender.por \catgr V3 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig desprender corteza en tiras largas (ciertos árboles como xo:no:t, tepe:xo:no:t, to:to:kowit) para, en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chehke:wili:ti xo:no:t nota:lpan! Neh a:mo nike:manti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ve por mi a desprender la corteza de jonote en mi terreno! Yo no tengo tiempo. \fr_son 06432-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ehke:wi \dt 09/Feb/2022 \lx ehko \lx_cita ehko \lx_var General \ref 03995 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llegar.acá \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llegar \osten a un destino, generalmente partiendo de un punto lejano hacia una dirección más cercana pero lo esencial del significado es que indica 'hacia un punto deíctico o de referencia' \sig_var General \fr_n No:pá:n tekitito we:i xola:l wa:n mo:sta ehkoti a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá fue a trabajar en la ciudad y mañana ya va a llegar (acá). \fr_son 03995-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref ahsi \raiz ehko \dt 17/Jan/2022 \lx ehkoltia \lx_cita kiehkoltia \lx_var General \ref 00240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0+senta- \sig traer a un destino \osten p. ej., un regalo, comida \sig_var General \fr_n No:pá:n kiehkoltih seki nakat. A:man tio:tak tikwa:skeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá trajo algo de carne. Hoy en la tarde nos la vamos a comer. \fr_son 00240-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wa:lkwi \raiz ehko \nsem Quizá haya una pequeña diferencia entre ehkoltia y wa:lkwi aunque todavía no está claro si siempre son intercambiables o no. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx ehkoltilia \lx_cita ne:chekoltilia \lx_var General \ref 04900 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig traerle \osten p. ej., un regalo, comida \sig_var General \fr_n Kinehkoltiliah wa:n kinimakah, kinimakah ina:weli:toh, "¡Meh i:n, x'ta:taxkalo, para kwahkwali titisis, kwahkwali tine:chtixili:s!" \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e Les hacen llegar y les da, su abuelito les da [el verbo debe ser singular] (las hojas del taxkaliswat, Piper schiedeanum Steud.) “¡Toma esto, tortéalo para que en el futuro puedas hacer tortillas, me vas a poner buenas tortillas!” \fr_son 04900-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2012-07-31-t | 194.338, 201.397 \raiz ehko \nota Checar si es aceptable el aplicativo y, si es, la diferencia que puede haber entre ehkoltilia y wa:lkwi:lia. Mientras se queda la entrada pendiente investigacion de su uso. \dt 24/Jan/2022 \lx ehtsi:lowa \lx_cita ehtsi:lowa \lx_var General \ref 02192 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.de.puntillas \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse de puntillas (p. ej., para alcanzar algo en lo alto, para asomarse sobre una barda) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitekisneki se: xokot wa:n a:mo ma:ahsi. Ehtsi:lowa wa:n nion ihkwi a:mo ma:ahsi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño quiere cortar una naranja y no alcanza. Se pone de puntillas y aún así todavía no alcanza. \fr_son 02192-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ehtsi:lV \dt 09/May/2021 \lx e:ito:naltia \lx_cita e:ito:naltia \lx_var General \ref 01434 eliminar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease -to:naltia \raiz to:na \dt 13/Jul/2021 \lx eixwak \lx_cita eixwak \lx_var General \ref 05487 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijol.germinado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig frijol negro germinado \osten en el campo por efecto de la lluvia en época de lluvias \sig_var General \fr_n Tikwiwitakeh n' toew wa:n ki:sak miak eixwak porin telkiowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cosechamos frijol y salió mucho frijol germinado porque llueve mucho. \fr_son 05487-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz ixwa \nsem La palabra eixwak refiere solamente al frijol negro germinado porque es el único frijol no trepador y por eso con la lluvia se empapa sobre la tierra y germina. Los frijoles ya germinados así se venden y se comen hervidos. Casi nunca se secan (aunque algunas personas si los secan) sino que se ponen a hervir así recogidos del campo. \dt 11/Apr/2022 \lx ekaeski:sa \lx_alt yekaeski:sa \lx_cita yekaeski:sa \lx_var General \ref 00409 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangrarle.nariz \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener hemorragia nasal, sangrarle la nariz \osten naturalmente o por golpe \sig_var General \fr_n I:n pili tel kwa:tatak wa:n pe:wak yekaeski:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se asoleó mucho de la cabeza y empezó a sangrársele la nariz. \fr_son 00409-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz es \raiz ki:sa \nmorf Eleuterio Gorostiza pronuncia e:kaeski:sa con una /e:/ inicial larga. \nota Hay que checar si mucha gente lo dice con larga. Amelia Dominguez lo pronuncia con vocal corta. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx ekaeski:salis \lx_cita ekaeski:salis \ref 08655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ekaeski:xtia \lx_cita kiekaeski:xtia \lx_alt e:kaeski:xtia \lx_var General \ref 06971 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.sangrado.de.nariz \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar sangrado de nariz (por golpe) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kitewihkeh seki pi:pil wa:n kie:kaeski:xtihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le pegaron unos muchachos y le sangraron la nariz. \fr_son 06971-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:ka \raiz es \raiz ki:sa \dt 14/Feb/2022 \lx ekaichkwa \lx_cita moekaichkwa \lx_var General \ref 04845 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extraerse.moco.nasal \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reflexivo : moekaichkwa) extraerse moco nasal seco \osten con algún papel o tela apoyado con los dedos, o solamente con los dedos \sig_var General \fr_n I:n pili moekaichkwak, ekatsaktok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño extrajo su moco nasal seco, tiene tapada la nariz. \fr_son 04845-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eka \raiz ichkwi \dt 24/Jan/2022 \lx ekaihwiyo:tia \lx_cita kiekaihwiyo:tia \lx_alt e:kaihwiyo:tia \lx_var General \ref 04224 (duda) CSC conoce este practica pero no usa la palabra formada, lo dice diferente como kite:mpi:lta:liliah se: ihwit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.pluma.a.aves.domésticas \catgr V2 \deriv Causativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner pluma atravesada clavando el punto en el pico \osten a las aves domésticas para que no puedan pelearse \sig_var General \fr_n Nokni:w ito:tol kiekaihwiyo:tih. Kintewia:ya n' i:kni:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana le puso una pluma atravesada al pico de su pavo. Peleaba con los demás pavos. \fr_son 04224-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz ihwi \nsem Este verbo se refiere a una medida que toman las mujeres para evitar que se peleen sus aves domésticas. Se toma una pluma pequeña o grande de las mismas aves, dependiendo del tamaño del ave. Si es una gallina se le pone una pluma pequeña de gallina o si es un pavo o pava una pluma grande la misma. Se le introduce la pluma en los orificios nasales y así se evita que una ave se pelee pues al intentar picotear a los demás le molesta la pluma atravesada y así se apacigua. \dt 18/Jan/2022 \lx ekakwitaki:sa \lx_cita ekakwitaki:sa \lx_var General \ref 07628 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escurrirle.moco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig escurrirle moco de la nariz de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ekakwitaki:sa. ¡Xikekapo:powa! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño le escurre la nariz. ¡Límpiasela! \fr_son 07628-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz kwita \raiz ki:sa \dt 14/Sep/2020 \lx ekakwitaki:xtia \lx_cita ne:chekakwitaki:xtia \lx_alt e:kakwitaki:xtia \lx_var General \ref 06576 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.escurrimiento.nasal \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) escurrimiento nasal (p. ej., al comer cosas picantes); hacerle (a alguien) escurrir la nariz \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwah se: chi:ltepin ye:kkoko:k, ne:chekakwitaki:xtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Comí un chiltepín muy picoso, me hizo escurrir la nariz. \fr_son 06576-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz kwita \raiz ki:sa \dt 10/Feb/2022 \lx ekakwitati \lx_cita ekakwitati \lx_var General \ref 05194 (duda) CSC usa yekaa:me:ya \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.escurrimiento.nasal \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener escurrimiento nasal \osten como síntoma de resfriado \sig_var General \fr_n Ya:lwa ya pe:wak niekakwitati, ekintsi:n ne:chkwik toto:nik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Desde ayer empecé a tener escurrimiento nasal, ahora me dio fiebre. \fr_son 05194-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz kwita \dt 11/Apr/2022 \lx eka:na \lx_cita kieka:na \lx_var General \ref 02109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig guiar a, ir adelante de (en sentido espacial, p. ej., una persona a un animal, un animal a otro, una persona a otra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tiowih titatokatih n' itskwimeh tayeka:nah wa:n kie:walti:tih n' okwilin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vamos los perros van a delante y encuentran a los animales. \fr_son 02109-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ser más grande; ir adelante de (en cuestión de edad de personas o animales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nosiwa:pil kieka:na mopili. Yeh nemik itech marzo wa:n mopili itech agosto. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija es más grande que tu hijo. Ella nació en marzo y tu hijo en agosto. \fr_son 02109-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eka \raiz a:na \dt 09/May/2021 \lx eka:naltia \lx_cita kitaeka:naltia \lx_var General \ref 01086 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \vease taeka:naltia \raiz yeka \raiz a:na \nmorf El verbo ditransitivo eka:naltia ocurre solamente con el prefijo no relacional ta- como objeto secundario. \dt 17/May/2021 \lx ekaololtik \lx_alt yekaololtik \lx_cita ekaohololtik \lx_var General \ref 02030 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.punta.boluda \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int eka+ololtik \sig con la punta en forma boluda por gastarse o con una bola por esta punta \osten algunos frutos como la papaya \sig_var General \fr_n Ke:mah, mota:liah ihkó:n iyo:la:n pané: ko:ko:ntsi:n, pero yo:n ko:ko:ntsi:n kiyewalohtok ka:mpa ta:ki, ne:n, se: ta:kilo:tsi:n tsikitsi:n, ke:meh se: kokotsi:n wa:n ite:mpan ya mota:lia se: ko:ko:ntsí:n. Wa:n ke:mah, nejó:n, de, de panowa ya chika:wak a xo:chitsi:n, pawetsi a xo:chitsi:n wa:n ke:mah moka:wa n' ayohtsí:n, mopilowa ya wa:n yo:n tein papaya tein, tein kwali, tein, tein ta:ki, tein kostik mahyá: mopilowa ya para mochi:wa ayohtsí:n, mochi:wa, mochi:wa we:ia, hasta ihkó:n weyakia wa:n yo:n kwa..., itsi:ntan pitsa:wak wa.n ikwa:pan ne: kwahkwa:ololtik. Ihkwi:kwí:n papaya wa:n i..., ekaohololtik, ekayeh. Ekaohololtik no: yo:n papaya. Wa:n, nejó:n, yeh, ihkwí:n kwapa..., casi ikwa:pan tomaktik, kwahkwa:xihxikitik wa:n itsi:ntan pitsa:wak. Wa:n yehwa yo:n de se: kitapa:na, kostik, yo:n ke:mah kwahkwali wa:n tila:wak inakayo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí, en el centro se forma como si fuera una ollita pequeña (el ovario de la papaya), pero esa ollita es de forma circular y por dentro se encuentra el fruto, es fruto pequeño, como si fuera un granito, y en la punta es donde se pone el granito. Y entonces de que ya madura la flor, ya se cae la florecita y después ya se queda el fruto, ya se cuelga y la papaya que es buena, el que da el fruto de color amarillo es como si se colgara para que después se forme la calabacita, ya produce y crece, crece hasta de este tamaño y por la pun…, por y la parte donde se encuentra el pedúnculo es delgada y en la punta es boluda. Así son de tamaño las papayas y…, en la punta son boludas, tiene su punta. En las puntas son boludas esas papayas. Y, este, así son en las pun…, casi tienen las puntas gordas, llenas y la parte por donde se encuentra el pedúnculo son delgadas. Y entonces al partirlo a la mitad, es de color amarillo, esas si son buenas y tienen la pulpa gruesa. \fr_son 02030-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-30-b | 233.679, 275.015 \fr_n AND-- We:weyak sah wa:n tsi:n..., tsi:npihpitsaktik tikihtowa, kwa:pitsa:wak. JVC-- Mm, we:weyak sah. Tsi..., tsi:npitsa:wak wa:n kwa:pitsa:wak iekapan wa:n yeh iekapan pitsa:..., pitsa:wak. A:mo ke:meh i:n seki nimitsilia ne: ekaohololtik, yo:n kwa:xihxikitik wa:n ekaohololtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Son alargadas (las papayas comerciales) nada más y…, por el lado inferior dices que son delgadas, tienen la punta delgada. JVC-- Mm, son alargadas nada más. Son delgadas por el lado inferior y en la punta, en la punta, su punta la tiene delgada, no es como del otro que te platico que tienen las puntas boludas, estas tienen las puntas gruesas y son boludas. \fr_son 02030-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-30-b | 766.807, 777.848 \raiz eka \raiz olol \dt 29/Apr/2021 \rev \lx ekapampitsaktik \lx_cita ekapampitsaktik \lx_var General \ref 01521 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntiagudo \catgr Adj \deriv \infl \sig puntiagudo; acuminado (hojas) \osten hojas de plantas; palo para sembrar (coa); madera cilíndrica para la construcción de casas, estas no son puntiagudas sino naturalmente son así, en la punta del trozo siempre está más delgada. \sig_var General \fr_n HSO-- Ke:mah wa:n nejó:n, nochi mochi:wa. JVC-- No:ya:n mochi:wa ka:mpa takawa:ni, ka:mpa tasese:ya, ka:mpa a:tal, nochi mochi:wa yo:n. Ke:mah wa:n ka:mpa, ka:mpa texa:lah igual ne:n porque nimitsilia ne:n, nejó:n, ne: ompa ne: ompaka ne: Pocho:titan semi texa:lah Texa:lah, mochi:wa, ompa mochi:wa no:. Wa:n mochi:waya, ke:mah ne:n ixiwyo ne: ata ne:n mahyá: mayehyewaltik. Ixiwyo, nejó:n, e..., pané: yo:n corazomeh kiliah, ke:meh [yo:]lo:meh wa:n ekapampitsaktik semi, HSO-- Ajá. JVC-- wa:n, wa:n ixtsohtsotsoltik ne:n xiwit wa:n kahkana:wak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- Si y, este, se da en todos lugares. JVC-- Se da en varios lugares donde hace más calor, en donde hace frio, en lugares con abundante agua, todos (lugares) se da esa planta. Si y en donde hay gravilla igual porque te digo, este, este allá, allá por Pocho:titan hay mucha gravilla. Hay mucha gravilla, se da ahí también se da. Y se daba, sus hojas este son así como si fueran redondas. Sus hojas este…, son como los que les llaman corazones, son como corazones y son muy puntiagudas, HSO-- Ajá. JVC-- y, y con la haz de la hoja arrugada y delgada. \fr_son 01521-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-25-w | 570.957, 604.467 \raiz eka \raiz -pan \raiz pitsa \dt 13/Apr/2021 \rev \lx ekapan \lx_cita iekapan \lx_var General \ref 03308 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa punta \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig punta, cabo; extremo \osten de un lazo, de una tabla rectangular \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikta:li n' kaxit iekapan i:n wapal, pawetsis wa:n tapa:nis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No pongas el plato en el extremo de esta tabla, se va a caer y se romperá! \fr_son 03308-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz -pan \dt 10/Jan/2022 \lx ekapanowa \lx_alt yekapanowa \lx_cita kiyekapanowa \lx_var General \ref 00440 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atravesar.enfrente.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig atravesar o cruzar el camino por adelante de \osten alguien \sig_var General \fr_n Achá: aksá: ihsiwka:mikis ta: ne: ohti ne:chyekapano:k se: kwe:kti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Es muy probable que alguien fallezca repentinamente pues allá en el camino una zorra cruzó enfrente de mi. \fr_son 00440-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Niahka kowtah wa:n ne: ohti ne:chekapano:k se: ma:pachih. Ke:meh a:mo nikpiaya tepos sayoh nikitak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al bosque y en el camino se cruzó un mapache frente de mi. Como no traía arma sólo lo quedé viendo. \fr_son 00440-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pano \nmorf En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se dice yekapanowa pero en San Miguel Tzinacapan es más común ekapanowa \nota Queda por investigar la cantidad vocalica de la /e/ en ekapanowa. Amelia lo dice corta y Eleuterio larga. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx ekapanteki \lx_cita kiekapanteki \lx_alt e:kapanteki \lx_var General \ref 02095 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.punta \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle la punta (a un lazo, palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikekapantekili i:n kowit! Telweyak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Córtale la punta de este palo! Está muy largo. \fr_son 02095-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka aiz -pan \raiz teki \dt 06/May/2021 \lx ekapantekilia \lx_cita ne:chekapantekilia \lx_var General \ref 06093 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.la.punta.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle la punta de, por o para \osten alguien, p. ej., un lazo, palo \sig_var General \fr_n ¡'Ne:chekapantekili i:n kowit! Neh a:mo nikpia mache:teh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Córtale la la punta de este palo por mi! Yo no tengo machete. \fr_son 06093-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz -pan \raiz teki \dt 03/Feb/2022 \lx ekapanwitsioh \lx_alt yekapanwihwitsyoh \lx_cita ekapanwihwitsyoh \lx_var General \ref 02050 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.espinas.en.la.punta \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int ekapan+witsioh \sig con espinas en la punta \osten frutos; hojas dentadas \sig_var General \fr_n M..., mo..., moskaltia hasta ahko wa:n ke:mah de xo:chiowa ya, ista:k ixo:chio. Wa:n iteyo ne: tihti:ltik wa:n we:weyak wa:n ekapanwihwitsioh \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Mm, crece hasta arriba y luego de una vez que florea, la flor es blanca. Y los frutos son negros y alargados y con espinas en las puntas. \fr_son 02050-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-e | 114.709, 122.239 \raiz eka \raiz -pan \raiz wits \dt 29/Apr/2021 \lx ekapanxo:chitl \lx_cita iekapanxo:chio \ref 08209 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ekapa:ta \lx_cita kiekapa:ta \lx_alt e:kapa:ta \lx_var General \ref 06609 (duda) CSC no usa esta palabra, en su pueblo todos siembran con chuzo pero ya no usan un palo simple, si no tienen piden prestado con el vecino \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embotar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embotar; desgastar la punta de \osten un lápiz, punzón para sembrar maíz \sig_var General \fr_n Nitato:kato wa:n nikye:kyekapa:tak nokowitso:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a sembrar maíz y dejé desgastado mucho la punta de mi punzón. \fr_son 06609-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pa: \dt 14/Feb/2022 \lx ekapa:ti \lx_alt yekapa:ti \lx_cita ekapa:ti \lx_var General \ref 05763 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastársele.punta \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastársele la punta \osten p. ej., a un lápiz, a un punzón para sembrar maíz, barreta \sig_var General \fr_n A:mo xitahkwilo itech tepa:mit, koma:mo niman ekapa:tis molápiz. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No escribas en la pared. Si lo haces se desgastará luego la punta de tu lápiz. \fr_son 05763-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pa: \dt 12/Apr/2022 \lx ekapa:ti \lx_alt yekapa:ti \lx_cita ekapa:ti \lx_var General \ref 04043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embotarse.punta \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig embotársele o desgastársele la punta \osten lápiz, coa, barreta, pico \sig_var General \fr_n Yo:n no: taxi:kowa porque tehwa:n tikitayah ne:n tota:tahwa:n kikwiah para ne: ika ta..., kichi:wayah ne:n, ne: tekoch ihkó:n. Ika tahtachkwayah, a:mo yekapa:tia. Takwa:wak n' iekapan. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ese también aguanta porque nosotros veíamos con nuestros padres lo ocupaban para hacer hoyos. Con ello cavaban, no se desgataba la punta. Es muy resistente la punta. \fr_son 04043-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-03-v | 517.77, 532.099 \raiz eka \raiz pa:ti \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ekapa:tilia \lx_cita ne:chekapa:tilia \lx_var General \ref 03962 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embotarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embotarle, desgastarle la punta de \osten p. ej., un lápiz, cóa o punzón para sembrar maíz \sig_var General \fr_n Tehwa tine:chekapa:tilih nola:pis. Kwaltsi:n ekapitseh katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú dejaste mi lápiz sin punta. Tenía muy buena punta. \fr_son 03962-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pa:ti \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ekapitseh \lx_cita ekapitseh \lx_var General \ref 04046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntiagudo \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig de punta aguda \osten lápiz, coa, cualquier palo, barreta \sig_var General \fr_n Ka:n ekapitseh ok nokowitso:k. Ekintsi:n nimitsahsiti:w nikekapitsti:ti ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no tiene punta mi coa. En un rato te alcanzo, todavía voy a sacarle punta. \fr_son 04046-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpitseh \semxref ekapitstik \raiz eka \raiz pits \raiz -eh \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ekapitstia \lx_cita kiekapitstia \lx_var General \ref 07387 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle.punta \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle punta (p. ej., a un lápiz, un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nolápiz achka nikekapitstia wa:n niman yekaposteki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este lápiz a cada rato le saco punta y luego se le rompe. \fr_son 07387-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pits \dt 07/Apr/2022 \lx ekapi:tstik \lx_alt yekapi:tstik \lx_cita ekapi:tstik \lx_var General \ref 01446 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.nariz.tapada \catgr Adj \deriv \sig tener la nariz tapada \osten p. ej., por la gripa \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil ye:kapi:tstik, mokaki ke:man tahtowa wa:n a:mo tataxisti. \fr_au AGA344 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño tiene la nariz tapada, se escucha cuando habla y no tiene gripa. \fr_son 01446-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pi:ts \nsem En Tacuapan según Ceferino Salgado se dice yekapa:tstik y la forma sin solamente se usa en Tzinacapan. \dt 04/Apr/2021 \lx ekapitstilia \lx_cita ne:chekapitstilia \lx_var General \ref 05255 (duda) no aparece en el corpus, aparece ekapistia que es más común usar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle.punta \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle punta para \osten alguien, p. ej., a un lápiz, un palo \sig_var General \fr_n Xine:chyekapitstili nokowitso:k nikwiti nitato:kati. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Sacale punta a mi punzón (coa, palo de sembrar) lo voy a ocupar para sembrar. \fr_son 05255-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pits \dt 11/Apr/2022 \lx ekapo:powa \lx_cita kiekapo:powa \lx_alt e:kapo:powa \lx_var General \ref 07019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.nariz \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiarle la nariz (a alguien, en caso de escurrimiento nasal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikyekapo:powa i:n pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Limpiale la nariz a este niño. \fr_son 07019-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz powa \dt 16/Feb/2022 \lx ekatapowa \lx_cita kiekatapowa \lx_alt e:katapowa \lx_var General \ref 05699 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descongestionarle.nariz \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig descongestionarle, dejarle descongestionado la nariz \osten p. ej., medicamentos, como Vaporub \sig_var Tzina \fr_n Niyekatsakwia wa:n nokni:w ne:chwa:lkwilih seki pahti, nitai:k wa:n niyekatapow a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenía la nariz congestionada y mi hermano me trajo unas medicinas, las tomé y me dejó descongestionado la nariz. \fr_son 05699-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz tapo \dt 12/Apr/2022 \lx ekatapowi \lx_cita ekatapowi \lx_alt e:katapowi \lx_var General \ref 01515 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descongestionarsele.nariz \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig descongestionarsele (a alguien) la nariz \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ekatsakwia, tai:k seki pahti wa:n ekatapow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tenía congestionada la nariz, tomó unas medicinas y se le descongestionó (la nariz). \fr_son 01515-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz tapo \dt 13/Apr/2021 \lx ekataxi:kowa \lx_cita ekataxi:kowa \lx_var General \ref 06594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguantar.olor.putrefacto \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aguantar olor putrefacto (p. ej., cerca de un cadáver en descomposición) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ait to:ni wetstos ne: ohti ta: ke:man se: panowa a:mo se: yekataxi:kowa de tatsohya:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quien sabe que está tirado allá en el camino pues cuando pasa uno no se aguanta el olor a putrefacto. \fr_son 06594-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz eka \raiz xi:ko \dt 10/Feb/2022 \lx ekatia \lx_cita kiekatia \lx_alt yekatia \lx_var General \ref 01661 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.al.fogón(leña) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig meter al fogón \osten leña \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikyekati a n' kowit, mah yo:li:k taxo:ta! Sayoh nitakwe:cho:ti wa:n nitisiti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ya mete la leña al fogón, que empiece a hacerse lumbre lentamente. Sólo (falta que) voy a molino y voy a echar tortillas. \fr_son 01661-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eka \dt 17/Apr/2021 \lx ekatilia \lx_cita kiekatilia \lx_alt yekatilia \lx_var General \ref 07079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle.leña \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meterle (leña, otros combustibles) a (el fogón, algo cocinando) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikekatili yo:n olo:t noemo:l. Mah oksitiwetsi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Metele olotes o mi olla de frijoles (que está en el fogón). Que se cuezcan rápidamente. \fr_son 07079-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \dt 05/Apr/2022 \lx ekatsakwa \lx_cita kiekatsakwa \lx_var General \ref 04375 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.nariz \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig taparle la nariz \osten p. ej., a una persona entre los dedos, apretándole las ventanas de la nariz, con un trapo cubriendo la nariz \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikihyo:tila:na n' ta:lnex, ximoekatsakwa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No inhales el polvo de tierra, tápate la naríz! \fr_son 04375-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz tsakwi \nmorf Cuando se piede la vocal final /a/ la labialización del oclusivo velar se pierde. Así se dice kiekatsak y kiekatsakkeh. Para el singular existe la forma alternativa kiekatsakwak \dt 18/Jan/2022 \lx ekatsakwi \lx_alt yekatsakwi \lx_cita ekatsakwi \lx_alt e:katsakwi \lx_var General \ref 04646 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.nariz.congestionada \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener la nariz congestionada \osten por gripe \sig_var General \fr_n I:n pili pané: yekatsakwi, xa: tataxiskwiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Parece que este niño tiene la nariz tapada, tal vez le va a dar gripa. \fr_son 04646-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz tsakwi \nmorf Aunque no se usa mucho en plural, la forma sería ekatsakkeh con la secuencia + perdiendo la labialización. \dt 24/Jan/2022 \lx ekatsakwilia \lx_cita ne:chekatsakwilia \lx_alt e:katsakwilia \lx_var General \ref 05878 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atajar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig atajarle el camino a, cerrarle el paso a \osten personas o animales \sig_var General \fr_n Ka:n wel niki:tskia ne: pio. X'ne:chpale:wi. Ampó:n xikyekatsakwili. \fr_au CSC366 \fr_var Tacua \fr_e No puedo agarrar a ese pollo. Ayúdame. Ahí atájalo. \fr_son 05878-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz tsakwi \dt 03/Feb/2022 \lx ekatsol \lx_cita noekatsol \ref 08141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa nariz \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ekawil \lx_alt yekawil \lx_cita noekawil \ref 05908 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa sombra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig sombra \osten de persona, de animal \sig_var General \fr_n Mopili kito:toka n' iyekawil, kihtowa kitsitski:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo corretea a su sombra, dice que lo va a agarrar. \fr_son 05908-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig casa \sig_var Tacua \fr_n Mo:sta i:n horas i:pa yetos a noyekawil ta: telihsiwka tekitih n' ta:kameh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana a esta hora ya va estar (terminada) mi casita, pues los señores trabajan muy rápido. \fr_son 05908-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ekawil \ncomp En San Miguel Tzinacapan se usa kalekawil para 'casa' mientras que en Tacuapan se dice simplemente yekawil. En Tzinacapan yekawil indica 'sombra', pero de personas o, a veces, animales. Para la sombra de una casa o un árbol se usa un sustantivo locativo como taekawilah. \dt 02/Sep/2020 \lx ekawilia \lx_cita moekawilia \lx_var General \ref 02462 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darse.sombra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moekawilia) protegerse del sol bajo la sombra de un árbol \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kto:na yeh ika ahachichi nimoekawilia kowtampa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace mucho sol por eso por ratos me protejo un poco debajo de los árboles. \fr_son 02462-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ekawi \dt 21/May/2021 \lx ekawi:teki \lx_alt yekawi:teki \lx_cita kiekawi:teki \lx_alt e:kawi:teki \lx_var General \ref 01488 (duda) no aparece en el corpus, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearle.nariz \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpearle (a alguien) la nariz (con un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil kie:kawi:tek nopili ika se: kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño golpeó a mi hijo en la nariz. \fr_son 01488-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz wi:teki \dt 08/Apr/2021 \lx ekawits \lx_cita iekawits \lx_var General \ref 04353 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa punta.de.ala \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig punta de la ala \osten de un pollo o pavo solamente, que consiste en el hueso metacarpiano y los falanges \sig_var General \fr_n Ta:ká:n tikmaka mosiwa:piltsi:n iahtapal n' pio mah kikwa, xiki:xtili iekawits, koma:mo wehka ya:s siwa:montiti:w. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Si acaso le das a tu hijita una ala para que se lo coma, quítale la punta, de lo contrario ira muy lejos de nuera. \fr_son 04353-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo-animal.solo \raiz e:ka \raiz wits \nsem La palabra posesionada ie:kawits se refiere a la punta de la ala de una ave. Generalmente se designa así a las alas de aves domésticas sacrificadas (pollos, pavos). En este caso como hablamos de un sustantivo posesionado, el poseedor es la ala misma (ahtapal); en este sentido se entiende que en el nahuat SNP las alas de las aves tienen una designación propia para la punta. En algunos pueblos nawas de la sierra norte de Puebla, existe la versión que las niñas no deben comer la ala con la punta porque a la larga tendrá consecuencia. Cuando tengan la edad para casarse, irán a un pueblo muy lejano. Pueden comerlo pero se le quita la punta y así no sucederá, así quizá se casará en el mismo pueblo de sus padres o en un pueblo muy próximo. \dt 18/Jan/2022 \lx ekawitstik \lx_alt yekawitstik \lx_cita yekawihwitstik \lx_var General \ref 08724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntiagudo \catgr \infl \diag \rdp_int eka+witstik \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx ekayeh \lx_alt yekayeh \lx_cita yekayeh \lx_var General \ref 00610 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.punta \catgr Adj \deriv \infl \sig con una punta, particularmente en referencia a una punta pronunciada de un fruto \osten algunos frutos como la papaya, lima de castilla \sig_var General \fr_n Ke:mah, mota:liah ihkó:n iyo:la:n pané: ko:ko:ntsi:n, pero yo:n ko:ko:ntsi:n kiyewalohtok ka:mpa ta:ki, ne:n, se: ta:kilo:tsi:n tsikitsi:n, ke:meh se: kokotsi:n wa:n ite:mpan ya mota:lia se: ko:ko:ntsí:n. Wa:n ke:mah, nejó:n, de, de panowa ya chika:wak a xo:chitsi:n, pawetsi a xo:chitsi:n wa:n ke:mah moka:wa n' ayohtsí:n, mopilowa ya wa:n yo:n tein papaya tein, tein kwali, tein, tein ta:ki, tein kostik mahyá: mopilowa ya para mochi:wa ayohtsí:n, mochi:wa, mochi:wa we:ia, hasta ihkó:n weyakia wa:n yo:n kwa..., itsi:ntan pitsa:wak wa.n ikwa:pan ne: kwahkwa:ololtik. Ihkwi:kwí:n papaya wa:n i..., ekaohololtik, ekayeh. Ekaohololtik no: yo:n papaya. Wa:n, nejó:n, yeh, ihkwí:n kwapa..., casi ikwa:pan tomaktik, kwahkwa:xihxikitik wa:n itsi:ntan pitsa:wak. Wa:n yehwa yo:n de se: kitapa:na, kostik, yo:n ke:mah kwahkwali wa:n tila:wak inakayo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí, en el centro se forma como si fuera una ollita pequeña (el ovario de la papaya), pero esa ollita es de forma circular y por dentro se encuentra el fruto, es fruto pequeño, como si fuera un granito, y en la punta es donde se pone el granito. Y entonces de que ya madura la flor, ya se cae la florecita y después ya se queda el fruto, ya se cuelga y la papaya que es buena, el que da el fruto de color amarillo es como si se colgara para que después se forme la calabacita, ya produce y crece, crece hasta de este tamaño y por la pun…, por y la parte donde se encuentra el pedúnculo es delgada y en la punta es boluda. Así son de tamaño las papayas y…, en la punta son boludas, tiene su punta. En las puntas son boludas esas papayas. Y, este, así son en las pun…, casi tienen las puntas gordas, llenas y la parte por donde se encuentra el pedúnculo son delgadas. Y entonces al partirlo a la mitad, es de color amarillo, esas si son buenas y tienen la pulpa gruesa. \fr_son 00610-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-30-b | 233.679, 275.015 \fr_n AND-- Wa:n yo:n de chika:waya achi kwihkwi:kwiltik i..., iteyo. Wa:n achi pahpatachtik. JVC-- Ke:mah. kwihkwi:kwiltik, mm. Ke:mah, ek..., wa:n ehekayeh, kipia ne: ka..., ista:k ieka..., iekako, ke:mah. AND--Ista:k wa:n pos neh nikitaya ikwa:pan de selik ihkó:n, ke:meh moskaltihtia:ya achi chihchi:chi:ltik. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y cuando maduran (las semillas del 'aceite kowach', Ricinus communis L. ) tienen un color como moteado, sus…, sus semillas o son un poco aplastadas. JVC-- Sí. Son de color moteado, mm. Sí, y tienen puntas, tienen la punta blanca, en la punta, sí. AND-- Son blancas y yo veía que las puntas cuando están tiernas, así como iban creciendo unas son así un poco rojas. \fr_son 00610-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-07-30-e | 589.129, 604.241 \fr_n Kochonih porque moskaltia, moskaltia wehkapan tein wehwei kowit a mochi:wa sikie:ra e:yi metro de wehkapan, wa:n, wa:n nejó:n yo:n moskaltia wa:n mos..., iwki moskaltihtiw, moskaltia ita:kka wa:n ma:ski we:i a siempre ta:ki itech ikowyohke:span, moko..., mopihpilowa ke:meh kowxi:lo:t, soh ke ohololtik ke:meh yo:n xokot. Wa:n eh..., ehekayeh no:, ihxihxi:pohyeh tikito:ka:n wa:n nejó:n i..., ixo:chio ne: mopepechowa ike:span kowit wa:n pané: yo:n ko:ko:ntsitsi:n wa:n mochi:wa ma:kwi:l, ne: kwa:tapa:ni ixo:chiotsi:n, mahyá: i..., ima:te:mpayo xo:chitsi:n, motahtapowa wa:n ompa ya ne:n mahyá: poso:ni a wa:n de poso:ni ne: powetsi ixo:chiotsi:n, moka:wa itsi:nkaxio wa:n moka:wa kowtetsi:n ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e kowxo:chiyowa kochonih porque crece, crece alto y llega a crecer con un tronco alto siquiera tres metros de altura, y, y este ese crece y así va creciendo, crece su fruto y aunque ya es grande siempre produce los frutos en el tallo, se…, así se cuelgan los frutos como los frutos del chote, sólo que los frutos son boludos como las naranjas. Y también tienen puntas, digamos tiene como unos granos o bolas y este sus…, sus flores brotan en la superficie del tallo y se pegan como unas ollitas pequeñas que son de a cinco, ahí se abre la florecita como si fuera su…, los pétalos de la flor se abren y al abrirse ya se cae la florecita, se queda el cáliz y ahí se queda el frutito. Tiwehka:wati. \fr_son 00610-03_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-t | 226.387, 268.281 \nsem Ekayeh es literalmente 'lo que tiene punta'. Pero no es una forma muy usual. Por ejemplo, para lápices se emplea yekapitstik 'de punta delgada'. \raiz eka \raiz -eh \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx ekilit \lx_cita ekilit \lx_var Tzina \ref 01191 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guía.de.frijol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig guía de frijol \osten verdura comestible que son las hojas tiernas y comestibles de algunas variedades de frijol \sig_var Tzina \fr_n Nikwa:lkwik miak ekilit, mo:sta nikmanas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Traje mucha guía de frijol (verdura o quelite), mañana la herviré. \fr_son 01191-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n FRP-- I:n kwa:koweh ne:n ekil..., ke:meh yo:n kalakito kanah ika mi:lah, wa:n mah onka ekilit wa:n mah kikwa:ka:n, mikih n' tapialmeh. CGN-- ¿Wa:n yo:n ke:yeh ya tak? FRP-- Por tak, porin chakantik ne:n ekilit. Yo:n a:mo welkikwa:skeh. Ajá, cha ne:n ekilit i:pa a:mo wel kikwa:s n' ko:koweh porque .... CGN-- Mm. Pos a:mo nikmattok yo:n. FRP-- Ajá, ke:mah, ta: pos ta kihtowah ata kit ne:, n' ko:koweh ke:man kikwa xiwit pos, este, moka:wati itech ne:n ka:nika n' ka:mpa kikwe:chowa wa:n kit a:mo weli ok ne: kit ne: kipano:ltia, ne:n, n' ekilit porque chakantik kit. CGN-- Ke:mah. \fr_au FRP \fr_var Zacat \fr_e FRP-- La res este…, si es que entra en una milpa, y que haya guías tiernas de frijol y si se lo comen, se mueren los animales. CNG--¿Y por qué será? FRP-- Pues quizá, porque es corrioso la guía tierna del frijol. Eso no se lo pueden comer. Aja, las guias tiernas del frijol no se lo pueden comer las reses porque… CGN-- Aa. Pues no sabía eso. FRP-- Aja, si, pues dicen que cuando la res come la hierba pues, este se va a acumular aquí donde lo muele y ya no lo puede pasar, este, las guias tiernas del frijol porque es corrioso. CNG-- Si. \fr_son 01191-02_corp_Zacat-FRP353_faltar \fr_fuente 2012-07-20-f | 221.597, 251.28 \sem Planta-parte \raiz e \raiz kil \nsem El término ekilit se refiere a las guías comestibles de frijol. Por lo menos incluye dos tipos: exo:ema:n y takwa:waket. Cuando crece el maíz, las guías de frijol aprovechan sus tallos y desarrollan mucho follaje. En la cosecha del maíz se les cortan las hojas más tiernas a los frijoles y se preparan en ajonjolí. La cosecha de guías se hace cuando la planta está muy vigorosa y antes de que florezcan, cuando le salen los primeros brotes florales ya no se cosechan y si alguien lo hace en terrenos ajenos es regañado por el dueño, pues la gente piensa que una vez floreciendo son necesarias las hojas para la maduración de los frutos. \ncomp En Tacuapan no usan esta palabra porque ahí no comen la guía del frijol. \dt 13/Jul/2021 \lx ekilkwi \lx_cita ekilkwi \lx_var General \ref 05963 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buscar.guías.de.frijol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig buscar y cosechar plántulas o guías de frijol germinado por si solo \osten para comer hervidas \sig_var General \fr_n Itech i:n me:tsti enero ne: wehkaw miak siwa:meh ya:yah ekilkwitih. A:man a:mo a:kin kito:ka ok n' et wa:n a:mo onkak ok n’ kilit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e En este mes de enero hace años muchas señoras iban a traer los quelites tiernos de frijol. Ahora ya nadie siembra frijol y ya no se dan las plántulas. \fr_son 05963-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz kil \raiz kwi \nsem El término ekilkwi se refiere a la búsqueda de plántulas de frijol que germinan en la milpa, son resultado de los frijoles que se caen al suelo cuando se realiza la cosecha. Las plántulas que tienen las primeras hojas se buscan en la milpa y se arrancan. Luego se les quita la raíz y sólo el tallo y las hojas tiernas se hierven y se les prepara en ajonjolí, incluyendo los dos cotiledones de la semilla. También se refiera a la cosecha de guías de frijol. Cuando se cosecha el maíz, las guías de frijol aprovechan para subir a los tallos de maíz y desarrollan mucho follaje. Se les cortan las hojas más tiernas y se preparan de la misma forma que las plántulas. La cosecha de guías se hace cuando la planta está muy vigorosa y antes de que florezcan. Cuando a las plantas de frijol le salen los primeros brotes florales ya no se cosechan y si alguien lo hace en terrenos ajenos es regañado por el dueño, pues la gente piensa que una vez floreciendo son necesarias las hojas para la maduración de los frutos. \dt 03/Feb/2022 \lx ekiltapa:n \lx_cita ekiltapa:n \lx_alt etapa:n \lx_var General \ref 06428 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plántulas.de.frijol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plántulas de frijol, muy tiernas con solamente una o dos hojas \osten sirven para comer hervidos \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka mi:lah nikte:mo:to ekiltapa:n. Nikahsik wa:n ye:wa nika:ko:lwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a la milpa a buscar plantas de frijol. Las encontré y en la mañana las preparé en ajonjolí. \fr_son 06428-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comestible-hojas \raiz e \raiz kil \raiz tapa: \nsem El término ekiltapa:n se refiere a las plántulas de frijol que germinan en la milpa, son resultado de los frijoles que se caen al suelo cuando se realiza la cosecha. Las plántulas que tienen las primeras hojas se buscan en la milpa y se arrancan, después se les quita la raíz y sólo el tallo y las hojas tiernas se hierven y se les prepara en ajonjolí, incluyendo los dos cotiledones de la semilla. El nombre tal vez proviene del fenómeno de partición de los dos cotiledones y que quedan en la base de la planta. \dt 02/Sep/2020 \lx ekimit \lx_cita ekimit \lx_var General \ref 03803 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Erytrina.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies, quizá cuatro, árboles del género Erytrina de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae. \sig_var General \sig Erythrina coralloides DC., árbol de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae, llamado en español 'colorín'. Tiene abundantes espinas en el el tallo y sus semillas se usan en la artesanía local, particularlmente para hacer máscaras. También fácilmente echan raices los palos empotrados y por esta razón se siembra en las colindancias. No se comen sus flores \sig_var General \fr_n Yo:n ekimit i:kowyo kwaltia ika se: kinchihchi:wa xa:yakmeh. No: kwaltia se: kito:ka ka:mpa se: mota:lna:miki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de colorín sirve para hacer máscaras. También sirve para sembrar en las colindancias de terreno. \fr_son 03803-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Erytrina mexicana Krukoff y quizá Erythrina americana Mill., árboles de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae, llamado en español 'gasparitos'. Tiene escasas espinas en el tallos. Los botones de las flores se consumen preparados con huevo (como ejotes). \sig_var General \fr_n Ekintsi:n tikwa:tih ekimit ixo:chio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora vamos a comer flores de gasparitos. \fr_son 03803-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Artesanía \sem Cerca \sem Comida-flores \sem Planta \raiz e \raiz kimi(?) \nsem Los más comunes en el municipio de Cuetzalan son Erythrina coralloides DC. (que no es comestible sino artesanal) y Erytrina mexicana Krukoff , que tiene flores comestibles. En una colecta en Zongozotla (#21768) se colectó Erythrina americana Mill., que también dijeron que era comestible. También hay otros dos en el municipio, ninguno de los cuales se consideraba comestible. El primero es Erythrina folkersii Krukoff & Moldenke y el segundo es Erythrina herbacea L. subsp. nigrorosea Krukoff & Barneby, tampoco son comestibles sus flores, que son de color rosas. \dt 17/Jan/2022 \lx ekimitet \lx_cita ekimitet \lx_var General \ref 08689 (duda) parece no ser común usar de esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.colorín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de colorín, Erythrina coralloides DC., árbol de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae. \sig_var General \fr_n Ekimitet kwali ika ma:wilihtiah m' pilimeh, sayoh mah a:mo kikwa:ka:n. Kihtowah ika se: mopahwia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las semillas de colorín sirven para que los niños jueguen, solamente que no deben comérselas. Dicen que uno se envenena con eso. \fr_son 00282-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz e \raiz kimi (?) \raiz te \dt 05/Oct/2020 \lx ekin \ref 02800 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_cita ekintsi:n \lx_alt yekin \lx_var General \glosa apenas \catgr Adv-tiempo \deriv \sig apenas; hace poco tiempo \sig_var 1-Tzina \fr_n Yekin pano:k no:má:n wa:n ne:chwa:ntitiki:s tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Apenas (hace rato) pasó mi mamá y de paso me convidó comida. \fr_son 02800-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con diminutivo : ekintsi:n) apenitas (en el pasado; véase nota) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wel ekintsi:n kichi:wak no:má:n i:n tapalo:l, toto:nik ok. \fr_au HS \fr_var Tzina \fr_e Apenitas hizo mi mamá este guisado, todavía está caliente. \fr_son 02800-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:xka:n \raiz ekin \nsem Nota la diferencia entre ekin, 'apenas', y ekintsi:n, 'ahorita': Ekin niwi:tsa, nietoya xola:lpan. 'Apenas vengo, estaba en el centro' y, con el diminutivo: Ekintsi:n niwi:tsa, niow xola:lpan 'Ahorita vengo, voy al centro.' Por ser tan diferente en significados, los dos están en entradas distintas. Véase ekintsi:n. Alde González indicó que para él ekintsi:n se utiliza más para indicar un momento en el futuro inmediato y no en el pasado. Sin embargo, Hermelindo Salazar aceptó el uso del diminutivo en el pasado: Ekintsi:n kichi:wak. \ngram ta- Nota la posicion de ye:k and ta- Ekintsi:n a:mo tamachtiah ta: ye:ktasekwetstok ne: kala:n. Hoy no enseñan en verdad (porque) está nevando allá afuera. \dt 02/Jun/2021 \lx ekinika \lx_cita ekinika \ref 08245 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ekintsi:n \lx_alt kintsi:n \lx_cita ekintsi:n \lx_var General \ref 01599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahorita \catgr Adv-tiempo \deriv \sig ahorita, dentro de muy poco \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n niwi:tsa, niow xola:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahorita vengo, voy al centro. \fr_son 01599-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig en estos momentos; ahora \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitai:k sese:k a:t wa:n ekintsi:n ne:chkokowa noihtik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer tomé agua fría y ahora me duele el estómago. \fr_son 01599-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig esta vez; ahora \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n kwaltsi:n takwah i:n pili. Ya:lwa amo kinekik takwa . \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta vez (ahora) comió bien este niño. Ayer no quiso comer. \fr_son 01599-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:man \raiz ekin \nsem Para una discusión de la diferencia entre ekintsi:n y ekin, véase esta última entrada. \dt 15/Apr/2021 \lx eko:ltia \lx_cita ne:cheko:ltia \lx_var General \ref 05466 (duda) para CSC lo más común sería ekolia, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invitar.a.probar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig invitar, ofrecer a probar \osten a alguien, p. ej., el sabor o lo caliente de una sopa, lo dulce a un agua \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:cheko:ltih itapalo:l. Kinekik mah nikeko, xa: kipolowa istat. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana me dio de probar su comida. Quiso que la probara, tal vez le faltaba sal. \fr_son 05466-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eko \dt 11/Apr/2022 \lx ekowa \lx_alt yekowa \lx_cita kiekowa \lx_var General \ref 05645 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa probar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig probar \osten el sabor de comida, bebida, sin comer de a deveras \sig_var General \fr_n Ne: pili a:mo neli takwa, sayoh kiekowa n' itapalo:l \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño realmente no come, sólo prueba su comida. \fr_son 05645-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicacion con vocal corta y /h : kiehekowa) intentar, probar, ensayar \osten una actividad \sig_var General \fr_n Ne: okichpil a:mo mosenka:wa, nochi kehekowa ya sah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese muchacho no se deja vencer, de verdad todo lo intenta. \fr_son 05645-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ekowa \dt 12/Apr/2022 \lx ekowilia \lx_cita ne:chekowilia \lx_var General \ref 07593 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa probarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig probar (p. ej., el sabor o lo caliente de una sopa, lo dulce a un agua) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chekowili i:n notapalo:l ox poye:k a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que pruebes mi comida para ver si ya está bien de sal. \fr_son 07593-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz eko \dt 14/Sep/2020 \lx ekwa \lx_cita ekwa \lx_var General \ref 05599 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.frijol \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer plantas tiernas o jóvenes de frijol \osten algunos animales como los conejos \sig_var Tzina \fr_n N' to:chin ekwa. Kwaltsi:n moskaltihtoya ya noew wa:n kikechkokotots. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El conejo se come las matas de frijol. Estaba creciendo muy bien y se comió el cogollo. \fr_son 05599-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig comer granos crudos de frijol \osten algunas aves, particularmente el perdiz \sig_var General \fr_n Yo:n chiwihkoyo ekwa. Komo a:mo niman se: kiteki n' et, kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La perdiz come frijoles. Si no se cosecha a tiempo el frijol, se lo come. \fr_son 05599-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref emo:lkwa \raiz e \raiz kwa \nmorf Ceferino Salgado comentó que él usa la forma kikwa n' et y no el compuesto ekwa. \dt 12/Apr/2022 \lx ekxo:ltia \lx_cita kiekxo:ltia \lx_var General \ref 02380 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.estornudos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer.estornudar \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktewa:ts chi:l wa:n ne:chekxo:ltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tosté chile y me causó estornudo. \fr_son 02380-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ekxo \dt 13/May/2021 \lx ekxowa \lx_cita ekxowa \lx_var General \ref 00296 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estornudar \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estornudar \sig_var General \fr_n Telsenka niekxowa, acha: nitatahxiskwiti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estoy estornudando mucho, a lo mejor me va agarrar gripe. \fr_son 00296-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ekxo \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx -e:l \lx_cita ie:l \lx_var General \ref 06184 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pecho \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Pérdida del absolutivo -ti \sig (posesión enajenable : ie:l) pechuga \osten de aves comestibles \sig_var General \fr_n ¿Ka:n tikneki tikwa:s se: ie:l? Sayoh yehwa moka:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿No quieres comer una pechuga? Es la única (pieza) que se quedó. \fr_son 06184-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:l \nota El absolutivo de este sustantivo es -ti y no, como se podría haber esperado después de un sustantivo cuya raíz termina en /l/, -li, que se reduce a -i como ocurre en kali y pili. También se nota que la vocal de la raíz de e:lti es larga, y en los demás sustantivos monosilábicas con vocal larga se pierde el absolutivo por completo: mi:l, xa:l, ta:l. La forma no posesionada e:lti se utiliza exclusivamente para significar 'pechuga' (comestible, de una ave). Ocurre lo mismo, retención o agregación del absolutivo con una raíz monosilábica de vocal larga, con ke:sti. El uso de -ti después de una raíz que termina en /l/, entonces, puede ser por analogía con ke:sti. \dt 02/Sep/2020 \lx e:lchikiw \lx_cita ie:lchikiw \lx_var General \ref 07365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caja.torácica \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig caja torácica (de personas o animales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n ne:chkokowa noe:lchikiw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me caí y me duele la costilla. \fr_son 07365-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz e:l \raiz chikiwi \dt 08/Sep/2020 \lx e:lchikiwposteki \lx_alt poxe:lchikiwposteki \lx_cita kie:lchikiwposteki \lx_var General \ref 01097 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperle.costilla \catgr V2 \infl Clase 3 \sig romperle una o más costillas \osten Por una caída, una pelea y puñetazo o patada. Ocurre una vez en el corpus como poxe:lchikiwposteki pero el elemento pox-, barriga, parece supérfluo y poco común. \sig_var General \fr_n Se: ta:totsi:n kie..., kipoxe:lchikiwpostekkah, powetsik n' carro wa:n ompa ipanko pa:pano:keh, wa:n yahka wa:n nochi nikyehye:kta:lilih nika:n i:n hasta i:n nika:n i:n, nika:n i:n chi:chiwaltampa. Ne: kipos..., kinekwilohka wa:n kwaltiak, nikpahpachoh. \fr_au MMD322 \fr_var Huitz \fr_e A un viejo …, le habían quebrado una costilla, se cayó el carro y pasaron encima del señor, y había ido y todo le compuse aquí hasta aquí, aquí debajo de los pechos. Este…, se había fracturado y quedó bien, lo sobé. \fr_son 01097-01_corp_Huitz-MMD322_faltar \fr_fuente 2011-07-15-m | 338.196, 355.596 \raiz pox \raiz e:l \raiz chikiw \raiz posteki \dt 24/May/2021 \lx ele:wia \lx_cita kiele:wia \lx_var General \ref 03228 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.antojo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tener antojo de \osten fruta; comida; en general todo lo que se puede comer o beber \sig_var General \fr_n Nikele:wia se: e:lo:t, ekintsi:n nikwa:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se me antoja un elote, enseguida lo voy a comer. \fr_son 03228-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ele:wi \dt 04/Dec/2021 \lx eliwis \lx_cita eliwis \lx_var General \ref 04093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salvaje \catgr Adj \deriv \sig salvaje (persona, p. ej., un hombre borracho) \sig_var General \sig rebelde; travieso \fr_n Ke:mah wa:n yo:n ka:mpa yetokeh yo:n kwa:chi:chi:ltikeh, ka:sá: kowtsi:ntan, ka:sá:, ka:sá: kopalak, kopalaktampa yetokeh, mota:liah pero ye:k se: montón mota:liah, i:xkich mota:liah. Wa:n yo:n tsohya:keh, porque neh se: ke:meh titekitih ne:pa, ke:meh neh semi nieliwis, ika nosalo:n nikowxe:lowa ne:n okwilimeh. Ye:ktsohya:keh mahyá:, ta..., tamantik sah tsohya:k. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí, y en donde están esas con la cabeza roja (hormigas Eciton spp.), en alguna parte, al pie del árbol, en alguna parte, en alguna parte, están debajo de un tronco podrido, ahí se anidan en montón, ahí se anidan muchos. Y esos son apestosos porque yo, como trabajamos allá, como yo soy muy rebelde, remuevo el hormiguero con mi azadón. Apestan mucho como …, tienen un olor desagradable. \fr_son 04093-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 146.465, 166.892 \sig exageradamente; muy \sig_var General \fr_n JVC-- A:mo ahwia:k, ke:meh n' oksé: chi:ltekpin, yo:n pisili:tos. AND-- Yo:n koko:k sah, yo:n a:mo ahwiya:k semi..., a:mo ahwiya:k, yo:n, yo:n eliwis koko:k sah pero a:mo ahwiya:k. JVC-- Pero yo:n pisi:ltik chi:ltekpin telahwiya:k. Ahwiya:k wa:n yema:nik kachi ne:n ie:wayotsi:n, ne: kwa..., kwaltsi:n se: kimo:lta. Pero yo:n wehwei ye:ktakwa:wak wa:n telkokopahtik, pero telkokok telsenka ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- No tiene buen sabor (los chiltecpin grandes) como el otro tipo de chiltepín, de esos muy pequeños. Esos (los grandes) solamente pican, esos no son tan sabrosos, esos solamente pican exageradamente, no tienen buen sabor. Pero el chiltecpin chiquito tiene muy buen sabor. Tiene buen sabor y la cáscara es más blanda, se puede moler muy bien. Pero los grandes son más duros y pican muchísimo, pero son muy picosos. \fr_son 04093-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2013-07-22-m | 222.645, 236.052 \fr_n Tikwiah se: wa:n ika timokwa:motayah ihkó:n, ika se: mokwa:mo:ta, sayoh, i:pa sayoh para se: kineki sah porque a:mo semi telte:kokohkeh te:kwah, ke:meh yehwa wa:n kopachsipo. A:mo no: semi eliwis te:kokoh, pero komo se: kipia pahti ó se: kita:lia ihsiwka refino wa:n te:ka:wa ihsiwka. Pero ne: ta:lchokoy ne we..., fie:roh, nojó:n te:kwi:ltia toto:nik. Hasta mo:stika se: kimachilihtok ka:mpa te:kwa, nojó:n te:kokoh. \fr_au PSC320 \fr_var Zilte \fr_e Tomábamos uno y nos lo aventábamos así, solamente para que nos lo aventemos, solamente porque uno quiere porque la picadura (de estas orugas) no es tan dolorosa como ese y como el kopachsipo (una oruga de mariposa todavía no identificado) no duele mucho la picadura, no duele exageradamente. Pero si uno tiene medicamente o luego luego se le pone aguardiente y se quita rápido (el dolor) . Pero la oruga de ta:lchokoy (larva de los lepidópteros de la familia Megalopygidae) este, este, es muy feo, puede causar fiebre. Hasta el dia siguiente se puede estar sintiendo el dolor, donde pica. Ese es muy doloroso.\fr_son 04093-03_Tzina \fr_son 04093-03_corp_Zilte-PSC320_faltar \fr_fuente 2010-07-20-e | 596.989, 622.301 \fr_n Wa:n yo:n tsihtsi:ke:wi sah, yo:n a:mo nikihto:s, ne:n, semi eliwis takwa:wak. Yo:n tsihtsi:ke:wi wa:n pos, nijó:n, i..., n' ima:tako:yo, nijó:n, semi mehmela:wak wa:n seki, ne:n, chihchihkoltik. Kipia n' its..., n itsmol ihkó:n porque, nijó:n we:weyak ihkó:n moma:mahma:yo:tia seki porque pané: yo:n, nijó:n, kamachal ihko:ni wa:n, pos a:mo, a:mo, yo:n a:mo nikihto:s mah kipia, nijó:n, wehkapan ihkó:n momehmela:wa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y ese se astilla, no puedo decir que eso, este, que sea muy dura. Ese se astilla y pues, este, las ramas son muy derechas y otras son torcidas. Tiene retoño por esos, algunos son largos, así se ramifica porque parece que son bifurcados y pues no, no, de eso no puedo decir que crecen altos y derechos. \fr_son 04093-04_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2011-07-29-i | 283.422, 312.249 \sig [col] a:mo eliwis | no fácilmente \sig_var General \fr_n AND-- Pos ne:n, pos yehwa yo:n niknekik nikmatis porque pos nejó:n .... JVC-- A bueno compadrito, nejó:n, yehwa yo:n kowit [nimi]tsilia ka:n kanah ok onkak eliwis sah yo:n itech tepe:t sah mochi:wa. AND-- Pos neh nikita ompa ne: Tate:mpan ne: ka:mpa tietokeh ne:paka pos ka:mpa tona.... JVC-- Ke:mah no:ya:n a:mo onkak. Tate:mpan sah ka:mpa tona:ntsi:n yetok ompa sah n' semi onkak nochi yehwa yo:n miskt nochi ne:n, ne:n tepe:, tepe:te:n, nochi yehwa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Pues este, pues eso quise saber porque pues este ..., JVC-- A: bueno compadrito, este, te digo sobre ese árbol ya no lo hay en cualquier parte, ese solamente crece en los cerros. AND-- Pues yo veo allá en Tate:mpan, allá donde estamos, más allá, pues donde la vir…. Si, no en todas partes se da. Solamente en Tate:mpan, donde está la virgen, hay bastante de ese árbol miskit todo ahí en la orilla del cerro, abunda mucho. \fr_son 04093-05_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-18-k | 438.671, 457.985 \sig (posesión intrínseca : ieliwisyo) necedad; caracter de necio (del poseedor) \sig_var General \fr_n Ay dios!, miak mochi:wak wa:n miak nikmatik wa:n miak nikitak wa:n pos pano:k tiempo. Sepa, sepa de yonkwik motahtani:to nocomadre katka, mm. Kilia, "Pos mejor, x'wi:kaka:n", kilia, "pos ta:, ekintsi:n a:mo teisá:", kilia, "ta: pos, ne:, nana:mik..., nana:mikowa:nih", kilia. "Pos sayoh ke nam..., moeliwisyo", kilia isiwa:pil, "yeh ika nawehweliwkeh". \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ay dios!, sucedieron tantas cosas y yo me enteré muchas cosas y ví muchas cosas y pues al paso de tiempo nuevamente vino (el esposo de una mujer que lo había dejado) a pedir a la que fue mi comadre (del narrador; a que regresara a la casa de su esposo separado), mm. Le dice (el padre de la mujer al esposo), "Pues mejor, llevénsela", le dice "pues ahora no hay cuidado", le dice, "pues son pareja", le dice. "Pues sólo por tu maldad (al tomar un amante)” le dice a su hija, "por eso se separaron". \fr_son 04093-06_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 4625.585, 4658.92 \semx_tipo Comparar \semxref eliwistik \raiz eliwi \dt 17/Jan/2022 \rev \lx eliwistik \lx_cita eliwistik \lx_var General \ref 02139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rebelde \catgr Adj \deriv \infl \sig rebelde; desobediente \sig_var General \fr_n Nikpia se: okichpil semi eliwistik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un niño que es muy rebelde. \fr_son 02139-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig serrero; cerril \osten bestias, particularmente de carga o de montar \fr_n Entonces i:n arriero kite:maka..., tamalakacho:to ne: para kiniwa:lkepati:w porque ke:meh a:mo ohti, eliwistik n' tapial wa:n pano:tiki:s wa:n moi:xkwa:kwi:ltia:ya se: rama wa:n moi:xpiloh. Kima..., o:rahtik moi:xpilo:s wa:n kihtowa, "Si no me agacho me chinga". \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Entonces el arriero se lo da …, fue a dar la vuelta allá para ir a traerlos (unos animales) de regreso porque como no es camino, el animal es serrero y pasó (el arriero que iba montado) e iba a chocar con una rama en la frente pero se agachó. Le d... (esto iba a ser, le dio tiempo) a tiempo se iba a agachar y dijo, "Si no me agacho, me chinga". \fr_son 02139-02_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-23-e | 254.717, 278.779 \semx_tipo Equivalente \semxref eliwis \raiz eliwi \dt 09/May/2021 \lx eliwisyo:t \lx_cita eliwisyo:t \lx_var General \ref 05143 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa maldad \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig maldad, mal comportamiento \osten actuaciones que quedan fuera de las normas preestablecidas por la sociedad \sig_var General \fr_n A:mo kwaltsi:n mah se: wetsi itech eliwisyo:t, sa:te:pan se: monemilia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e No es bueno caer en la maldad, después uno se arrepiente. \fr_son 05143-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz eliwi \nsem La palabra eliwisyo:t es un neologismo impulsado por la radio, interpretándose como delito. \dt 11/Apr/2022 \lx elka:wa \lx_cita kielka:wa \lx_var General \ref 07356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olvidar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig olvidar (p. ej., un evento, acontecimiento, objeto en cierto lugar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kwesala:n wa:n a:mo nikowak notomaw, nikelka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a Cuetzalan y no compré mis jitomates, se me olvidó hacerlo. \fr_son 07356-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar de hacer (algo que era de costumbre) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili moistikwa, ke:man tikitas kikwahtok xikma:tatsi:ni. Iwki kielka:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija se como las uñas, cuando lo veas comiéndoselas, golpéale en la mano. Así va a dejar de hacerlo. \fr_son 07356-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref polowa \raiz el \raiz ka:wa \dt 07/Apr/2022 \lx elna:miki \lx_cita kelna:miki \lx_var General \ref 04779 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recordar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig recordar; acordarse de \sig_var General \fr_n Mo:stah nikelna:miki ke:man ti:xmatitoh yo:n a:taw. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Todos los días recuerdo cuando fuimos a conocer aquel río. \fr_son 04779-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : talna:miki) acordarse \sig_var General \fr_n Ya:lwa nita:wa:n. A:mo nitalna:mi:ki ke:niw niwa:lah, ox kwalka:n ok katka. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me emborraché. No recuerdo cómo vine, si acaso todavía era temprano. \fr_son 04779-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz el \raiz na:miki \dt 24/Jan/2022 \lx elna:mikilia \lx_cita ne:chelna:mikilia \lx_var General \ref 00962 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recordar.acerca.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acordarse de (algo) de o acerca de \osten alguien, acordándose de algo que generalmente genera rencor o resentimiento \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chelna:mikilia ihwa:k niktewia:ya. Nohma ne:chtawe:lita. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se acuerda de cuando yo lo pegaba (guardándome resentimiento) Todavía me odia. \fr_son 00962-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz el \raiz na:miki \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx elna:miktia \lx_cita ne:chelna:miktia \lx_var General \ref 00432 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acordarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig recordarle \osten a alguien, p. ej., algo pendiente \sig_var General \fr_n Ke:man tiá:s nocha:n xne:chelna:mkti mah nimitsmakas se: moa:wil. Ke:man ya nimitse:wilihtok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando vayas a mi casa me recuerdas que te debo de dar un juguete. Ya tiene mucho tiempo que te lo tengo guardado. \fr_son 00432-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz el \raiz na:miki \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx e:lo:ato:l \lx_cita e:lo:ato:l \lx_var General \ref 03459 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.elote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole de elote \sig_var General \fr_n ADA300-- Wa:n i:n e:lo:ato:l, ¿tikwi kati:yeh eski e:lo:t? Kati:yeski, katiye:ski cuando onkak e:lo:t, kati:yeski e:lo:t. Ke:man yo:n pe:wa, ekin pe:wa tae:lo:ti, no:, no: kwali se: kikwi a, se: kichihchi:wa ya. MSO-- Ke:mah, kwaltia ya, kwaltia ya, ta: pos komo se: kineki i:pa para e:lo:ato:l, pos se: 'kwiti i:pa para e:lo:ato:l sah, se: tai. Ke:mah wa:n komo se: kineki pos para yehwa de yo:n okseki para e:lo:tamal pos yeh no: taman ya. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Y el atole de elote, ¿agarras cualquier tipo de elote? ¿Cualquiera, cualquiera cuando hay elote, cualquier elote? Cuando empieza, empieza a haber elotes, también, también ya se pueden tomar, ya se puede preparar. MSO-- Sí, ya se puede, ya se puede, pues si uno quiere (los elotes) solamente para preparar el atole de elote, pues solamente se va a recogerlos solamente para preparar el atole de elote, solamente para beber. Sí, y si uno quiere para otra cosas, para tamales de elote (e:lo:tamal) pues ese también ya es diferente. \fr_son 03459-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 1011.762, 1032.483 \nsem Para preparar el e:lo:ato:l primero se muelen los granos de elote y se disuelve la masa que resulta en agua. Luego se vierte en una olla de barro que se pone sobre la lumbre. Para que no se pegue el atole al interior de la olla, se remueve hasta que hierva. Se endulza solamente con azucar, no panela. \sem Comida \raiz e:lo: \raiz ato:l \dt 14/Jul/2021 \rev \lx e:lo:chi:lposo:n \lx_cita e:lo:chi:lposo:n \lx_var General \ref 03288 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caldo.de.elote.con.chile \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caldo preparado de elote condimentado con chile molido (se prepara el elote hervido en agua, se endulza, se le pone chile molido y epazote) \sig_var General \fr_n Nikwa:lkwik ke:ski e:lo:t, tikwa:tih e:lo:chi:lposo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Traje unos elotes (pocos), los vamos a comer en caldo de chile. \fr_son 03288-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \sem Maíz \raiz e:lo: \raiz chi:l \raiz poso: \dt 10/Jan/2022 \lx e:lo:olo:t \lx_cita e:lo:olo:t \lx_var General \ref 07623 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olote.de.elote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig olote de elote \sig_var 1-Tzina \fr_n Niko:yak e:lo:t wa:n ki:sak miak e:lo:olo:t. Mo:sta nika:wati:w mi:lah mah pala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Desgrané elotes (a mano) y salió mucho olote de elote. Mañana lo iré a dejar a la milpa para que se pudra. \fr_son 07623-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \sem Planta-parte \raiz e:lo: \raiz o:lo: \dt 16/Sep/2020 \lx e:lo:sin \lx_cita e:lo:sin \lx_var General \ref 00736 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mazorcas.maduras \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig mazorcas maduras todavía en la planta pero no secas sino simplemente en la primera de secarse por el sol \osten ya tienen granos llenos y sirven para hacer nixtamal pero el e:lo:sin no puede consumirse como elote, hervido en agua \sig_var General \fr_n Yo:n e:lo:sin kwali se: kikwa koma:mo se: kipia tao:l. Kwali se: kinexketsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las mazorcas maduras que aún no secan se pueden consumir (sus granos) si uno no tiene maíz. Se puede hacer nixtamal con ellos. \fr_son 00736-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \raiz e:lo: \raiz sin \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx e:lo:t \lx_cita e:lo:t \lx_var General \ref 07319 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa elote \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig elote \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nomila:h wa:n niktek seki e:lo:t. Nikwa:lkwik tikwa:tih tamanal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a mi milpa y corté unos elotes. Los traje y los vamos a comer hervidos. \fr_son 07319-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \sem Planta-parte \sem Comestible-fruto \raiz e:lo: \dt 08/Sep/2020 \lx e:lo:tamal \lx_cita e:lo:tamal \lx_var General \ref 00636 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.de.elote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tamal de elote \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil kichihchi:w e:lo:tamal wa:n a:mo kita:lilih miak panela. A:mo tsohtsope:yak n' tamal. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija preparó tamales de elote pero no le puso mucha panela. Los tamales no salieron dulces. \fr_son 00636-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \sem Maíz \raiz e:lo: \raiz tamal \nsem El e:lo:tamal es un tamal que se prepara con granos de elote. Se desgranan los elotes y yna vez desgranados se muelen los granos en metate o en molino manual. Luego se le agrega piloncillo o azúcar, de acuerdo a las posibilidades y los gustos y ya se envuelven las tamales en las hojas de los mismos elotes que se habían desgranados. Una vez envueltos se colocan en una olla para hervirlos. \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx e:lo:tamalchi:wa \lx_cita e:lo:tamalchi:wa \lx_var General \ref 07115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparar.tamales.de.elote \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig preparar tamales de elote \sig_var General \fr_n Nokni:w e:lo:tamalchi:wa. Miak kichihchi:w ta: seki kinamakati wa:n seki tikwa:skeh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana está preparando tamales de elote. Ya hizo muchos pues unos los va a vender y otros los vamos a comer. \fr_son 07115-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref e:lo:tamal \sem Comida-preparada \sem Maíz \raiz e:lo: \raiz tamal \raiz chi:wa \ency Grabación \dt 05/Apr/2022 \lx e:lo:tamalnamaka \lx_cita e:lo:tamalnamaka \lx_var General \ref 02322 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.tamales.de.elote \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender tamales de elote \sig_var General \fr_n Ne: ka:mpa ninemi se: siwa:t mo:stah e:lo:tamalnamaka ne: xola:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá donde vivo una mujer diariamente vende tamales de elote allá en el centro. \fr_son 02322-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:lo: \raiz tamal \raiz namaka \dt 17/May/2021 \lx e:lo:tao:l \lx_cita e:lo:tao:l \lx_var General \ref 05951 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grano.de.elote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig grano de elote o de mazorcas que todavía no se secan bien \osten esto es, en referencia a maíz que se encuentra en un estado entre elote y mazorca \sig_var General \fr_n Ekintsi:n tikwahtokeh e:lo:tao:l. Ehekak wa:n te:mik miak e:lo:sin. Nikololo:to wa:n niko:yak. \fr_au HSO \fr_var Tzina \fr_e Ahora estamos consumiendo maíz que todavía no secaba. Pasó un viento y se cayeron muchas mazorcas todavía tiernas. Fui a recogerlas y las desgrané. \fr_son 05951-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Maíz \raiz e:lo \raiz o:ya \nsem Nótese que e:lo:tao:l refiere tanto al grano de un elote, maíz tierno y comestble, como al grano de un maíz en un estado entre elote y seco (mazorca). \dt 12/May/2020 \lx e:lo:taxkal \lx_cita e:lo:taxkal \lx_var General \ref 06002 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortillas.de.maíz.húmeda \catgr Sust \infl \sig tortillas hechas de nixtamal que se hizo con maíz que no se había secado bien (e:lo:tao:l) \sig_var General \fr_n Yo:n e:lo:taxkal kwaltsi:n we:lik se: kikwa ika chi:ltamo:ltal wa:n se: pa:wa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Con el e:lo:taxkal uno se come muy sabroso con salsa acompañado de una chinina. \fr_son 06002-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:lo: \raiz oksi \raiz2 taxkal \dt 12/May/2020 \lx e:lo:to:tomo:ch \lx_cita e:lo:to:tomo:ch \lx_var General \ref 05618 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de.elote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas, todavía verdes, de elote \osten sirven para envolver tamales \sig_var General \fr_n Ke:man se: kichihchi:wa e:lo:tamal se: kipihpi:ki ika e:lo:to:tomo:ch. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando se preparan los tamales de elote se envuelven con hojas de elote. \fr_son 05618-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Maíz \sem Planta-parte \raiz e:lo: \raiz tomo:ch \dt 12/Apr/2022 \lx e:lsi:mia \lx_cita moe:lsi:mia \lx_var General \ref 06376 (duda) CSC usa e:ltsi:mia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahogarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ahogarse por pasar algo (comida, líquido) por tráquea \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: ta:kat ta:wa:n ya:lwa wa:n moe:lsi:mih. Mikik, mo:sta kito:kaskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un hombre bebió alcohol y se ahogó. Se murió, mañana lo van a sepultar. \fr_son 06376-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:l \raiz si:mi (?) \dt 08/Feb/2022 \lx e:ltapach \lx_cita ie:ltapach \lx_var General \ref 02837 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hígado \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig higado \osten de cualquier ser vivo \sig_var General \fr_n Ya:lwa mikik se: ta:kat, telsenka ta:wa:naya wa:n kihtowah pa:tik n' ie:ltapach. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer falleció un señor, tomaba mucho alcohol y dicen que se le echó a perder su hígado. \fr_son 02837-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz e:l \raiz tapach \dt 03/Jun/2021 \lx ema:nik \lx_cita ema:nik \lx_var General \ref 07196 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suave \catgr Adj \deriv \sig suave (ciertas maderas, tortillas, pan) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xo:no:kowit semi ema:nik, niman pala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de jonote es muy suave, se pudre rápidamente. \fr_son 07196-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ema:ni \dt 05/Sep/2020 \lx ema:nilia \lx_alt yema:nilia \lx_cita ne:chema:nilia \lx_var General \ref 03848 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suavizarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig suavizar para \osten p. ej., ropa, dejándola remojar en agua jabonada para quitarle la mugre \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chema:nilia notilmah ihwa:k titapa:kah. Neh sayoh niktemowia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana me suaviza, quitándole un poco de mugre, mi ropa cuando lavamos. Yo sólo le quito la mugre que queda, lavando la ropa bien. \fr_son 03848-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ema:ni \dt 17/Jan/2022 \lx ema:nka:tik \lx_cita ema:nka:tik \lx_var General \ref 06842 (duda) no aparece en el corpus y CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tibio \catgr Adj \deriv \sig tibio (agua u otros líquidos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:t aya:mo kawa:ni kwali, ema:nka:tik sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta agua todavía no se calienta bien, sólo está tibia. \fr_son 06842-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ema:ni \dt 01/Jun/2020 \lx eme:wa \lx_cita eme:wa \lx_var General \ref 00828 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbar.frijolar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig deshierbar frijolar \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpalewi:to nokni:w tieme:wkeh ita:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a ayudar a mi hermano, deshierbamos el frijolar de su terreno. \fr_son 00828-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz me:wa \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx eme:wia \lx_cita kieme:wia \lx_var General \ref 01830 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbarle.frijolar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig deshierbar el frijolar de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nia:ti nikeme:wi:ti nokni:w. Yeh a:mo ke:manti wa:n xiwtah ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a ir a deshierbar el frijolar de mi hermano. Él no tiene tiempo y ya tiene mucha hierba. \fr_son 01830-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz me:wa \dt 18/Apr/2021 \lx emo:l \lx_cita emo:l \lx_var General \ref 07320 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig frijoles preparados (de olla en caldo, o fritos o refritos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chwa:nti ok tsiktsi:n emo:l. kwaltsi:n we:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Convídame todavía un poquito más de frijoles. Son muy sabrosos. \fr_son 07320-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz e \raiz mo:l \dt 07/Sep/2020 \lx emo:la:t \lx_cita emo:la:t \lx_var General \ref 04640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caldo.de.frijoles \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caldo de frijoles \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikchi:w etixtamal. Nikwik sayoh et wa:n moka:w n' emo:la:t. Ekintsi:n nikmimilo:ti a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice tamales rellenos de frijol molido. Ocupé sólo los frijoles y se quedó el caldo. Al rato ya lo voy a tirar. \fr_son 04640-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz mo:l \raiz a: \dt 24/Jan/2022 \lx emo:lko:mit \lx_cita emo:lko:mit \lx_var General \ref 04083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olla.para.hervir.frijoles \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig olla de barro utilizada para hervir frijoles \osten se refiere a cualquier olla de barro que se destina a hervir frijoles, no tiene una forma especial \sig_var General \fr_n I:n emo:lko:mit kana:wak, niman molo:ni n' emo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla para frijoles es delgada, luego luego hierven los frijoles \fr_son 04083-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz mo:l \raiz ko:m \dt 17/Jan/2022 \lx emo:lkwa \lx_cita emo:lkwa \lx_var General \ref 07226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.frijoles \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer frijoles de olla, preparados en caldo (se dice principalmente de una persona a quien le agrada comer frijoles) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:wa:n nochi:n emo:lkwah, a:mo kachi kinekih kikwa:skeh nakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A todos mis hermanos les gusta comer frijoles, casi no quieren comer carne. \fr_son 07226-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ekwa \raiz e \raiz mo:l \raiz kwa \dt 05/Apr/2022 \lx emo:lmana \lx_cita emo:lmana \lx_var General \ref 01410 (duda) aparece una vez en el corpus, CSC usaría nikmana ok noemo:l \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir.frijoles \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig poner frijoles a hervir (para hacer frijoles de olla) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nia:ti kowtah, sayoh niemo:lmana ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ir al campo, sólo que todavía voy a hervir los frijoles. \fr_son 01410-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz mo:l \raiz mani \dt 29/Mar/2021 \lx emo:lowa \lx_cita emo:lowa \lx_var General \ref 02879 (duda) revisar significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.con.frijoles \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensuciarse, embarrarse, mancharse o untarse de frijoles (p. ej., la ropa al comer un niño que no tiene cuidado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikahaki kwaltsi:n n' taxkal mah nochi ehemo:lowa para yehyema:nik kikwa:skeh n' ta:ke:walmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sumerge bien las tortillas en la comida para que se ablanden con el caldo y así los trabajodores se las coman blanditas. \fr_son 02879-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz mo:l \dt 17/Jul/2021 \lx emo:ltatsoyo:n \lx_cita emo:ltatsoyo:n \lx_var General \ref 04400 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles.fritos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig frijoles fritos o refritos \sig_var General \fr_n Ekintsi:n a:mo nikpia emo:ltsatsoyo:n, tamik nomante:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora no tengo frijoles refritos, se acabó mi manteca. \fr_son 04400-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz e \raiz mo:l \raiz tsoyo: \dt 18/Jan/2022 \lx emo:lwia \lx_cita kiemo:lwia \lx_var General \ref 06018 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa untar.con.frijoles \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig untar con frijoles \osten de manera premeditada y necesaria, p. ej., tortillas para hacer tacos \sig_var General \fr_n Ke:man niow nitekititi wehka nochipa nikwi:ka no nepantahyo. Kwaltsi:n kiehemo:lwiah n' taxkal wa:n kikokoliah. Ye:kwe:lik se: takwa. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando voy a trabajar lejos siempre llevo mis tacos para mediodía. Me preparan unas enfrijoladas y le agregan picante. Come uno muy sabroso. \fr_son 06018-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz mo:l \dt 03/Feb/2022 \lx emo:lwilia \lx_cita ne:chemo:lwilia \lx_var General \ref 04604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa untarle.con.frijoles \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig untar con frijoles \osten tortillas en particular, para alguien \sig_var General \fr_n ¡Xikemo:lwili tsiktsi:n taxkal i:n pili! Maya:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Úntale con frijoles un pedazo de tortilla para este niño! Tiene hambre. \fr_son 04604-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz mo:l \dt 24/Jan/2022 \lx entó:s \lx_cita entó:s \lx_var General \ref 04674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el entonces \glosa entonces \catgr Adv-tiempo \deriv \sig entonces \sig_var General \fr_n Komo mitskokowa moahkol a:mo wel tiá:s titato:kati:w. Entó:s teh xiow xitakowati wa:n neh nitato:kati a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Si te duele tu brazo entonces no vas a poder ir a sembrar. Entonces tu ve a comprar y yo voy a sembrar. \fr_son 04674-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig entonces (usado como muletilla) \sig_var 1-Tzina \fr_n Entó:s, ke:meh nimitstapowia:ya, entó:s..., \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Entonces, como te contaba, entonces ..., \fr_son 04674-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 24/Jan/2022 \lx epalak \lx_cita epalak \lx_var General \ref 06626 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijol.agorgojado \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig frijol que ha sido carcomido por los gorgojos \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia ke:ski epalak. A:mo niktamo:tas, nikchi:wati tayo:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un poco de frijol agorgojado. No lo voy a tirar, voy a hacer tlacoyos (hirviendo los frijoles y moliéndolos para el relleno). \fr_son 06626-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz pala: \dt 27/May/2020 \lx epaso:t \lx_cita epaso:t \lx_var General \ref 02846 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Chenopodiaceae.Chenopodium.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig nombre genérico para varias especies de Chenopodium, de la familia Chenopodiaceae. Hay dos cultivados que se usan para condimento y para vermífugo. \sig_var 1-Tzina \fr_n Onkak miak taman epaso:t, seki se: kito:ka wa:n se: taman mochi:wa sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay muchos tipos de epazote, unos (clases) se siembran y una clase es silvestre. \fr_son 02846-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig epasote común, Chenopodium ambrosiodes L., que se cultiva y se comercializa. Se usa para condimento y para vermífugo. \sig_var 1-Tzina \sig [col] mora:doh epaso:t | epasote cultivado de hojas de color morado, tiene los mismos usos que el epasote común (blanco) \sig_var 1-Tzina \sig [col] tohmioh epaso:t | epasote silvestre de hojas blancas. No tiene uso alguno. \sig_var 1-Tzina \sem Condimento \sem Medicinal \sem Planta \raiz epa \raiz so: (?) \nsem Incluidas en las plantas que se designan con el nombre epaso:t en una cultivada, el conocido Chenopodium ambroisiodes L. y otras incluyendo por lo menos una silvstre. \dt 03/Jun/2021 \lx epat \lx_cita epat \lx_var General \ref 03692 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zorillo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para quizá dos o tres mamíferos de la familia Mephitidae, llamados en español 'zorrillo' \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n epat nemi kowtah, a:it toni kikwa. A:mo we:lik porin tsohya:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zorrillo vive en el bosque, quién sabe de que se alimenta. No es comestible por tener mal olor. \fr_son 03692-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz epa \nsem No está claro a cual Mephitidae se refiere pero es probably que abarque más de un especie. Quizá se incluye como referente del término de epat los siguientes: Conepatus leuconatus, Mephutis macroura, y Spilogale angustifrons. \dt 17/Jan/2022 \lx epixka \lx_cita epixka \lx_var General \ref 01467 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desenvainar.frijol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desenvainar frijol con las manos \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili k'welita epixkas. Kipixkak tahko koxta:l exo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño le gusta desenvainar frijol. Desenvainó medio costal de ejotes. \fr_son 01467-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ewi:teki \raiz e \raiz pixka \nsem Hay dos maneras de desvainar frijol: a mano (epixka) y golpeando con un palo el frijol metido en un costal (ewi:teki). \dt 07/Apr/2021 \lx epkowa \lx_alt etkowa \lx_cita kiepkowa \lx_var General \ref 05902 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resembrar.maíz \catgr V2 \infl Clase 2b \sig resembrar, volver a sembrar semilla de maíz donde no brotó lo sembrado originalmente \sig_var General \fr_n Neh nomi:lah aya:mo nitaepkowa. A:yamo nochi tapanki:sa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Yo todavía no he resembrado mi milpa. Todavía no han brotado todas las milpas. \fr_son 05902-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \raiz powa \nmorf La etimología de esta palabra no está claro y quizá existe variación significativa local ya que en San Miguel Tzinacapan dicen epkowa y en Tacuapan dicen etkowa. Nótese que en el náhuatl de la cuenca del Balsas, en Guerrero central, se dice ye:kpowa con el mismo significado, de volver a sembrar semillas de maíz en los pozos donde no brotaron las semillas originalmente sembradas. La form de Tzinacapan es epkowa, quizá resultado de una metatesis. En Tacuapan dicen etkowa. \dt 02/Sep/2020 \lx esa:ki:sa \lx_cita esa:ki:sa \lx_var General \ref 08690 (duda) el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.agua.ensangrentada \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig salírsele (a una herida) un líquido (como agua) ensangrentado \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili moi:xkwa:tapa:n, kikwa:ihtsonkeh sayoh iwtok esa:ki:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se descalabró por la frente, le suturaron la herida pero sigue saliéndole (a la herida) un líquido ensangrentado. \fr_son 00214-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:ki:sa \raiz es \raiz a: \raiz ki:sa \dt 05/Oct/2020 \lx esa:t \lx_cita esa:t \lx_var General \ref 05322 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa líquido.ensangrentado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig líquido ensangrentado con consistencia de agua \osten que emana de una herida en proceso de cicatrización; que escurre de una carne al lavarla con agua \sig_var General \fr_n Ya:lwa kimiktihkeh se: pitsot icha:n nokniw wa:n ihwak kipa:kkek nochi n' ohti yahki n' esa:t. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mataron un cerdo en la casa de mi hermano y en el momento que lavaron la carne, a todo camino corrió el agua ensangrentado. \fr_son 05322-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz a: \dt 11/Apr/2022 \lx eski \lx_cita eski \lx_var General \ref 06526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tal.vez \catgr Modal \deriv \sig seguramente (indica la opinión del que habla de que por evidencia indirecta algo ha de ser, aunque no se consta directamente) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n yetok n' a:mat tein kwi:kaskia nokni:w. Eski kielka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está el papel que iba a llevar mi hermano. Seguramente se le olvidó. \fr_son 06526-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:kin eski | [lit., 'alguien será'] sea quien sea; cualquier persona \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \sig [col] ka:mpa eski | [lit., 'donde será'] sea donde sea; dondequiera \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \sig [col] ka:nika eski | [lit., 'por.donde será'] por donde sea; por dondequiera \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \sig [col] ke:meh eski | [lit., 'como será'] (generalmente se realiza con el pasado del irrealis, condicional, eskia: ke:meh eskia como sea; comoquiera (o, 'comoquiera que fuera') \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \sig [col] tein eski | [lit., 'algo será'] lo que sea; cualquier cosa \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \sig [col] \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \sig [col] \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \sig [col] \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz e \nsem Aunque puede ser una suposición sobre algo que ocurrió en el pasado, se usa eski y no katka. Esto es, el uso del modal eski no se limita a un tiempo en particular. \nmorf En una búsqueda por el corpus en octubre 2013, de 397 ocurrencias de eskia, 332 o 84% seguía a ke:meh. Hubo también 10 ocurrencias de kwaltsi:n y kwali eskia. \nota Hay que investigar el significado de eski, si es mas tal vez, quiza o si es mas como seguramente. \dt 02/Sep/2020 \lx eski \lx_cita eski \lx_var General \ref 02268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa será \catgr Copula \deriv \sig será (es una cópula de futuro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mah we:ia i:n pili eski tekitikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando este niño sea grande será un trabajador. \fr_son 02268-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref katka \raiz e \nmorf El verbo copular 'ser' es irregular. El futuro es eski y el pasado katka. No existe el imperfectivo. Tampoco se inflexiona por persona: eski nitekitikeh 'voy a ser trabajador' y katka nitekitikeh 'era trabajador'. \dt 11/May/2021 \lx eskina:doh xokoyo:lin \lx_cita eskina:doh xokoyo:lin \lx_var General \ref 04834 (duda) CSC en algún momento usó esta palabra por influencia de San Miguel que así le llaman \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el esquinado; xokoyo:lin \glosa Melastomataceae.Anthrostemma.spp. \catgr Sust \vease xokoyo:lin \raiz xoko \raiz yo:l \dt 24/Jan/2022 \lx eski:sa \lx_cita eski:sa \lx_var General \ref 07569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangrar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig salírsele savia o latex \osten a ciertas plantas como Xanthosoma \sig_var General \fr_n \raiz es \raiz ki:sa \ngram Nota: pili pero okichpil, witsti pero xokowits \dt 04/Dec/2020 \lx eski:xtia \lx_cita kieski:xtia \lx_var General \ref 02457 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.sangrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer sangrar \osten p. ej., al rascar un granito sobre la piel \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: te:mpa:wa ne:cheski:xtih, ne:chtipi:nih no ahkolko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un tábano me hizo sangrar, me picó en el brazo. \fr_son 02457-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz ki:sa \dt 17/May/2021 \lx eskowcho:kil \lx_cita eskowcho:kil \lx_var General \ref 06747 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa savia.de.Croton.draco \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig savia del árbol llamado eskowit (Croton draco Schltdl.) de color rojo y usado como remedio para las aftas bucales \sig_var 1-Tzina \fr_n EYo:n ekowcho:kil kwali se: kikwi para te:mpala:mpah. Sayoh semi tete:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La savia de Croton draco se puede usar para como medicina para combatir aftas. Sólo que es muy agarroso. \fr_son 06747-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Medicinal \raiz es \raiz kow \raiz cho:ka \dt 02/Sep/2020 \lx eskowit \lx_cita eskowit \lx_var General \ref 02431 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Croton.dracon \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Croton dracon Schltdl., árbol muy abundante de la familia Euphorbiaceae; se usa para curar las lesiones bucales, en español local 'sangre de grado' \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man se: kikes:tsonteki n' eskowit, ki:sa icho:kilo ke:meh esti, chi:chi:ltik wa:n sasaltik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se corta la corteza de sangre de grado, sale su savia como sangre, roja y pegajosa. \fr_son 02431-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ista:k eskowit | véase ista:kkowit \sem Medicinal \sem Leña \sem Planta \raiz es \raiz kow \nsem El eskowit más común en la área es el Croton draco Schltdl., conocido por todos. En tierras altas se ha encontrado, pero no es abundante, el Croton macrodontus Muell. Arg., que algunos asesores de San Miguel Tzinacapan identificaron como un tipo de ista:k eskowit aunque después decidieron que no conocían bien el Croton macrodontus Muell. Arg. \dt 17/May/2021 \lx eskwele:roh \ref 03027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 06/Jan/2022 \lx eslabo:ntet \lx_alt islabo:ntet \lx_cita eslabo:ntet \lx_var General \ref 08387 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_el eslabón; tet \pres_tipo Compuesto \glosa tipo.de.piedra.maciza.de.colores.gris.azul \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra maciza, tiene colores que se van formando en capas, alternando los colores gris y azul oscuro, es frágil y con un level golpe se fractura, probablemente sea el pedernal \sig_var General \fr_n A: Yehwa yo:n ki..., ki..., kiki:xtiliah ki..., kitila:nah, ke:ní:w n' kichi:wayah 'ki:xtilia:yah wa:n mo..., mo..., ox kitekiah wa:n kitila:nayah ki..., ki..., na:lki:sa n' i:htik pahpatakowit ata yo:n i..., i..., hilo oso itech n' ike:se:wayo kitila:na n' hilo wa:n kitetsi:lowah kit ne:n ta:tahmeh. Wa:n ke:mah ki..., kite:motih, ne:n, islabo:ntet wa:n yehwa yo:n wi:tsikikowit kit itech ki..., kima:mali:nah ihkó:n kit, ompa kita:liah kit, ne:n, kita:liah, ne:n, tamali:ntsí:n tein kichi:wah ya. Kixa:xakwaloh ihkwí:n kichi:wah iwa:n mahyá: trompo kihto:tiah. Wa:n ke:mah de kawa:nis taxo:ta yehwa ya kit. B: A:, iwki sah n' taxo:taltiah. A: Xo:ta kit yo:n ki..., ne:chilia:ya nowe:ita:tah ki..., seki ta:tahmeh kitaya ihkó:n kichi:wayah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Eso es lo que le extraen, lo jalan, cómo lo hacían, se lo extrían y…, o primero lo cortaban y luego jalaban (la fibra del plátano) desde adentro de las hojas o del tallo del plátano, los señores lo torcían. Y luego ya iban a buscar el eslabo:ntet y las varas del witsikikowit (Hamelia patens) con que se apoyaban para torcer las fibras del plátano y luego los hilos (la fibra de plátano) terminados los acomodan ahí, ponen las fibras torcidas que ya hicieron. Hacen girar (la vara) restregando las palmas para hacerla bailar como si fuera trompo. Y si cuando se calienta se genera el fuego. B: Ah, así hacían para hacer la lumbre. A: Se prende, así me decía mi abuelo, pues él veía cómo hacían otros señores. \fr_son 08387-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08387-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-c | 145.105, 179.244 \sem Geología \nsem Es probable que el islabo:ntet o eslabo:ntet sea el pedernal o una piedra similar. Se caracteriza por sus colores variados o alternados. Un asesor dijo que era entre rosa y blanca, muy filosa, y encontrada por el arroyo second de Yohualichan. Agregó que algunos aplican este nombre a la obsidiana que no es común por esta región. Otro asesor dijo que si tiene contacto fuerte con fierro (p. ej., un machete), salen chispas. Otro dijo que triturada se puede usar para piso exterior. \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \nota Amelia: Eslabo:ntet. Es una piedra maciza, el color de esta piedra es grisáceo y azul oscuro que va formando en capas con los colores alternados. Es muy frágil, con un leve golpe se desmorona pronto. Xikololo eslavo:ntet wa:n xiktatapatsa, ne: kalte:noh tiksowatih n’ tet wa:n yehwa tikwiskeh. Junta el eslabo:ntet y triturala, vamos a hacer un piso allá afuera y ahí vamos a ocuparla. CefeEslabo:ntet: Piedra bicolor entre rosa y blanca. Es muy filosa y abunda por el arroyo seco de Yohualichan. Herm Islabo:ntet: No sé por qué le llaman así. Es de color blanco combinado con negro. Una piedra que se ve brillosa por dentro y si tiene contacto fuerte con el fierro (machete) salen chispas. Se encuentra en varios lugares. \lx esme:ya \lx_cita esme:ya \lx_var General \ref 06746 (duda) usar frase del corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangrar.exageradamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sangrar exageradamente (p. ej., por una herida) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ya:lwa ya motek wa:n a:mo moketsa n' esti. Ya:lwa telesme:yak wa:n ekintsi:n iwtok eski:sa tepitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se cortó desde ayer y no cesa de sangrar. Ayer sangró exageradamente y ahora sigue sangrando pero ya poco. \fr_son 06746-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz me:ya \nmorf No se usa en forma plural. \dt 14/Feb/2022 \lx estah \lx_cita estah \lx_var General \ref 01421 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.ensangrentado \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar (piso, suelo) ensangrentado, manchado o cubierto de sangre \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kestah ne: ka:mpa kimiktihkeh yo:n pio tein tikmahse:wkeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Es todo el suelo manchado de sangre donde mataron el pollo que nos comimos. \fr_son 01421-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz -tah \dt 29/Mar/2021 \lx esta:joh \lx_alt esta:hoh \lx_cita esta:joh \lx_var \ref 00883 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el estajo \glosa héctarea \catgr Sust \infl N1 \sig héctarea \osten terreno de siembra \sig_var General \fr_n Ke:man moskaltihtoyah nopi:pilwa:n nitato:kaya e:yi esta:joh. Ekintsi:n sayoh nitato:ka tahko esta:joh porque sayoh ninemi iwa:n nona:notsi:n wa:n a:mo tiwe:itakwah ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando estaban creciendo mis hijos, yo sembraba tres hectáreas de terreno de maíz. Ahora ya nada más siembro media hectárea porque ya nada más vivo con mi señora y ya no consumimos mucho maíz. \fr_son 00883-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Es un préstamo del español 'estajo' pero con un cambio de sentido. Originalmente significa algo como 'tarea' o 'pieza' como en 'trabajar por estajo', esto es trabajar reciendo dinero por las piezas terminadas. En este caso se aplica a una héctarea que se aproximadamente lo que puede sembrar una persona a mano en una temporada de sembrar. \dt 06/Apr/2021 \lx estampi:tah \lx_cita estampi:tah \lx_var General \ref 04270 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el estampa \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease texo:chima:it \sem Planta \nsem Según Juan de los Santos Dionicio, el texo:chima:it que tiene las hojas redondas también se le llama estampi:tah. Es una planta identificada como Philodendron hederaceum (Jacq.) Schott, planta de la familia Araceae (según notas de JDA en notas de campo). \dt 02/Sep/2020 \lx estatakal \lx_cita estatakal \lx_var General \ref 06581 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangre.reseca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sangre reseca (la que coagula en una herida o cerca de ella) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimoma:tek wa:n de a:mo niman nikpa:kak ekintsi:n mochi:w a n' estatakal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me corté la mano y como no lavé luego la herida, ahora ya se quedó la sangre reseca. \fr_son 06581-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz takal \dt 27/May/2020 \lx este:mal \lx_cita este:mal \lx_var General \ref 02119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pus.con.sangre \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pus con sangre (p. ej., lo que se forma dentro de una herida abierta donde se empieza a salir pus) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tonto:naltika nopili wetsik wa:n ka:n teh kihtoh. A:man nikwi:kaya iwa:n tapahtihkeh wa:n kiki:xtilih miak este:mal. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En días pasados mi niño se cayó y no dijo nada. Ahora lo llevé con el doctor y le sacó mucha pus con sangre. \fr_son 02119-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz te:mi \ngram Reduplicacion: Nota to:nto:n... To:nto:naltika nopili wetsik wa:n ka:nteh kihtoh. A:man nikwi:kaya iwa:n tapahtihkeh wa:n kiki:xtilih miak este:mal. En días pasados mi niño se cayó y no dijo nada. Ahora lo llevé con el doctor y le sacó mucha pus con sangre. Checar como Alde sugiere que viene de ton(i) to:naltika \dt 09/May/2021 \lx este:mi \lx_cita este:mi \lx_var General \ref 02417 (duda) usar frase del corpus el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formársele.moretón \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig formarsele o salirsele un moretón a (una parte del cuerpo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n nimoma:kwi:ltih se: tet. Yeh ika este:mik noma:y. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mi caí y me golpeé con una piedra en la mano. Por eso se le salió un moretón en mi mano. \fr_son 02417-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz te:mi \dt 17/May/2021 \lx estewa:ki \lx_cita estewa:ki \lx_var General \ref 00804 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resecársele.sangre \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig resecársele sangre \osten a heridas \sig_var General \fr_n Niwetsik wa:n nimotankwa:kokoh. A:mo niman nikpa:kak wa:n estewa:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me caí y me lastimé la rodilla. No la lavé luego y se resecó la sangre (de la herida). \fr_son 00804-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz tewa:ki \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx esti \lx_cita esti \lx_var General \ref 05563 (duda) usar frase del corpus, los dos ejemplos son muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangre \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig sangre \sig_var General \fr_n Ke:man nitawi:tekito kowtah nimoma:tsontek wa:n miak esti ki:sak. \fr_au AGA344 \fr_e Cuando fui a chapear a mi rancho me corté la mano y salió mucha sangre. \fr_son 05563-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n tilmah kipia moesyo, tikwihkwi:ltih ihwa:k tiekaeski:sak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela tiene tu sangre, la manchaste cuando se te salió sangre por la nariz. \fr_son 05563-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \dt 12/Apr/2022 \lx estsompi:l \lx_cita estsompi:l \lx_var General \ref 02542 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa disentería \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig disentería \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: okichpil tein nowa:n momachtia kikwik estsompi:l wa:n a:mo wa:lah momachti:ko. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A uno de los niños que estudian conmigo le dio disentería y no vino a estudiar. \fr_son 02542-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz es \raiz tson \raiz pi:l \nsem La formación tsompi:l no tiene ningún significado en el náhuatl de Cuetzalan pero en otras lenguas náhuatl quiere decir algo como 'tener gripa'. Molina lo define como 'tener romadizo'. \dt 21/May/2021 \lx estsompi:lkwi \lx_cita estsompi:lkwi \lx_var General \ref 07818 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.de.disentería \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig enfermarse de disentería (por comer ciertos alimentos); darle disenteria \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nopili kikwah seki xokoselik wa:n estsompi:lkwik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mi niño se comió naranjas tiernas y le dió disentería. \fr_son 07818-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz es \raiz tson \raiz pi:l \raiz kwi \dt 22/Sep/2020 \lx estsompi:lkwi:ltia \lx_cita kiestsompi:lkwi:ltia \lx_var General \ref 00800 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.disentería \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle, darle disentería \osten a alguien, p. ej., un durazno o naranja verde, una comida irritante \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikwa xokoselik! Mitsestsompi:lkwi:lti:s wa:n a:mo tikneki titai:s pahti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡No comas naranjas verdes (tiernas)! Te va provocar disentería y no quieres tomar medicina. \fr_son 00800-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz tson \raiz pi:l \raiz kwi \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx estsompi:lti \lx_cita estsompi:lti \lx_var General \ref 07210 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.disentería \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig padecer o tener disentería \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili a:mo momachti:to porí:n ye:kestsompi:lti, xa: mo:sta ok ya:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo no fue a estudiar porque presenta un cuadro de disentería agudo, quizá vaya hasta mañana. \fr_son 07210-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \raiz tson \raiz pi:l \dt 05/Apr/2022 \lx eswia \lx_cita kieswia \lx_var General \ref 02244 (duda) no aparece en el corpus, se usa más moeheswia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchar.de.sangre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig manchar con sangre (cualquier objeto o ser vivo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k no:pá:n kimiktia pitsomeh nochipa kieswia n' itilmah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi papá mata cerdos siempre mancha su ropa con sangre. \fr_son 02244-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref esyo:tia \raiz es \dt 09/May/2021 \lx esyoh \lx_cita esyoh \lx_var General \ref 04980 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensangrentado \catgr Adj \deriv \sig ensangrentado; con manchas o manchado de sangre; cubierto o empapado de sangre \sig_var General \fr_n Ne: ohti nikitak se: ta:wa:nkeh ye:kesyoh. Xa: mokwa:tapa:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá en el camino vi a un borracho muy ensangrentado. Quizá se descalabró. \fr_son 04980-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \dt 24/Jan/2022 \lx esyo:tia \lx_cita kiesyo:tia \lx_var General \ref 02059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregarle.sangre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agregarle sangre \osten a las tripas de cerdo para hacer moronga \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kihsiwka tikesyo:tia n' pitsokwitaxkol wa:n ye:kwe:lik mitski:sa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Le pones muy rápido la sangre a las tripas del cerdo y te sale muy sabroso. \fr_son 02059-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref eswia \raiz es \dt 04/May/2021 \lx esyo:tilia \lx_cita ne:chesyo:tilia \lx_var General \ref 07577 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregarle.sangre.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig agregarle sangre (a las tripas de cerdo para hacer moronga) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nikowas pitsokwetaxkol, wa:n nikilwi:s no:má:n mah ne:chesyo:tili. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a comprar tripas de cerdo y le diré a mi mamá que le agrega la sangre para mi. \fr_son 07577-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref eswia \raiz es \dt 14/Sep/2020 \lx esyowa \lx_cita esyowa \lx_var General \ref 05075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.de.sangre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse de sangre \osten p. ej., ropa o una tela \sig_var General \fr_n Ne: okichpil ma:wiltihtoya wa:n moma:tek ika se: tet. Nochi esyowak n' itilmah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El niño estaba jugando y se cortó la mano con una piedra. Toda su ropa quedó manchada de sangre. \fr_son 05075-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz es \dt 03/Feb/2022 \lx et \lx_cita et \lx_var General \ref 01893 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijol \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig nombre genérico para cualquier frijol seco comestible de la familia Leguminosae \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kwesala:n wa:n a:mo nikowak et. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a Cuetzalan y no compré frijoles. \fr_son 01893-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cualquier planta que produce frijoles comestibles \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit nikto:kka et. kwaltsi:n ta:kik, seki niknamakati wa:n seki nike:wati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año había sembrado frijol, produjo bien, una parte la voy a vender y otra la voy a guardar. \fr_son 01893-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-pájaros \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz e \nsem Los siguientes tipos de frijoles comestibles se acostumbran sembrar en la zona de Cuetzalan: ti:ltiket, chichime:koh o to:rohet, exo:ema:n, takwa:waket, kowet y emekat. También hay frijol silvestre: etihtsil y ta:let. Dicen que el primero de los dos frijoles silvestres es comestible. Nótese que para refirirse al frijol ya cocido para comer se utiliza la palabra emo:l y no et. \dt 18/Apr/2021 \lx etah \lx_cita etah \lx_var General \ref 06465 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijolar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig frijolar \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka nitame:watoh etah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a deshierbar al frijolar. \fr_son 06465-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz -tah \dt 25/May/2020 \lx eta:i \lx_cita eta:i \lx_var Tzina \ref 05136 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \infl Clase 4/3 \infl_v i-x \sig preparar terreno, al chapear o desmontar, para la siembra de frijol \osten terrenos que se han dejado de sembrar como 8 o más años y se necesitan chapear, o bien terrenos vírgenes que se necesitan desmontar \sig_var Tzina \fr_n Nokniw itech in me:tsti abril pe:wa ya eta:i. Kowtehteki, tahchinowa wa:n ke:mah kitokaya n' et. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano en el mes de abril ya empieza a chapear para sembrar frijol. Corta leña, quema toda la basura y luego siembra el frijol. \fr_son 05136-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz a:i \dt 11/Apr/2022 \lx etaxkal \lx_cita etaxkal \lx_var General \ref 07742 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tlacoyo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tlacoyo (gordita de masa rellena con frijol molido que se cuece en comal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikmanak seki epalak. Mo:sta nikchihchi:was etaxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Herví unos frijoles que están comidos por gorgojos. Mañana voy a hacer tlacoyos. \fr_son 07742-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tayo:yoh \raiz e \raiz ixka \dt 20/Sep/2020 \lx etaxkal \lx_cita etaxkal \ref 00630 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa tortilla.de.frijol \catgr Sust \deriv \infl \sig gordita de masa relleno con frijol y cocido sobre comal \sig_var Tzina \fr_n Mm, xala:soh, tikxala:sohwia. Ke:mah tie..., tikse:wia ya komohkó:n tikmolo:ntih, 'se:wia ya, mmm. *Sólo** n' etaxkaltsi:n, yeh soh x'pano:lti. Xkalaxo ke:meh n' etsi:n, tikololowa wa:n t'chipa:wa ya ne:n metat wa:n ne: t'ta:lia ya. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Si, el cedazo, lo colamos con cedazo. Si, lo…, si ya lo herviste ya lo enfrías, ya lo enfriamos, si. Solamente las tortillas de frijol, ese nada más lo tienes que pasar (la masa, la tercera vez de moler sobre el metate). Lo dejas fino como el frijol, lo recoges en bola y ya limpias el metate y ya lo pones vertical allá. \fr_son 00630-01_corp_Xaltn-MFC \fr_fuente 2010-07-29-i | 643.51, 661.057 \raiz e \raiz taxkal \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx eteki \lx_cita eteki \lx_var General \ref 05702 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.frijol \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cosechar frijol cortando las vainas \osten de las especies que son trepadoras \sig_var General \fr_n Mo:sta tia:tih tietekitih ka:mpa tieto:kkah wa:n sa:te:pan titame:waskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana vamos a ir a cosechar frijol donde habíamos sembrado frijol y después vamos a deshierbar. \fr_son 05702-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ewiwita \raiz e \raiz tek \nsem El verbo eteki se aplica sólo a la cosecha de frijol que son de especies trepadoras como emekat, exo:ema:n y chichime:koh. Se cortan las vainas y se dejan las hojas y tallo. Para el tipo de frijol local que no es trepadora sino rastrero, la cosecha se realiza arrancando la planta: ewiwita. \nmorf Para el pasado es común usar el verbo con direccional: Ya:lwa nietekito. \dt 12/Apr/2022 \lx etet \lx_cita etet \lx_var General \ref 05126 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grano.de.frijol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig grano de frijol \sig_var General \fr_n Nika:n wetstok e:yi etet. ¡Xikahokwi koma:mo ompa ixwas! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí están tirados tres granos de frijol. ¡Levántalos, de lo contrario se van a germinar! \fr_son 05126-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz e \raiz te \dt 11/Apr/2022 \lx eti:k \lx_cita eti:k \lx_var General \ref 06421 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pesado \catgr Adj \deriv \sig pesado (cualquier ser vivo u u objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:keti:k i:n koxta:l, xine:chapale:wi mah tikahchi:waka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Está muy pesado este costal, ayúdame para que lo quitemos. \fr_son 06421-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \dt 20/May/2020 \lx eti:lia \lx_cita kieti:lia \lx_var General \ref 05538 (duda) usar frases del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pesarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pesarle, cargarle demasiado peso hasta que se sienta de mucho peso \osten a alguien, a una bestia, para cargar \sig_var General \fr_n Nopili nikwi:kaya kowtah wan nikteleti:lih. Telmiak n' kowit nikma:maltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo lo había llevado al campo y le puse mucho peso. Le cargué mucha leña. \fr_son 05538-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer aumentar o provocar aumento de peso \osten p. ej., alimentos \sig_var Tzina \raiz e \nsem La interpretación causativa, 'hacer automtar o provocar aumento de peso' parece ser un significado nuevo, quizá una interpretación literal del causativo, 'hacer pesado'. Es aparentemente más común usar eti:lia con el significado de 'cargarle con lo pesado'. \dt 12/Apr/2022 \lx etix \lx_cita etix \lx_var General \ref 05005 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijol.molido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig frijol molido \osten p. ej., usado de relleno en etixtamal o tlayoyos \sig_var General \fr_n Kwalka:n nime:wa:k. I:pa nikpiaya ya n' etix, sayoh nitakwe:cho:to wa:n nikchihchi:w tayo:yoh. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Me levanté temprano. De por sí ya tenía el frijol molido, sólo fui al molino y ya hice tlayoyo \fr_son 05005-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref etixtamal \sem Comida-preparada \raiz e \raiz tix \dt 03/Feb/2022 \lx etixtamal \lx_cita etixtamal \lx_var General \ref 01733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.relleno.de.frijol.molido \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tamal relleno de frijol molido \sig_var General \fr_n Ya:lwa no:má:n kichi:wak etixtamal wa:n kinamakato. Ihsiwka ma:tan. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mi mamá hizo tamales rellenos con frijol molido y lo fue a vender. Terminó de venderlos muy rápido. \fr_son 01733-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz e \raiz tix \raiz tamal \nsem El etixtamal es un tipo de tamal que se prepara de varias capas de masa y frijol. En algunos lugares lo conocen en español como 'tamal de siete cueros'. Primero se extiende una capa de masa larga, angosta y delgada en una mesa, tabla o metate. Luego sobre esa masa se extiende una capa de frijol molido. Luego se enrolla rodando la capa y se va haciendo como un tamal en forma interna de espiral. Así ya va quedando el tamal de varias capas. Luego se envuelve el tamal con hojas de nexkihit (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas), dobladas en forma de pentágono. En el español local se llaman tamales de 'siete cueros' quizá porque se considera que tiene como siete capas. \ency Grabación \dt 18/Apr/2021 \lx etixtaxkal \lx_cita etixtaxkal \ref 08241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx eti:xtok \lx_cita eti:xtok \lx_var General \ref 03159 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.aguantando.peso \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar aguantando peso \osten una bestia con carga pesada \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] eti:xtok ipati:w | caro; excesivo su precio \sig_var 1-Tzina \fr_n Kinamakayah se: pitsot. A:mo nikowak, semi eti:xtok n' ipati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Vendían un cerdo. No lo compré, está muy caro. \fr_son 03159-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \nsem La palabra eti:xtok siempre va acompañado de la palabra ipati:w, 'su precio'. \dt 26/Jun/2021 \lx eti:ya \lx_cita eti:ya \lx_var General \ref 02645 (duda) no parece ser tan común usar esta palabra como en el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aumentar.peso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aumentar peso (animales, personas, objetos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopitsow niknamakati a. Eti:yak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi cerdo ya lo voy a vender. Ya aumentó de peso. \fr_son 02645-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \dt 21/May/2021 \lx etok \lx_alt yetok \lx_cita etok \lx_var General \ref 02321 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar (tanto para animados como no animados, siempre que sean específicos; véase onkak) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ka:mpa nietok a:mo teh tit wa:n a:mo teh a:t. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Donde estoy no hay luz ni agua. \fr_son 02321-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref seyetok \raiz e \nmorf Cuando el sujeto sea de tercera persona ocurre tanto la forma yetok como etok. Cuando hay un sujeto de primera o segunda persona, la /y/ inicial y epentética no se realiza: nietok, tietok, etc. Nótese que existen las siguientes formas básicas de etok: etok/etokeh; etoya/etoyah; etos/etoskeh; etoti; etotih; etoskia/etoskia; etoni/etonih. Todas las formas antecedentes podrian empezar con /y/ con sujeto de 3a persona. \dt 17/May/2021 \lx eto:ka \lx_cita eto:ka \lx_var General \ref 06752 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.frijol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sembrar frijol \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man tieto:kkeh, mah taxiwyowa titame:wati:wih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora (este año) sembramos frijol, una vez que le crezca la hierba iremos a limpiar. \fr_son 06752-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz to:ka \dt 14/Feb/2022 \lx eto:kia \lx_cita ne:cheto:kia \lx_var General \ref 03713 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.frijol.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sembrar frijol por o para \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:cheto:kih i:n xiwit, neh a:mo nietoya nika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano sembró por mí este año, yo no estaba aquí. \fr_son 03713-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \raiz to:ka \dt 17/Jan/2022 \lx etsihtsil \lx_cita etsihtsil \lx_var General \ref 04675 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.frijol.silvestre \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de frijol silvestre muy chiquito que requiere tutor \sig_var Tzina \fr_n Ne: nomi:lah no: mochiwa n' etsihtsil wa:n kitsompachowa mi:l. \fr_au HSO370 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa también se da el etsihtsilmoe:wa) esconderse (atrás de un objeto, p. ej., para no ser visible) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomi:lah nikitak se: kowa:t telwe:i wa:n ka:n wel nikmiktih, moe:wak tetampa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa vi una víbora muy grande pero no pude matarla, se escondió debajo de una piedra. \fr_son 06396-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo perdiendo la /o/ : me:wa) levantarse (p. ej., después de dormir) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa tahkaya nime:wak, yeh ika a:mo niman niehkok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy me levanté tarde, por eso no llegué luego. \ngram Nota que con el verbo e:wa también hay dos formas del reflexivo, una con mas agentividad. \dt 08/Feb/2022 \lx e:wa \lx_cita ke:wa \lx_var General \ref 07331 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig levantar; despertar (a alguien dormido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n sah ne:che:wak no:pá:n wa:n tiahkeh kowtah tikohkowitoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la mañana mi papá me despertó y nos fuimos al bosque a traer leña. \fr_son 07331-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Tzina \raiz e:wV \dt 07/Apr/2022 \lx e:wa \lx_cita e:wa \lx_var General \ref 05789 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig partir, salir o empezar camino a \osten hacia un lugar \sig_var General \fr_n Nopili yahki kowtah iwa:n ipopá:n. Kwalka:n e:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo fue al bosque con su padre. Partieron temprano. \fr_son 05789-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig brotar \osten hierba, cultivos de la tierra \sig_var General \fr_n Yankwixtok nitawi:tek nota:lpan wa:n e:wtok miak xiwselik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno apenas chapeé y está naciendo mucha hierba tierna. \fr_son 05789-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con wa:l- y -to : wa:le:wato) ir para luego tomar un camino de regreso hacia acá \osten \sig_var General \fr_n A:man kwalka:n nime:wak ta: niahka ya nitanamakato newí:n paratani. Niwa:le:wato Coyoltitan wa:n niki:sako Takwa:pan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hoy me levanté temprano pues ya fui a vender por allá abajo. Fui a empezar a empezar mi camino de regreso en Coyoltitan y vine a salir hasta Tacuapan. \fr_son 05789-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:wa \nmorf El verbo e:wa no acepta el prefijo direccional on- sino solamente wa:l-. \dt 12/Apr/2022 \lx ewalo:ltia \lx_cita kitaewalo:ltiah \lx_var General \ref 07652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar en procesión \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig llevar en procesión (fieles a santos en una fiesta patronal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k talwiti noxola:l tiktaewalo:ltiah n' totahpixka:w. Seki:n kima:mah wa:n seki:n titatohtokah ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando es la fiesta patronal de mi pueblo llevamos en procesión a nuestro patrono. Unos lo cargan y otros ya los seguimos. \fr_son 07652-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ewal \dt 16/Sep/2020 \lx ewalowa \lx_cita kewalowa \lx_var General \ref 07603 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rodear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig rodear (p. ej., un objeto, un cerro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niwa:lah ixta:wate:nohkopa. Nitaewaloh porin tatewiah n' kwa:kwehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me vine por el borde del potrero. Rodeé porque embisten los toros. \fr_son 07603-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer ruedas con (flores de cucharilla) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta tikewalo:skeh ya n' tewi:tso:t. Wi:pta titachihchi:waskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana haremos las ruedas con la flor de cucharilla. Pasado mañana arreglaremos el altar. \fr_son 07603-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ewal \dt 14/Sep/2020 \lx e:waltia \lx_cita ke:waltia \lx_var Tzina \ref 01029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa iniciar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sembrar \osten hortalizas como la yerbabuena, cebolla, cilantro generalmente esparciendo las semillas sobre la tierra \sig_var General \fr_n I:n mokalparahko xitate:mpe:wa wa:n ompa xike:walti tomat, chi:l, wa:wkilit, chi:chi:lsebo:yah wa:n ihsiwka tiknamakas komo tiknentia. Aquí arriba de tu casa desmonta y ahí siembra tomate, chile, quiltoniles, cebolla morada y verás que rápido vas a vender todo si es que lo ofreces en las casas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e I:n mokalparahko xitate:mpe:wa wa:n ompa xike:walti tomat, chi:l, wa:wkilit, chi:chi:lsebo:yah wa:n ihsiwka tiknamakas komo tiknentia. Aquí arriba de tu casa desmonta y ahí siembra tomate, chile, quiltoniles, cebolla morada y verás que rápido vas a vender todo si es que lo ofreces en las casas. \fr_son 01029-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar crecer o germinar \osten un árbol que deja crecer ciertos tipos de hongos sobre su corteza \sig_var General \fr_n Wa:n komo a:mo i:ksá: yo:n chalawih no: ke:waltia, chalawihkowit. Pero yehwa yo:n pos tein palaktik a no: ke:waltia, yehwa xo:no:nanakat, komo a:mo yehwa ya yo:n seki onkak nanakat, yo:n ma:tananakat no: ke:waltia. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e Y si no, a veces el chalowih también lo brota, el árbol de chalowih. Pero pues también lo hace brotar del que ya está podrido, el hongo de jonote, si no ya el otro tipo de hongo que hay, el ma:tananakat también lo hace brotar. \fr_son 01029-02_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2011-07-25-l | 125.148, 141.666 \sig iniciar; provocar el comienzo de \osten una enfermedad \sig_var Tzina \fr_n A:mo wel tikwa:skeh teisá: eliwis sah, kipia t'mattoskeh ka:ni wa:le:w, a:koni n' kito:kak, ke:ní:w n' kito:kak, ka:ni n' kito:kak, para tikwa:skeh teihsá:. Porque kasá: ika t'mattokeh kita:liliah yo:n... yehwa yo:n xiwpah wa:n yo:n te:miktih. Te:chmiktia n' tehwa:n, te:chkokolismaka, ke:waltia kokolis ke a:mo ke:man tipahtih ok, a:mo ke:man tipahtih ok wa:n kimiktia n' ta:lmanik, ta:lmanik tein te:chwehka... we:i... we:itie:mpoh ya te:chtekipanoh. \fr_au JSI331 \fr_var General \fr_e No podemos comer algo así porque sí, debemos de saber de dónde viene, quien lo sembró, como lo sembró, dónde lo sembró, para comer algo. Porque sabemos que en algunos lugares le ponen las herbicidas y eso es mortal. Nos mata a nosotros, nos enferma, provoca enfermedades que ya nunca nos curamos, ya no nos curamos nunca y mata a la madre naturaleza, la madre naturaleza que nos…, grande…, ya por mucho tiempo nos mantuvo. \fr_son 01029-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-a | 791.717, 829.194 \sig (con reflexivo : me:waltia) desbarrancarse; caerse de lo alto \osten p. ej., de un árbol; en Tacuapan se diría pawetsi para 'caerse de lo alto' \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nime:waltih itech se: xokot wa:n nimokokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me desbarranqué de un naranjo y me lastimé. \fr_son 01029-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx e:waltia \lx_cita ne:che:waltia \lx_var General \ref 05785 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.guardar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig empezar a cultivar \osten frijol, café, ajonjolí; sembrando plantas jóvenes o semillas \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopá:n kikowak se: ta:l. Tawi:tektok wa:n kihtowa kie:walti:ti kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá compró un terreno. Está chapeando y dice que va a empezar a sembrar (plantas chiquitas de) café. \fr_son 05785-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ahuyentar \osten un animal a otro de un lugar \sig_var General \fr_n Tiahkah mi:lah wa:n notskwin kie:waltih se: chechelo:t kikwahtoya e:lo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos a la milpa, mi perro ahuyentó (persiguiéndolo) a una ardilla que estaba comiendo elotes. \fr_son 05785-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig desalojar y hacer rodar \osten p. ej., una piedra en un terreno en pendiente que va rodando \sig_var General \fr_n Ye:wa nitatekito nokahbe:ntah. Nike:waltih se: tet wa:n ahsik hasta ne: a:taw. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e En la mañana fui a cortar en mi cafetal. Hice rodar una piedra hacia abajo y llegó hasta el arroyo. \fr_son 05785-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 12/Apr/2022 \lx e:wat \lx_cita ie:wayo \lx_var General \ref 01916 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cáscara \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig cáscara (de frutas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tikxihxi:ma xokot a:mo nika:n sah xiktamo:ta n' ie:wayo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si pelas la naranja no nada más tires aquí su cáscara. \fr_son 01916-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig corteza (de árboles) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n to:to:kowit ie:wayo kwali ika se: talpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La corteza del to:to:kowit (Trema micrantha (L.) Blume) sirve para amarrar. \fr_son 01916-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig piel, cuero (de animales despellejados) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwa:kweh ie:wayo kikowah wa:n ika kichihchi:wah sinturo:nes. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La piel de la vaca la compran y con eso elaboran huaraches. \fr_son 01916-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Cuerpo \raiz e:wV \dt 20/Apr/2021 \lx e:wayoh \lx_cita e:wayoh \lx_var General \ref 04468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cáscara \catgr Adj \deriv \sig con cáscara \osten frutas que no están peladas; mazorcas con totomoxtle; frijoles todavía en su vaina \sig_var General \fr_n Mo:sta titapixkatih, nochi e:wayoh tiktekitih. Tiknamakaskeh n' to:tomo:ch. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana vamos a cosechar mazorca, vamos a cosechar todo con hojas. Vamos a vender las hojas de mazorca. \fr_son 04468-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:wa \dt 18/Jan/2022 \lx e:wayohkana:wak \lx_cita e:wayohkana:wak \ref 07916 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.corteza.delgada \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n Ita:kka (del kwesalkowit), este, seki kapolin, we:weyak ihko:kó:n wa:n tihti:ltik. Semi e:wayohkahkana:wak, más, ma..., bueno mah tikihto:ka:n e:wayohkahkanaktsí:n wa:n kipia n' iteyotsi:n, ke:meh chalawiht..., ke:meh yo:n exo:yema:nchalawih iteyo. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Sus frutos (del Cupania glabra Sw.) son unos capulines, así son de de largos y de color negro. La cáscara es algo delgada, podemos decir que muy deldagada y la semilla del fruto es como la del chalawite (Inga spp.), como la semilla del exoyema:nchalawih (Inga punctata Willd.). \fr_son 07916-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07916_01 \fr_fuente 2011-07-14-l | 182.39 aiz e:wV \raiz -yoh \raiz kana: \dt 22/Sep/2020 \lx e:wayohki:xtia \lx_cita ke:wayohki:xtia \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Jun/2021 \lx e:wayohpihpixki \lx_cita e:wayohpihpixki \ref 07917 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa descarapelarse.la.cáscara \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig \sig_var \fr_n A:mo ke:man nikitas neh mah tatek, sa: e:wayohpihpixkito ke:meh seki kowtsitsí:n tikita n' teh yo:n, yo:n wi:tsi:kite:mpi:l tikihtowah tehwa:n no:, no: a:yoh. Pero yo:n siempre cuando kwaltsi:n wa:ki a se: kita niman. Niman wa:ki pihpixki pero i:n a:mo ke:man tikitas teh mah tak semi, tak ke:..., ke:man weli se: kitas, pero a:mo no:, a:mo no: tekoloh eski porque mahyá: yo:n owapachtik sah se: kita n' kowit. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Nunca he visto yo que estén cortados (para leña), que se esté descarapelando como otros árboles (esto es, un árbol que se descarapela ya está seco y se puede cortar para leña). Nosotros decimos que la bayetilla (Hamelia patens) es jugoso (la madera). Pero siempre cuando se seca bien (un árbol) se ve luego, Luego que se seca se descarapelan pero éste (la bayetilla) nunca lo vas a a ver así, sólo a veces se ve (descarapelado), pero éste no, no será buena madera para generar brasas porque parece como si fuera bagazo, así se ve esa madera. \fr_son 07917-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07917_01 Pendiente cortar \fr_fuente 2012-07-17-j | 201.418 aiz e:wV \raiz -yoh \raiz pixki \dt 22/Sep/2020 \lx e:wi \lx_cita e:wi \lx_var General \ref 00260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantarse.capa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig despegarse, levantarse \osten p. ej., tortillas del comal \sig_var General \fr_n A:mo ye:ktaxo:tak nokoma:l, yeh ika a:mo e:wi notaxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No se calentó bien mi comal, por eso no se despegan mis tortillas. \fr_son 00260-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tae:wi) brotar la milpa y erguirse las cañas \osten solamente se usa en referencia a la milpa \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nitachiato nomi:lah wa:n kwaltsi:n tae:wik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a revisar mi milpa y brotaron bien bonito las plantas de maíz. \fr_son 00260-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kepi \nsem Las tortillas, hechas a mano o en tortilladora, se cocen sobre un comal. Cuando está en proceso de cocción, después de voltearse, deben despegarse bien una capa delgada superior para que salgan tortillas de calidad. Cuando se pegan al comal no se levanta la capa, no se inflan bien y puede romperse la tortilla al tratar de despegarla del comal. Por eso la gente usa la expresión Ka:n e:wi notaxkal, tami kokotokati, 'No se despegan mis tortillas, se van a deshacerse todas.' \nota Checar si hay palabra para la cara y espalda de la tortilla. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx ewia \lx_cita kiewia \lx_var General \ref 08722 (duda) CSC no usa esta palabra, revisar si realmente se usa de esta manera en San Miguel \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregarle.frijol.molido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agregarle o ponerle frijol molido (p. ej., mezclándolo a la masa para hacer tamales o tlayoyos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notayo:yoh kwaltsi:n nikewih. kwahkwali tayo:yoh ki:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mis tlayoyos les puse mucho frijol molido (en cantidad adecuada). Salieron buenos tlayoyos. \fr_son 00427-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx e:wilia \lx_cita ne:che:wilia \lx_var General \ref 06079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guardarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig guardar \osten un objeto de o para alguien, p. ej., en un cajón, gabinete, caja \sig_var General \fr_n Nikneki xne:che:wili nota:la:maw porque neh nocha:ntsi:n teltahxi:ka ya wa:n a:pa:tis. \fr_au Equipo \fr_var Tzina \fr_e Quiero que guardes mis escrituras de terreno porque mi casa ya tiene muchas goteras y se van a echar a perder (mis papeles, por el agua). \fr_son 06079-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:wa \dt 04/Feb/2022 \lx ewi:teki \lx_cita ewi:teki \lx_var Tzina \ref 00716 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desenvainar.frijol \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desenvainar frijol golpeando el frijol en vaina seco, con un palo \sig_var Tzina \fr_n Ekintsi:n nikwa:tsati noew. Mo:sta tio:tak niewi:tekis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora voy a secar mi frijol. Mañana por la tarde lo voy a desenvainar. \fr_son 00716-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref epixka \raiz e \raiz wi:teki \nsem Para que se desenvaine el frijol, primero se seca al sol y después se mete todo en un costal. Se golpea el costal con un palo y después sólo se le extraen las cascaras y la basurilla. El frijol en grano se puede vender, comer o guardar. La otra manera de desvainar frijol es a mano, epixka. \ncomp Según Ceferino Salgado no se conoce esta palabra en Tacuapan pero es más porque no siembran frijol en cantidad. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx e:witi \lx_cita e:witi \lx_var General \ref 05679 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa verticalmente \catgr Adv-modo \deriv \sig vertical, en forma vertical \osten p. ej., en cuanto a la siembra con coa de la base a un terreno inclinado hacia la cima \sig_var General \fr_n I:n xiwit titato:kaskeh i:xtapal a porque nochipa titato:kah e:witi wa:n a:mo semi ta:ki ok n' sinti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este año ya vamos a sembrar con los surcos atravesados (a un cerrito) porque siempre hemos sembrado con los surcos verticales y por eso (con los deslaves) ya casi no se dan las mazorcas. \fr_son 05679-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtapal \raiz e:wi \dt 12/Apr/2022 \lx e:witiketsa \lx_cita kie:witiketsa \lx_var General \ref 04957 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocar.vertical \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig colocar verticalmente, a veces de forma ligeramente inclinada \osten algo alargado como un palo, un rollo de malla; puede ser recargado contra algo como una pared, o bien completamente vertical al aire libre como un cilindro \sig_var General \fr_n Xike:witiketsa i:n kowit. ¡Mah a:mo wetsto ta:lpan! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Para este palo, recargado verticalmente. ¡Que no esté tirado en el suelo! \fr_son 04957-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtapalketsa \raiz e:wV \raiz kets \dt 24/Jan/2022 \lx e:witiká: \lx_cita e:witiká: \ref 08098 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx e:wititeki \lx_cita kie:wititeki \lx_var General \ref 00153 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.a.lo.largo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar a lo largo \osten p. ej., una tela, una tabla \sig_var Tzina \fr_n Nikneki nike:wititekis i:n tilmah wa:n a:mo nikahsi toni ika niktehtekis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero cortar esta tela a lo largo y no encuentro con qué cortarla. \fr_son 00153-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:wi \raiz teki \ncomp Esta palabra, e ilakasteki o chikoteki son palabras comunes en San Miguel Tzinacapan pero no se emplean comúnmente en Tacuapan donde no se especifica tanto la manera (dirección) de cortar. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx ewiwita \lx_cita ewiwita \lx_var General \ref 01951 (duda) CSC usaría tikwiwitah et \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.frijol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cosechar frijol arrancando las plantas (se aplica al frijol negro, ti:ltiket que es rastrero) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta tia:tih tiewiwitatih, chika:wak a n' toew. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana vamos a ir a cosechar frijol, ya están maduros nuestros frijoles. \fr_son 01951-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref eteki \raiz e \raiz wita \nsem El verbo eteki se aplica sólo a la cosecha de frijol que son de especies no trepadoras como ti:ltiket. El proceso de arranque se da cuando la mayoría de los ejotes están maduros. En esta cosecha se obtienen granos maduros, ejotes con granos y ejotes sin grano. Las hojas y tallo se regresan al campo para que sirva como abono. \dt 20/Apr/2021 \lx exo:ema:nchalawih \lx_alt exo:yema:nchalawih \lx_alt exo:ema:nchalawihkowit \lx_alt exo:yema:nchalawihkowit \lx_cita exo:ema:nchalawih \lx_var General \ref 04919 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosea.Inga.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Inga punctata Willd., árbol de la familia Leguminosae : Mimosoideae. Se considera como un tipo de chalawih. Sus frutos son comestible y su madera se usa para leña. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n exo:yema:nchalawih kwali se: kikwa ke:man chika:waya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El exo:ema:nchalawih se puede comer cuando ya están maduros. \fr_son 04919-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \sem Planta \raiz exo: \raiz ema:n \raiz chalawih \dt 24/Jan/2022 \lx e:yi \lx_cita e:yi \lx_var General \ref 04701 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tres \catgr Adj-cuant \deriv \sig tres \sig_var General \fr_n E:yi xiwit kipiaya ya i:n pili ihwa:k tasekwetsik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Tenia tres años este niño cuando cayó la helada. \fr_son 04701-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (en plural : e:yi:n) tres \osten para seres animados \sig_var General \fr_n Ya:lwa katka e:yi:n nota:ke:walwa:n wa:n a:man ma:kwi:limeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer eran tres mis trabajadores y ahora son cinco. \fr_son 04701-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:yi \nsem El uso del plural e:yi:n se usa solamente para seres animados como personas y animales. \dt 24/Jan/2022 \lx e:yi:n \lx_cita e:yi:n \lx_var General \ref 06939 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj-cuant \deriv \plural Entrada plural \vease e:yi \raiz e:yi \nmorf La palabra e:yi:n es la forma plural del número e:yi utilizado solamente para humanos. \nota Checar si se utiliza solamente para humanos. \dt 15/Aug/2018 \lx eyoh \lx_cita eyoh \lx_var General \ref 04532 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.frijoles \catgr Adj \deriv \sig con muchos frijoles, sean enteros o molidos \osten particularmente dicho de los tlayoyos que tienen mucho frijol molido encima o tamales con mucho frijol \sig_var General \fr_n Nikchihchi:wati pi:ksa. Nikowak miak exo:t, nikwelita mah kwaltsi:n eyoh n' tamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a preparar tamales de frijol. Compré muhos ejotes, a mi me gustan los tamales con mucho frijol. \fr_son 04532-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \dt 24/Jan/2022 \lx e:yo:pan \lx_cita e:yo:pan \lx_var General \ref 00950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.tres.días \catgr Adv-tiempo \infl \sig en o hace tres días del presente \osten esto es, el día de después de pasado mañana o antes de anterier \sig_var \fr_n Ya:lwa wa:lahka noa:wi mitste:mo:ko wa:n kihtowa ke koma:mo wel wi:tse wi:pta mitsitaki:w e:yo:pan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer había venido a buscarte mi tía y dice que si no puede venir mañana vendrá a visitarte en tres días. \fr_son 00950-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e:yi \nota Checar diferencia entre e:yo:pan y na:wio:pan \dt 19/Apr/2021 \lx eyowa \lx_cita eyowa \lx_var General \ref 00859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnarse.de.frijoles \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig impregnarse o llenarse de buena cantidad de frijoles cocidos \osten la masa que se usa para hacer tamales pintos \sig_var General \fr_n Tikchi:watih tamal, kwaltsi:n xikma:po:lo, mah kwaltsi:n eyowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vamos a preparar tamales, bate bien la masa con las manos, que se revuelvan bien los frijoles (entre la masa). \fr_son 00859-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz e \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx fie:roh \lx_cita fie:roh \lx_var General \ref 05860 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el fiero \glosa feo \catgr Adj \deriv \sig feo \osten personas, animales, objetos, una actividad \sig_var General \fr_n Seki ta:kameh tata:lwihkeh nomi:lah wa:n ye:kfieroh sah kichi:wkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Unos señores aterraron mi milpa pero lo hicieron muy feo (la aterrada). \fr_son 05860-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 12/May/2020 \lx fiska:lti \lx_cita fiska:lti \ref 08232 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx gachupi:n \lx_alt achopi:n \lx_cita gachupi:n \lx_var General \ref 05586 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Balsaminaceae.Impatiens.walleriana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Impatiens walleriana Hook. f., planta cultivada y escapada de la familia Balsaminaceae, en español local se llama 'gachupín'. Hay dos tipos que difieren por el color de las flores, rosas fuerte y clara, moradas y blancas, se usan como forraje verde para los cerdos. \sig_var General \fr_n Seki pitsomeh kikwah n' gachupi:nxiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Algunos cerdos comen las hojas del gachupín. \fr_son 05586-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \nsem Generalmente la gente no distinguen por un calificativo entre los varios colores de achopi:n aunque claramente reconocen que ha variantes según color. \dt 12/Apr/2022 \lx gascajón \lx_cita gascajón \ref 08628 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx guaji:teh \lx_cita guaji:teh \lx_var General \ref 05419 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease sirue:lah simarró:n \sem Planta \nsem Parece que puede haber una confusión entre el nombre en náhuatl para el Gliricidia sepium (Jacq.) Walp. y Spondias purpurea L. En general el nombre para el primero es kwakwi:teh y para el segundo es sirue:lah simarró:n. Sin embargo, un asesor que sabe mucho de plantas una vez llamó a un Spondias purpurea L. guaji:teh. Es muy probable que se confundió por lo similar de las hojas de cada árbol y que solamente hay dos términos: kwakwi:teh y sirue:lah simarrón. \dt 02/Sep/2020 \lx ichchioh \lx_cita ichchioh \lx_var General \ref 06264 (duda) no aparece en el corpus, parece ser ichyoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.fibra \catgr Adj \deriv \sig con fibra \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomorra:l ka:n nikwiktok nohma ichchioh ok, moita ke yankwik. Ne:chtayo:kolih nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi morral no lo he estrenado, todavia tiene fibra (puntas salidas del hilo de la fibra), se ve que es nuevo. Me lo regaló mi hermano. \fr_son 06264-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ich \dt 08/Feb/2022 \lx ichkapxiwit \lx_alt ichapxiwit \lx_cita ichkapxiwit \lx_var General \ref 00364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el xkapa' (totonaco); xiwit \glosa Selaginellaceae.Selaginella.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Selaginella spp, plantas de la familia Selaginellaceae; son malezas sin uso alguno \sig_var General \fr_n Nota:lpan telonkak yo:n ichkapxiwit. Nika:wtok mah onka wa:n ihwa:k nitawi:tekis nimolwia ke poliwis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay mucho ichkapxiwit en mi terreno. Estoy dejando que crezca y cuando chapee yo creo que va a desaparecer. \fr_son 00364-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ichkap \raiz xiw \nsem Hay dos colectas de Selaginella que parecen clasificarse con el mismo nombre en náhuatl. El 1148 muchas personas conocían como ichkapxiwit, el 1196 Rubén Macario llamó ichapxiwit. Parece que las dos colectas son de la misma especie y que ichapxiwit es una variación a ichkapxiwit. \nmorf El nombre proviene del totonaco xkapa' y la creencia que para evitar que a uno se le suban las garrapatas en el campo debe llevar Selaginella en los bolsillos a ir al campo. En totonaco de Zongozotla, aunque existe este uso medicinal o preventativo, la planta misma se llama xma:saqa lu:wa', literalmente 'su.nido serpiente'. \nota Eleuterio Gorostiza quedó con la duda de que esta planta puede ser lo mismo que el ichkapxiwit, que es otro tipo de Selaginellaceae. Sin embargo, parece que aunque algunos dicen ichapxiwit Rubén Macario ichapxiwit y aplica este nombre a dos tipos de Selaginellaceae, tanto la colecta 1148, que reconocen muchos con este nombre, y otro, el 1196, que no es tan conocido con este nombre. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx ichkat \lx_cita ichkat \lx_var General \ref 00845 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Gossypium.hirsutum \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig algodón \osten en referencia a las fibras de la planta o bien el algodón ya elaborada \sig_var General \fr_n Xiki:xti n' nexko:mit pero xikwi okse: tasa:l de ichkat porque yo:n tein tikpia tsotsoliwis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Saca la olla de nixtamal pero usa otra tela de algodón (para agarrarlo de las agarraderas por lo caliente) porque ese que tienes en la mano se va a deshacer (con el fuego). \fr_son 00845-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Gossypium hirsutum L, y quizá otras especies del mismo género, de la familia Malvaceae. Antes se cultivaba para aprovechar los frutos que da el algodón que se utilizaba para hilar y tejer prendas. \sig_var General \fr_n Kihtowah n' ta:tahtsitsi:n ke ne: wehka:w nochi:n kito:kayah n' ichkat, ihwa:k a:mo monamakaya n' tilmah plaza. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen los señores (viejos) que en aquel tiempo todos sembraban árboles algodón, en ese entonces no se vendía la ropa en la plaza. \fr_son 00845-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Ovis aries, mamífero de la familia Bovidae, subfamilia Caprinae, llamado en español 'borrego'. En las partes altas se cría para aprovechar su carne y pelo. \sig_var General \fr_n Ne ahkwa:kopa ka:mpa kachi tasese:ya miak tokni:wa:n kinimpiah ichkameh, kiniskaltiah porin ininihwiyo ika kichi:wah a:ya:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por allá arriba (sur) donde hace más frío muchas personas tienen borregos, los crían porque con su lana hacen cobijas. \fr_son 00845-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ichka \sem Comestible-animal \sem Animal-mamífero \sem Artesanía \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref ichkat \raiz ichka \ency Grabación \nmorf Se puede posesionar ichkat pero es mucho más común la forma posesionada con el sentido de 'borrego' : noichkawa:n 'mis borregos'. Nótese que no se pierde la /i/ epentética inicial. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ichkat itahta:y \lx_cita ichkat itahta:y \lx_var General \ref 06902 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ichkat \raiz ichka \raiz tah \dt 15/Aug/2018 \lx ichkatemoxa:wa \lx_cita ichkatemoxa:wa \lx_var General \ref 01568 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ocotea.sp \catgr Sust \deriv \infl \sig Ocotea \sig_var General \fr_n HSO-- ¿Ka:nika n' más mochi:wa yo:ni? JVC-- Pos neh nikitani nika:n, mochi:wa sayoh ke:meh nika:n, itech tepe:t ka:mpa a..., nika:n A:tpoliwi. Itech n' tepe:t ompa mochi:wa, se: kita yo:n, pero we:ikowtah a:mo se: kita yoni. HSO-- A:mo semi. JVC-- A:mo mochiwa, mochi:wa nikahkwí:n tehtepe:tah, nika:n ahko ne..., Tasalol..., Tasalo:lpan no: mochi:wa. HSO-- Mm. JVC-- No: mochi:wa yo:n, neli a:mo we:i kowit mochi:wa tepi..., tsikitsi:n sah, ihkwí:n sah de toma:wak mochi:wa. Ke:mah pero, pero para, para kowtati:l ye:kkwaltsi:n, ye:kahkoktik mas[ki] xoxowik se:, se: 'kwiti wa:n a:mo eti:k. HSO-- Ahkoktsí:n, ke:mah. Ne: ¿kan [tik]mati yo:n ke:maniá:n xo:chiowa ox no: teyowa? Ox .... JVC-- Ke:mah, pos que tal de wa:kik más, más ahkoktik, yehwa yo:n niki:xmattok n' ichkatemoxa:wa \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- ¿En que lugar abunda más eso (ichkatemoxa:wa)? JVC-- Pues yo lo he visto por acá en, nada más se da por acá como, en los cerros donde …, por acá por A:tpoliwi. En el cerro ahí ve uno que abunda, pero en los montes grandes no lo encuentra uno. HSO-- No mucho. JVC-- No se da, se da por acá por los cerros por acá arriba de Tasalol…, también se da por Tasalo:lpan. HSO-- Mm. JVC-- También se da ese, no se hace árbol grande un poc…, es chico, se hace nada más de este tamaño de grueso. Si pero, pero para, para leña es muy buena, aunque sea verde es liviana, uno, uno lo va a traer y no pesa. HSO-- Es muy livianito, sí. Este ¿no sabes cuando florea o si acaso también se le salen frutos? JVC-- Si, si se secó es más, más ligero. Eso es lo que sé del ichkatemoxa:wa. \fr_son 01568-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-24-i | 128.827, 166.546 \sem Planta \raiz ichka \raiz te \raiz xa:wa \dt 15/Apr/2021 \lx ichkatemoxa:wakowit \lx_alt ichkatemoxa:wa \lx_cita ichkatemoxa:wakowit \lx_var General \ref 01134 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Ocotea.macrophylla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ocotea macrophylla Kunth, árbol de la familia Lauraceae \sig_var General \fr_n Yo:n ichkatemoxa:wakowit kwali se: kikwi para kowtati:l. Niman se: kii:xmati ta: telsenka tohmioh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de Ocotea macrophylla (ichkatemoxa:wakowit) se puede usar para leña. Se le reconoce luego porque tiene mucha pubescencia. \fr_son 01134-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz ichka \raiz temoxa:wa \raiz kow \nmorf La etimología de este nombre de árbol no es claro. Obviamente tiene las raices ichka 'algodón' y kow 'árbol', pero la morfología de la secuencia temoxa:wa no es obvio y por el momento no se ha registrado en la entrada. \dt 25/May/2021 \lx ichkosta:l \lx_cita ichkosta:l \lx_var Tzina \ref 00187 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ichti; costal \glosa Costal de \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig costal \osten hecho de henequen \fr_n Technawatihkeh mah tikte:maka:n itech ichkosta:l n' tokahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_e Nos indicaron que el café lo guardemos en costal de fibra. \fr_son 00187-01_elab-pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ich \nsem En San Miguel Tzinacapan conocen tanto a la bolsa de fibra como la de plástico como 'costal' y usan ich para distinguir el uno del otro. En Tacuapan solamente se conoce el de fibra como kostal y el otro como bolsa. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx ichkwa \lx_cita kichkwa \lx_var General \ref 07141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cavar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escarbar tierra empezando donde desemboca el tunel de (la tuza, con el fin de matarlo o asustarlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niow nikichkwati se: tuza kite:xi:ntok nomi:l wa:n wel a:man xi:lo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ir a escarbar el tunel de una tuza (descomponiéndolw su hábitat), está tumbando las matas de mi milpa y justo está jiloteando. \fr_son 07141-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig desenterrar (un tuber como camote, cacahuate, yuca para cosecharlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kichkwa kakawat, wi:pta kitewa:tsas wa:n kinamakati:w domingo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá esta desenterrando cacahuate para cosecharlo, pasado mañana lo va tostar y el domingo lo va ir a vender. \fr_son 07141-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tachkwa) escarbar (con pico) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kameh tachkwah ka:mpa kichihchi:watih i:n yankwik tio:pan. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esos señores están escarbando donde van a construir la nueva iglesia. \fr_son 07141-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichkwi \dt 05/Apr/2022 \lx ichkwi \lx_cita tahtachkwi \lx_var General \ref 00492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse.capa.de.tierra \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aflojarse y desgastarse la capa superior de tierra \osten por el efecto de alguna actividad particularmente la de barrer \sig_var 1-Xalti \fr_n Nocha:n ihichkwi n' ta:l ke:man nitachpa:na. Yeh ika nochipa nitaaha:wia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi casa se desgasta la capa superior de tierra cada vez que barro, por eso siempre rocío agua (antes de barrer). \fr_son 00492-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ka:mpa pe:wa moohtia n' a:ohpana:t pe:wa tahtachkwi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Donde empieza a canalizarse el agua pluvial se empieza a desgastar la tierra. \fr_son 00492-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichkwi \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx ichkwilia \lx_cita ne:chichkwilia \lx_var General \ref 01611 (duda) es más común usar ichkwa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excarbarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig excarbar (p. ej., un pozo, fosa, zanja) en beneficio o perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomi:lah nikto:kka seki kowkamoh. Se: okichpil ne:chichkwilih wa:n kiwi:kak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa habia sembrado yuca. Un muchacho la excavó para robarmelo y se la llevó. \fr_son 01611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig desenterrar (p. ej., camotes, tubers) en beneficio o para \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chichikwili:ti seki kowkamoh!, nikmanas ok. Mo:sta niknamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Vé a cosechar yuca para mi (escavando la tierra para sacarlo), todavia lo voy a hervir. Mañana lo voy a ir a vender. \fr_son 01611-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig escarbar tierra empezando donde desemboca el tunel de (la tuza, con el fin de matarlo o asustarlo) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chichkwili:ti se: tuza nomi:lah! Nimitstaxta:wi:s. Ye:kmiak nomi:l kite:xi:n ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Vé a escarbar el tunel de la tuza en mi milpa (para matarlo)! Te voy a pagar. Ya tumbó muchas matas de mi milpa. \fr_son 01611-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichkwa \dt 15/Apr/2021 \lx ichpo:chilama \lx_cita ichpo:chilama \lx_var General \ref 02747 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pava.primeriza \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pavipollo primeriza (que no ha empollado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikte:k a noichpo:chilama, nikta:lilih mahtak itewa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer ya eché a mi pava primeriza para que empollara, le puse diez de sus huevos. \fr_son 02747-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \sem Comestible-animal \semxref to:tolin \semx_tipo Comparar \semxref ilama \raiz ichpo:ch \raiz ilama \nota Checar ichpo:chilama. \dt 31/May/2021 \lx ichpo:chnanakat \lx_cita ichpo:chnanakat \lx_var General \ref 04767 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hongo todavia no identificado \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Hongo \raiz ichpo:ch \raiz naka \nota Hace falta investigar cómo es el hongo para poder hacer las frases. Ninguno de los asesores sabían de este hongo. \dt 17/Dec/2018 \lx ichtaka \lx_cita ichtaka \lx_alt ixtaka \ref 08162 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ichtaka \lx_cita moichtaka \ref 01247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa amante \catgr \infl \sig amante (que sea hombre o mujer) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 21/Mar/2021 \lx ichtakae:wa \lx_cita kichtakae:wa \lx_alt ixtakae:wa \ref 07887 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 03/Jul/2017 \lx ichtakakwa \lx_alt ixtakakwa \lx_cita kichtakakwa \lx_var General \ref 00461 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.a.escondidas \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comer a escondidas \osten cualquier cosa comestible \sig_var General \fr_n Ne: okichpil achto de ahsis n' icha:n mota:lia wa:n ompa kii:chtakakwa tein mokowilia para a:mo kinwa:ntis n' iikni:wa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese niño se sienta en el camino antes de llegar a su casa y ahí se come a escondidas sus dulces para no convidarles a sus hermanos. \fr_son 00461-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig morder sin ladrar, sin avisar \osten un perro a un ser humano, sin gruñir como de aviso \sig_var General \fr_n Pedro iitskwin te:ichtakakwa. A:mo ompakahkwí:n ximohti:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El perro de Pedro muerde sin ladrar (esto es sin corretear, ni ladrar). No caminen por allí. \fr_son 00461-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- como infijo : ichtakatakwa) comer (una comida completa) a escondidas o en secreto \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t ichtakatakwa tikote:noh. Pi:na:wa takwa:s sente:i:xte:noh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer come (su comida completa) a escondidas cerca del fogón. Le da pena comer enfrente de los demás. \fr_son 00461-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichtaka \raiz kwa \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx ichtakakwalia \lx_cita ne:chichtakakwalia \lx_alt ixtakakwalia \lx_var General \ref 07220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.a.escondidas \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig comer (algo) a escondidas de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: itskwinti kostik nochipa ne:chininichtakakwalia n' pio:temeh. Ya:lwa nikpihpiak wa:n nikitak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un perro amarillo siempre se come a escondidas los huevos de mis gallinas. Ayer lo aceché y lo vi. \fr_son 07220-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichtaka \raiz kwa \dt 05/Apr/2022 \lx ichtakanamaka \lx_alt ixtakanamaka \lx_cita kichtakanamaka \lx_var General \ref 01580 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.a.escondidas \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender a escondidas \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil nochipa kii:xtakanamaka tao:l wa:n a:mo ke:man ne:chmaka n' tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija siempre vende maíz a escondidas y nunca me da el dinero. \fr_son 01580-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichtaka \raiz namaka \dt 15/Apr/2021 \lx ichtakano:tsa \lx_alt ixtakano:tsa \lx_cita kichtakano:tsa \lx_var General \ref 01921 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hablar.discretamente.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hablarle discretamente a (alguien, p. ej., para que no escuche otro) \fr_n Xikichtakano:tsa ne: siwa:pil. ¡Mah a:mo kikaki n' ii:kni:w, koma:mo kwala:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Háblale discretamente a esa señorita. ¡Qué no escuche su hermano, de lo contario (esto es, si te escucha) se va a enojar. \fr_son 01921-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichtaka \raiz no:tsa \dt 20/Apr/2021 \lx i:chtakapili \lx_cita i:chtakapili \lx_var \ref 05172 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hijo.ilegítimo \catgr Sust \infl N1 \sig hijo concebido fuera del matrimonio por un padre no reconocido publicamente como padre \osten \sig_var General \fr_n Ne: okichpil we:ia wa:n a:mo a:kin kimati a:koni ita:t. Nochi:n kihtowah ke se: ichtakapili. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño ya está grande y nadie sabe quien es su padre. Todos dicen que es un niño concebido fuera del matrimonio. \fr_son 05172-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chtaka \raiz pili \dt 11/Apr/2022 \lx ichtakatapowia \lx_cita kichtakatapowia \lx_alt ixtakatapowia \ref 07886 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ichtakawia \lx_alt ixtakawia \lx_cita kichtakawia \lx_var General \ref 05582 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.sorpresivamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tomar por sorpresa \osten a alguien, p. ej., al llegar sin previo aviso \sig_var General \fr_n Wa:n no: te:ichtakawia yo:n, komo timometskwi:ltih yo:n no: mitstipi:ni:s. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Y también toma la gente de sorpresa (en este caso hablando de una planta urticante), si lo alcanzas a rozar con la pierna esa también te va a picar. \fr_son 05582-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-14-b | 760.975, 764.395 \raiz ichta \dt 12/Apr/2022 \lx ichteki \lx_cita kiichteki \lx_var General \ref 06413 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa robar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig robar (generalmente objetos aunque también a niños) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ke ne: ta:kat tein ne: tayewalohti:nemi kiichteki piomeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que ese hombre que anda rondando allí, se roba las gallinas. \fr_son 06413-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichteki \nsem Para la acción de hacer fugar o fugarse con una muchacha (para casarse con ella) se usa el verbo choltia (transitivo) y cholowa (intransitivo), para referirse a la acción de fugar de la muchacha. \dt 08/Feb/2022 \lx ichtekilia \lx_cita ne:chichtekilia \lx_var General \ref 04594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa robarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig robarle \osten algo a alguien \sig_var General \fr_n Tayowak ne:chichtekilihkeh se: we:wehcho wa:n mo:sta niknamakaskia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Anoche me robaron un guajolote y mañana lo iba a vender. \fr_son 04594-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichteki \dt 24/Jan/2022 \lx ichti \lx_cita ichti \lx_var General \ref 07458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ixtle \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ixtle \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkowili se: kilo lazo de ichti. Yo:n plástico ka:n nikwelita moxola:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Comprame un kilo de lazo de ixtle!. El de plástico no me gusta porque se resbala (p. ej., al hacerle un nudo). \fr_son 07458-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ich \dt 10/Sep/2020 \lx ihchayaka \lx_cita ihchayaka \lx_var General \ref 07883 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ihchayakani \lx_cita ihchayakani \lx_alt chachayakani \lx_var General \ref 02845 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Papilionoideae.Crotalaria.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease a:a:yakach \sem Planta \raiz chaya: \dt 03/Jun/2021 \lx ihchiki \lx_cita kihchiki \lx_var General \ref 02761 (duda) para CSC no le encuentra sentido al primer significado porque restregar es diferente a decir que así se le saca filo a un machete \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle filo (p. ej., a un cuchillo, machete) al tallar la borde (generalmente con piedra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ne: tet weli ompa se: kiihchiki se: ilapo. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En esa piedra se puede sacarle filo al machete. \fr_son 02761-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moihchiki) frotarse (contra) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: itskwinti ye:ksokioh wa:n itech moihchiktiki:s nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquél perro está muy enlodado y se pasó a frotarse contra (la ropa) de mi niño. \fr_son 02761-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ihtiihchiki \semx_tipo Comparar \semxref tahchiktet \raiz ihchiki \dt 14/Jul/2021 \lx ihchinowa \lx_cita tahchinowa \lx_var General \ref 06230 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemar.rastrojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- : tahchinowa) quemar rastrojo en el campo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nitahchinoh, mo:sta nikto:kati chi:l wa:n et. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer quemé el rastrojo, mañana quiero sembrar chile y frijol. \fr_son 06230-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xo:taltia \raiz chinV \nmorf El verbo ihchinowa ocurre solamente con el objeto no referencial ta-. Para transitivo con objeto referencial, se utiliza chichinowa. \dt 08/Feb/2022 \lx ihchinowa \lx_cita tahchinowa \lx_var General \ref 00280 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemar \catgr V2 \deriv \vease tahchinowa \semx_tipo Comparar \semxref chichinowa \raiz hchino \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx ihchinowilia \lx_cita tahchinowilia \lx_var General \ref 07238 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarle.hierba \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : ne:chtahchinowilia) quemar para (alguien) los restos de hierba después de haber limpiado en el terreno (generalmente del mismo beneficiado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikyo:le:wati mokni:w mah ne:chtahchinowili:ti mo:sta. Sábado nikneki nikto:kas et wa:n chi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a pedir a tu hermana para que vaya a quemar los restos de hierba (en mi terreno) mañana. El sábado quiero sembrar frijol y chile. \fr_son 07238-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chinV \nmorf La raíz chinowa existe en dos formas (lo mismo para el aplicativo chinowilia. La primera, con objeto referencial, se reduplica sin /h/ : chichinowa. La segunda, con objeto no referencial ta- ocurre sin reduplicación y con /h/ inicial: tahchinowa del verbo ihchinowa. \dt 05/Apr/2022 \lx ihixka \lx_cita te:ihixka \lx_var General \ref 08059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ardor \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ihkak \lx_cita ihkak \lx_var General \ref 01914 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parado \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig parado (una persona que no está caminando) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ihkak se: ta:kat, ait a:koni kichia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allí está parado un hombre, quien sabe a quien espera. \fr_son 01914-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ihkatok \raiz ihka \dt 20/Apr/2021 \lx -ihkak \lx_cita ko:nihkak \lx_var General \ref 03424 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.parado \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \fr_n Xiktsoyo:ni:s n' et ke:man tiehkos, yo:n ko:nihkak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pon a freir los frijoles cuando llegues, estos que están en la olla. \fr_son 03424-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihka \nmorf Es más común usar la forma ihkak 'parado' (equivalente al estativo ihkatok) pero la forma ihka si existe como una forma modal: mah ihka aunque aquí también es más común mah ihkato. \dt 14/Jul/2021 \lx ihkatok \lx_cita ihkatok \lx_var General \ref 07789 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.parado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar parado y sin movimiento hacia adelante (una persona que no está caminando) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ihkatok se: siwa:t, a:mo te:no:tsa sayoh te:ita sah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá está parada una mujer, no le habla a nadie, nomás lo mira a uno. \fr_son 07789-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig estar en pie (un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomi:lah ihkatok se: tsapot nochipa ta:ki. Se: xiwit kinekia kite:ntekis a nota:kaw wa:n ka:n nika:wilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa hay un árbol de mamey que produce todos los años. Hace un año mi esposo ya lo quería tumbar y no se lo dejé. \fr_son 07789-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ihkak \raiz ihka \dt 22/Sep/2020 \lx ihkaya:wa:ki \lx_cita ihkaya:wa:ki \lx_var General \ref 00834 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.parado(árbol) \catgr V1 \infl Clase 4 \sig secarse estando parado, poco a poco perdiéndose las hojas y secándose el tronco \osten árboles \sig_var General \fr_n AND-- Ke:masá: moyo:kolia wa:ki tak yo:n a:it ton kipasarowa. De chika:waya. JVC--Tak ihkatoya:wa:ki sah de chika:waya. Ke:mah eski. AND-- De chika:waya pero de wa:ki pos nochi ma:xi:ni a. JVC-- Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- A veces se seca por si sola (hablando del Damburneya salicifolia (Kunth) Trofimov & Rohwer) quien sabe que le pasa. De que se hace viejo. JVC-- Pues se seca nada más estando parado de que se hace viejo. Quizá si. AND-- De que ya se hace viejo pues todas sus hojas se le caen. JVC-- Si. \fr_son 00834-01_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2011-07-22-o | 172.56, 180.908 \raiz ihka \raiz -ya:n \raiz wa:ki \dt 23/Mar/2021 \lx ihkiti \lx_cita kihkiti \lx_var General \ref 07460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tejer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tejer (una prenda, con hilo o estambre en un telar de cintura) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t mo:stah kihkiti wi:pi:lmeh wa:n iokichpil kinnamaka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer teje huipiles todos los días y su hijo se los vende. \fr_son 07460-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkiti \nota Hay que checar que es el objeto de ihkiti, si es la prenda tejida, el telar con los hilos tendidos o bien los dos, con dos significados diferentes. \dt 11/Apr/2022 \lx ihkitilia \lx_cita kihkitilia \lx_var General \ref 01450 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tejerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tejer (algo) en telar de cintura para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomoná:n miak taman weli kihkiti, nosiwa:w kilwih mah kihkitili se: wi:pi:l tosiwa:pil. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi suegra sabe tejer muchas cosas, mi mujer le encargó que le tejiera un huipil a nuestra hija. \fr_son 01450-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihki \dt 04/Apr/2021 \lx ihkochin \lx_cita ihkochin \lx_var General \ref 06296 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gusano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gusano (p. ej., los que comen la fruta, los que salen de la putrefacción de carnes, los que salen de los troncos de árboles) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwah se: xokot wa:n ka:n nikitak nikwa iwa:n se: ihkochih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me comí una naranja y no me fijé que me la comí con un gusano. \fr_son 06296-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz ihkoch (?) \dt 18/May/2020 \lx ihkochin \lx_cita ihkochin \lx_var General \ref 06802 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larva \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larva, gusano,, nombre genérico al estado larvario de varios insectos \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech i:n xiwit mochi:wkeh miak ihkochimeh, kima:tami:ti i:n kwowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En esta hierba nacieron muchos gusanos, le van a acabar las hojas a esta planta. \fr_son 06802-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ihkoch \dt 31/May/2020 \lx ihkochiowa \lx_cita ihkochiowa \lx_var General \ref 06363 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agusanarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig agusanarse (una fruta); llenarse del tipo de gusano llamado ihkochin \sig_var 1-Tzina \fr_n Iksá: ke:meh a:man ihkochiowa n' kowtsapot wa:n a:mo semi kinekih kikowaskeh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces en esta temporada el mamey se agusana y ya no lo quieren comprar mucho. \fr_son 06363-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkoch \dt 08/Feb/2022 \lx ihkochwia \lx_cita kiihkochwia \lx_var General \ref 07378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agusanar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \plural Agente plural solamente \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agusanar (p. ej., moscos de la familia Calliphoridae a carne, un animal muerto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktamo:tati ne: itskwinmeke:t koma:mo ampó:n kiihkochwi:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a tirar ese perro muerto, de lo contrario ahí se va a llenar de gusanos. \fr_son 07378-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkoch \nmorf Como varios verbos que indican acciones, generalmente infestaciones o ataques, de animales pequeños sobre o contra un objeto, el verbo ihkochwia existe solamente con sujeto de 3a persona plural y la traducción, como otros verbos de este tipo, es como un pasivo: 'ser atacado por gusanos'. \dt 07/Apr/2022 \lx ihkochwia \lx_cita kihkochwiah \lx_var General \ref 03533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrir.de.gusanos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig cubrir de gusanos o huevecillos \osten \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ihkoch \nmorf Este verbo y otros parecidos ocurren solamente con agente de 3a persona y el objeto gramatical es el afectado, que se cubre de los bichos indicados. \dt 08/Oct/2018 \lx ihkochyoh \lx_cita ihkochyoh \lx_var General \ref 04559 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agusanado \catgr Adj \deriv \sig agusanado \osten una fruta como mamey, naranja, con el tipo de gusano que se mete adentro \sig_var General \fr_n I:n tsapot telihkochyoh ya, a:mo niman kitekkeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Estos zapotes ya están muy agusanada, no la cosecharon luego. \fr_son 04559-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkoch \dt 24/Jan/2022 \lx ihkochyo:tia \lx_cita kihkochyo:tia \lx_var General \ref 01913 (duda) el ejemplo está bien pero también se pudo usar ihkochyowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.agusanarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar (p. ej., los truenos, rayos) que se agusane \osten frutos, carne \sig_var 1-Tzina \fr_n Nowe:ina:n kihtowa ke ke:man pe:wa tatikwi:ni, yehwa ya kiihkochyo:tia n' kowtsapot. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi abuelita dice que cuando empieza a tronar, es lo que provoca que se agusanen los mameyes. \fr_son 01913-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkoch \ency Grabación \nsem Es muy comentado en la región que los truenos de los rayos provocan que se agusanen el mamey, pero no otros frutos. \nota Grabar \dt 20/Apr/2021 \lx ihkopi \lx_cita ihkopi \lx_var General \ref 02964 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerrar.ojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cerrar el ojo \sig_var General \fr_n Tikpia se: tewti itech moi:xtolo, a:mo xiihkopi, mah niki:xti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes una basurilla (dentro de tu ojo), no lo cierres, para que lo saque. \fr_son 02964-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkopi \dt 26/Jul/2021 \lx ihkopilia \lx_cita kiihkopilia \lx_var General \ref 00077 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerrarle.ojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \deriv Aplicativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0+senta- \sig cerrarle el ojo \osten para hacerle señal o para mostrar un disgusto, para coquetear a alguien \sig_var General \fr_n Kwala:ntok mopili. Ke:man niehkok ne:chihkopilih wa:n a:mo ne:chno:tsak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo está enojado. Cuando llegué me cerró los ojos y no me habló. \fr_son 00077-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkopi \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx ihkoyoka \lx_cita ihkoyoka \lx_var General \ref 01313 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emitir.zumbeo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig emitir un sonido como zumbeo desde adentro \sig_var 1-Xalti \fr_n Nota:lpan, tatampa pano:tok a:t, se: kikaki ihkoyokatok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi terreno hay agua corriendo por debajo de la tierra, se escucha como un zumbeo (el paso del agua desde adentro). \fr_son 01313-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig producir un sonido de agua corriendo \osten las olas del mar, los rápidos de un río \semx_tipo Comparar \semxref kokoyoka \raiz ih \raiz koyo: \dt 24/Mar/2021 \lx ihkwania \lx_cita kihkwania \lx_var General \ref 00886 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mover \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mover; quitar \osten de un lugar a otro, para poner en otro lugar \sig_var General \fr_n ¡Xikihkwani i:n kowtatapa:n, xiksa:lo ne: kaltampa!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quita esta leña, estíbala abajo del techo!. \fr_son 00886-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mihkwania) moverse; quitarse \osten de un lugar \sig_var General \fr_n ¡Ximihkwani! ¡A:mo a:mpó:n xieto! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quítate (de donde estás)! ¡No estés allí! \fr_son 00886-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moihkwania) hacerse una limpia \osten con una veladora que se lleva a un curandero para que haga la curación \sig_var General \fr_n Xikowa se: tane:x wa:n nochi ika ximoihkwani para nika:wili:ti:w notota:t mah mitsno:tsa xa: timomowtihtok wa:n yeh ika a:mo tiwe:itakwa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Compra una veladora y te haces una buena limpia en todo tu cuerpo para ir a dejárselo a mi tío lejano y que te haga una llamada espiritual, quizá tienes susto y por eso no comes bien. \fr_son 00886-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkwani \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx ihkwanilia \lx_cita kiihkwanilia \lx_var General \ref 05996 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.del.lugar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig moverle de un lugar a otro; quitarle \osten p. ej., algo que estorba, que puede ser pisado en beneficio o perjucio de alguien \sig_var General \fr_n ¡A:koni ne:chihkwanilih seki noa:mawa:n i:n me:sahpan nikinta:lihtoya! ka:n nesih wa:n nikinkwisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quién quitó unos documentos míos que tenía puestos sobre esta mesa! No aparecen y los necesito. \fr_son 05996-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ahchi:waltia \raiz ihkwa \dt 03/Feb/2022 \lx ihkwani:ltia \lx_cita kiihkwani:ltia \lx_var General \ref 07199 (duda) no aparece en el corpus, quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.quitar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a quitar o mover (algo, de un lugar o otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n nechihkwani:ltih ikow kite:ntoya kalte:noh, kihtowa ke ompa kite:matih xa:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me se hizo quitar la leña que tenía puesto en el patio de la casa, dice que ahi van a echar arena. \fr_son 07199-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ahchi:waltia \raiz ihkwa \dt 05/Apr/2022 \lx ihkwiliwtok \lx_cita ihkwiliwtok \lx_var General \ref 01924 (duda) para el primer ejemplo, usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.escrito \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar escrito \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikahsik se: a:mat ne: kalte:noh wa:n niki:xkalakih ne: wapaltsa:lan. ¡Xikita toni ihkwiliwtok! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Encontré un papel afuera de la casa y lo guardé entre las tablas. ¡Lee lo que está escrito! \fr_son 01924-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal larga : ta:tahkwiliwtok) estar rayoneado \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokali:ka:n telsenka ta:tahkwiliwtok, miak pi:pil ompa ma:wiltiah wa:n yehwa:n ta:tahkwilowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás de mi casa (la pared) esta rayoneado, muchos niños juegan allá y ellos rayonean. \fr_son 01924-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkwilV \dt 20/Apr/2021 \lx ihkwilowa \lx_cita kihkwilowa \lx_var General \ref 05827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escribir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig escribir \osten algo en particular, o bien en general \sig_var General \fr_n I:n pili weli kihkwilowa ya n' ito:ka:y wa:n ekin e:yi me:tsti momachtihtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño ya puede escribir su nombre y apenas lleva tres meses estudiando. \fr_son 05827-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig registrar, inscribir, apuntar \osten p. ej., registrar un niño al nacer en el registro público; inscribir o apuntar el nombre de un voluntario en una lista \sig_var General \fr_n Mah se: me:tski:sa i:n pili wa:n tikihkwilo:ti:wih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Que cumpla un mes este bebé y lo iremos a registrar. \fr_son 05827-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo moihkwilowa) casarse por lo civil \osten registrándose en el registro civil \sig_var General \fr_n Nokni:w mona:mikti:ti chiko:mea:man, a:man yahkeh moihkwilo:toh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano se va a casar por la iglesia dentro de ocho dias, ahora se fueron a registrar por lo civil. \fr_son 05827-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \semx_tipo Comparar \semxref a:matalia \raiz ihkwilV \dt 03/Feb/2022 \lx ihkwilowilia \lx_cita ne:chihkwilowilia \lx_var General \ref 04914 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escribirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig escribir para; tomar notas para \osten p. ej., lista, carta, documento para alguien que quizá no sabe escribir, o no le alcanza el tiempo; \sig_var General \fr_n Notamachtihka:w ne:chihkwilowilia toni nikchi:was nokalihtik, koma:mo kihkwilowa nikelka:wa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi maestro me escribe la tarea que voy a hacer en mi casa, de lo contrario se me olvida. \fr_son 04914-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkwilV \dt 24/Jan/2022 \lx ihkwita \lx_cita mihkwita \lx_var General \ref 03079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa defecar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig defecar sobre (algo o alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pio kiihkwitak n' xa:l, xiki:xtili wa:n xiktsompi:ki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa gallina defecó sobre la arena, quita el excremento a la arena y tápala. \fr_son 03079-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo perdiendo la /o/ : mihkwita) defecar \sig_var General \fr_n Nopili ya:lwa ya mihkwitak a, achá: moihtipepechoh. Nikwikili:ti tapahtihkeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Desde ayer mi hijo ya no defeca, a lo mejor se empachó. Voy a llevarlo al médico. \fr_son 03079-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Función corporal \raiz ih(?) \raiz kwita \dt 07/Jan/2022 \lx ihkwí:n \lx_cita ihkwí:n \lx_var General \ref 02720 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa así \catgr Adv-modo \deriv \sig así; de esta forma, manera (demostrando la manera en el momento de hablar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihkwí:n se: kito:ka i:n ohtat, mah wehkatan se: kitachkwili. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Así de esta manera se siembra el bambú, hay que hacerle un pozo grande (enseñando o haciendo el hoyo en el momento). \fr_son 02720-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref achi \raiz iwki \raiz i:n \dt 25/May/2021 \lx ihkó:n \lx_cita ihkó:n \lx_var General \ref 07657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa así \catgr Adv-modo \deriv \sig así; de esta manera \sig_var 1-Tzina \fr_n Kwalka:n nikwiti kowit, wa:n no:má:n ne:chilwia ¡Ihkó:n moneki nokone:w, a:mo xitatsiwi!" \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Temprano voy por leña y mi mamá me dice, "¡Así debe ser hijo mio, no tengas flojera!" \fr_son 07657-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz iwki \raiz o:n \dt 16/Sep/2020 \lx ihmati \lx_cita kiihmati \lx_var General \ref 03886 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.cuidado.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tener cuidado con (p. ej., la ropa, al no ensuciar) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n semi kiihmati n' itilmah, nochipa pochiktik nentinemi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papa tiene mucho cuidado con su ropa, siempre anda de limpio. \fr_son 03886-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moihmati) cuidarse; ser precavido (p. ej., de no meterse en problemas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat semi moihmati, a:mo ke:man se: kiita mah motakwehmolta:lili. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre es muy precavido, nunca se le ve que se meta en dificultades. \fr_son 03886-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahmati \raiz ihmati \nmorf Puede ser que el verbo transitivo tahmati proviene de ihmati con el objeto no referencial ta-. Pero dado la diferencia en significado y el hecho que los dos son transitivos, se ha puesto tahmati en su propia entrada. \dt 17/Jan/2022 \lx ihmatilia \lx_cita ne:chihmatilia \lx_var General \ref 07131 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado, es más común usar ihmati \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cuidar; conservar en buen estado; tener cuidado con (p. ej., un objeto prestado, dinero guardado) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w niktane:wtia nolicuadora porin ne:chihmatilia, yehwa ika nikmaka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermana le presto mi licuadora porque me lo cuida, por eso se lo doy. \fr_son 07131-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ih \raiz mati \dt 05/Apr/2022 \lx ihnekwi \lx_cita kihnekwi \lx_var General \ref 04762 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oler \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig oler \osten que sea de buen o mal olor \sig_var General \fr_n ¡Xikihnekwi ox tsohya:k a i:n nakat! Nikelka:w, ka:n niman nikmanak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Huele si ya tiene mal olor esta carne! Se me olvidó, no lo herví luego. \fr_son 04762-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihnekwi \nmorf Nótese que en el perfectivo plural se pierde la labialización de /kw/ y se pronuncia kihnekkeh. \dt 24/Jan/2022 \lx ihnekwilia \lx_cita ne:chihnekwilia \lx_var General \ref 01624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig olerle (a alguien, algo, p. ej., que tiene en su posesión) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: itskwi:nti kiihnekwilih ya mopili n' itaxkal, a:mo xika:wili ok mah kikwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro ya olió la tortilla de tu hijo, ya no le permitas que se lo coma. \fr_son 01624-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihnekwi \dt 15/Apr/2021 \lx ihnekwi:ltia \lx_cita ne:chihnekwi:ltia \lx_var General \ref 07427 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.oler \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) oler (algo, p. ej., flores, una comida, p. ej., para determinar si está pudrida) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ne:chihnekwi:ltia xokoxiwit ke:man niekaeski:sa wa:n ke:mah niman moketsa n' esti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me hace oler hojas de naranjo (me da las hojas para oler) cuando me sangra la nariz y luego se detiene la hemorragia. \fr_son 07427-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihnekwi \dt 11/Apr/2022 \lx ihpia \lx_cita tahpia \lx_var General \ref 02763 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease tahpia \raiz ihpia \nmorf El verbo ihpia solamente ocurre con el prefijo no referencial de objeto ta-; véase tahpia. \dt 14/Jul/2021 \lx ihpo:tsa \lx_cita kiihpotsa \lx_var General \ref 06769 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa erutar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo perdiendo la /o/ : mihpo:tsa) erutar \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man niteltakwa nochipa nimihpo:tsa, wa:n nomá:n ne:chahwa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando como demasiado siempre eruto y mi mamá me regaña. \fr_son 06769-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Función corporal \raiz ih \raiz po:tsa \dt 14/Feb/2022 \lx ihpo:tsaltia \lx_cita ne:chihpo:tsaltia \lx_var General \ref 07157 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.eructar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer, provocar eructar (p. ej., el bicarbonato) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimoxwitihka, nikwah tsiktsi:n carbonato wa:n niman ne:chihpo:tsaltih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me había empachado, me tomé un poco de carbonato y luego me hizo eructar. \fr_son 07157-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ih \raiz po:tsa \dt 05/Apr/2022 \lx ihsa \lx_cita ihsa \lx_var General \ref 07604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despertar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig despertar (un humano o animal dormido) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n mo:stah kwalka:n ihsa wa:n kintamaka n' itapialwa:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá se levanta temprano todos los días y les da de comer a sus animales. \fr_son 07604-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsa \dt 14/Sep/2020 \lx ihsanaka \lx_cita ihsanaka \lx_var General \ref 07553 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa producir.ruido.quedito \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig producir ruido quedito o despacito (p. ej., un ratón roendo, una víbora que se desliza en la hoja seca) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿A:it toni ihsanaka ne: xiwtah? A:mo ximotoki, mitsmowti:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Quién sabe que cosa produce un ruido leve entre esas hierbas? No te acerques, te va a asustar. \fr_son 07553-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahsol? \raiz ihsanatsa? \raiz ihtsana (?) \ngram Advertencia: Una forma es con verbo en perfectivo precedido por a:mo ka:n. A:mo ka:n ticho:kak no vayas a llorar/no vaya a ser que llores (por ejemplo, dicho a una persona que va a ver a un familiar encarcelado, accidentado) A:mo xicho:ka es imperativo y en el momento presente. A:mo ka:n ticho:kak no es necesario preventivo pero puede ser: a:mo ka:n ticho:kak kochtok mokni:w wa:n tikihxiti:s. Note forms such a:mo xikte:palka:wa motake:n, mitsnamakilihtih. No dejes encargada tu ropa en casa ajena, a lo mejor/puede ser que te lo vayan a vender (donde dejaste la ropa). a:mo xikmaka tomi:n Alde, a:mo mitskepilihti (no le des dinero a Alde, a lo mejor no te lo vaya a devolver/no sea que no te lo devuelva. \dt 11/Sep/2020 \lx ihsanatsa \lx_cita kiihsanatsa \lx_var General \ref 05265 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.ruido.quedito \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer ruido quedito \osten p. ej., algunas bolsas de plástico al estarlas manipulando \sig_var General \fr_n Ke:man se: kipihpia n' a:yo:to:chin niman se: kimati ka:nika wi:tse ta: se: kikaki tahsanatstiwi:ts ka:mpa xiwtahsolah. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando uno espia un armadillo luego se da uno cuenta por donde viene pues escucha uno que viene haciendo ruido con la hojarasca seca. \fr_son 05265-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsana \nsem El verbo ihsanatsa refiere a un sonido ligero por ejemplo en sonido que alguien hace en un cine tratando de abrir una bolsas de dulces sin causar ruido y molestias. \dt 11/Apr/2022 \lx ihsanatsa \lx_cita kihsanatsa \lx_var General \ref 01070 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ruido.quedito \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar que se haga, produzca un ruido quedito \osten p. ej., a papeles cuando una cucaracha o ratón se mueve en medio; \sig_var General \fr_n Se: kimichin mo:stah yowak tahsanatsa ne: ka:mpa ewtok toa:mawa:n. ¡Xikpahwi! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cada noche un ratón provoca un ruido quedito allí donde guardamos nuestros documentos. ¡Pónle veneno! \fr_son 01070-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xikihsanatsa yo:n bolsa mah ihsa ne: misto:n. Kwali kochtok. Haz ruido quedito con esa bolsa para que se despierte ese gato que está dormido profundamente. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Haz ruido quedito con esa bolsa para que se despierte ese gato. Está dormido profundamente. \fr_son 01070-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsana \dt 12/May/2021 \lx ihsanatstok \lx_cita tahsanatstok \lx_var General \ref 04544 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escucharse.un.ruido.quedito \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (con prefijo ta-) haber o escucharse un ruido quedito \sig_var General \fr_n Ka:mpa tike:wa motilmah ompa tahsanatstok se: kimichin. Eski kikwahtos motilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde guardas tu ropa ahí se escucha un ruido quedito de un ratón. Quizá se está comiendo tu ropa. \fr_son 04544-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihsanakatok \raiz ihsanatsa \dt 24/Jan/2022 \lx ihsatok \lx_cita ihsatok \lx_var General \ref 04549 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despierto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig despierto \osten seres vivos \sig_var General \fr_n Mopili nochi n' to:nal ihsatok, ka:n kineki kochis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo ha estado despierto todo el día, no quiere dormir. \fr_son 04549-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kochtok \raiz ihsa \dt 24/Jan/2022 \lx ihsiwi \lx_cita ihsiwi \lx_var General \ref 06924 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apurarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig apurarse \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xihsiwi! Xikpa:ktiwetsi motilmah wa:n tima:wilti:ti:w a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Apúrate! Lava rápido tu ropa y ya te vas a jugar. \fr_son 06924-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig tener mucha prisa \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nitakwa:s, niihsiwi. Nite:tamakati wa:n nikchihchi:wtahsi ok notapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a comer, tengo prisa. Voy a dar de comer a mis trabajadores y todavía voy a llegar (a la casa) a preparar mi comida. \fr_son 06924-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig crecer luego (una variedad de una siembra) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xo:pami:l achi ihsiwi, tak porin kiowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La siembra del verano crece muy rápido, quizás porque llueve mucho. \fr_son 06924-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsi \dt 14/Feb/2022 \lx ihsiwilia \lx_cita moihsiwilia \lx_var General \ref 02924 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.rápido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moihsiwilia) apurarse \osten en caminar, en hacer un trabajo o actividad \sig_var General \fr_n Mosiwa:pil moihsiwilia tachpa:na porin kineki ya:s ma:wilti:ti:w. Mah nochipa iwki eskia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija está barriendo apuradamente porque quiere ir a jugar. Que así fuera siempre. \fr_son 02924-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsi \dt 20/Jul/2021 \lx ihsiwi:ltia \lx_cita kihsiwi:ltia \lx_var General \ref 00381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apurar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig apurar, presionar hacer \osten una actividad \sig_var General \fr_n No:má:n nochipa ne:chihsiwi:ltia mah nitistiwetsi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá siempre me apura para que haga rápidamente las tortillas. \fr_son 00381-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsi \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx ihsiwka \lx_cita ihsiwka \lx_var General \ref 04716 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rápidamente \catgr Adv-modo \deriv \sig rápidamente; de alta velocidad \osten en hacer una acción \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n kichihchi:wkeh ya n' ohti, okachi ihsiwka ya wi:tseh n' teposmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya arreglaron mejor el camino, las camionetas ya vienen más rápido. \fr_son 04716-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig luego, luego; rápidamente \osten p. ej., en querer que algo se realiza luego, luego \sig_var General \fr_n Nechtahtanih se: ilpikat ne: siwa:t wa:n kineki mah ihsiwka nikchihchi:wili. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquella mujer me pidió una faja y quiere se lo entregue rápidamente. \fr_son 04716-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsiw \dt 24/Jan/2022 \lx ihsiwka:miki \lx_cita ihsiwka:miki \lx_var General \ref 00172 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morirse.repentinamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig morirse repentinamente \sig_var General \fr_n Nikitati se: mike:tsi:n, ya:lwa ihsiwka:mikik Pedro isiwa:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ir a visitar un difunto, ayer de repente falleció la esposa de Pedro. \fr_son 00172-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tener mucha prisa \osten personas, p. ej., con citas urgentes \sig_var General \fr_n Ye:wa wa:lahka nokni:w siwa:t pero telihsiwka:mikia wa:n nionó: kinekik takwa:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En la mañana vino mi hermana pero tenía tanta prisa que ni quiso comer. \fr_son 00172-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsi \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx ihsiwka:pahti \lx_cita ihsiwka:pahti \ref 08514 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ihsiwka:pala:ni \lx_cita ihsiwka:pala:ni \ref 07951 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ihsiwi \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx ihso:ta \lx_cita kihso:ta \lx_var General \ref 03888 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vomitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig vomitar sobre (algo o alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: siwa:pil pe:wak elmoya:wi wa:n kihso:tak nopili, eski a:mo ke:man tateposwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una niña empezó a vomitar y vomitó sobre mi niño, quizá nunca viaja (ha viajado) en camión. \fr_son 03888-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Función corporal \raiz ihso:ta \dt 17/Jan/2022 \lx ihso:taltia \lx_cita ne:chihso:taltia \lx_var General \ref 07621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.vómito \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar vómito (p. ej., ciertas bebidas, alimentos) a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh ka:n wel nitai tai:la:t ta: ne:chihso:taltia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Yo no puedo tomarme bebida alcohólica pues me provoca vómito. \fr_son 07621-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ihxo:chkwi:ltia \raiz ihso:ta \dt 16/Sep/2020 \lx ihso:tilia \lx_cita ne:chihso:tilia \lx_var General \ref 08728 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vomitarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig vomitar sobre (algo, p. ej., la ropa) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kihso:tilih no:má:n iwi:pi:l. Niow nikpa:kili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi bebé vomitó sobre el huipil de mi mamá. Voy a ir a lavarselo. \fr_son 00579-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihso:ta \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ihtakawi \lx_cita ihtakawi \lx_var General \ref 03016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descomponerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig descomponerse \osten p. ej., carne, un cadáver, madera, frutos algo que se puede pudrir \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k takawa:ni niman ihtakawi n' nakat. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace calor se decompone muy rápido la carne. \fr_son 03016-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pala:ni \semxref tsohya:ya \semxref xokoya \raiz ihtaka \nsem En general la palabra ihtakawi se usa para carne mientras que xokoya se emplea para guisados, frijoles, legumbres, frutas. \dt 06/Jan/2022 \lx ihtakowa \lx_cita kihtakowa \lx_var General \ref 07641 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no usa la palabra ihtakowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa compra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig echar a perder, descomponer \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka plaza wa:n nikwa:lkwik miak notakowal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a la plaza y traje muchas compras (cosas que había comprado). \fr_son 07641-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tahtakowa) peca \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kowa \dt 16/Sep/2020 \lx ihtani \lx_cita kihtani \lx_var General \ref 00191 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedir.como.novia \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pedir formalmente como novia \osten al ir el muchacho con su padre y madre a la casa de la novia; no lleva representante \sig_var General \fr_n Ne:chilwia no:má:n mah nikihtani yo:n siwa:pil tein nemi ne: Tecoltepec. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Dice mi mamá que pida yo la mano de la muchacha que vive allá en Tecoltepec. \fr_son 00191-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taihtantok) pedir novia \sig_var General \fr_n Nokni:w taihtantok, tanemilihtok. Kihtowa ke se: xiwit mona:mikti:ti io:kichpil wa:n ka:n tei itaxtalwi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano está pidiendo novia, está preocupado. Dice que dentro de un año se va a casar su hijo y no hay dinero. \fr_son 00191-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahtania \raiz ihtani \nsem El verbo ihtani se usa exclusivamente para la acción de pedir novia por parte del novio y sus padres. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx ihtanilia \lx_cita ne:chihtanilia \lx_var General \ref 04447 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedir.esposa.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pedir la mano de una muchacha como esposa para \osten los padres de un muchacho a los padres de una muchacha \sig_var General \fr_n Nokni:w kiihtanili:tih se: siwa:pil nemi ne: Ayotzinapan. Xá: mona:mikti:s se: xiwit. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Van (nuestros padres) a ir a pedir una muchacha que vive en Ayotzinapan para que sea la esposa de mi hermano. Quizá se case el próximo año. \fr_son 04447-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtani \nsem El aplicativo ihtanilia se utiliza solamente para indicar la acción de pedir una esposa para (en beneficio de) un muchacho. No se utiliza para la acción de pedirles a los papás de la muchacha su hija para esposa. Simplemente se dice algo como kihtanikoh nosiwa:pil 'vinieron a pedir a mi hija como novia'. \dt 18/Jan/2022 \lx ihtia:paltik \lx_cita ihtia:paltik \lx_var General \ref 06426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado.por.dentro \catgr Adj \deriv \sig mojado o húmedo por dentro \osten leña; recipientes como botella, tuper, cazuela \sig_var General \fr_n I:n xi:kal ihtia:paltit. Xikihtiwahwa:tsa kwaltsi:n wa:n ompa nikte:mas i:n azúcar, koma:mo a:tias. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta jícara está mojada por dentro. Sécalo muy bien por adentro y ahí voy a echar el azúcar, de lo contrario se va a derretir. \fr_son 06426-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 24/May/2020 \rev \lx ihtia:sese:lia \lx_cita moihtia:sese:lia \lx_var General \ref 06641 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarse.enfríamiento.del.estómago \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig provocar (a si mismo) enfriamiento en el estómago (por beber mucha agua y no comer bien, generalmente en temporada de calor) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mopili ka:n kinekik takwa:s, sayoh a:ti:k yeh ika kikokowa iihtik, eski moihtia:sese:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu hijo no quiso comer, sólo tomó mucha agua por eso le duele el estómago. A lo mejor provocó que se le enfriara el estómago. \fr_son 06641-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz a: \raiz sek \dt 14/Feb/2022 \lx ihtia:sese:ya \lx_cita ihtia:sese:ya \lx_var General \ref 01297 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfríarsele.el estómago \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfríarsele (a alguien) el estómago (por tomar mucha agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n tiye:ktakwahtok, a:mo semi xitai a:t, tiihtia:sese:yas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No has comido bien, no tomes mucha agua, te vas a enfriar del estómago. \fr_son 01297-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz a: \raiz sek \nsem Cuando una persona se le enfria el estómago siento dolor y a veces hasta les provoca diarrea. \nmorf No se pudo elicitar la forma plural perfectivo. Por falta de alternativa se ha dejado como clase 4. \dt 21/Mar/2021 \lx ihtia:tatstik \lx_cita ihtiaha:tatstik \ref 08664 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz a: \raiz tats \dt 15/Aug/2018 \lx ihtia:toltia \lx_cita ihtia:toltia \lx_var General \ref 03380 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.aguado.por.adentro \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig quedarse o ponerse aguado por adentro \osten \sig_var General \fr_n Nikowak seki a:to:lkamoh, nikmanak wa:n nochi ihihtia:toltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compre unos camotes (de Ipomoea batata (L.) Lam.), los herví y todos salieron aguados por dentro. \fr_son 03380-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz a:tol \rev \dt 10/Jan/2022 \lx ihtia:toltik \lx_cita ihtia:toltik \lx_var General \ref 00983 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.interior.muy.aguado \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int ihti+a:toltik \sig con el interior aguado, como harina mojada \osten el camote de Ipomoea batatas (L.) Lam. \sig_var General \fr_n Pero yo:n nanakatsí:n kihtowa yehwa n' chi:kikiskowit kihtowa i..., i..., chi:kikiskowit i..., mahyá: tikihtowah tehwa:n ke:meh eskia ixina:ch wa:n a:mo n'neltokaya neh. Pero ke:yeh neli, ka:mpa ti..., onkak, este, kanah ika xkahsi, xikahsi ne: tahsoltampa, tahsoltampa tikahsitiw se: ihkó:n mahyá: se: ololtik mahyá: se: nanakatsí:n. Wa:n ih..., nan..., yo:n nana..., yo:n mahyá: nanakatsí:n, neh n..., neh miakpa ihkó:n nikitak wa:n niki:xtapa:na, neh nimolwia xa: nanakat. Pero a:mo nanakat, yo:n ololtik, ololtik nimitsilia niki:xtapa:na wa:n iihtik kipia mahyá: yohyoltik, mahyá: yo:n ke:n tikihto:skeh tehwa:n, este, ke:n nimitsilwi:s neh, mahyá: y..., mahyá: ihtiaha:toltik, mahyá:, mahyá: yo:n harina n' iihtik kipia. Yah..., yohyoltik n..., mahyá: yohyoltik ne:n iihtik, ista:k. Wa:n ompa nikneltokak neh que yehwa yo:n, yehwa yo:n chi:kikis, chi:kikis, chi:kikiskowit. Pero yo:n a:mo moskaltia, a:mo, a:mo mitstachialti:s ke:ní:w mos..., ke:ní:w, ke:ní:w n' ixwati. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pero ese hongo, él (otra persona no identificada) dice que es el chi:kikiskowit (Cecropia obtusifolia Bertol.; esto es, que del hongo germina el árbol). Así lo dice él, decimos que es el chi:kikiskowit..., pareciera que fuera la semilla (del chi:kikiskowit) pero yo no lo creo. Pero porqué es cierto, donde hay, este, en algunas partes lo encuentras debajo de la hojarasca, sí, debajo de la hojarasca lo vas a encontrar en forma de una bola, pareciera como un tipo de hongo. Y ih…, hon..., ese que parece honguito, yo, muchas veces lo ví y lo parto en dos, yo pienso que quizá es un tipo de hongo. Pero no es hongo, ese es en forma de una bola, te digo que es en forma de una bola y lo parto, por dentro es como gelatinosa, parece es cómo podemos decir, cómo puedo decirte, pareciera, pareciera que es aguado por dentro como si tuviera harina por adentro. Es gelatinoso, parece que es gelatinoso por dentro, es blanco. Y es cuando yo creí que ese el chi:kikis, sí, el chi:kikiskowit. Pero ese no crece, no te vas a dar cuenta cómo cre..., cómo, cómo germina. \fr_son 00983-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-o | 168.603, 233.207 \raiz ihti \raiz ato:l \nsem Según Hermelindo Salazar solamente se aplica ihtia:toltik al camote de Ipomoea batatas (L.) Lam. al cocerse y quedarse aguado por adentro. Es por la naturaleza del camote y no por cualquier defecto de cocción. Nótese que cuando los chayotes quedan aguado por adentro se usa las palabras aha:tik o aha:yoh. \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx ihtia:wita:tsowa \lx_cita kiihtia:wita:tsowa \lx_var General \ref 05829 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enjuagar.por.dentro \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enjuagar la superficie interior al agitarle agua \osten un recipiente como jícara, cazuela, garrafón, virtiendo el agua adentro y ligeramente agitando el agua para quitar lo que quedaba suelto adentro \sig_var General \fr_n ¡Xikihtia:wita:tso i:n tsiwakal! Ihtita:lnexyoh wa:n ika nikte:kato n' ato:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Enjuaga esta jícara! Tiene polvo y con eso voy a servir el atole. \fr_son 05829-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz a: \raiz witatsV \dt 03/Feb/2022 \lx ihtichipa:wa \lx_cita kihtichipa:wa \lx_var General \ref 02684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.interior \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig limpiar interior (una olla, un plato, cazuela) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n cazuela kipia ok tsiktsi:n emo:l, xikihtichipa:wa ika se: taxkal wa:n xikmaka itskwinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta cazuela todavia tiene un poco de frijoles, límpiale el interior con una tortilla y dale el perro. \fr_son 02684-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \sig \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref panchipa:wa \raiz ihti \raiz chipa: \dt 21/May/2021 \lx ihtichipa:waya \lx_cita ihtichipa:waya \lx_var Tzina \ref 08009 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ihtiesta:lia \lx_cita moihtiesta:lia \lx_var General \ref 06130 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coagular.sangre.en.el.estómago \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig coagular sangre en el estómago \osten p. ej., después de golpearse la barriga al caerse de lo alto al suelo \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat pawetsik wehkapan wa:n achá: moihtiesta:lih. Xikmakaka:n mah tai se: okichpilkone:t ixi:x. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ese señor se cayó de una altura y tal vez se le coaguló la sangre en el estómago. Denle de tomar la orina de un niño. \fr_son 06130-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ih \raiz esti \raiz ta:l \nsem Este término se utiliza cuando una persona se azota al caerse de una altura o golpeado fuertemente. Se dice que esta se le puede coagular la sangre por dentro y después se puede enfermar. Se nota que a alguien se le coagulá la sangre porque se pone pálido y enfermizo y anticipadamente se sabe que fue golpeado. \dt 04/Feb/2022 \lx ihtiesyo \lx_cita iihtiesyo \lx_var General \ref 01529 (duda) no aparece en el corpus, CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pulmón \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pulmón (sólo de aves) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man no:má:n kiimiktia se: pio kiki:xtilia iihtiesyo, tehwa:n ka:n tikwah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi mamá mata una gallina le saca su pulmón, nosotros no lo comemos. \fr_son 01529-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz es \dt 14/Apr/2021 \lx ihtiichkatik \lx_cita ihtiichkatik \lx_var General \ref 04385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.interior.algodonado \catgr Adj \infl \sig con el interior algodonado, con consistencia como de algodón \sig_var General \fr_n Nochi iyakowit mochi:wa yo:n, yo:n tepe:tsi:ntan. Nochi, nochi iyakowit. Mela:ntok ne:, neli ompa ki..., kitekih seki para, para kwilo:t tein mocha:ntiah de karto:nkaltsí:n. Ye:kkw..., kwali kina:miki wa:n a:mo, a:mo okwilowa yo:n porin, porin cho:kiloh. Yo:n a:mo okwilowa n' kowtsí:n. Ihtikoh..., ihtikahkakawtik, como que ihtipachyoh, mahyá:, ihtiichkatik pero a:mo okwilowa. Taxi:kowa yo:n kowtsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e En los pies de los cerreos todo es iyakowit (tabaquillo, Verbesina turbacensis Kunth in HBK.). Todo, todo es tabaquillo. Crece muy recto y ahí lo… ahí lo cortan para, para cintas de los que construyen sus casas de lámina de cartón. Es muy…, le queda muy bien y no, ese no se apolilla porque, porque tiene savia. Esa madera no se apolilla. Es con inter…, es de interior hueco, como que tiene pulpa en el interior, parece como, es de interior agoldonado pero no se apolilla. Esa madera perdura mucho. \fr_son 04385-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-19-n | 170.359, 193.123 \raiz ihti \raiz ichka \dt 18/Jan/2022 \lx ihtiihchiki \lx_cita kihtiihchiki \lx_var General \ref 01390 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregar.el.interior \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig fregar, restregar el interior de (p. ,ej, olla, recipient para limpiar o sacar algo como comida o suciedad pegado a las paredes interiores) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ko:mit kipia ok tsiktsi:n emo:l ¡Xikihtiihchiki ika se: taxkal wa:n xikpahpa:ka ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta olla todavia tiene un poco de frijol ¡Frota el interior con una tortilla (para sacar lo que quedaba pegado) y después lava la olla! \fr_son 01390-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz ihchiki \dt 29/Mar/2021 \lx ihtik \lx_cita iihtik \lx_var General \ref 02393 (duda) analizar el último significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estomago \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig en el interior \osten recipiente, costal \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n takwe:cho:to wa:n ka:n miak itix kiwa:lkik. Miak moka:w iihtik n' tepos. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá fue a moler y no trajo mucha masa. Mucha masa se quedó en el interior del molino. \fr_son 02393-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : iihtik) estómago \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitai:k sese:ka:t wa:n ekintsi:n ne:chkokowa noihtik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer tomé agua fría y hoy me duele el estómago. \fr_son 02393-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taihtik) adentro; en el interior (sin marcar el poseedor directamente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikelka:w noa:maw taihtik wa:n tatsakkeh ya. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Se me olvidó mi documento adentro (p. ej., ya se sabe de que se habla) y ya cerraron. \fr_son 02393-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalihtik \raiz ihti \raiz -k \nsem Cuando se usa la forma taihtik, que tiene el poseedor no referencial, generalmente se entiendo la ubicación por medio del contexto. No es raro que a ihtik se puede incorporar un raíz sustantival, por ejemplo kalihtik y tio:panihtik. \nota Poner una ref. xcruza con la entrada taihtik. \dt 13/May/2021 \lx ihtikahkawtik \lx_cita ihtikahkawtik \lx_var General \ref 04511 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.interior.ligero \catgr Adj \infl \sig con interior hueco, interior vacio y por eso ligero \osten ciertas plantas, arbustos, árboles \fr_n Nochi iyakowit mochi:wa yo:n, yo:n tepe:tsi:ntan. Nochi, nochi iyakowit. Mela:ntok ne:, neli ompa ki..., kitekih seki para, para kwilo:t tein mocha:ntiah de karto:nkaltsí:n. Ye:kkw..., kwali kina:miki wa:n a:mo, a:mo okwilowa yo:n porin, porin cho:kiloh. Yo:n a:mo okwilowa n' kowtsí:n. Ihtikoh..., ihtikahkakawtik, como que ihtipachyoh, mahyá:, ihtiichkatik pero a:mo okwilowa. Taxi:kowa yo:n kowtsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e En los pies de los cerreos todo es iyakowit (tabaquillo, Verbesina turbacensis Kunth in HBK.). Todo, todo es tabaquillo. Crece muy recto y ahí lo… ahí lo cortan para, para cintas de los que construyen sus casas de lámina de cartón. Es muy…, le queda muy bien y no, ese no se apolilla porque, porque tiene savia. Esa madera no se apolilla. Es con inter…, es de interior hueco, como que tiene pulpa en el interior, parece como, es de interior agoldonado pero no se apolilla. Esa madera perdura mucho. \fr_son 04511-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-19-n | 170.359, 193.123 \raiz ihti \raiz ahkaw \dt 24/Jan/2022 \lx ihtikakawtia \lx_cita ihtikakawtia \lx_var General \ref 02838 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.hueco.por.dentro \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse hueco por dentro (p. ej., una calabaza al secarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ayoh ihtikakawtiak a. Ka:n eti:k ok. ¡Xiktamo:tati mi:lah mah ompa ixwa n' iteyo!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta calabaza ya quedó hueco por dentro. Ya no pesa. ¡Ve a tirarla a la milpa para que ahí germinen sus semillas! \fr_son 02838-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz kawa \dt 17/Jul/2021 \lx ihtikakawtik \lx_cita ihti.kakawtik \lx_var General \ref 05045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueco.por.dentro \catgr Adj \deriv \sig hueco por dentro \osten una calabaza, un cascarón de huevo \sig_var General \fr_n I:n ayoh tein ne:chwa:ntik nokni:w xa: a:mo kwaltias ok ta: ihtikakawtik a momachilia. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Esta calabaza que me regaló mi hermano a lo mejor ya no sirve pues ya se siente hueco por dentro. \fr_son 05045-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz kawa \dt 03/Feb/2022 \lx ihtikalakilia \lx_cita kihtikalakilia \ref 01154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.adentro \catgr V3 \infl Clase 2a \sig meter adentro o en el interior \osten \sig_var General \fr_n T'tekiah xokoselik ata wa:n tike:wayohki:xtia:yah wa:n tika:wiltia:yah tike... ika tatopo:nia:yah se: ohtat tikihtikalakilia:yah topo:ni se:, sepa se: ye:ktopo:ntiki:sa. \fr_au MGG317 \fr_var Tzina \fr_e Cortábamos naranja tierna y le quitábamos la cascara y con eso jugábamos …, con eso disparábamos, le metíamos adentro de un bambú y repentinamente tronaba (expulsándola al meter un palo por un cabo del bambú). \fr_son 01154-01_corp_Tzina-MGG317_faltar \fr_fuente 2010-07-27-c | 25.715, 33.48 \raiz ihti \raiz kalaki \dt 01/Jun/2021 \lx ihtikana:waya \lx_cita ihtikana:waya \lx_var Tzina \ref 07989 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Durativo ya-x; ocurre solamente con sujeto singular \sig \sig_var \fr_n Entó:s kwaltsi:n moka:waya, moke ba:banko komoke i:ikpaltsi:n wa:n después se: mota:lia. We:noh, pero primero tikwih kowmimil ke:meskia tikihtikoyo:niah, mm. Tikihtitehtekih, tikihtitehtekih hasta, hasta mah ihtikana:waya. \fr_au \fr_var \fr_e Entonces quedaba bien como asiento, como sillita y después se sienta uno sobre ello. Si pero primero ocopamos un pedazo de tronco y lo vamos ahuecando, mm. Lo vamos ahuecando, ahuecando hasta que quede con menos grosor. \fr_son 07989-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 22/Sep/2020 \lx ihtiki:tskia \lx_cita mitsihtiki:tskia \lx_var General \ref 00945 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calmarle.dolor.estomacal \catgr V2 \infl Clase 2a \sig calmarle un dolor estomacal \osten a alguien, p. ej., un té o remedio que se toma \sig_var General \fr_n No: iwki ke:meh tikihtowa sikie:ra e:yi oso na:wi ne:n okmaselo:t wa:n no: iwki ne:n xa:lxokoselo:t no:, no: tikwih tein eski, ke:meh ista:k oso tsina:ka, pero ka:n kachi neli onkak, ke:meh tikihtowa tehwa:tsi:n, a:mo kachi onkak yo:n pero se: kikwi. Yo:n xa:lxokot no:ya:n onkak, ka:mpa i:n ixta:wat, ka:sá: onkak miak xa:lxokot, pero se: kikwi iselo, iselo yo:n se: kikwi wa:n yehwa yo:n ne: tama:xakwalo:l sah wa:n iwa:n yo:n wiwilakani se: kinelowa iwa:n wa:n se: se: tai, se: kitsetselo..., tatsetselo:l, ke:meh ato:l kichi:wah, tatsetselo:l, mah a:mo iwa:n xiwpach se: tai, para a:tsí:n sah se: tai. Yehwa yo:n se: tai komohkó:n ... kwalka:n mah se: tai oso komo se: tai tio:tak wa:n se: mote:kati wa:n mo:stika te:na:miki a yo:n, yo:n xiw..., xiwa:tsi:n wa:n komohkó:n [...] te:ihtiki:tskihtok mah sepa se: tai, hasta te:ka:wa yo:n kokolis wa:n iwki se: pahti a. Yehwa yo:n tein chi:chi:ltik wa:n i:n tein, tein ista:k pos ye..., yehwa se: ki..., kimana yo:n ne:n, yehwa ika ne: tikihtowa ke i..., ika, ika sese:k yo:n se: pe:wa. Por eso se: yowi kalah wa:n ista:k, yo:n a:mo teh se: kichi:wa, ista:k se: kichi:wati wa:n te:kokoh nokta no:, te:kokoh wa:n no: yehwa yo:n se:, se: tai ke:meh tikihtowa ne:n xiwit, no: yehwa yo:n tiki:xmatih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e También así como dices, siquiera unos tres o cuatro de las puntas tiernas del duraznillo y también lo mismo de las puntas tiernas de la guayaba, también usamos lo que sea, de la guayaba blanca o de la gayaba con interior rosa, pero casi no abunda, como dice usted, casi no abunda eso pero lo ocupa uno. Esa guayaba abunda en todas partes, en los potreros, en algunos lugares hay mucha guayaba, pero ocupa uno las hojas tiernas, las hojas tiernas es lo que uno ocupa, las hojas tiernas restregadas con la mano y se revuelven con el wiwilakani y ya lo toma uno, se toma sernido como hacen el atole, es sernido, que no lleva residuos de la hierba, se toma el puro juguito. Eso es lo que toma uno si es que… Hay que tomarlo en la mañana o si se toma en la noche y se acuesta uno, al día siguiente ya le alivia a uno ese, ese…, esa agua de hierba y si es que…, lo tiene a uno agarrado del estómago (el efecto de detener el dolor de estómago) hay que tomarlo de nuevo hasta que lo deje a uno la enfermedad y ya así se cura uno. Eso es de la guayaba roja y de la guayaba blanca pues…, eso es lo que se hierve…, y por eso decimos que…, empieza un por el frío. Por eso va uno al baño y solamente se hace algo blanco, no hace uno del baño, nada más hace uno de color blanco y duele mucho, le duele a uno y eso también, toma uno como decimos la hierba, eso es lo que también conocemos. \fr_son 00945-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-j | 227.713, 298.719 \raiz ihti \raiz ki:tski \dt 19/Apr/2021 \lx ihtikkowa:yo:t \lx_alt ihtikowa:yo:t \lx_cita ihtikowa:yo:t \lx_var Tzina \ref 08452 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.central \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha central, madera que se pone sobre los tirantes de una casa y que sostienen la madera que se llama 'pie derecho' \sig_var General \fr_n A: Wa:n ompa se: kitekpa:na chikwase:n. De ompa ke:mah se: kita:lia ya, ne:n, n' ahko, ne:n e:witiká:. N' e:witiká: se: kita:lia ya wa:n primero se: kita:lia i:n ihtikowa:yo:t. Se: kita:lia paniá:n de ne:n taihtiyo:meh. B: Paniá:n kima:ma. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: De ahí se ponen en hileras seis (vigas, hablando de los tirantes). Enseguida ya se pone (los pie derechos) arriba en forma vertical. Se acomoda así parado pero primero se coloca el ihtikowa:yo:t. Se acomoda encima de los tirantes. B: Se pone encima para que lo carguen. \fr_son 08452-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08452-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-e | 148.056, 168.574 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; tatahkopla:nchah y tatahkoyo:t. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan), kalte:nkowa:yo:t, tate:mpla:nchah, tate:nilpil, tate:nkowa:yo:t y te:nkowa:yo:t. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalihtikkowa:yo:t \semxref taihtikkowa:yo:t \semxref tatahkopla:nchah \semxref tatahkoyo:t \semxref yo:lchika:walo:ni \raiz ihti \raiz kowa: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ihtikoko:k \lx_cita ihtikoko:k \lx_var General \ref 00854 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Columbidae.Columba.flavirostris \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig probablemente Columba flavirostris, torcaza en el español local, tipo de paloma de la familia Columbidae \sig_var General \fr_n Ya:lwa tiahkah mi:lah wa:n tikitakeh se: ihtikoko:k kikwahtok chi:ltekpinoksik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fuimos a la milpa y vimos a una torcaza que estaba comiendo los chiles maduros del chiltepin. \fr_son 00854-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz ihti \raiz koko: \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ihtikokowa \lx_cita kiihtikokowa \lx_var General \ref 04700 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.dolor.de.estomago \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig provocarle (a alguien) dolor de estómago (comida echada a perder, agua infectada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimaya:naya wa:n nikwah seki xokot, eski yehwa ne:chihtikokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tenía hambre y comí unas naranjas, quizá sean ellas que me provocaron un dolor de estómago. \fr_son 04700-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz koko \dt 24/Jan/2022 \lx ihtikoyokkilit \lx_cita ihtikoyokkilit \lx_var General \ref 06156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Jaltomata.repandidentata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Jaltomata repandidentata (Dunal) Hunz., planta de la familia Solanaceae. Las hojas se consumen asadas sobre comal o hervidas, siempre sin sal \sig_var General \fr_n Nomi:lah ixwak miak ihtikoyokkilit mah wehwe:ia tiktekiskeh wa:n tikwa:skeh taixkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa salió mucho Jaltomata repandidentata (ihtikoyokkilit), una vez que crezca lo cortaremos y lo comeremos asado. \fr_son 06156-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hojas \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref ta:ltso:tsompi \semxref ta:lxo:xompi \raiz ihti \raiz koyo: \raiz kil \rev \dt 02/Sep/2020 \lx ihtikoyoktik \lx_cita ihtikoyoktik \lx_var General \ref 04491 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueco.por.dentro \catgr Adj \deriv \sig hueco por dentro \osten un palo, un tubo, el tallo de algunas plantas \sig_var General \fr_n Ne: tio:kowit ihtikoyoktik, ¡Xikte:nteki wa:n tikwiskeh kowtati:l, ka:n kwaltias para wapal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese árbol de cedro (Cedrela odorata L.) está hueco por dentro. ¡Túmbalo y lo vamos a ocupar para leña, no va servir para sacar tablas. \fr_son 04491-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz koyo: \dt 18/Jan/2022 \lx ihtikwitiki:sa \lx_cita ne:chihtikwitiki:sa \lx_var General \ref 05866 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig provocarle diarrea \osten a uno \fr_n Ya:lwa nitai:k xoxowika:t wa:n ne:chihtikwitiki:s. Nochi yowal nikalanemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tomé agua sin hervir y me causó diarrea, toda la noche tuve diarrea. \fr_son 05866-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz kwi \raiz ki:sa \nsem El verbo literalmente significa algo como 'barrer o llevar al pasar', en referencia al impacto de algo mal que se ha comido. \dt 12/May/2020 \lx ihtikyo \lx_cita iihtikyo \lx_var General \ref 05617 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tripas \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig tripas \osten de un ser vivo \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t nochipa kitekowa pitsot iihtikyo. Kichihchi:wa wa:n kinamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquella señora siempre encarga las tripas de puerco. Las prepara y las vende. \fr_son 05617-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitaxkol \raiz ihti \raiz -k \dt 12/Apr/2022 \lx ihtioli:ni \lx_cita ihtioli:ni \lx_var General \ref 01673 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.dolor.de.estómago \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener dolor en el estómago; dolerle el estómago \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitai:k sese:ka:t wa:n niihtioli:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tomé agua fria y me empezó a doler el estómago. \fr_son 01673-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz oli:n \dt 17/Apr/2021 \lx ihtioli:nia \lx_cita kiihtioli:nia \lx_var General \ref 02263 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.dolor.de.estomago \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) dolor de estómago \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikwa yo:n emo:lxoko:k, mitsihtioli:ntis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No vayas a comer los frijoles acedados, te va a provocar dolor de estómago. \fr_son 02263-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz oli: \dt 28/Apr/2021 \lx ihtipachyoh \lx_cita ihtipachyoh \lx_var General \ref 04377 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.interior.algodonado \catgr Adj \infl \sig con el interior algodonado \osten ramos o tallos de plantas, particularmente arbustos y árboles \sig_var General \fr_n Nochi iyakowit mochi:wa yo:n, yo:n tepe:tsi:ntan. Nochi, nochi iyakowit. Mela:ntok ne:, neli ompa ki..., kitekih seki para, para kwilo:t tein mocha:ntiah de karto:nkaltsí:n. Ye:kkw..., kwali kina:miki wa:n a:mo, a:mo okwilowa yo:n porin, porin cho:kiloh. Yo:n a:mo okwilowa n' kowtsí:n. Ihtikoh..., ihtikahkakawtik, como que ihtipachyoh, mahyá:, ihtiichkatik pero a:mo okwilowa. Taxi:kowa yo:n kowtsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e En los pies de los cerreos todo es iyakowit (tabaquillo, Verbesina turbacensis Kunth in HBK.). Todo, todo es tabaquillo. Crece muy recto y ahí lo… ahí lo cortan para, para cintas de los que construyen sus casas de lámina de cartón. Es muy…, le queda muy bien y no, ese no se apolilla porque, porque tiene savia. Esa madera no se apolilla. Es con inter…, es de interior hueco, como que tiene pulpa en el interior, parece como, es de interior agoldonado pero no se apolilla. Esa madera perdura mucho. \fr_son 04377-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-19-n | 170.359, 193.123 \raiz ihti \raiz pach \dt 18/Jan/2022 \lx ihtipah \lx_cita ihtipah \lx_var General \ref 02454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguardiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aguardiente \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chnamaki:ltih ma:kwi:l peso ihtipah. Ne:chkokowa noihtik wa:n nitai:ti ika kahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Véndeme cinco pesos de aguardiente. Me duele el estómago y lo voy a tomar con café. \fr_son 02454-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Bebida \semxref refi:noh \semxref siowpah \semx_tipo Sinónimo \semxref tia:t \nsem Literalmente ihtipah quiere decir 'medicina de estómago' quizás por el uso medicinal que se le da al aguardiente. \dt 17/May/2021 \lx ihtipahpa:ka \lx_cita kiihtipahpa:ka \lx_var General \ref 05256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.el.interior \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavar el interior de \osten un recipiente como olla, jícara, cubeta, tanque \sig_var General \fr_n ¡Xikihtipahpa:ka kwaltsi:n i:n ko:mit! Ika nikmolo:ntihka kwa:kownakat wa:n pipihya:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lava bien esta olla por dentro! Con él herví carne de res y se le quedó impregnado del olor de carne. \fr_son 05256-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz pa:ka \nmorf Este verbo, ocurre nada más con la reduplicación de vocal corta y /h/ porque la forma posible ihtipa:ka no tiene sentido dado que refiere a lavar ropa y la ropa no tiene un interior en el sentido de ihtik. \dt 11/Apr/2022 \lx ihtipalaktik \lx_cita ihtipalaktik \lx_var General \ref 05778 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.interior.pudrido \catgr Adj \infl \sig con el interior pudrido \osten calabaza, papaya \sig_var General \fr_n Yo:n ayoh ihtipalaktik a a:mo xikmana ok. A:mo we:lik ok eski. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Esa calabaza ya está podrida por dentro ya no lo pongas a hervir. Ya no tendrá un buen sabor. \fr_son 05778-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihit \raiz pala: \dt 12/Apr/2022 \lx ihtipala:ni \lx_cita ihtipala:ni \ref 05769 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa pudrirse.interior \catgr V1 \infl Clase 3 \sig pudrirse por adentro \osten frutos como calabaza, papaya \sig_var General \fr_n Ke:man semi kiowi ihsiwka ihtipala:ni yo:n ayoh. A:mo wel wehka:wa ompa yetok ne: ka:mpa ta:ki. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llueve mucho rápidamente se pudre por dentro la calabaza. No puede tardar mucho tiempo ahí en el campo donde se produce. \fr_son 05769-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz pala: \dt 12/Apr/2022 \lx ihtipochiktik \lx_cita ihtipochiktik \lx_var General \ref 05504 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.interior.blanco \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int ihti+pochiktik \sig con el interior blanco o limpia \osten frutas como maracuyá (Passiflora edulis), granada \sig_var General \fr_n JVC-- Se: koli:nia (ma:kwi:lkilit) wa:n wehka motapowa ihkó:n ista:k, ne:n, ka..., mo..., ihtik pochiktik moka:wa. AND-- Wa:n de .... Ke:mah. To..., topo:ntiki:sa wa:n wehka yowi n' iteyo wa:n m..., wa:n mi:xkepa n' iteyo ata ihtipochiktik n' iteyo, ihtipoch..., mahyá: tixti. JVC-- Pané: tixti wa:n moka:wa ya ne:n i..., ni:nipaka moka:wa ya n' ie:wayo. AND-- Ke:mah, tixti. Motetekwinowa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Uno lo mueve (al Cyclanthera langaei Cogn.) y se abre grande, es blanco este…, Se…, por dentro queda blanco, AND—Y de…, Sí. De pronto truena y va a caer lejos la semilla y se voltea la semilla, y por cierto es blanco por dentro la semilla, es blanco por dentro, pareciera ser como la masa. JVC-- Pareciera ser como la masa y ya se queda este…, y la cáscara queda abierta de lado y lado. AND—Si, (como la) la masa. Se enrolla. \fr_son 05504-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-07-27-i | 378.868, 394.462 \fr_n JVC-- Ki:sa ye:kmamacizo wa:n a:mo tsope:kkalaki, se: kikehtsoma ihtipochiktik n' kamoh (kowkamoh). A:mo tsope:yak. Payá:n sah n' tsope:ya wa:n taihtik takwaktik, a:mo tsope:ya. AND-- Tak..., takwa:wak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sale muy macizo y por dentro no le penetra lo dulce, al mordisquear el camote (kowkamoh, prob. Manihot esculenta Crantz), es blanco por dentro. No se endulzó. Solamente por encima se impregna lo dulce y por dentro es duro, no le penetró lo dulce. \fr_son 05504-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-22-d | 707.52, 714.905 \fr_n Ke:meh i:pa yo:n, ke:meh ahokowit se: kihtowa yo:n a:mo yo:loh igual no: ne: kowit se:, senihtipochiktik sah n' kowit n' taihtik nochi ista:k. Se: kiteki ihkó:n pero a:mo yo:loh, a:mo kipia iyo:lo yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Como si fuera, como el ahokowit Matudaea trinervia Lundell) se puede decir, ese no tiene médula, ese árbol es todo blanco por el interior, la madera todo es blanco por dentro. Uno lo corta así pero no tiene corazón, no tiene la médula.) \fr_son 05504-03_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-18-k | 282.79, 293.882 \raiz ihti \raiz pochi: \dt 12/Apr/2022 \lx ihtipochi:nia \lx_cita ihtipochi:nia \lx_var General \ref 08378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.blanco.por.adentro \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig quedarse blanquecino por adentro \osten madera podrida, p. ej., por efecto de agua \sig_var General \fr_n A: Pos ekintsi:n a:mo se: kita, komo palaktik yo:n, yo:n seki okwiltsitsí:n no:, no: kikwih, yo:n kikohkoyo:niah. B: Ke:mah, wa:n tein yo:n achi tepitsi:n pala:ni a ata i..., ihtipochi:nia ya n' kowit. B: Ihtipochi:nia wa:n .... B: Pochi:nia. Pos yehwa yo:n ihkwi:kwí:n okwiltsitsí:n ki..., kikwih wa:n kikohkoyo:niah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A. Pues ahora no se ve (a simple vista) si está podrido, pues hay unos animalitos que también atacan a (esta madera), que lo agujeran (esto es, que lo apolillan). Sí, y (la madera) que se pudre un poco, por dentro queda blanquecino. B. Queda blanquecino. Pues esos animalitos son de este tamaño, se anidan en la madera, perforándola. \fr_son 08378-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08378-01 \fr_fuente 2012-07-27-b | 573.142, 588.513 \nsem Véase pochi:nia \raiz ihti \raiz pochi: \rev \dt 26/Sep/2020 \fr_n AND-- Yo:n, no: se: kita pané: pe:peta:ni, morado, pero sake:ra se: kitapa:na, komo achi kwali ok. JVC-- Ke:mah. Ke:mah. AND-- Pos ekintsi:n a:mo se: kita, komo palaktik yo:n, yo:n seki okwiltsitsí:n no:, no: kikwih, yo:n kikohkoyo:niah. JVC-- Ke:mah, wa:n tein yo:n achi tepitsi:n pala:ni a ata i..., ya n' kowit. AND-- Ihtipochi:nia wa:n, JVC-- Pochi:nia. AND-- pos yehwa yo:n ihkwi:kwí:n okwiltsitsí:n ki..., kikwih wa:n 'kohkoyo:niah. JVC-- Ke:mah. \fr_au \fr_var \fr_e AND-- Ese, ese se ve como brilloso, es morado, pero al menos se parte, si aún está bueno. JVC-- Sí. Sí. AND-- Pues ahora ya no se ve, si acaso está podrido, esos también son unos animalitos, también se anidan en el, esos perforan (la madera). JVC-- Sí, y ese, el que está un poco podrido la madera. AND-- Queda blanco por dentro, JVC-- Se blanquea. AND-- Pues esos animalitos son de este tamaño, ahí se anidan y lo perforan. JVC-- Sí. \fr_son 08378-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \lx ihtipo:powa \lx_cita kihtipo:powa \lx_var General \ref 01915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.interior \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar el interior de (una olla, cazuela, con una tortilla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ika se: taxkal xikihtipo:powa i:n ko:mit, kipia ok tsiktsi:n emo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con una tortilla limpia el interior de la olla, todavia tiene un poquito de frijoles. \fr_son 01915-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ihtichipa:wa \raiz ihti \raiz powa \nsem La acción indicada por el verbo ihtipo:powa es solamente la de usar una tortilla para limpiar el interior de un recipiente utilizado para preparar comida de algo de comida que le había quedado. \dt 20/Apr/2021 \lx ihtitahyalkwi \lx_cita ihtitahyalkwi \lx_var Tzina \ref 07927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse.nausea \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig sentirse asco en el estómago, sentirse nausea \sig_var Tzina \fr_n A-- Tikihtoh ke i:n o:mekilit, se: kiwiwita wa:n se: kimana wa:n yeh se: tai. B-- Mm, yeh se: tai a, para a:mo ti..., para a:mo ne: tihtitai..., tiihtitahyalkwis. \fr_au ADA300, MFC307 \fr_var Tzina \fr_e A-- Dijiste que el omikilit se arranca y se hierve y se toma el agua. B-- Si, que se tome este para que no sientas nausea en estómago. \fr_son 07927-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz ihya \raiz kwi \dt 22/Sep/2020 \lx ihtitehchiki \lx_cita kihtitehchiki \lx_var \ref 00579 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregar.el.interior \catgr V2 \infl Clase 3 \sig restregar el interior \osten p. ej., de una olla o cazuela, para aprovechar el resto de comida que se le queda o bien para limpiar \sig_var General \fr_n Xikihtitehchiki n' cazuela ika o:me taxkal wa:n xikmakati a n' itskwinti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Con dos tortillas restriega el interior de la cazuela (para no desperdiciar la comida que se le pega a la cazuela) y ya se las vas a dar al perro. \fr_son 00579-01_elab-pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz hti \raiz tehchiki \dt 15/Feb/2021 \lx ihtitoto:nikkalaki \lx_cita ihtitoto:nikkalaki \lx_var General \ref 03088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.fiebre.en.el.vientre \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig sentir o tener fiebre en el vientre \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Jan/2022 \lx ihtitsahtsi \lx_cita ihtitsahtsi \lx_var General \ref 03621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chillarle.tripas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig chillarle la tripas; salirsele sonidos (como de indigestión) de la panza \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n nikwah seki xokot wa:n pe:wak niihtitsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana comí unas naranjas y se me empezó a chillar las tripas. \fr_son 03621-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz tsahtsi \dt 17/Jan/2022 \lx ihtitsikowa \lx_cita moihtitsikowa \lx_var General \ref 04568 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brincar.periodo.de.menstruación \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig faltarle varios periodos de menstruación pero no por embarazo \osten generalmente la falta de realizarse la regla se considera ser por enfriamiento o susto \sig_var General \fr_n ¡A:mo xima:lti ika sese:ka:t, timoihtitsiko:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te bañes con agua fria, se te va a detener la menstruación! \fr_son 04568-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz tsik \dt 24/Jan/2022 \lx ihtitsikwi:ni \lx_cita ihtsitsikwi:ni \lx_var General \ref 07046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.latidos.en.estómago \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir repetitidos latidos en el estómago \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n mo:stah ihtitsikwi:ni wa:n ka:n kineki ya:s tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá todos los dias siente latidos en el estómago y no quiere ir a la clínica. \fr_son 07046-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Comparar \semxref ihtioli:ni \raiz ih \raiz tsikwi: \nota Dicen que ihtitsikwi:ni se siente como si estuiviera latiendo el estomago, dicen que es el bilis. \dt 16/Feb/2022 \lx ihtiwa:ki \lx_cita ihtiwa:ki \lx_var General \ref 08568 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.interior \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag -na:l; -sen; -pan; -ye:k; -tel \rdp_int ihti+wa:ki \sig secarse el interior, por adentro \osten recipiente, cazuela \sig_var General \fr_n Ampó:n xikintsonikapilo i:n bolsas mah kwalsti:n ihtiwahwa:kika:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí cuelga bocaabajo estas bolsas para que se sequen bien por adentro. \fr_son 08568-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz wa:ki \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ihtiwa:kkatik \lx_cita ihtiwa:kkatik \lx_var General \ref 05657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.médula.seca \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; -ye:k; -tel \rdp_int ihti+wa:kkatik \sig con la médula o parte interior seca \osten plantas herbáceas y arbustos \sig_var General \fr_n Ne:, kwaltia para corraltsí:n sah wa:n se:, wa:n seki no: nik..., tiki:xmati n' teh tankwa:kwi:kwil. Yo:n xiwit ma:mohmoloxtik, ahwia:k n' ima:xiwyo tepitsi:n, mahyá kwernaba:kah. Yo:n tikiliah ke tankwa:kwi:kwil, pero no:, no: kwihkwi:kwiltik n' imetskowyo no:. Yeh yo:n a:mo kwaltia nió:n para corral porque yo:n seki telyemaxtik kachi, yo:n ihti..., ihtiwahwa:kkatik ke:meh yo:n iyakowit. Yohyo:loh wa:n ihtiwa:kkatik, yo:n a:mo kwaltia para corral yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Este (tankwa:kwi:kwil, Piper jacquemontianum Kunth) solamente sirve para hacer corral y otro también yo ..., tú lo conoces (quizá quería decir 'yo lo conozco') como tankwa:kwi:kwil. Esta planta tiene las hojas pubescentes, las hojas tienen on algo fragrantes como las de la Cuernavaca (Montanoa grandiflora Alamán ex DC.). A ése, ése le llamamos tankwa:kwi:kwil, el tronco también es rayado (como él del Piper jacquemontianum que se llama igual). Ése (la Montanoa) no sirve ni para hacer el corral porque es muy frágil, contiene la médula muy seca como el iyakowit (Verbesina turbacensis Kunth in HBK.). Tiene la médula pero es muy seca, ese no sirve para hacer un corral. \fr_son 05657-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-22-g | 198.468, 232.941 \fr_n Ipane:wayo, ipankakawyo ya, yehwa yo:n kipia n' ahwat semi. Wa:n nejó:n ikowyo ne:n kowit kwaltsi:n tapa:ni wa:n kostik n' ikowyo. Melaktsí:n wa:n no: ih..., ihti..., no: ihti..., mahyá: ihtiwa:kkatik. Taihtik kipia ke:meh, mahyá: yo:loh yo:n. Ne:, pero semi i:n ahoktik wa:n no: kwaltia para se: kikwi kale:waltsitsí:n yo:n kowit, cuando tein nohne:lmeh melaktsitsí:n, para karto:nkaltsí:n kwaltia yo:n kita:liliah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Su corteza, su capa, eso es lo que tiene muchos aguates. Y el tronco de este árbol se parte muy bien y su madera es amarilla. Es derecho y también por ad..., aden..., parece como muy seco por adentro. Adentro tiene como su corazón. Este, pero es muy ligero y sirve para usar la madera para alfardas ese tronco, cuando aún son pequeños, (crecen) son derechitos, sirven para viviendas con techo de cartón, esto es lo que le ponen. \fr_son 05657-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-24-c | 116.838, 145.129 \nsem Se aplica a varias plantas, tales como iyakowit (Verbesina turbacensis Kunth in HBK), tankwa:kwi:kwil (Piper jacquemontianum Kunth), kwernaba:kah (Montanoa grandiflora Alamán ex DC.) \nota \dt 12/Apr/2022 \rev \lx ihtiwa:tsa \lx_cita kihtiwa:tsa \lx_var General \ref 08566 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secar.por.adentro \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig secar por adentro (generalmente con reduplicación de vocal corta con /h/ : ihtiwahwa:tsa) \osten un recipiente \fr_n Yo:n kichi:waya ne:, primero, ki..., kichi:wah ne: kix..., kikwe:chowah xiwit wa:n kita:liliah tenex. Wa:n ompa ke:mah, kihtiwahwa:tsa a:xokoko:mit wa:n ompa ke:mah kihtixakwalowah kwaltsi:n ika ya yo:n tenex wa:n yo:n xiwit. Ika kihtixakwalowah kwaltsi:n wa:n ompa ke:mah ne: kita:li:tih to:nala:n mah wa:ki. Ompa ke:mah kimanah ya ato:l wa:n kipante:kah ya yo:n ko:nko wa:n ompa ke:mah ompa kitsontsakwah ya, mm. Ompa kitapowah ya, wiptika kitapowah ya yo:n we:lik a yo:n ato:l. \fr_au JPM \fr_var Xalcu \fr_e Eso lo hacía. Primero, hacen este, muelen la hierba y le agregan la cal. Y luego, secan el interior de la olla con la que preparan el atole fermentado (el a:xokoato:l) el y luego ya le untan bien por adentro de cal y las hojas (tanto del a:xokoxiwit, Fleischmannia pycnocephala (Less.) R.M. King & H. Rob. como del tsope:kxiwit Phyla scaberrima (A. Juss. ex Pers.) Moldenke). Con ellas, restriegan bien por dentro de la olla y luego ya la van a poner al sol para que se seque. Luego ya hierven el atole y (una vez hervido) lo vierten a la olla y luego ya lo tapan, mm. Luego ya lo destapan, lo destapan al tercer día, ya se prueba rico el atole. \fr_son 08566-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08566-01_Tzina \fr_fuente 2011-08-23-t | 587.341, 622.949 \sig provocar la sequedad interior, dejando quebradizo \osten huesos que se afectan por osteoporosis \osten huesos \sig_var General \fr_n Entó:s yo:n, yo:n nakatsí:n yohyoltik nikilia n' taihtik de n' omit tikpiah yo:n okwilimeh pe:wah ompa kalakih, pe:wah kikwah, kikwah, kikwah, ihkó:n yowih partes por partes, kikwahtiwih, kih..., kihti..., mahyá: tikihtowah tehwa:n kihtiwa:tstiowih n' omit. Por eso yo:n tehwa:n pe:wah titewa:kih, pe:wah tikokolakih. ¿Ke:yeh? Porque yehwa yo:n okwilimeh te:chtamihtokeh. \fr_au RMM \fr_var Tzina \fr_e Entonces ese tuétano (literalmente carne) que está espesa, digo que entro de los huesos tenemos esos animalitos, empiezan a meterse, empiezan a carcomer, a consumir, a consumir, así lo van comiendo parte por parte se lo van comiendo, parece, nosotros decimos que van secando el interior de los huesos. Por eso, nosotros empezamos a adelgazar, empezamos a enflacar. ¿Porqué? Porque esos animales nos están matando. \fr_son 08566-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08566-02_Tzina \fr_fuente 2009-09-22-e | 162.547, 187.288 \raiz ihti \raiz wa:ki \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ihtiwe:weloktia \lx_cita ihtiwe:weloktia \lx_var General \ref 05415 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurarse.por.adentro \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig fisurarse por adentro \osten objetos duros como trastes de barro para la cocina \sig_var Tzina \fr_n Ne: cazuela a:mo kwaltia ok. Niktelpano:ltilih tit ke:man nikchihchi:w tapalo:l wan ihtiwe:weloktiak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Esa cazuela ya no sirve. Le puse mucha lumbre cuando preparé la comida y se fisuró por dentro. \fr_son 05415-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \raiz ihti \raiz welo: \dt 11/Apr/2022 \lx ihtiye:ktia \lx_cita kihtiye:ktia \lx_var General \ref 06425 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.por.dentro \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar por dentro (olla de abejas al cosechar la miel) \sig_var 1-Xalti \fr_n Teh xikintapa:na wa:n neh nikinihhtiye:kti:ti. Xa: niman tima:tamiskeh. \fr_au RMM302 \fr_var Xaltn \fr_e Tu ve abriendo (rompiendo las orillas) las ollas (de abejas) y yo voy a sacar la miel. Quizá terminemos pronto. \fr_son 06425-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihti \raiz ye:k \dt 08/Feb/2022 \lx ihto:tia \lx_cita kiihto:tia \lx_var General \ref 06105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.bailar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer girar \osten un trompo \sig_var General \fr_n Nopili kwaltsi:n kihto:tia n' trompo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo sabe hacer girar bien a los trompos. \fr_son 06105-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo perdiendo la /o/ : mihto:tia) bailar \osten sea un "bailable" o baile religioso o bien con la música de conjunto o radio \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat wehka:w a mihto:tia iwa:n kwesaltinih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor ya lleva tiempo bailando en la danza de los Quetzales. \fr_son 06105-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto:ti \nmorf En San Miguel Tzinacapan no existe la forma reflexiva de este verbo sin la pérdida de la /o/ : moihto:tia. \dt 04/Feb/2022 \lx ihtowa \lx_cita kihtowa \lx_var General \ref 04452 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa decir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig decir \osten seguido por una claúsula complementaria expresando lo dicho \sig_var General \fr_n Kihtowa notamachtihka:w mah nimotelmachti, ihkó:n niki:xmatis miak taman. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Dice mi maestro que estudie mucho, así voy a conocer muchas cosas. \fr_son 04452-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ye:k- y ta- : ye:ktahtowa) hablar en serio \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ye:keheliwis, a:mo se: kimati ke:maniá:n ye:ktahtohtok, yeh ika ka:n teh se: kineltokilia \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre es muy bromista, no se sabe cuándo está hablando en serio por eso no se le cree mucho. \fr_son 04452-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \dt 18/Jan/2022 \lx ihtowilia \lx_cita ne:chihtowilia \lx_var General \ref 04653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hablar.mal.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hablar mal de, acerca de \osten generalmente algo perjudical o chismoso de \sig_var Xaltn \fr_n Nokni:w ne:chihtowilih ke nie:ktatsiwi. Yeh ika a:mo a:kin ne:chyo:le:wa mah nikpale:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano habló mal de mi, diciendo que soy muy flojo. Por eso nadie me contrata para ayudarlo. \fr_son 04653-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \dt 24/Jan/2022 \lx ihtsanaka \lx_cita ihtsanaka \ref 08182 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ihtsa \dt 15/Aug/2018 \lx ihtsaya:ntomi \lx_cita ihtsaya:ntomi \lx_var General \ref 04537 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descoserse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig descoserse \osten ropa, cualquier cosa cosida \sig_var General \fr_n I:n mokami:sah yankwik ok wa:n ihtsaya:ntomik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta camisa todavía esta nueva y ya se descosió. \fr_son 04537-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ih ? \raiz tsaya: \raiz tomi \dt 24/Jan/2022 \lx ihtsaya:ntontok \lx_cita ihtsaya:ntontok \lx_var General \ref 02249 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descosido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig descosido (ropa) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tilmah ka:n nikitak ke:man nikowak wa:n ihtsaya:ntontok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta ropa al comprarla no me fijé y está descocido. \fr_son 02249-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ih ? \raiz tsaya: \raiz tomi \dt 09/May/2021 \lx ihtsoma \lx_cita kihtsoma \lx_var General \ref 01480 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coser \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig coser (a mano o con máquina) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikihtsoma nokwe:i! Nikneki nikcha:lis chiko:mea:man. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cose mi enagua! Quiero estrenarlo dentro de ocho dias. \fr_son 01480-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig suturar (heridas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w telwehkatah mometstsontek, nikwi:kaya tapahti:lo:ya:n wa:n kihtsonkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano se hizo una herida muy grande en el pie, lo había llevado a la clínica y cosieron la herida. \fr_son 01480-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tahtsoma) coser ropa \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n mo:stah tahtsoma. A:xka:n chikwe:yi kinma:ktili:ti i:n mihto:tia:nih intake:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá cose todos los días. Dentro de ocho días les va a entregar a los danzantes sus trajes. \fr_son 01480-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtsoma \dt 07/Apr/2021 \lx ihtsomaltia \lx_cita kite:ihtsomaltia \lx_var General \ref 04771 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.a.coser \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar o llevar a coser \osten una prenda a un sastre \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: tilmah wa:n nikte:ihtosmalti:ti nokwe:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compre una tela y voy a mandar a coser mi enagua. \fr_son 04771-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtsoma \nmorf Este verbo causativo ocurre solamente con un objeto no referencial humano, como en la forma de cita y la frase ilustrativa. \dt 24/Jan/2022 \lx ihtsomia \lx_cita tahtsomia \lx_var General \ref 01204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease tahtsomia \raiz ihtsoma \dt 13/Mar/2021 \lx ihtsomilia \lx_alt ihtsomia \lx_cita kihtsomilia, kitahtsomia \lx_alt ihtsomia \lx_var General \ref 02741 (duda) no aparece en el corpus, CSC usaría ihtsoma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coserle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig coser (algo, una prenda o ropa) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikihtsomili nopili itilmah. Mo:sta momachti:ti wa:n aktiá:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cósele la ropa a mi hijo! Mañana va al escuela y lo va a llevar puesto. \fr_son 02741-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtsoma \dt 14/Jul/2021 \lx ihtsomilia \lx_alt tahtsomia \lx_cita kitahtsomilia \lx_var General \ref 00069 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coserle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig coser para \osten alguien, por ejemplo, ropa o vestuario \sig_var General \fr_n Xine:chihtsomili notasa:l tein ika nitekiti porque mo:sta sepa yehwa niaktia:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cósame mi ropa con la que trabajo porque mañana llevaré puesta esa misma muda. \fr_son 00069-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Niktahtsomia nokni:w. Isiwa:w ka:n ke:manti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le coso (ropa) a mi hermano. Su esposa no tiene tiempo. \fr_son 00069-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motahtsomia) arreglar las plumas utilizando la grasa de su cola (véase xapoh, subentrada xa:xapoh) \osten \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son Frase elaborada \raiz ihtson \nota Conseguir ejemplo de motahtsomia \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ihtsontok \lx_cita ihtsontok \lx_var General \ref 02151 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig cosido (con hilo, ropa) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tilmah ka:n kwaltsi:n ihtsontok, sepa xika:wati mah mitsihtsomili:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta ropa no está bien cosida, ve a dejarlo otra vez (con la costurera) que la cosen de nuevo. \fr_son 02151-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ilpitok \raiz ihtsoma \dt 09/May/2021 \lx ihwa:k \lx_cita ihwa:k \lx_var General \ref 04830 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuando \catgr Subord \catgr Adv-tiempo \sig cuando (afirmativo, como subordinador) \sig_var General \fr_n Niahka mocha:n wa:n a:mo nimitsahsik. Yeh ika nika:n nimitste:mo:ko. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Fui a tu casa y no te encontré, por eso vine a buscarte aquí. \fr_son 04830-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig en ese momento o día \sig_var General \fr_n Ne: na:no wi:pi:lnamaka. Niktekowili:ti se: mah ne:chwa:lkwili kaxto:la:man. Ihwa:k nikpias a tomi:ntsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora vende huipiles. Voy a encargarle uno que me lo traiga en quince dias. En ese entonces ya voy a tener dinero. \fr_son 04830-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ihwa:k a [verbo en pluperfecto] | la última vez \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man mona:miktih nokni:w, ihwa:k a nimitsitaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se casó mi hermano, ese fue la última vez que te vi. \fr_son 04830-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ke:man \raiz ihwa:k \nsem La palabra ihwa:k se usa generalmente como subordinador al principio de una claúsula adverbial de tiempo: nimitspale:wi:s.ihwa:k tiknekis ('te ayudo cuando quieres'). También se usa como adverbio de tiempo con el sentido de 'en ese momento o día' como en la frase Ke:man (=ihwa:k) ahsik nopá:n, ihwa:k niwa:le:w.'Cuando (o, en el momento en que) llegó mi papá, en ese (mismo) momento me vine'. Para complementos se usa ke:manya:n, por ejemplo, A:mo nikmati ke:manya:n chika:waya i:n tsapot ('No sé cuando se maduran los frutos de este árbol de mamey'). \dt 24/Jan/2022 \lx ihwioh \lx_cita ihwioh \lx_var General \ref 03622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.plumas \catgr Adj \deriv \sig con pelo \osten mamíferos \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig con plumas o plumaje \osten aves \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig adornado de plumas \osten corona de danza \sig_var General \fr_n Ne: okichpil icorona kwaltsi:n ihwiyoh, kwetsaltiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La corona de ese muchacho está adornado con muchas plumas. Va a danzar la danza de los Quetzales. \fr_son 03622-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihwit \dt 05/May/2021 \lx ihwit \lx_cita ihwit \lx_var General \ref 04920 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pluma \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig pluma \sig_var General \fr_n Ye:kmiak ihwit te:ntok ne: ohti. Se: tepos temo:k wa:n kipa:ttiki:s se: pio. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Hay mucha pluma regada allá en el camino. Bajó un carro y pasó a apachurar una gallina. \fr_son 04920-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesion intriseca : iihwiyo) pelo (de mamíferos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktoka yo:n misto:n, mah a:mo tehko n' tikote:noh porque ompa xii:ni n' iihwio. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Corre ese gato, que no se suba en el bracero porque ahí se riega su pelo. \fr_son 04920-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihwi \nsem Aunque se puede decir kihwiyo:tia 'se le pone sus plumas' (p. ej., a una corona de danza) no se usa algo como kipia iihwiyo 'tiene su pluma' con la forma posesionada. \dt 24/Jan/2022 \lx ihwiyo:tia \lx_cita moihwiyo:tia \lx_var General \ref 04689 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.plumas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig cubrirse de, salirsele plumas \osten una ave \sig_var General \fr_n Nikimpia seki piokone:meh ka:n ya moihwiyo:tiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo unos pollos pequeños que todavía no se les salen las plumas. \fr_son 04689-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihwi \nsem Para la acción de ponerle plumas a un objeto (p. ej., a una corona de danza) se dice kita:lilia o kipepechowilia ihwit no kiihwiyo:tia. \dt 24/Jan/2022 \lx ihwiyowa \lx_cita ihwiyowa \lx_var General \ref 05032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.moho \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cubrirse de moho \osten p. ej., algunas comidas como tortillas por humedecerse y por el tiempo \sig_var General \fr_n Seki taxkal nika:n nikelka:w wa:n a:mo niman nikitak. Ihwiyowak a nochi ika tilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me olvidaron una tortillas aquí y no me fijé luego. Ya se cubrieron de moho con todo y servilleta. \fr_son 05032-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihwi \nsem Para decir 'cubrirse o taparse de plumas' (p. ej., un objeto cerca a donde mataron una gallina) se dice kikwi:kwiltia ihwit \dt 03/Feb/2022 \lx ihxi:ka \lx_cita ihxi:ka \lx_var General \ref 05512 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gotear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig escurrírsele el agua \osten p. ej., a un traste recién lavado al ponerlo boca abajo, un garrafón agujereado \sig_var General \fr_n ¡Xiktapacho yo:n ko:mit mah ihxi:ka wa:n tike:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pón boca abajo esa olla para que se le escurra el agua y lo guardas. \fr_son 05512-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tahxika) gotear \osten al interior de la casa o, a veces, al exterior \sig_var General \fr_n Ke:man telkiowi tahxi:ka nocha:n, yeh ika nite:palkochiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve demasiado gotea en el interior de mi casa por eso voy a dormir en casa ajena. \fr_son 05512-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chala:ni \raiz ihxi:ka \dt 12/Apr/2022 \lx ihxitia \lx_cita kiihxitia \lx_var General \ref 04784 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despertar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig despertar \osten a alguien o un animal durmido \sig_var General \fr_n Mo:stah yowak teltawahwiah n' itskwimeh wa:n ne:chihxitiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las noches los perros ladran demasiado y me despiertan. \fr_son 04784-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsa \dt 24/Jan/2022 \lx ihxitilia \lx_cita ne:chihxitilia \lx_var General \ref 01485 (duda) es más común usar ihxitia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despertarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despertar (a alguien) en perjucio o beneficio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n mopili ye:wa ya tsahtsitok wa:n ne:chihxitilih nopili. Yehwa ika aya:mo nitisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene rato que está llorando y despertó a mi bebé (en mi perjuicio). Por eso todavia no hago tortillas. \fr_son 01485-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsa \dt 08/Apr/2021 \lx ihxi:tsa \lx_cita kiihxi:tsa \lx_var General \ref 03587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.escurrir \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar escurrir \osten semillas de café pergamino, trastes o ropa después de lavar \sig_var General \fr_n Xikimpahpa:ka yo:n kaxmeh wa:n achto kwali xikinihxi:tsa para tikintapachos me:sahi:xko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Láva eso platos y deje que escurran bien para que los pongas boca abajo en la mesa! \fr_son 03587-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihxi:ka \dt 17/Jan/2022 \lx ihxo:ch \lx_cita ihxo:ch \lx_var General \ref 00558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vómito \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig alimentos regurgitados semidigeridos; vómito (lo que se devuelve al vomitar) \sig_var General \fr_n Ye:kmiak ihxo:ch ne: te:ktok, a:it a:koni mihso:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hay mucho vómito regado allí, quién sabe quien vomitó. \fr_son 00558-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kwi ihxo:ch : kikwi ihxo:ch | tener vómito; provocarle (a uno) el vómito \sig_var General \fr_n Ne:chkwik ihxo:ch wa:n a:mo niah nitekitito. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Me dio vomito y no fui a trabajar. \fr_son 00558-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz ihxo:ta \nsem La palabra ihxo:ch indica una enfermedad o condición gastrointestinal cuyo síntoma es el vómito. \nota 1. Se pierde el absolutivo en los verbos terminando con -l, menos que sea monosilábica de una mora: kali, pili, etc. Véase formas como kali, pili, etc. 2. Se mantiene el abs. con sustantivos que terminan en V a:t, tepa:mit, ko:mit, 3. Se mantiene el abs con algunos sustantivos que terminan en C que no sea /l/: itskwinti, pahti, ohti, Pero: Se pierde con otros: tankoch, a:taw, a:mai:x, tanamak, mo:li:k, kochis, etc. Entonces parece que se conserva el absol. despues de una raiz sustantival que termina en consonant.Pero se pierde en otros casas con la raiz terminan con C. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx ihxo:chkwi \lx_cita ihxo:chkwi \lx_var General \ref 02185 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.vómito \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener vómito \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak ihxo:chkwik nopili. Nochi yowal mihso:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche a mi hijo le agarró vómito. Toda la noche estuvo vomitando. \fr_son 02185-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihso:ta \raiz ihxo:ch \dt 09/May/2021 \lx ihxo:chkwi:ltia \lx_cita ne:chihxo:chkwi:ltia \lx_var General \ref 04755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.vómito \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle vómito \osten a alguien, p. ej., por comer algo mal, mareo de coche \sig_var General \fr_n Nopili ya:lwa kikwah kakawat xohxowik wa:n kiihxo:chkwi:ltih. Nochi yowal mihso:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hijo comió cacahuate crudo y le provocó vómito. Toda la noche estuvo vomitando. \fr_son 04755-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ihso:taltia \raiz ihxo:ch \dt 24/Jan/2022 \lx ihya \lx_cita kihya \lx_var General \ref 00591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirle.asco \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sentirle asco a \osten algún olor o sabor \sig_var General \fr_n No:má:n a:mo kikwa n' kwa:kownakat kihtowa kihihya porin pipihya:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi mamá no come la carne de res, dice que le da asco por el olor fuerte a res. \fr_son 00591-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihya \ency Grabación \nsem Se dice que si algo te da asco, el simple hecho de estarlo contemplando puede provocar las sabañones en el pie. \nota Checar pronunciacion quiza sea kihiya, segun CSC \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ihya:k \lx_cita ihya:k \lx_var General \ref 05150 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.putrefacto \catgr Adj \deriv \sig con un olor putrefacto \osten particularmente el que despiden las carnes en estado de putrefacción \sig_var General \fr_n I:n nakat ya:lwa nikowak wa:n nikelka:w nikmolo:nti:s. Ekintsi:n ihya:k a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne la compre ayer y se me olvidó hervirla. Ahora huele a putrefacción. \fr_son 05150-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ihya:k okwilin | insecto o insectos de la familia Coreidae (y quizás Pentatomidae también), en español llamado 'chinches apestosas'. También se llaman tsohya:k okwilin y tsi:kihya:k okwilin. No se comen. \sig_var General \fr_n A:mo ximoli:ni, se: ihya:k okwilin yetok mokwa:ko, nikmowti:ti mah yowi. A:mo xikmikti teltsohya:k \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te muevas! Un tsohya:k okwilin está sobre tu cabeza, lo voy a asustar para que se vaya. No lo mates porque apesta feo. \fr_son 05150-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Comparar \semxref teposihya:k \raiz ihya: \dt 11/Apr/2022 \lx ihya:kokwilin \lx_cita ihya:kokwilin \lx_alt ihya:okwilin \ref 07932 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ihyal \lx_cita ihyal \lx_var General \ref 02557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pedo; gas intestinal \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man se: moihtikokowa semi tsohya:k se: iihyal. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno está enfermo del estomago desprende pedos muy olorosos. \fr_son 02557-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihya: \dt 21/May/2021 \lx ihya:lia \lx_cita kihya:lia \lx_var General \ref 06157 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo no es real, se puede hacer otro más real si se decide dejar la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.echar.a.perder \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar echar a perder \osten por descuido o falta de carnes \sig_var General \fr_n Nokni:w ya:lwa kimiktih se: pitsot wa:n ka:n tamik nakat. Se: ie:lchikiw kiihya:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano mató un puerco y no se acabó la carne. Dejó que se echara a perder una costilla. \fr_son 06157-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xoko:lia \raiz ihya: \dt 08/Feb/2022 \lx ihyalkwi \lx_cita tahyalkwi \lx_var General \ref 04441 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease tahyalkwi \raiz ihya \raiz kwi \dt 14/Jan/2022 \lx ihyaya \lx_cita mihyaya \lx_var General \ref 02656 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ventosear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo perdiendo la /o/ : mihyaya) ventosear; pedorear; expeler gases intestinales \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man se: moxwitia se: mihyaya a:chi:chica. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno se indigesta expele gases frecuentemente. \fr_son 02656-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihya \dt 21/May/2021 \lx ihyo:kisa \lx_cita ihyo:ki:sa \lx_var General \ref 03287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.aire \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele aire \osten a una llanta, globo \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n carretilla ihyo:ki:stok n' illanta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta carretilla se le está saliendo el aire de su llanta. \fr_son 03287-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihyo: \raiz ki:sa \dt 10/Jan/2022 \lx ihyo:kwi \lx_cita moihyo:kwi \lx_var General \ref 05027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recuperar.aliento \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moihyo:kwi) recuperar el aliento, la respiración \osten p. ej., después de haber corrido lejos, después de haberse desmayado y vuelve en si \sig_var General \fr_n No:pá:n ne:chwa:ltalo:chtih ne: tehkolis. Tipanki:sakoh wa:n nimota:lih, ompa nimoihyo:kwik sepa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me trajo corriendo en la subida. Cuando llegamos a la cima me senté y ahi me recuperé (respirando bien). \fr_son 05027-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihyo:tami \raiz ihyo: \dt 03/Feb/2022 \lx ihyo:t \lx_cita noihyo:yo \lx_var General \ref 05086 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aliento \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig (posesión intrínseca : iihyo:yo) aliento; respiración \osten del poseedor, un ser vivo \sig_var General \fr_n Nipawetsik itech se: kowit wa:n niihyo:ltsakka. Ke:man nimoihyo:tisnekia a:mo ahsia noihyo:yo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me caí de un árbol y se me había cerrado la respiración. Cuando quise respirar no alcanzaba mi aliento. \fr_son 05086-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ehekat \raiz ihyo: \nsem El sustantivo ihyo:t se aplica solamente a aire que está dentro de un "recipiente" (globo, llanta, etc.) para el 'aire' que sopla, se utiliza ehekat. Si no tiene (un objeto) aire que lo llene, se dice a:mo kipia ihyo:t o bien a:mo ihyo:yoh pero no, ?a:mo kipia ihyo:yo o ?a:mo kipia ihyo:w. \dt 03/Feb/2022 \lx ihyo:tami \lx_cita ihyo:tami \lx_var General \ref 03090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabarsele.la.respiración \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acabarsele la respiración \osten a alguien, por correr o trabajar, efecto de una enfermedad pulmonar \sig_var General \fr_n I:ksá: nikmachilia mahyá: niihyo:tami, eski ne:chpolowa pahti. Niá:s nikitati:w n' tapahtihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces siento que se me va la respiración, a lo mejor me faltan vitaminas. Voy a ir a ver al médico. \fr_son 03090-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihyo:tsakwi \raiz ihyo: \raiz tami \dt 07/Jan/2022 \lx ihyo:tami:ltia \lx_cita ne:chihyo:tami:ltia \ref 04886 (duda) parece más común usar ihyo:tami \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.falta.de.aire \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitarle la respiración o aliento \osten p. ej., por un golpe en la espalda o plexus solar \sig_var General \fr_n A:mo xne:chkekelo ok, tine:chihyo:tami:ltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no me hagas cosquillas, me quitas la respiración. \fr_son 04886-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ihyo:tsakwa \raiz ihyo: \raiz tami \dt 24/Jan/2022 \lx ihyo:tia \lx_cita kiihyo:tia \lx_var General \ref 03938 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.aire \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle, echarle aire \osten a una llanta, balón, globo \sig_var General \fr_n I:n pili kiihyo:tih i:n balón ika se: tepos. ¿A:it ka:ni kikwik? \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El niño le puso aire a este balón con una bomba. ¿Quién sabe donde la agarró. \fr_son 03938-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mihyo:tia) respirar \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: opochehkati, ka:n wel se: mihyo:tia. Mahyá: se: toskatsaktok ika se: ikwalak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno tiene bronquitis, no se puede respirar. Parece que a uno se le tapa la garganta con la flema. \fr_son 03938-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mihyo:tia) salir aire o brisa \osten p. ej., de una cañada, de una barranca, una cima \fr_n AND-- Nika:n i:n wehkapan taehekatok ihkó:n. Taehekatok wehkapan. Nipantachia ihkó:n, nikita, nikmowilia. Nimolia nika:n, a:mo nikinkwiskia i:n okwiltsitsi:n sayoh ke nimolia nikinkwiti porque i:n no: we:lkeh. MHO-- Mm. AND-- Mm, 'pantachia wehkapan. Wehkapan, ne:, wehkapan, nipantachiak ihkó:n hasta te:i:xkokoh ne:n ehekat, de .... Mm, ke:meskia yo:n mixti. MHO-- Wehkapan. Ka:n ta tak ehekatok de mahyá: tayowaya:n de a:tawihtik. AND-- Eso. Panki:stok ehekat, moi:ihyo:tihtok. MHO-- Mixti panki:stok. \fr_au MHO \fr_var Tzina \fr_e AND--Aquí, en lo alto así está corriendo el aire. Corre el aire en lo alto. Así me asomo al precipicio, veo, le tengo miedo, aquí pienso, no hubiera agarrar los animalitos sólo que pienso los voy a agarrar porque éstos también son sabrosos. MHO-- Mm. AND-- Mm, me asomo al precipicio. Está alto, este, está alto, me asomé así hasta el aire lastima la vista, de…. Mm, como si fuera neblina. MHO-- Está alto. No pues, ha de estar corriendo el aire, parece que está obscuro en la cañada del arroyo. AND—Eso. Está subiendo el aire, está respirando (esto es, la barranca como si estuviera respirando sale el aire desde lo de abajo). MHO— La neblina está subiendo. \fr_son 03938-03_corp_MHO_ faltar \sig (con reflexivo : mihyo:tia) "respirar" y emitir un mal olor \osten tierra \sig_var General \raiz ihyo: \nsem Cuando se percibe un mal olor por el monte, o que trae el viento, se puede decir que 'se respira (o 'se respiró') la tierra' como así diciendo que fue la causa del mal olor. \dt 17/Jan/2022 \lx ihyo:tila:na \lx_cita kiihyo:tila:na \lx_var General \ref 04826 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inhalar.al.respirar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig inhalar con aire al respirar \osten una sustancia, p. ej. como polvo, humo \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikihyo:tila:na n' ta:lnex. Ximoekatsakwa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No inhales el polvo de tierra. ¡Tápate la naríz! \fr_son 04826-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihyo: \raiz tila: \dt 24/Jan/2022 \lx ihyo:tilia \lx_cita ne:chihyo:tilia \lx_var General \ref 07268 (duda) no aparece en el corpus. Parece ser más común ihyo:tia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.air \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle aire (p. ej., a una llanta, un balón, un globo) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikilwi ne: ta:kat mah ne:chihyo:tili nocarretilla illanta, mo:sta niktaxta:wi:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dile ese señor que le ponga aire a la llanta de mi carretilla, mañana le voy a pagar! \fr_son 07268-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihyo: \dt 05/Apr/2022 \lx ihyo:tsakwa \lx_cita kiihyo:tsakwa \lx_var General \ref 04894 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.respiración \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitarle la respiración \osten a alguien, p. ej., por golpearle a uno, generalmente por la espalda; por caerse \sig_var General \fr_n A:mo xikmá: iyo:li:kan mokni:w, tikihyo:tsakwas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le pegues en la espalda a tu hermano, le vas a quitar la respirarción. \fr_son 04894-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ihyo:tamiltia \raiz ihyo: \raiz tsakwi \dt 24/Jan/2022 \lx ihyo:tsakwi \lx_cita ihyo:tsakwi \lx_var General \ref 07025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.sin.poder.respirar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar sin poder respirar; cerrarsele el via respiratoria \sig_var 1-Xalti \fr_n Sepa sah niihyo:tsakwik wa:n nii:xtayowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e De un momento sentí que se me cerró la via respiratoria y me desmayé. \fr_son 07025-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihyo:tami \raiz ihyo: \raiz tsakwi \dt 16/Feb/2022 \lx ihyowia \lx_cita kihyowia \lx_var General \ref 00791 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufrir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig carecer de \osten alimetación, servicio \sig_var General \fr_n Ne: Ayotzinapan kitelihyowiah n' a:t, ka:n kinahsi. Itech metsti abril wa:n mayo a:sakatih a:taw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En Ayotzinapan carecen mucho de agua potable, no les alacanza. En el mes de abril y mayo lo van a acarrear del rio. \fr_son 00791-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tahyowia) sufrir por falta de necesidades, por pobreza; estar en la pobreza \osten \sig_var General \fr_n Ke:man se: tekititi parahko telsenka se: tahyo:wia kipia de ke se: me:wa kwalka:n wa:n telsenka taseseya. Tio:tak wa:n kwalka:n tehwa:n se: motachihchi:wia wa:n ke:man a:mo se: tekiti se: motapa:kia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando uno va a trabajar a la ciudad sufre uno mucho porque hay que levantarse temprano y hace mucho frío. En las tardes y en las mañanas uno mismo se cocina y cuando no trabaja uno hay que lavar la ropa. \fr_son 00791-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihyo \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx ihyowilia \lx_cita ne:chihyowilia \lx_var General \ref 08753 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soportar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig soportar, aguantar (un maltrato, acto dañino) de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n siwa:pil nochipa ne:chmá: wa:n nochipa nikihyowilia, yeh ika ekintsi:n nikmá:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta niña siempre me pega y siempre le aguanto lo que que me hace, por eso ahora la pegué. \fr_son 00864-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nota ihyo ka \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ihyowi:ltia \lx_cita ne:chtahyowi:ltia \lx_var General \ref 07324 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sufrir \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitahyowi:ltia) hacer sufrir \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n te:chtahyowi:ltih ke:man katka tipilimeh. Ka:n kipiaya tomi:n yeh ika a:mo nochipa kikowaya toni tikwa:skeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá nos hizo sufrir de niños. No tenía dinero por eso no siempre podía comprar la despensa. \fr_son 07324-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motahyowi:ltia) abstenerse (de algo benefactivo o deseado, generalmente provocando una dificultad inmediato pero un beneficio a largo plazo) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n moteltahyowi:ltia. Kitaxta:wiah wa:n ka:n teh mokowilia. Kineki kichihchi:was icha:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá se abstiene de comprar lo necesario. Le pagan y no se compra nada. Quiere construir su casa. \fr_son 07324-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihyo: \dt 07/Apr/2022 \lx ihyo:yoh \lx_cita ihyo:yoh \lx_var General \ref 03290 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno.de.aire \catgr Adj \deriv \sig lleno de aire \osten algo inflado como globo, llanta, balón \sig_var General \fr_n Nikpia se: carretilla sayoh ka:n ihyo:yoh n' illanta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo una carretilla, sólo que la llanta no tiene aire. \fr_son 03290-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihyo: \dt 10/Jan/2022 \lx i:iswatsitsi:n \lx_cita i:iswatsitsi:n \lx_var General \ref 02469 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Dracaenaceae.Dracaena.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig nombre genérico para cuatro plantas que se diferencian solamente por tamaño y color, todas se usan para marcar límites de terrenos y para cercas vivas. \sig_var 1-Tzina \sig Dracaena sp., planta de la familia Dracaena. Tiene hojas verdes matizadas con rojo, anchas y de tamaño muy grande y su usa para cerca viva. \fr_n Nokalte:noh nikto:kak se: i:iswatsitsi:n, seliak wa:n ekintsi:n wei a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa sembré el i:iswatsitsi:n pegó y ahora ya creció. \fr_son 02469-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \raiz iswa \nsem Los cuatro tipos de i:iswatsitsi:n se distinguen en la siguiente manera. Tipo 1: Las hojas son verdes, angostas y pequeñas; Tipo 2: Las hojas son rojas matizadas con verde y rosa, verdes matizadas con amarillo y rosa, ambas anchas y de tamaño pequeño; Tipo 3: Las hojas son rojas con matiz de rosa, angostas y de tamaño pequeño; Tipo 4: Las hojas son verdes matizadas con rojo, anchas y de tamaño muy grande. Las hojas de todas estas plantas se ponen en los floreros para adornar los altares católicos caseros. \dt 21/May/2021 \lx ika \lx_cita ika \lx_var General \ref 06646 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con \catgr Sust-relacional \deriv \sig con (como instrumental) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikte:ka emo:l ika se: kaxit wa:n xikwa:ntiti mowe:ina:n! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Sirve los frijoles con un plato y ve a convidarle a tu abuelita! \fr_son 06646-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig por eso; de eso; \fr_n Nokni:w kikokowa:ya ie:ltapach wa:n a:mo pahtik ok wa:n ika mikik a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le dolía su higado y ya no se alivió y así se murió por eso. \fr_son 06646-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:mpa ika | por donde \sig_var 1-Xalti \fr_n Miguel nochipa ohtsahtsakwa ka:mpa ika timohtiah. Yeh ita:lpa wa:n kwala:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Miguel siempre cierra el camino por donde caminamos. Es su terreno y se enoja. \fr_son 06646-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref ka \raiz ka \nsem El sustantivo relacional -ka, que se puede combinar con cualquier prefijo de poseedor (p. ej., noka) se ha lexicalizado con el prefijo de tercera persona singular, i-, en ika como un instrumental (en español, 'con'). Pero no se usa ika como subordinador, como ocurre en otras variantes del náhuatl. Así, por ejemplo, se dice en el SNP náhuatl, nipa:ki porin nika:n tinemi. Para ordinales (en referencia al número de veces) hay dos formas de expresión. La primera se representa arriba: ika ohpa, ye:xpa, na:hpa, la otra manera es con la terminación -tika: ohpatiká:, e:xpatiká:, na:hpatiká:. \dt 02/Sep/2020 \lx ika \lx_cita xmikti ika tet \lx_var General \ref 00438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con \catgr Preposición \deriv \sig con \osten como instrumental \sig_var General \fr_n Niow nitakowati a ika i:n tomi:n tein ya:lwa nikta:nik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya voy a hacer las compras (para la casa) con este dinero que ayer fui a ganar. \fr_son 00438-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] yehwa o yeh ika) por eso (véase yehwa y yeh \raiz -ka \nsem Tanto yehwa ika como yeh ika ocurren en los textos pero aunque los asesores consideraban a yeh ika como más común, estadísticamente es más común yehwa ika que ocurre 450 veces en el corpus comparado con 329 de yeh ika. \nota Buscar otros usos de ika despues de adverbios. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx i:ka:ma:ma \lx_cita ki:ka:ma:ma \lx_var General \ref 00102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.por.la.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar por la espalda \osten a un niño, un bulto pero sin rebozo sino solamente sosteniendo la persona o bulto con los brazos hacia atrás \sig_var General \fr_n Koma:mo tikwa:lkwik mopilma:mal ¡Xiki:ka:ma:ma! mah a:mo cho:katiw mopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso no traes el rebozo para cargar a tu niño, cárgalo por la espalda. ¡Que no vaya llorando tu hijo! \fr_son 00102-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtapalma:ma \semxref ma:ma \raiz i:ka:n \raiz ma:ma \nsem El verbo i:ka:ma:ma refiere solamente a la acción de cargar una persona por la espalda con la persona cargada con el pecho contra la espalda del cargador quien echa los brazos hacia atrás para sostener el niño cargados. El verbo i:xtapalma:ma refiere a la acción de cargar algo por la espalda, pero en posición transversal. El verbo ma:ma refiere a la acción de cargar (personas o cosas) por la espalda pero en general sin importar la posición de la persona o cosa cargada y generalmente con algo (rebozo, mecapal) que sujeta la carga o niño. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx i:ka:ma:malia \lx_cita ne:chi:ka:ma:malia \lx_var General \ref 04453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargarle.por.la.espalda \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargarle por la espalda a \osten un hijo, bebé de alguien a la persona que lo carga \sig_var General \fr_n X'ne:chi:ka:ma:mali nopili, ka:n wel nikwi:ka ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carga mi niño por la espalda, ya no me lo puedo llevar. \fr_son 04453-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ma \semxref i:xtapalma:ma \raiz i:ka:n \raiz ma:ma \nsem El verbo ika:ma:ma refiere solamente a la acción de cargar una persona por la espalda con su pecho contra la espalda del cargador. El verbo i:xtapalma:ma refiere a la acción de cargar algo por la espalda, pero en posición transversal. El verbo ma:ma refiere a la acción de cargar (personas o cosas) por la espalda pero en general sin importar la posición de la persona o cosa cargada. \dt 18/Jan/2022 \lx ika:ma:maltia \lx_cita ne:chi:ka:ma:maltia \lx_var General \ref 01952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudar.a.cargar.de.espalda \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ayudar (a alguien) a cargar \osten a un niño, un bulto \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ka:n kineki nehnemis, yeh ika cho:katiw.¡Xine:chi:ka:ma:malti! mah a:mo tsahtsitiw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no quiere caminar por eso va llorando. ¡Ayúdame a cargarlo por la espalda (la otra persona echa al niño a tu espalda) para que no vaya llorando. \fr_son 01952-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:maltia \semx_tipo Comparar \semxref i:xtapalma:ma \raiz i:ka:n (?) \raiz ikama:ma \nsem El verbo ika:ma:ma refiere solamente a la acción de cargar una persona por la espalda, con su pecho contra la espalda del que carga. El verbo i:xtapalma:ma refiere a la acción de cargar algo por la espalda, pero en posición transversal. El verbo ma:ma refiere a la acción de cargar (personas o cosas) por la espalda pero en general sin importar la posición de la persona o cosa cargada. \dt 20/Apr/2021 \lx i:ka:mpa \lx_cita i:ka:mpa \lx_var General \ref 04626 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrás.de \catgr Sust-relacional \deriv \sig atrás de \sig_var General \fr_n Ii:ka:mpa mokni:w wetsok se: tilmah. ¡Xikahokwi wa:n xikpa:kati! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás de tu hermano está tirada una tela. ¡Recógela y ve a lavarla! \fr_son 04626-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tai:ka:mpa) atrás \osten de una casa, de un cerro \sig_var General \fr_n Ka:mpa ne: we:i tepe:t, tai:ka:mpa nemi nokni:w. Se: metsohtoka tahkoto:nal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde está ese cerro grande, atrás vive mi hermano. Medio día se va uno caminando. \fr_son 04626-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:ka:n \raiz -pa \dt 24/Jan/2022 \lx i:ka:n \lx_cita ii:ka:n \lx_var General \ref 05594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detrás \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig atrás de; detrás de \osten poseedor, una persona \sig_var General \fr_n Ne: pili mota:tia ii:ka:n imomá:n ke:man se: kino:tsa. Ka:n kineki mah se: kina:palo. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño se esconde atrás de su mamá cuando se le habla. No le gusta que uno lo abrace. \fr_son 05594-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:ka:n \nmorf A menudo el elemento -i:ka:n se emplea compuesto con un sustantivo. Algunos ejemplos son ma:i:ka:n, tepe:i:ka:n, kowi:ka:n, kali:ka:n, kwa:i:ka:n, metsi:ka:n. Menos común son moko:tsi:ka:n, ke:chkochtani:ka:n, tei:ka:n y tio:pani:ka:n. No se usa como noma:y i:ka:n sino noma:i:ka:n. \dt 12/Apr/2022 \lx i:ka:nkopa \lx_cita i:ka:nkopa \lx_var Tzina \ref 07982 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.la.espalda \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig la parte posterior (de un objeto) \sig_var Tzina \fr_n Owasakat, owasakat ompa yo:n kitekih n' ima:sakayo de n' owat, kihilpiah, kihilpia por taolo:ch. Pero no: kite:moliah, porque tikmatis n' owasakat kipia, este, kipia n' ii:ka:nkopa wa:n kipia n' tai:xpankopa. Tai:xpankopa ka:mpa kipia mahyá: se:, mahyá: se: ahtoktsi:n ka:mpa yowi, ka:mpa yowi n' a:t. Ka:mpa temowa n' a:t. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e El zacate de la caña, cortan el zacate de la caña, las hojas de la caña, los amarran, los amarran por rollos. Pero también le buscan (en este caso para distinguir la parte superior del inferior de la hoja) porque sabes que las hojas de la caña se diferencia entra su parte de atrás y la de enfrente. La parte de enfrente es donde tiene como un canal donde se va el agua (cuando llueve), donde se va el agua. Donde se baja el agua (como canaleta). \fr_son 07982-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07982_02_Tzina \fr_fuente 2009-09-20-e | 204.566 \sig la espalda (de un ser humano), el lomo (de un animal) \sig_var Tzina \fr_n Kinta:liliah n' pilimeh impoxko wa:n ini:ka:nkopa para wa:n ika kin..., kintetsi:lowiliah ika se:, ika se: tilmahtsi:n o a ver toni ika kintetsi:lowiliah nika:n, entonces, para mah kawa:ni ne:n iihtik. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Se les pone a los niños en el estómago y en la espalda y con ello se lo apretan sobre el estómago con un, con un pedazo de tela o con cualquier otra cosa (p. ej., puede ser hoja de plátano) que se lo apretan aquí. Entonces ya para que se le caliente el estómago. \fr_son 07982-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07982_01_Tzina \fr_fuente 2008-08-11-e | 76.834 \sig (con ta- : tai:ka:nkopa) la parte atrás (en referencia a un espacio o terreno en referencia a un objeto) \sig_var Tzina \fr_n Bueno ta:ká:n, tikihtowa de ke, tikihtowa ke teisá:, etok se: a:taw nika:n, nika:n tai:ka:nkopa wa:n tikihtowa ke: teisá: te:mohmowtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Bueno, si acaso, decimos que, decimos que algo, h ay un rio aquí, aquí atrás y decimos que algo asuta. \fr_son 07982-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07982_03_Tzina \fr_fuente 2011-08-24-a | 00.000 \raiz i:ka:n \raiz -ko \raiz -pa \dt 23/Sep/2020 \lx i:ka:nta:loh \lx_cita i:ka:nta:loh \lx_var Tzina \ref 07983 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sucio.por.la.espalda \catgr Adj \deriv \infl \sig sucio por la espalda; sucio por la parte de la revés (de una hoja) \sig_var Tzina \fr_n Ke:meh i:ni sah, ke:meh yeski, ma:s chika:wak achi, sayoh mah a:mo i:ka:nta:loh, ta: komohkó:n telwehka:wkayo:t ya, ata nika:n pané: yo:n xaxakachtik mochi:wa. Yehwa i:n a:mo, ta: i:n alaxtsí:n. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Nada más como este, como sea, aunque sea un poco más madruas (hablando de las hojas de la guayaba, Psidium guajava), solamente que no esté sucio por la parte de atrás, porque si ya tiene mucho tiempo, pues aquí quedan muy feos. Pues esta (hoja) no, porque esta es lisa. \fr_son 07983-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07983_01_Tzina \fr_fuente 2011-07-26-h | 216.412 \raiz i:ka:n \raiz ta:l \dt 22/Sep/2020 \lx i:ka:ntsahtsi \lx_cita i:ka:ntsahtsi \lx_var Tzina \ref 07981 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronarle.la.espalda \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel- \sig tronarle (a algn) la espalda (por empacho se le escucha un sonido como hace el agua de caer de un recipiente a otro) \sig_var Tzina \fr_n A-- Mah a:mo, ta: mah se: kichi:wa, mah se: kichi:wa. Tein te:nawatiah mah se: mochi:wili, ke:mah. B-- Mah a:mo ... Mah se: kichi:wa ne: lucha wa:n mah, mah se: mochi:wili wa:n mah se: ki..., kelna:miki porque ke:masá: a:mo tikelna:mikih. A-- Ke:mah, ka:n se: kelna:miki, se: kelka:wa sah. B-- Entó:s neh no: nikmattok yo:n, yo:n pe:wa ata yo:n se: i:ka:ntsahtsi. \fr_au JVC313, MBN359 \fr_var Tzina, Tecol \fr_e A-- Que no, que lo hagamos, que lo hagamos. Los que se ordena pues hay que hacerlo, si. B-- Que no ... Hay que hacer la lucha y que, que nos lo hagamos y hay que recordar porque a veces ya no nos acordamos. A-- Si, ya no nos acordamos, se nos olvida. B-- Entonces yo también sé de eso, esa (enfermedad) empieza a tronar la espalda. \fr_son 07981-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07981_01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-j | 644.974 \fr_n Yo:n pos yehwa ya ne:n, yehwa ya ne:n kownex kita:liliah wa:n kipihpi:kih. Kipihpi:kih ika ne:n yehwa ya kowachxiwit sikie:ra na:wi, ma:kwi:l kipi:kih. Wa:n ke:mah ki..., kimpoxta:liliah ya nika:n wa:n ni:ka:n o ke:meh yo:n semi telsektokeh no:, no: kinina:miki. Ta:mo yehwa ya yo:n tabaco, kitewa:tsah wa:n ke:mah kita:liliah refino wa:n no: te:ta:liliah nika:n se: ipoxko wa:n se: i:ka:n. Ke:meh yo:n iksá: ye:k se: sekkalaki, ye:k sayoh se: i:..., i:ka:ntsahtsitinemi wa:n ye:kte:kokoh. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e Pues ya eso ... pues ya la ceniza se la ponen y la envuelven. Si, la envuelven con unas cuatro, cinco hojas de kowach (Jatropha curcas L.). Y ya se lo ponen en el estómago cuando el estómago y aqui y aqui (señalando el estómago) o cuando se les enfrían (el estómago) también, también les surte efecto. Si no, tuestan el tabaco y le echan aguardiente al tabaco y también untan a la gente en su panza y por la espalda. A veces cuando uno se enfría mucho, se escucha como sonidos que salen de la espalda y duele mucho. \fr_son 07981-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07981_02_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-i | 463.163 \raiz i:ka:n \raiz tsahtsi \ency Grabación \dt 23/Sep/2020 \lx i:ka:yo:tia \lx_cita tai:ka:yo:tia \lx_var General \ref 00626 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocar.fondo.atrás \catgr V2 \infl Clase 2a \sig poner hojas o ramas con hojas chicas como fondo \osten a un arreglo floral en un florero, poniendo hojas, a meundo de un árbol introducido conocido como Molinaria, atrás de las flores \sig_var General \fr_n Xiktekiti o:me e:yin e: i:iswatsitsi:n para ika niktai:ka:yo:tis n' taa:ketsxo:chit. Ve a cortar unas cuantas ramas de esas hojas chiquitas y angostas para decorar el fondo atrás de los floreros. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve a cortar unas cuantas ramas de esas hojas chiquitas y angostas para hacer el fondo atrás de las flores (en un florero). \fr_son 00626-01_elab_pendiente \fr_fuente Tacua \raiz i:ka:n \dt 22/Feb/2021 \lx ikne:lia \lx_cita kikne:lia \lx_var General \ref 01344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tenerle.compasión \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tenerle compasión (a alguien); sentir lástima por (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikikne:lia nokni:w. Mo:stah kwalka:n me:wa, tisi, tapa:ka wa:n ke:mah yowi a te:tekitili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le tengo mucha compasión a mi hermana. Todos los dias se levanta temprano, prepara las tortillas y lava ropa y luego ya se va a trabajar como peón (haciendo el trabajo a otros). \fr_son 01344-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ikne:l \dt 24/Mar/2021 \lx ikni:meh \lx_cita ikni:meh \lx_var General \ref 04034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hermanos \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig hermanos \sig_var General \fr_n Tehwa:n tinawi:n tiikni:meh nochi tita:kah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Nosotros somos cuatro hermanos que todos somos hombres. \fr_son 04034-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ikni:meh \raiz ikni:w \nmorf La form ikni:wti no existe como sustantivo no posesionado. Se usa casi siempre posesionado, véase la entrada bajo ikni:w aunque se puede emplear en plural como en la frase 'son hermanos', yehwa:n ikni:meh. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ikni:ti \lx_cita ikni:ti \lx_var General \ref 03904 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.hermano.de.edad \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig llegar a ser un hermano mayor de edad suficiente de no sufrir los efectos del tsi:pit \sig_var General \fr_n Yeh a:mo tsi:piti, yeh ikni:ti, ikni:ti, ikni:ti porque we:i a. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Él no esta enfermo por reacción a su hermano menor, él ya es hermano grande, es hermano de edad, de edad porque ya es grande. \fr_son 03904-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ikni: \nmorf Véase nota con ikni:tia. \dt 17/Jan/2022 \lx ikni:tia \lx_cita mokni:tia \lx_var General \ref 07844 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.hermano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \sig (con reflexivo : mokni:tia) tener hermano, generalmente en referencia al momento en que la madre queda embarazada con el hermano de un niño ya nacido \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ikni: \nmorf Este verbo se usa siempre en reflexivo y refiere al caso cuando un niño tiene un hermano hermano menor que está por nacer, esto es, está todavía en la matriz de la madre. Esto puede provocar el 'chipil' (véase tsi:piti). Según Ceferino Salgado un niño mokni:tia cuando su mamá queda embarazada pero sin planear y por esta razón, falta de planeación, provoca que el hermano inmediatamente mayor llora mucho, tsi:piti. Aunque la palabra intransitivo ikni:ti ocurre en un texto de María Ocotlán Fermín no es común esta forma intransitiva sino que es mucho más usual la forma transitiva usada como reflexivo. \dt 02/Sep/2020 \lx ikni:w \lx_cita nokni:w \lx_var General \ref 05875 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hermano \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Epentética -i \sig (solamente en plural : ikni:meh) hermanos \sig_var General \fr_n Ne: o:me pi:pil ikni:meh sayoh ke tein okachi pili tela:wilakat. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esos dos muchachos son hermanos, sólo que el más pequeño es muy juguetón. \fr_son 05875-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ikni:w tein tayeka:na | el hermano primero en nacer, el primogénito; el hermano mayor (del [poseedor]) \sig_var General \fr_n Nokni:w tein tayeka:na tekiti ne: a:na:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano el mayor (de todos) trabaja en Estados Unidos. \fr_son 05875-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ikni:meh \raiz ikni: \nmorf Históricamente la palabra para 'hermano' era ikni:wti que se posesionaba como, por ejemplo, nokni:w, perdiendo el absolutivo. Esta es una formación completamente regular. El problema descansa en el plural. Por ejemplo, en los pueblos del valle del Balsas, Guerrero, el plural es lo esperado: ikni:wtih pero en la SNP el plural pierde la /w/ final: ikni:meh como la palabra original fuera ikni:t. Como no se utiliza la forma no posesionada y singular, no hay manera de saber si es ikni:wti con un plural irregular, o ikni:t ya regular. Por convención esta entrada tiene como encabezado ikni:w, notando, entonces, que el plural es irregular: ikni:meh. \dt 02/Sep/2020 \lx ikno:tik \lx_cita ikno:tik \lx_var General \ref 06307 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.serio \catgr Adj \deriv \sig muy serio; muy propio en comportamiento (es tranquilo, serio, no se mete en problemas); tranquila (que no habla mucho o cuando habla es muy mesurado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:pil ika ma:wiltiah porin sa ikno:tik. A:mo mote:mpale:wia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Abusan de esta muchacha (haciéndole cualqueir maldad) porque es muy seria. No se defiende (en hablando). \fr_son 06307-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ikno: \dt 02/Sep/2020 \lx ikpal \lx_cita ikpal \lx_var General \ref 06352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa banco \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig banco (para sentarse, refiere a un mueble para sentarse sin respaldo que ahora se hace de tablas) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chtane:wti se: moikpal! Itech niketsati nochikiw mah a:mo sokiowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Préstame un banco! Voy a poner mi canasta sobre ello para que no se enlode. \fr_son 06352-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ikpal \ency Ilustración \nsem Antiguamente se hacia el ikpal de troncos tallados de tal forma que tenían una superficie plana con las patas talladas del mismo tronco. \dt 18/May/2020 \lx ikpat \lx_cita ikpat \lx_var General \ref 06735 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hilo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man nikchi:wa wi:pi:l miak ikpat nikowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hago un huipil compro mucho hilo. \fr_son 06735-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ikpa \nota Escuchar Celina grabación de telar de cintura \dt 29/May/2020 \lx ikpatetsi:l \lx_cita ikpatetsi:l \lx_var General \ref 01912 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilo.torcido \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \sem Tejer \raiz ikpa \raiz tetsi:l \nota No está muy claro en la grabación \dt 20/Apr/2021 \lx iksot \lx_cita iksot \lx_var General \ref 03019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Agavaceae.Yucca.aloifolia \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Yucca aloifolia L., (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 22), planta de la familia Agavaceae. Su flor es comestible y sus hojas asadas sirven para amarrar y como medicina. La planta entera se usa en las cercas vivas y para delimitar propiedades. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n iksot kwali se: kito:ka ka:mpa se: mota:lna:miki, miakeh kiwelitah porin ihsiwka selia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El izote se puede sembrar donde uno colinda (terreno), a muchos les gusta porque pega rápidamente. \fr_son 03019-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \sem Planta \raiz ikso \dt 07/Jun/2021 \lx i:ksá: \lx_cita i:ksá: \lx_var General \ref 06888 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.vez.en.cuando \catgr Pronombre-indefinido \deriv \sig de vez en cuando; a veces; ocasionalmente \sig_var 1-Xalti \fr_n I:ksá: ne:chkalpano:kih nokni:wa:n pero a:mo nochipa wi:tseh porin te:tekitiliah wehka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e De vez en cuando me visitan mis hermanos, no vienen seguido porque trabajan lejos (para otros). \fr_son 06888-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:k \raiz sa: \dt 01/Jun/2020 \lx ikxipil \lx_cita iikxipil \lx_var General \ref 03353 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dedo.del.pie \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dedo del pie \sig_var General \fr_n Nimometskwateloh wa:n xi:pe:w nowe:iikxipil. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me golpeé el pie (tropezando) y se me despellejó el dedo gordo del pie. \fr_son 03353-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ikxi \raiz pil \dt 05/Jul/2021 \lx ikxipilko \lx_cita noikxipilko \ref 00123 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa en.dedo.de.pie \catgr Sust-loc \infl Oblig pos \sig en el dedo de pie de \sig_var General \fr_n Ompa niki:saki wa:n tatahkooh wa:lahtok n' okwilin, kwa:lwila:na se: chapoltsi:n, nikwa:lpe:wa tapial, ne: nikita ompa k..., yahtok tatahkooh, niknemilih ipan nitaksas. Wa:n notekak, yo:n kana:wkeh, nimetsaktok notekak wa:n ka:mpa koyoktik mero yo:n is..., se: 'kalakia correa ke:meh nitaksak wa:n tak wa:n yo:n yetoya de malas no:. Kiahkokalakih imi:t itech notekak koyoktik wa:n ne:chye:kmetsmi:mak noikxipil..., noikxipilko. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ahí vine a salir y en medio venía el animal, lo viene arrastrando un chapulín, vengo arreando el animal, este veo que ahí…, ahí estaba en medio, pensé en pisar. Y mis huaraches, los delgados, tenia puestos mis huaraches y justo donde tiene el orificio donde…, donde entra la correa, como pisé y pues a lo mejor también estaba de malas. Metió su aguijon en mi huarache donde tiene el agujero y me picó en mi dedo del pie…, en el dedo de mi pie.. \fr_son 00123-01_corp_Tzina_JVC313_faltar \fr_fuente 2013-04-05-a | 246.61, 269.097 \raiz ikxi \raiz pil \raiz -ko \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ikxitan \lx_cita iikxitan \lx_var General \ref 01092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.pie.de \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig al pie de \osten una cama, esto es, en la parte sobre la cama donde uno pone sus pies al dormir; una persona acostada, sea cama, petate \sig_var General \fr_n A:mo nikwelita mah momisto:n kochi nopili iikxitan porque telsenka ihwiohxii:ni. No me gusta que tu gato duerma al pie de mi hijo porque se le cae mucho la pelusa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No me gusta que tu gato duerma al pie de mi hijo porque se le cae mucho la pelusa. \fr_son 01092-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsontan \semxref tsintan \raiz ikxi \raiz -tan \nsem Aunque ikxitan se puede traducir como 'a los pies de' siempre refiere a un espacio horizontal, de una persona u objeto acostado. \dt 17/May/2021 \lx ilakatse:wi \lx_cita ilakatse:wi \lx_var General \ref 01106 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa irse.de.lado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tambalear, irse de lado \osten una persona al perder el equilibrio, quizá por ser borracho \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: nikna:mik se: we:wet ilakatse:wi. Ta:wa:ntoya iwa:n okseki ta:kameh wa:n yeh ki:ste:w a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá encontré a un señor que va caminando de yendo de lado a lado. Estaba tomando con otros hombres y él ya se dispuso a salir caminando (hacía su casa). \fr_son 01106-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilakats \raiz e:wV \dt 24/May/2021 \lx ilakatsketsa \lx_cita moilakatsketsa \lx_var General \ref 02703 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pararse.inclinado.de.lado \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moilakatsketsa) pararse inclinado hacia un lado (personas, p. ej., para aventar una piedra con fuerza o asestar un golpe, se inclina) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil tsi:tsikitsi:n, ke:man tatewia moilakatsketsa wa:n nochipa kinta:ni ma:ski wehwei:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jóven es pequeño de estatura, cuando pelea con alguien se para de lado (para generar mas fuerza) y les gana a (sus contarios) aunque estén mas grandes. \fr_son 02703-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ilakatsowa \raiz ilakats \raiz ketsa \dt 25/May/2021 \lx ilakatskoto:na \lx_cita kilakatskoto:na \lx_var General \ref 08690 (duda) CSC no lo usa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.chueco \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cortar chueco, de soslayo o fuera de la línea esperada (una tela, papel, plástico, un impermeable) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tilmah tikilakatskoto:n, chikotik ki:sas mokwe:y. Okachi kwali mah kisa:lo:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta tela la cortaste chueca, tu falda va a salir dispareja. Sería mejor que le añades otro pedazo. \fr_son 00335-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ilakatstsaya:na \raiz ilakats \raiz koto: \dt 05/Oct/2020 \lx ilakatsnehnemi \lx_cita ilakatsnehnemi \lx_var General \ref 07573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar.de.lado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig caminar queriéndose ir de lado (p. ej., al estar ebrio caminar no en línea recta a un destino sino ir hacia un lado u otro) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tita:wa:na niman se: kiita, tiilatsnehnemi wa:n tiwe:wetsisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando tomas bebida alcohólica, luego se da uno cuenta, al caminar, caminas de lado perdiendo el equilibrio. \fr_son 07573-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ko:xohtaksa \raiz ilakats \raiz nemi \dt 11/Sep/2020 \lx ilakatsowa \lx_cita moilakatsowa \lx_var General \ref 02434 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inclinarse.de.lado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig pararse inclinado hacia un lado (p. ej., al aventar una piedra para que salga con más fuerza, o al querer golpear a otra persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil moilakatsoh ke:man kima:k ikni:w yeh ika ixtayowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jóven se inclinó hacia un lado (antes de golpearle) cuando le pegó a su hermano por eso se desmayó. \fr_son 02434-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ilakatsketsa \raiz ilakats \dt 17/May/2021 \lx ilakatstia \lx_cita ilakatstia \lx_var General \ref 07858 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.chueco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig quedarse chueco o desparejo (p. ej., la borde de algo cortado que sale a un lado en lugar de ir derecho, una madera que se tuerce por efecto del sol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niktehtekiti i:n tilmah. ¡Xiki:tski kwali mah a:mo moxola:wa, komo a:mo ilakatstias wa:n chikotik ki:sas kwe:it. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a cortar esta tela. ¡Agárrala bien que no resbale, de lo contrario se va a salir chueca (no derecho la corte) y la falda va a estar despareja. \fr_son 07858-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chikotia \raiz ilakats \dt 22/Sep/2020 \lx ilakatstik \lx_cita ilakatstik \lx_var General \ref 03012 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chueco \catgr Adj \deriv \sig chueco~ \osten varilla no derecho, tela mal cortada que una lado no va paralelo al otro \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo ilakatstik xiktehteki n' tilmah, koma:mo ilakatstik ki:sas nokwe:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No vayas a cortar chueca la tela, si así lo hacer va a quedar chueca mi falda. \fr_son 03012-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chihkoltik \raiz ilakats \dt 07/Jun/2021 \lx ilakatstsaya:na \lx_cita ilakatstsaya:na \lx_var General \ref 01923 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasgar.chueco \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rasgar, romper chueco, de soslayo o fuera de la línea esperada (una tela, un plástico, un impermeable) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:mat ka:n nikwis ok. Ilatstsaya:n. Sepa se: xiktsaya:na yeh itech nitahkwihlo:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este papel ya no la voy a utilizar. Se rasgó chueco. Desprende otra (hoja), es en ella que voy a escribir. \fr_son 01923-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ilakatskoto:na \raiz ilakats \raiz tsaya: \dt 20/Apr/2021 \lx ilakatstsaya:ni \lx_cita ilakatstsaya:ni \lx_var General \ref 03875 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasgarse.chueco \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rasgarse, romperse de manera chueca, de soslayo o fuera de la línea esperada \osten una tela, un plástico, un impermeable \sig_var General \fr_n Tiktehtekitih i:n tilmah, ne:paka iekapan xiki:tski wa:n i:n sekopa niktehtekiti, mah a:mo ilakatstsaya:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vamos a cortar esta tela. ¡Agárralo en la punta del otro lado y de este lado lo voy a cortar para que el corte no se vaya chueco. \fr_son 03875-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilakats \raiz tsaya: \dt 17/Jan/2022 \lx ilakatstsaya:nilia \ref 01242 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 21/Mar/2021 \lx ilama \lx_cita ilama \lx_var General \ref 00357 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pava \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig totola, pava \osten adulta, hembra solamente \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: ilama, nikneki nimoxina:chkwis. Ka:n teh noto:tol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré una pava, quiero usarla para criar pavos. No tengo ninguno (de pavos). \fr_son 00357-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-doméstico \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref to:tolin \raiz ilama \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ilama \lx_cita ilama \lx_var General \ref 04770 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pava \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pava \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka plaza nikowato se: ilama. Mo:sta tikwa:skeh a:koloh \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a la plaza y compré una pava. Mañana la vamos a comer en salsa de anjojolí. \fr_son 04770-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref to:tolin \semxref ichpo:chilama \raiz ilama \dt 24/Jan/2022 \lx ilamahpio \lx_alt piolamat \lx_cita ilamahpio \ref 00499 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa gallina.que.ha.puesto \catgr Sust \infl N1=N2 \sig gallina que ya ha puesto huevos por lo menos una vez \sig_var Tzina \fr_n Niknamaka se: piolamat porque xiwtahtatata:sa wa:n itewa:n nochi kinkwalia sah n' itskwinti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vendo una gallina (madura que ya pone) porque pone sus huevos en el monte y todos se los come el perro. \fr_son 00499-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilamah \nsem En San Miguel Tzinacapan utiilzan la forma ilamahpio; el cognado en Tacuapan es piolamat, las dos formas tienen el mismo significado. Nótese que la forma poseída del término de Tacuapan pierde la final, el absolutivo, y la pone la <-w> de poseído: nopiolamaw. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ilamate:na:n \lx_cita ilamate:na:n \lx_var General \ref 01087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pava.con.cria \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pava con cria \sig_var General \fr_n Ya:lwa a:it to:ni kikwah noilamate:na:n. Sayoh ipilwa:n ehkokeh n' tio:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer quien sabe que (animal) se comió a mi pava que teniá sus crias. En la tarde solamente llegaron sus crias. \fr_son 01087-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz ilama \raiz na:n \dt 17/May/2021 \lx ilit \lx_cita ilit \lx_alt ilit \lx_var General \ref 04962 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Betulaceae.Alnus.acuminata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Alnus acuminata Schlecht, árbol de la familia Betulaceae, llamado en español local 'ilite'. \sig_var General \fr_n Ihwa:k niahka ne: ahkwa:kopa nikwa:lkwik se: i:li:t. Nikto:kak wa:n ekintsi:n moskaltihtok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando fui por allá en las tierras altas (al sur) traje un ilite. Lo sembré y ahora ya está creciendo. \fr_son 04962-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \sem Leña \sem Planta \raiz ili \nsem Se da el ilit, en la zona alta, la madera es usada para tallar utensilios de cocina como cucharas y palitas.También sirve para leña. \nota Hay que checar esta planta porque Maseualxiujpajmej lo maneja como Alnus alguta. \dt 24/Jan/2022 \lx ilo:chtia \lx_cita kiilo:chtia \lx_var General \ref 02143 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detener \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig detener (p. ej., a un visitante para que no se vaya, a alguien para que no salga); insistir (a alguien) en que se quede \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikalpano:to nokni:w wa:n ne:chilo:chtihkeh mah iniwa:n nitakwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a visitar a mi hermano y me insistieron que me quedara con ellos a comer. \fr_son 02143-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig comprar (algo necesario o importante cuyo precio rebasa lo que comódamente se puede dar, dejando el comprador endrogado o sin recursos adecuados) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ekintsi:n ka:n nikpia tomi:n, tikilo:chtihkeh se: ta:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora no tenemos dinero, compramos un terreno. \fr_son 02143-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilo: \dt 09/May/2021 \lx ilo:chtilia \lx_cita ne:chilo:chtilia \lx_var General \ref 08700 (duda) ilo:chtia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detenerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer detener a (algo a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niksemat nopili ka:n ehkok, takah ne:chilo:chtilih momá:n, iwa:n moka:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer estuve preocupada, no llegó mi hijo, pues tu mamá lo detuvo y se que se quedara con ella. \fr_son 00400-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilo:ch \dt 25/Oct/2019 \lx i:lohtila:na \lx_cita kii:lohtila:na \lx_var General \ref 07644 (duda) el significado y ejemplo no coinciden con la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detrás \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig atrás de; detrás de (poseedor) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pili mota:tia ii:ka:n imomá:n ke:man se: kino:tsa. Ka:n kineki mah se: kina:palo. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño se esconde atrás de su mamá cuando se le habla. No le gusta que uno lo abrace. \fr_son 07644-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Moi:ka:n ihkatok mopili, a:mo ka:n tiktope:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás de ti está parado tu hijo, ten cuidado de no empujarlo. \sig (posesión enajenable) \raiz i:ka:n \dt 16/Sep/2020 \lx ilpia \lx_cita kilpia \lx_var General \ref 04724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar \osten un ser vivo u objeto con mecate, lazo, cordón \sig_var General \fr_n ¡Xikilpi mopio mah a:mo yowi taxe:lo:ti momi:lah. Kipahpachowa n' mi:lkone:meh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amarra tu pollo para que no vaya desparramar la tierra en tu milpa! Los tapa (con tierra o basura) las matas pequeñas de la milpa. \fr_son 04724-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig amarrar en forma de adorno \osten flores, p. ej., para decorar altares o iglesias \fr_n EGS-- Okseki xo:chit tein kwali se: kita:lia oso i:pa chamakih sah. AJH-- Miak taman xo:chit. Kwali no: se: kilpia yo:n tikiliah tewi:tso:t mexicano. No: kwali ika se: tachihchi:wa yo:n koyo:po:lxo:chit mochi:wa ne:, acha santa cruz xo:chit mochi:wa itech n' tres de mayo. Xa: nanki:xmattokeh yo:n wehwei no: kwali ika se: tachihchi:wa yeh. kwali no: se: kilpia yo:n tikiliah tewi:tso:t mexicano. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Otras flores que se usan para adornar o sólo se usa la Heliconiachamakih). AJH-- Hay varios tipos de flores. También se puede adornar amarrando la flor que en mexicano le llamamos tewi:tso:t. También se puede usar para adornar el Bejaria aestuans L. (koyo:po:lxo:chit) que se da allá, este no, la flor de santa cruz que se da en tres de mayo. Creo que las conocen esas flores grandes que también se usan para adornar. \fr_son 04724-02_corp_Tzina-AJH303_ faltar \fr_fuente 2010-07-15-m | 2136.966, 2163.13 \fr_n Mo:sta nitalpi:s sa:ntohi:xpan ta: wi:pta wei: ilwit eski nika:n tehwa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana voy a adornar (con chamaqui) en el altar pues pasado mañana será una gran fiesta acá en nuestro pueblo. \fr_son 04724-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : molpia o moilpia) amarrase, ceñirse \osten p. ej., con un lazo \sig_var General \fr_n Ke:man tiktekis pimienta, ¡ximolpi! Ihkó:n ma:ski timetstapetsko:s a:mo tipawetsis, ehekai:xko timoka:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando coseches pimienta, ¡amarrate por la cintura! Así aunque te desbarranques no te vas a caer, te vas a quedar al aire amarrado. \fr_son 04724-04_corp_Xaltn-ADA300_faltar \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : moihilpia) enredarse \osten un animal que está atado, con un lazo o mecate \sig_var General \fr_n A:mo nika:wati ok notapial ne: ixta:wat. Nochipa moihilpia ke:man ompa yetok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ya no llevo mi caballo al potrero. Siempre se enreda cuando está allí. \fr_son 04724-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : talpia) amarrar la puerta de una casa con lazo \osten pero no cerrar con llave \sig_var General \fr_n ¡A:mo xitatsakwa sayoh xitalpi, para kwali kalakis mokni:w! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No cierras con llave, solamente amarrarle la puerta de la casa con un lazo para que pueda entrar tu hermano. \fr_son 04724-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : talpia) amarrar un animal para apacentar \sig_var General \fr_n ¡Xikilwi mokniw ma:h a:mo talpi ok ohte:noh! *porque** kininmohmowtia n' pilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Dile tu hermano que ya no amarre su caballo (u quizás otra bestia) para apacentar en la orilla del camino porque asuata a los niños. \fr_son 04724-07_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : talpia) amarrar bestias o reces al trapiche para para producir panela \sig_var General \fr_n Kwalka:n titalpi:skeh ke:meh nepantah xa: i:pa taoksis a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vamos a amarrar las reces al trapiche desde muy temprano para empezar a trabajar (a exprimir la caña de azucar), quizá a mediodía ya se haya cocido la panela. \fr_son 04724-08_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilpi \dt 24/Jan/2022 \lx ilpikachi:wa \lx_cita ilpikachi:wa \lx_var General \ref 01223 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tejer.faja \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tejer, hacer una faja \sig_var General \fr_n Nokni:wa:n ilpikachi:wah wa:n neh nikpe:waltih se: wi:pi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis hermanas están tejiendo fajas y yo empecé (a tejer) un huipil. \fr_son 01223-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilpika \raiz chi:wa \dt 19/Jul/2021 \lx ilpikat \lx_cita ilpikat \lx_var General \ref 03388 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa faja \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig faja, cinturón que usan las mujeres para sostener la falda \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ilpikat ye:kpata:wak, xa: okachi pati:yoh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa faja está muy ancha, quizá sea más cara. \fr_son 03388-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ara:biah ilpikat | \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] ara:biah ilpikat | \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ilpika \dt 05/Jul/2021 \lx ilpikatia \lx_cita moilpikatia \lx_var General \ref 02513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.faja \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle faja (a alguien, por la cintura generalmente para apretar y sostener una falda) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwaltsi:n xikilpikati mopili, koma:mo wetsis ikwe:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pónle bien la faja a tu niña, de lo contrario se va caer su enagua. \fr_son 02513-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilpika \dt 21/May/2021 \lx ilpilia \lx_cita ne:chilpilia \lx_var General \ref 00037 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \deriv Aplicativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar de o para \osten alguien \sig_var General \fr_n Mopili kixiwtatia itson. ¡Xikilpili ika se: tilmah wa:n mah ma:wilti ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija le acalora el pelo. ¡Amárraselo con un cordón de tela y que ya juegue! \fr_son 00037-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ¡Xikilpili mokni:w ikow wa:n xikma:malti! \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amárrale el tercio de leña a tu hermano y ayúdale a cargarla. \fr_son 00037-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: wehka:w kihtowah kiilpilia:yah n' kowit n' kwa:kweh wa:n kititilatsaya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que anteriormente le amarraban el palo (horcones de madera) a un toro para que lo arrastrara. \fr_son 00037-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilpi \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx ilpitok \lx_cita ilpitok \lx_var General \ref 00829 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrado \catgr Estativo \deriv \sig amarrado; atado \osten p. ej., un animal a un poste, un rollo de leña \sig_var General \fr_n ¿Kwali ilpitok motskwi:n? Nikmowilia, taka:n motomak ne:chkehtsomas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿Está bien amarrado tu perro? Le tengo miedo, si se desata me va a morder. \fr_son 00829-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Kwali ilpitok i:n kowit, a:mo wel niktohtoma. Kachi kwali niktekiti i:n mekat. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Está bien amarrado este palo, no lo puedo desatar. Mejor voy a cortar este lazo. \fr_son 00829-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilpi \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx ilwaltia \lx_cita kilwaltia \ref 08613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ilwia \lx_cita ne:chilwia \lx_var General \ref 03748 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa decirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig decir; comunicar \osten cualquier tipo de información, a alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikilwi mokni:w mah ne:chwa:lkwili se: koxta:l sinti! Niko:yati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Dile a tu hermano que me traiga un costal de mazorca! Lo voy a desgranar. \fr_son 03748-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : molwia) pensar; decirse a si mismo; imaginarse; creer \sig_var General \fr_n Nimolwia xa: nimomachti:ti:w ne: a:nalpa, ta: kwali niow itech nonemachti:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Pienso que es probable que vaya a estudiar al extranjero, porque voy bien en mis estudios. \fr_son 03748-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \nsem El verbo reflexivo molwia indica que el sujeto está ponderando o reflexionando sobre una posibilidad, así indica algo como 'pienso que sea posible que' or 'cree que quizás'. Esto es, implica un pensamiento interno como que el sujeto está imaginando algo, como una situación. Nemilia indica más bien un pensamiento que indica que el sujeto cree con más seguridad, por ejemplo que ha tomado una decisión. \dt 17/Jan/2022 \lx ilwichi:wa \lx_cita ilwichi:wa \lx_var General \ref 00121 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.fiesta \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer u organizar fiesta o celebración \osten fiestas no vinculadas a santos, generalmente personales, como para cumpleaños, graduación de escuela \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t a:chi:chica ilwichi:wa, tak kitelpia n' tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquélla mujer hace una fiesta a cada rato, tal vez tiene mucho dinero. \fr_son 00121-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \raiz chi:wa \nsem Nótese que el verbo ilwichi:wa significa 'hacer una fiesta personal', por ejemplo de boda o del día de nacimiento de alguien. El verbo talwiki:xtia significa hacer una fiesta de un santo. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx ilwichi:wilia \lx_cita kiilwichi:wilia \lx_var General \ref 04492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.fiesta \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle fiesta \osten a alguien, pero solamente fiestas no vinculadas a santos como de cumpleaños, por graduación \sig_var General \fr_n Mo:sta kiilwichiwili:ti nokni:w ipili, yeh ika a:mo momachti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana le hacen fiesta al niño de mi hermano, por eso no fue a la escuela. \fr_son 04492-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \raiz chi:wa \dt 18/Jan/2022 \lx ilwikak \lx_cita ilwikak \lx_var General \ref 00951 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa los.cielos \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig los cielos \osten en sentido religioso, donde está Dios \sig_var General \fr_n Ne: ilwikak yetok n' towe:itahtsi:n. Mo:stah te:chita toni n' tikchi:wah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el cielo ahí está nuestro Dios. Todos los dias ve que hacemos. \fr_son 00951-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwika \raiz -k \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx ilwikatik \lx_cita ilwikatik \lx_var General \ref 05800 (duda) usar otra frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azul.cielo \catgr Adj \infl \sig color azul cieto \osten telas, papel \sig_var General \fr_n Nikowati se: nocamisa ilwikatik ta: ke:meh i:n takawa:ni telsenka te:tahtatih n' tein ti:ltik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a comprarme una camisa de color azul cielo pues como en esta temporada de calor el de color negro quema mucho. \fr_son 05800-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwika \dt 12/Apr/2022 \lx ilwiki:xtia \lx_cita talwiki:xtia \lx_var General \ref 04731 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2(siempre ta-) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease talwiki:xtia \raiz ilwi \raiz ki:sa \nmorf Este verbo ilwiki:xtia solamente ocurre con el prefijo no referencial ta-. \dt 24/Jan/2022 \lx ilwiki:xtilia \lx_cita kitalwiki:xtilia \lx_var General \ref 02179 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.fiesta \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease talwiki:xtia \raiz ilwi \raiz ki:sa \nsem El verbo ditransitivo ilwiki:xtilia ocurre siempre con el objeto secundario no referencia ta- haciendo que el objeto marcado en el verbo sea el primario, por ejemplo la persona festejada, que se beneficia por la fiesta. \dt 09/May/2021 \lx ilwilia \lx_cita ne:chte:ilwilia \lx_var General \ref 03556 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acusar \catgr V4 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con te:- : te:ilwilia) acusar frente a las autoridades \osten a alguien de un delito \sig_var General \fr_n Ya:lwa nopili tatewih wa:n kite:ilwilihkeh. Kihtowah ke kikwa:tapa:n se: ipilikni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hijo peleó y se lo denunciaron ante las autoridades. Dicen que le lastimó en la cabeza al (otro) niño. \fr_son 03556-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \nsem El verbo ilwillia tiene tres argumentos: (1) el sujeto, que habla; (2) la persona acusada; y (3) las autoridades, expresadas por el objeto no referencial te:-. \dt 17/Jan/2022 \lx ilwit \lx_cita ilwit \lx_var General \ref 02453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fiesta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fiesta patronal; día festivo (nacional) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: a:nal pané: onkak ilwit, ye:ktakakistitok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá al otro lado parece que hay fiesta, se ecucha el bullicio. \fr_son 02453-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fiesta; cumpleaños \osten fiesta personal o particular incluyendo cumpleaños, graduaciones, pero generalmente no bodas \sig [col] [santo patrón] ilwit | fiesta de [santo patrón] (p. ej., San Miguel ilwit 'la fiesta de San Miguel') \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n San Miguel ilwit miak tokni:wan tein nemih itech okseki altepe:meh wi:tseh kalpano:kih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la fietsa de San Miguel muchas personas que viven en otros pueblos vienen a visitar. \fr_son 02453-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \dt 17/May/2021 \lx ilwitampa \lx_cita San Miguel ilwitampa \lx_var General \ref 03815 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vísperas.de.la.fiesta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig (generalmente precedido del nombre del santo) los días anteriores a la fiesta (de algún santo; p. ej., San Miguel ilwitampa, en los días antes de la fiesta patronal de San Miguel) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xiwtekiwah a:mo semi ke:manti itech San Miguel ilwitampa kitelpia chi:walis porin i:n ilwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La autoridad no tiene mucho tiempo libre en los días inmediamente antes de la fiesta de San Miguel, tiene muchas actividades que hacer relacionadas a la fiesta. \fr_son 03815-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \raiz tam \raiz pa \dt 17/Jan/2022 \lx ilwiti \lx_cita ilwiti \lx_var General \ref 01365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.festejado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig ser celebrado o festejado (una imagen de la iglesia católica) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Ke:maniá:n ilwiti San Antonio? --San Antonio ilwiti trece de junio. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Qué dia es festejado al imagen de San Antonio? --A San Antonio le festejan el trece de junio. \fr_son 01365-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig asistir a una fiesta \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nokni:w ilwitito wa:n a:mo ehkok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano fue a una fiesta y no regresó. \fr_son 01365-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : talwiti) ser fiesta del pueblo \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man talwiti San Andrés, yeh ika miak tokniwan yahtokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy es la fiesta patronal del pueblo de San Andrés Tzicuilan, por eso mucha gente va para allá. \fr_son 01365-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \dt 25/Mar/2021 \lx imani:n \lx_cita imani:n \lx_var General \ref 05774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.esta.hora \catgr Adv-tiempo \deriv \sig a esta misma hora \osten de hoy, pero en otro día, sea en el pasado o futuro \sig_var General \fr_n Ya:lwa imani:n kwali kiowtoya, ekintsi:n kwaltsi:n taki:stok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer a esta hora estaba lloviendo muy duro, ahora está muy despejado. \fr_son 05774-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:man \raiz i:n \nmorf Puede ser que el origen de imani:n es a:mani:n. Nótese que el los pueblos del Balsas en Guerrero central la palabra kea:mani:n tiene este mismo significado 'la misma hora que horita' (pero en otro día). imani:n | La semántica de imani:n parece indicar una derivación de a:man pero no está seguro. \nraiz \dt 12/Apr/2022 \lx impo:rtah \lx_cita impo:rtah \lx_var General \ref 06468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el importa \glosa ser.necesario \catgr Adv-modo \deriv \sig ser necesario \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa impo:rtah niahka ok Cuetzalan. Nikwito seki a:mameh presidencia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana era necesario que fuera yo a Cuetzalan (ya regresé). Fui a traer unos documentos en la presidencia. \fr_son 06468-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 25/May/2020 \lx i:n \lx_cita i:n \lx_var General \ref 05886 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa este \catgr Demostrativo \deriv \sig este \sig_var General \fr_n I:n pili a:mo kikwa nakat. Kwaltsi:n ika takwa emo:l wa:n piotet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no come carne. Pero él come frijoles y huevo con ganas. \fr_son 05886-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig cuando \fr_n Tayowak si:talah katka. I:n tane:si a pe:wak kiowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche había muchas estrellas (visible). Cuando ya estaba a punto de amanecer, empezó a llover. \fr_son 05886-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:n \dt 12/May/2020 \lx inachi \lx_cita inachi \lx_var General \ref 01768 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demasiado.grande \catgr Adv-modo \deriv \sig [col] ye:k inachi | demasiado grande (en cuanto a tamaño, p. ej., un piedra, animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa kimiktihkeh se: kowa:t ye:kinachi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mataron a una víbora demasiada grande. \fr_son 01768-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref achi \raiz i:n ? \raiz achi \nmorf La palabra inachi ocurre solamente con un prefijo de intensificador: ye:k- o tel-, los dos con el mismo significado de 'demasiado' o 'muy'. \dt 18/Apr/2021 \lx inachichi \lx_cita inachichi \lx_var General \ref 06044 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demasiado.grandes \catgr Adj \infl \sig demasiado grande \osten objetos como ropa, frutos \sig_var General \fr_n Kaltsi:ntan ihkatoya se: kowtsapot wa:n kite:ntekeh. Nochipa kwaltsi:n ta:kia wa:n inachichi tsapot katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de la casa había un árbol de mamey y lo tumbaron. Siempre daba frutos y sus mameyes eran muy grandes. \fr_son 06044-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz inachi(?) \dt 13/May/2020 \lx i:na:man \lx_cita i:na:man \lx_var General \ref 00264 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hace.unos.días \catgr Adv-tiempo \infl \sig hacer unos días \osten en referencia del presente \sig_var General \fr_n A:mo nochipa tietok. I:na:man niwa:lahka nimitste:mo:ko wa:n a:mo nimitsahsik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No estás todo el tiempo. Hace pocos días vine a buscarte y no te encontré. \fr_son 00264-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:n \raiz a:man \dt 11/Jan/2021 \lx i:ni \lx_cita i:ni \lx_var General \ref 07284 (duda) usar una frase del corpus porque el ejemplo no explica nada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa éste \catgr Pronombre \deriv Demostrativo \sig este \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿I:ni? I:n i:pa nika:n yetok. Tein teh etok mocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Este? Este de por si está aquí. El tuyo está en tu casa. \fr_son 07284-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref ne:ni \semx_tipo Comparar \semxref yo:ni \raiz i:n \dt 07/Sep/2020 \lx inin- \lx_cita ininta:t \lx_var General \ref 03160 (duda) analizar si realmente se usa inin o in como aparece en el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa su.de.ellos \catgr Prefijo \deriv \sig su (de ellos) (prefijo del poseedor, tercera persona plural, sin distinguir género) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n momachtia:nih inta:twa:n tawi:tekih ne: kalnemachti:lo:ya:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Los padres de los estudiantes chapean en la escuela (para mantenerla limpia de maleza). \fr_son 03160-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz in \dt 07/Jan/2022 \lx ioh \lx_alt iohtsi:n \lx_cita ioh \lx_var General \ref 05122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa único \catgr Adj \deriv \sig único \osten en el sentido de ser el único ejemplo de una cosa \sig_var General \fr_n Nikye:ktasohta nosiwa:pil ta: i:pa iohtsi:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Amo mucho a mi hija porque es la única que tengo. \fr_son 05122-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \nmorf La raíz de esta palabra ioh no es claro, quizá es una metáfora de ohti ('camino') posesionado con el significado literal de 'ya es su camino' con el significado metafórica de 'ya está en lo último' ya va . Según Ceferino Salgado ioh sah se aplica solamente a cosas contables; Amelia Domínguez y Hermelindo Salazar lo aceptan aplicado a cosas no contables, como maíz y dinero. Cf. Siméon, iyo 'solamente'. \dt 11/Apr/2022 \lx i:pa \lx_cita i:pa \lx_var General \ref 05246 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.por \catgr Adv-modo \deriv \sig de por si \sig_var General \fr_n Sepa ka:n wa:lah tekitiko nokni:w, ya:lwa i:pa ka:n wa:lahka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Otra vez no vino a trabajar mi hermano, ayer de por si no vino. \fr_son 05246-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] i:pa kipia [número] xiwit | tener [número] años de edad \sig_var General \fr_n Ke:man nimona:miktih i:pa nikpiaya ya sempowal wa:n kaxto:l xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me casé ya tenía 35 años. \fr_son 05246-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:pa \dt 11/Apr/2022 \lx iskaltia \lx_cita kiiskaltia \lx_var General \ref 02279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidar.el.desarrollo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cuidar el dasarrollo de \osten un bebé, un animal \sig_var General \fr_n Ne: pili kika:wte:w imomá:n e:yi to:naltika. Ia:wi kiiskaltih ika leche. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño lo dejó su mamá cuando apenas teniá tres días (de haber nacido). Su tia lo cuidó (criándolo), dándole leche para que creciera. \fr_son 02279-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taskaltia) parir \osten animales domesticados como perras, gatas, marranas, vacas \sig_var General \fr_n Ya:lwa kwalka:n taskaltih notskwin. Kimpiak na:wi ipilwa:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer por la mañana parió mi perra. Tuvo cuatro cachorritos. \fr_son 02279-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moskaltia) crecerse \osten en el sentido o aspecto físico, un hijo \sig_var General \fr_n Moo:kichpil ne:nke:n moskaltih wa:n ye:k kakalachtik nemik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijó creció muy rápido y cuando nació estabá muy flaco. \fr_son 02279-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iskal \nsem Aunque en general el verbo iskaltia refiere a la acción de criar o hacer crecer, se puede usar la forma taskaltia para significar 'parir' en referencia a animales como marranas, perras, vacas aunque quizá para vacas es más común en Tacuapan decir pilnemi aunque en Tzinacapan y Xaltipan usan pilnemi más bien para mujeres. \dt 11/May/2021 \lx iskaltia \lx_cita kiskaltia \lx_var General \ref 04801 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa criar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer crecer, criar \osten un pariente a sus hijos, un animal a sus crías \sig_var General \fr_n Nokni:w kiskaltih se: imach. Nohne:l ok mikka:ka:walowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana crió un sobrino suyo. Todavía era pequeño cuando quedó huérfano. \fr_son 04801-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moskaltia) crecer \osten un niño, animal \sig_var General \fr_n I:n pili kwaltsi:n moskaltihtok, a:mo kikwitok kokolis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está creciendo bien, no le ha dado ninguna enfermedad. \fr_son 04801-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taskaltia) parir \osten animales \sig_var General \fr_n Tayowa:k taskaltih notskwin. Kimpiak na:wi ipiliwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Anoche parió mi perra. Tuvo cuatro crías. \fr_son 04801-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iskal \nsem \ncomp Nótese que la palabra otsti 'embarazada' o 'preñada' no existe en el náhuat de la Sierra Nororiental. \dt 24/Jan/2022 \lx iskaltilia \lx_cita ne:chiskaltilia \lx_var General \ref 01353 (duda) la entrada no parece común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudarle.a.desarrollar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cuidar el dasarrollo de (un bebé, un animal) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopilwa:n sehse:xiwtika moto:tohtokakeh, se: ne:chiskaltilih nokni:w wa:n se: no:má:n. Yeh ika a:mo nowa:n momatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis hijos se sigueron uno a otro de un año, uno me ayudó a cuidar (para que creciera) mi hermana y otro mi mamá. Por eso no se hallan conmigo. \fr_son 01353-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iskal \dt 24/Mar/2021 \lx iskowa \lx_cita moskowa \lx_var General \ref 05838 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentarse.cerca.del.fogón \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moskowa) calentarse en el fogón \osten p. ej., un gato o una persona, calentándose con la lumbre en época de frio \sig_var General \fr_n Ma:ski semi tisekwis a:mo ximosko tikote:noh. Iksá: komo se: moskowa no: sepa tekwi tataxis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aunque tengas mucho frio no te vayas a calientar junto al fogón. A veces si uno se calienta así también provoca la enfermedad de tos. \fr_son 05838-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz isko \dt 03/Feb/2022 \lx islabo:ntet \lx_cita islabo:ntet \ref 08137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa piedra.usada.para.sacar.fuego \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx istaa:t \lx_cita istaa:t \lx_var General \ref 06635 (duda) también se le llama así el agua salada que se prepara para eliminar los moretones \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caldo.de.pollo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caldo de pollo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ka:n kikwa n' chi:l, ¡Xikwa:nti istaa:t! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo no come mole, ¡Cónvídale caldo de pollo!. \fr_son 06635-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ista \raiz a: \dt 14/Feb/2022 \lx istaa:wia \lx_cita kiistaa:wia \lx_var General \ref 00923 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.en.agua.salada \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner en agua con sal \osten carnes, quelites que se van a asar sobre comal \sig_var General \fr_n JVC-- Yo:n mochi:wa sah. Se:, se: kikwa comadrita wa:n yo:n no:, no: we:lik to..., tomakilit, mah tikihto:ka:n we:lik xohxowik wa:n we:lik tamana. We:lik. MJA-- Koma:mo yetok para tiknamakaskeh pos timokwi:li:tih wa:n timomaniliah ya no: wa:n no: 'takwah ya ika. N' ta: yo:n i:pa wa:n we:lik taixkal. JVC-- Taixkal, nochi we:lik yo:n, nochi we:lik. MJA-- Eso, yo:n komohkó:n a:mo semi miaktsi:n wa:n semi n'telkwa:sneki nik..., Nikistaaha:wia tepitsi:n wa:n nikoma:lta:lia wa:n nitakwa ya ika. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ese se da por sí solo. Se, se come comadrita y ese también, también sabe rico…, la hierba mora (Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti) también sabe rico así crudo y es rico hervido. Sabe rico. MJA-- Si no es para la venta pues vamos a traerlos y lo hervimos y ya con eso comemos. Pues ese también sabe rico asado en comal. JVC-- Asado en comal, todo sabe rico ese, todo sabe rico. MJA-- Eso, si no es mucho y de verás tengo muchas ganas de comerlo lo…, le hecho un poco de agua con sal y lo pongo al comal y ya con eso como. \fr_son 00923-01_corp_Tzina-MJA312_faltar \fr_fuente 2010-07-30-x | 467.861, 492.62 \raiz ista \raiz a: \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx ista:k \lx_cita ista:k \lx_var General \ref 03137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa blanco \catgr Adj \deriv \sig blanco \sig_var General \fr_n Nikpoloh se: nopio ista:k, eski kikwah kwe:kti. Ya:lwa ya ka:n ehkok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me perdió una gallina blanca, quizá se la comió la zorra. Desde ayer no llegó. \fr_son 03137-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig verde transparente o ligero \osten plantas \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \sem Color \semxref pochiktik \semx_tipo Comparar \semxref ista:kyo \raiz ista \nsem En referencia a plantas la palabra ista:k generalmente refiere a un color como de verde transparente o ligero. A menudo contrasta a mora:doh o chi:chi:ltik para indicar una 'variedad' de la planta más oscura. \dt 26/Jun/2021 \lx Ista:ka:kowtahkopa \lx_cita Ista:ka:kowtahkopa \ref 08600 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Feb/2019 \lx ista:ka:pala:ni \lx_cita ista:ka:pala:ni \ref 07953 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ista \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx ista:kato:l \lx_cita ista:kato:l \lx_var General \ref 06589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.blanco \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole preparado de masa de nixtamal molido finamente, llamado "ista:k" porque generalmente se usa el nixtamal hecho de maíz blanco \sig_var General \fr_n ADA-- Wa:n ista:kato:l, yeh ne:, ¿no: toto:nik n' tikwi nextamal? MSO-- Pos ke:meh se: kinekis, komo toto:nik no: wa:n komo sese:k. Pero pos yo:n mah alaxtik kwaltsi:n, mah se: kalaxo kwaltsi:n wa:n no: se: kitsetselowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Y el atole de masa, ese, este, ¿también usas el nixtamal caliente? MSO-- Pues como uno quiera, si es caliente o si es frio pero ese, la masa debe ser fina, uno debe molerla finamente y también se cuela. \fr_son 06589-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06589-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-20-e | 1318.668, 1329.377 \raiz ista \raiz ato:l \nsem El 'atole blanco' (ista:kato:l) se prepara de nixtamal siempre finamente molida. Una vez molido se disuelve en agua, se cuela para quitarle el callo floral del maíz (itsonteyo) y luego se vierte en una olla de barro puesto sobre la lumbre. Se debe estar removiendo para que no se pegue el atole a los lados interiores de la olla. No se toma endulzado. Una vez que hierve, se retira de la lumbre. El ista:kato:l es parecido al pachato:l con la diferencia que este último tiene masa o maíz molido menos fino. \dt 02/Sep/2020 \rev \lx ista:kato:l \lx_cita ista:kato:l \ref 08532 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig mismo que pacha:tol \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 12/Sep/2018 \lx ista:kka \lx_alt ista:kyo \lx_cita iista:kka \lx_var General \ref 05762 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig clara de huevo \sig_var General \fr_n Yo:n piotet iista:kka no: semi kwali pahti komo te:kwik toto:nik. Kii:xohohsah yo:n a:ko:kohxiwit wa:n te:metsta:liliah se: ixokpaltampa. \fr_au HS0366 \fr_var Tzina \fr_e La clara de huevo también es buena medicina para curar la fiebre. Le untan en el haz a la hoja de hoja santa (Critonia morifolia (Miller) R.M. King & H. Rob.) y le ponen a uno en la planta del pie. \fr_son 05762-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ista \dt 12/Apr/2022 \lx ista:kkilit \lx_cita ista:kkilit \lx_var General \ref 08564 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n Wa:n niman se: kita ke we:lik porque ka:mpa, ka:mpa onkak yo:n xiwitsi:n hasta ye:k..., ista:k hasta na:ltoktik yehwa yo:n se: kimati ke ye:k..., sawehwe:ltik niman se: kita. Yehwa yo:n kiliah wehweikilit, ista:kkilit oso kwapitsokilit. Yehwa yo:n e:yi taman ito:ka:y pero se:..., se: taman sah. \fr_au \fr_var \fr_e Y luego ve uno que es comestible porque donde hay, donde hay esa hierba hasta… Es transparente hasta se transparenta y por eso se puede saber que… Luego se ve que es muy sabroso. Eso es lo que le llaman wehweikilit, ista:kkilit o kwapitsokilit. Esos son sus tres tipos de nombres pero es un solo quelite. \fr_son 08564-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx ista:kkowit \lx_cita ista:kkowit \lx_alt ista:kkwawit \lx_var Tzina \ref 01226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Bernardia.interrupta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bernardia interrupta (Schltdl.) Muell. Arg., planta de la familia Euphorbiaceae. No tiene savia. La madera se usa para leña. \sig_var General \fr_n Nota:lpan onkak miak ista:kkowit. Ahachichi nikinte:xi:mas wa:n niktehtekis kowtati:l \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay muchos árboles de ista:kkowit. Poco a poco los iré tumbando y cortaré leña. \fr_son 01226-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \semxref ista:k eskowit \semx_tipo Referente natural igual \raiz ista \raiz kow \nsem Algunos llaman a este árbol ista:k eskowit, relacionándolo con el eskowit (Croton draco Schltdl.aunque el ista:kkowit no tiene savia. Unos asesores también dijeron que el escaso Croton macrodontus Muell. Arg. (#1226) era un tipo de ista:k eskowit aunque después cambiaron de parecer. En Tacuapan no se conoce el árbol ni utilizan el nombre. \dt 20/Jul/2021 \lx ista:kkwe:it \lx_cita ista:kkwe:it \ref 08537 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Ropa \semx_tipo Equivalente \semxref pania:nkwe:it \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ista:kkwe:itia \lx_cita kista:kkwe:itia \lx_var General \ref 01538 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.falda.típica \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle falda tradicional al vestir a (alguien, generalmente una niña que no sabe vestirse sola) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w mo:stah kiista:kkwe:itia ipili, kihtowa mah momati wa:n ke:man we:ias kikwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana siempre viste a su niña con falda tradicional, dice que es para que se acostumbre y de grande la va a usar. \fr_son 01538-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ti:ltikkwe:itia \raiz ista \raiz kwe:i \dt 14/Apr/2021 \lx ista:kkwe:y \lx_cita ista:kkwe:y \lx_var General \ref 06463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa falda.blanca \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig falda blanca (que se usa como ropa de gala en el mucinipio de Cuetzalan) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikpoloh noista:kkwe:y, nikpa:kak wa:n nikpilohtoya kalte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Perdí mi falda blanca, la lavé y la tenía tendida afuera de la casa. \fr_son 06463-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \semx_tipo Comparar \semxref ti:ltikkwe:it \raiz ista \raiz kwe:i \raiz El ista:kkwe:y es una falda que se hace de tela blanca, la anchura depende del gusto de cada uno. La tela puede ser originalmente de 3 a hasta 6 metros de largo, que se va acortando por las tablas o pleigues que se ponen. De largo la falda es de más o menos 80 centímentros (desde la cintura hasta el suelo) incluyendo la doblez que se le hace. \dt 02/Sep/2020 \lx ista:kkwe:yeh \lx_cita ista:kkwe:yeh \lx_var General \ref 00036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vestida.con.enagua \catgr Adj \deriv \sig vestida con enagua; con una enagua puesta \osten una mujer \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil okachi kina:miki mah ista:kkwe:yeh. Ke:man mopantalo:ntia ka:n se: kii:xmati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchaha se ve más bonita que tenga falda tradicional. Cuando se pone pantalón no se reconoce. \fr_son 00036-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz ista \raiz kwe:i \raiz -eh \dt 21/Dec/2020 \lx ista:knanakat \lx_cita ista:knanakat \lx_var General \ref 04651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.hongos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para dos especies de hongos blancos, uno se llama ma:tananakat y otro xo:no:nanakat (Pleurotus ostreatus (Jacq.) P. Kumm). Ambos son comestibles hervidos en agua o preparados con ajonjolí molido \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nikwa:lkwik miak ista:knanakat. Ye:wa tikalmasa:lohkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al bosque y traje mucho hongo blanco. Hoy por la mañana los desayunamos. \fr_son 04651-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Pleurotaceae \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz ista \raiz naka \dt 24/Jan/2022 \lx ista:knanakat \lx_cita ista:knanakat \lx_var General \ref 04895 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para dos especies de hongos comestibles (ma:tananakat y xo:no:nanakat) que se agrupan como ista:k nanakat porque son blancos. Se diferencian en la estructra que tienen debajo de la sombrilla. Los dos se comen hervidos en agua con o sin ajonjolí molido. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n ista:k nanakat mochi:wa itech kowit tein pala:ntok a. Se: kikwa taa:manal oso a:ko:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo ista:k nanakat se da en la madera que ya se está pudriendo. Se come hervido en agua o preparado en ajonjolí molido. \fr_son 04895-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz ista \raiz naka \nsem Aunque un asesor comentó que ambos ma:tananakat y xo:no:nanakat se consideran como tipos de ista:knanakat hubo varias opiniones. Ceferino Salgado y Hermelinado Salazar comentaron que el ista:knanakat un hongo blanco y blando que se da en casi cualquier tronco podrido. Se come en caldo o con ajonjolí. Pero Amelia Domínguez considera que el ista:knanakat es lo mismo que el xo:no:nanakat que solamente se da en los troncos del xo:no:t \dt 24/Jan/2022 \lx ista:kpio \lx_cita ista:kpio \ref 00189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollo.blanco \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pollo de granga o que se desarrolla en granjas, generalmente de color enteramente blanco \sig_var General \fr_n No:má:n ka:n kiwe:lilia n' ista:kpio, nochipa kikwa tein nika:n topio. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá no le gusta comer el pollo de granja, siempre consume el pollo que engordamos aqui (pollo criollo). \fr_son 00189-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ista: \raiz pio \raiz2 ista:k \ngram Es un neologismo creado a partir de que en la región aumentó el consumo de pollo comercial. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx ista:kte:mpala:n \lx_cita ista:kte:mpala:n \ref 07954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ista \raiz te:m \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx ista:ktet \lx_cita ista:ktet \lx_var General \ref 04699 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.blanca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra blanca cuya composición la hace propicia para hacer cal en un horno y para usarse en la construcción de paredes de las casas \sig_var General \fr_n AND-- Nika:n nikchi:wa nika:n, nika:n nik..., niketsa se: nika:n yo:n, tex..., texkaltet. JVC-- Texkaltet porque yo:n seki tet tohtopo:ni. Uhuh, nika:n nikchi:wa, nika:n i:n. AND--Yo:n tein seki tet, yo:n ista:ktet, tenextet a:mo kwaltia, wehweliwi. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Aquí lo que yo hago, aquí pongo aquí texkaltet. JVC-- El (que se usa es) el texkaltet porque otros tipos de piedra se truenan. Aquí eso es lo que hago. A: Las otras piedras como el ista:ktet o el tenextet no sirven, se demoronan. \fr_son 04699-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2011-07-13-j | 168.027, 178.64 \fr_n Ki:mah [Ke:mah]. Kichihchi:wah yehwa:n ta:tahmeh kichi:wah tema:skal ne:... Tema:skal. Wa:n nej..., kite:mo:tih e:, texkaltet pero a:mo, a:mo tehteyo:ni. Yo:n kichihchi:wah pero texkaltet onkak tet tein a:mo am... tein a:mo topo:ni wa:n a:mo tatapaka porke yo:n tet tein nika:n onkak tehwa:n yo:n ista:ktet para tepa:mit kikwih yo:n para tema:skal a:mo kwaltia olo:ch..., olo:ch..., olo:chtotopoka wa:n ..., \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si. Los señores de antes hacían el temascal (baño de vapor). El temascal. Y, este, buscan el texkaltet (un tipo de piedra, quizá volcánica) porque ése no se parte con el fuego. Para hacer el tema:skal usan el texkaltet, hay piedra que no truena con el fuego ni se desmorona, porque la piedra que hay aquí que se llama ista:ktet la usan para construir paredes de las casas, para temascal no sirve porque empieza a tronar. \fr_son 04699-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2014-07-23-c | 571.24, 590.502 \sem Geología \raiz ista: \raiz te \dt 24/Jan/2022 \rev \lx ista:ktia \lx_cita ista:ktia \lx_var General \ref 05176 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.blanco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar blanco \osten p. ej., algo que se despinta, ropa blanca sucia que se limpia con cloro o simplemente con jabón \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xikpa:ka moista:ktilmah mah ista:ktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lava bien tu ropa blanca, que quede blanca (color original). \fr_son 05176-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ista \dt 11/Apr/2022 \lx ista:kxili \lx_cita ista:kxili \lx_var General \ref 02477 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease xili \sem Comida-preparada \sem Animal-artrópodo \sem Animal-acuático \raiz ista \raiz xili \dt 21/May/2021 \lx ista:kyo \lx_cita iista:kyo \lx_alt ista:kka \lx_var General \ref 06736 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa clara(de.huevo) \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig (con posesión enajenable de 3a persona : iista:kyo) clara (de huevo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil teltoma:wak, ka:n kikwa piotet ixo:chio sayoh iista:kyo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija es muy gorda, no se come la yema del huevo, sólo la clara. \fr_son 06736-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión enajenable de 3a persona : iista:kyo) parte blanca (de un objeto, p. ej., de un rebozo de dos colores, incluyendo blanco) \sig_var 2-Ctama \fr_n Ehe, para mah a:mo i:xki:sa. Mm. Wa:n tatahkoya:n entó:s se: kipa:ka ya ne:, se: kixakwalowa ka:mpa kipia iista:kyo. Wa:n se: kixapohwia, mm. \fr_au GVJ306 \fr_var 2-Ctama \fr_e Si, para que no escurra. Si. Y entonces se lava en medio, se talla en la parte blanca y se enjabona, mm. \fr_son 06736-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08574_01_Ctama \fr_fuente Ctama_MatCl_GVJ306_tahkit_2008-09-10-c | 00166 \sem Comestible-animal \raiz ista \dt 02/Sep/2020 \lx istama:ma:ni \lx_cita istama:ma:ni \lx_var General \ref 02403 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpiés \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico a tres especies de milpiés, clase Diplopoda, (uno de color blanco, morado y café) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech xiwtahsol moe:wa yo:n istama:ma:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la hojarasca se esconde el milpiés. \fr_son 02403-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ista \raiz ma:ma \dt 17/May/2021 \lx istat \lx_cita istat \lx_var General \ref 07379 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig sal de mesa \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikowati se: kilo istat wa:n se: kilo tomat! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a comprar un kilo de sal y un kilo de tomate! \fr_son 07379-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Comparar \semxref istatakwe:chol \raiz ista \dt 08/Sep/2020 \lx istatakwe:chol \lx_cita istatakwe:chol \lx_var General \ref 02440 (duda) usar frase del corpus, CSC solamente usa istat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sal.fina \catgr Adj \deriv \sig sal fina (que se compra comercialmente y no la sal en grano o cristales grandes) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikowati se: kilo istatakwe:chol! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a comprar un kilo de sal fina! \fr_son 02440-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible \semx_tipo Comparar \semxref xoko:kistat \raiz ista \raiz kwe:chV \dt 17/May/2021 \lx istatohtolon \lx_cita istatohtolon \lx_var Tzina \ref 04236 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sal.en.grano \catgr Sust \infl N1 \sig sal en grano, sal de mar \sig_var Tzina \fr_n Xikpoye:li n' emo:l ika istatohtolon wa:n no: kwaltsi:n we:lia:s. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ponle sal en grano a los frijoles y también agarrá buen sabor. \fr_son 04236-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xoko:kistat \raiz ista \raiz tolon \dt 18/Jan/2022 \lx istawa:t \lx_alt istawa:kowit \lx_cita istawa:t \lx_var General \ref 00419 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Actinidieceae.Saurauia.cana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Saurauia cana Keller & Breedlove, y quizá otros Saurauia de la región, todos árboles de la familia Actinidiaceae; sirve para leña \sig_var General \fr_n Nota:lpan etoya se: istawa:t. Nikte:xi:n wa:n niki:xtih miak kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno estaba un istawa:t (Saurauia cana). Lo tumbé y saqué mucha leña. \fr_son 00419-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz istawa: (?) \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx istawia \lx_cita kiistawia \lx_var General \ref 06748 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig salar; echar sal (p. ej., a un guisado, a cecina para secarla) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikistawi notapalo:l! Nitisiti a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Échale sal a mi comida! Ya voy hacer las tortillas. \fr_son 06748-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref poye:lia \raiz ista \dt 14/Feb/2022 \lx istayoh \lx_cita istayoh \lx_var General \ref 04488 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salado \catgr Adj \deriv \sig salado \osten comida, guisados \sig_var General \fr_n Noemo:l ka:n istayoh, ¡Xikta:lili tsiktsi:n istat ok wa:n o:me, e:yi epaso:t! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mis frijoles aún no tiene sal. ¡Échale un poco de sal y apazote! \fr_son 04488-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ista \semx_tipo Comparar \semxref poye:k \raiz ista \dt 18/Jan/2022 \lx istayowa \lx_cita istayowa \lx_var General \ref 02229 (duda) no aparece en el corpus, CSC usaría poye:ya y en el corpus aparece varias veces \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.salado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar o ponerse salado, salarse \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikte:mili istat n' tixti wa:n xikma:nelo mah kwaltsi:n istayowa. Ke:man oksis kwaltsi:n wehwe:lik eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Échale sal a la masa y bátela bien para que quede bien de sal. Cuando se cuezan (los tamales) van a estar sabrosos. \fr_son 02229-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref poye:ya \raiz ista \dt 09/May/2021 \lx istehteki \lx_cita moistehteki \lx_var General \ref 08659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Jan/2019 \lx istekwi \lx_cita kiistekwi \lx_var General \ref 02965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pellizcar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pellizcar \sig_var General \fr_n Mosiwa:pil nochipa kistekwi nopili wa:n ekintsi:n ka:n kineki ok iwa:n ma:wilti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija siempre pellizca a mi hija y ahora ya no quiere jugar con ella. \fr_son 02965-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz kwi \nmorf Nótese que aunque la palabra para 'uña' es istit en la incorporación de la raíz con este verbo se realiza como iste \dt 26/Jul/2021 \lx istekwilia \lx_cita ne:chistekwilia \lx_var General \ref 01666 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pellizcarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tomar un pellizco (de algo, como comida) de o en perjuico de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tehwa tine:chistekwilih nonakaw. Nochipa tine:chkwalia tein nikwahtok ke:man a:mo niktstok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú me tomaste un pedacito de mi carne (pellicándola). Siempre me comes algo de lo que estoy comiendo cuando no estoy viendo. \fr_son 01666-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz istekwi \dt 17/Apr/2021 \lx istikokowa \lx_cita moistikokowa \lx_var General \ref 05455 (duda) se puede usar metskokowa pero no especificando la parte del dedo que le lastima \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimarle.uña \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig lastimarle las uñas \osten sea de mano o pie, p. ej., por usar zapatos apretados \sig_var General \fr_n Nopili ka:n kineki kikwis zapatos porin kiistikokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo no le gusta usar zapatos porque le lastiman las uñas. \fr_son 05455-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz koko \dt 11/Apr/2022 \lx istikwa \lx_cita moistikwa \lx_var General \ref 06625 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.uña \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig comerse la uña \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili moistikwa, ke:man tikitas kikwahtok xikma:tatsi:ni. Iwki kielka:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija se como las uñas, cuando lo veas comiéndoselas, golpéale en la mano. Así va a dejar de hacerlo. \fr_son 06625-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz is \raiz kwa \dt 14/Feb/2022 \lx istikwa:omit \lx_cita istikwa:omit \ref 08441 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease chochopihkowit \sem Planta \raiz isti \raiz kwa: \raiz omi \nota Esta planta puede ser, Bauhinia candicans. \dt 15/Aug/2018 \lx istikwehsimiki \lx_cita istikwehsimiki \lx_var General \ref 01114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.las.manos.inquietas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener las manos y, particularmente los dedos, inquietas \osten por estar ansioso en el sentido de no poder estar quieto y siempre buscar en que actividad ocuparse con las manos \sig_var General \fr_n I:n pili nokta istikwehsimiki, kitsatsayats i:n a:mat wa:n nikwiskia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño está muy ansioso con las manos (siempre buscando que agarrar o que hacer con las manos para hacer travesuras), rasgó este papel y todavia lo iba a ocupar. \fr_son 01114-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz kwehsi \raiz miki \dt 24/May/2021 \lx istipochi:ntia \lx_cita kistipochi:ntia \lx_var General \ref 08377 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshebrar.con.los.dedos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig deshebrar con los dedos \sig_var General \fr_n A:mo neli timaya:na porke yo:n monakaw a:mo tikye:kkwah, sayoh tikistipochi:ntih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No es verdad que tienes hambre porque tu carne no te lo comiste bien, sólo lo deshebraste con tus dedos. \fr_son 08377-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase pochi:nia \raiz isti \raiz pochi: \rev \dt 26/Sep/2020 \lx istit \lx_cita noisti \lx_var General \ref 04769 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa uña \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig uña \osten humana o de algunos animales como gatos \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa nowe:iikxipil, moto:kak noisti wa:n titi:katok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele el dedo gordo del pie, se me enterró la uña y está inflamado. \fr_son 04769-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pezuña \osten de caballo y otros animales parecidos \sig_var General \fr_n Notapial nikpatilih itekak wa:n nikteltehtekilih iisti wa:n metste:malowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le cambié la herradura a mi caballo y corté la pezuña y se le infectó la pata con pus. \fr_son 04769-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz isti \nota Determinar la dif. entre N2 y Oblig pos en infl \dt 24/Jan/2022 \lx istita:loh \lx_cita istita:loh \lx_var General \ref 01126 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.uñas.mugrosas \catgr Adj \deriv \sig con las uñas mugrosas \osten personas \sig_var General \fr_n Mopili iwki takwahtok, istita:loh, ¡Xikilwi mah momahteki:ti kwaltsi:n!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo así está comiendo, con las uñas sucias. ¡Dile que vaya a lavarse las manos bien! \fr_son 01126-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz ta:l \dt 25/May/2021 \lx istita:lowa \lx_cita istita:lowa \lx_var General \ref 07230 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado, de acuerdo al contexto no sería necesario especifícar las uñas sucias \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarsele.las.uñas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensuciarsele las uñas con mugre \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili kia:wiltihtoya ta:l. Mah momahteki kwaltsi:n, ye:kistitahta:loh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo estaba jugando la tierra. ¡Que selave bien las manos, tiene las uñas muy sucias. \fr_son 07230-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz ta:l \dt 05/Apr/2022 \lx istitapalwia \lx_cita moistitahtapalwia \lx_var General \ref 02350 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pintarse.las.uñas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig pintarse las uñas (sea de las manos o los pies) \sig_var 1-Xalti \fr_n Teh nochipa timoistitahtapalwia. Neh ne:chahwa no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú siempre te pintas las uñas. A mi me regaña mi mamá. \fr_son 02350-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz pa \dt 12/May/2021 \lx istiteki \lx_cita kistiteki \lx_var General \ref 05565 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.las.uñas \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle las uñas o pezuña \osten a alguien, a los pollos, caballos \sig_var General \fr_n Xiktekakti notapial sayoh kwaltsi:n xikistiteki. Ta de wehka:w a ihkwi nentinemia istitahtapa:nka ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ponle herradura a mi caballo nada más que emparéjale bien la pezuña. Pues ya anduvo mucho tiempo sin herradura y ya se le partieron. \fr_son 05565-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz teki \dt 12/Apr/2022 \lx istite:ntsonti \lx_cita istite:ntsonti \lx_var General \ref 05784 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dolerle.la.cutícula.de.la.uña \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despegársele la cutícula, por la base de la uña de la mano, dejando a uno con el dedo adolorido \osten \sig_var General \fr_n Telsenka niistite:ntsonti ta: nochi nomi:lah nitama:me:wak wa:n ke:meh se: moma:kwi:ltia n' taltsi:n yehwa te:chi:wilih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tengo desprendida la piel de los dedos de las manos porque toda mi milpa la limpié con las manos (sin usar machete ni azadón) y como las manos se van rozando con la tierra entonces eso es lo que provoca. \fr_son 05784-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz te:n \raiz tson \dt 12/Apr/2022 \lx istito:ka \lx_cita moistito:ka \lx_var General \ref 01268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrarsele.uña \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig enterrarsele la uña (generalmente del pie) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh ka:n nikwi zapato porque nimoistito:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no uso zapatos, porque se me entierran las uñas. \fr_son 01268-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz to:ka \dt 21/Mar/2021 \lx istitsaya:na \lx_cita kistitsaya:na \ref 08298 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz isti \raiz tsaya: \dt 15/Aug/2018 \lx istiwe:weyak \lx_cita istiwe:weyak \lx_var General \ref 00550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.uñas.largas \catgr Adj \deriv \sig con uñas largas \sig_var General \fr_n ¡Xikistiteki! mopili, istiwe:weyak a! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Córtale las uñas a tu hijo, ya tiene las uñas largas! \fr_son 00550-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz weyak \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx iswakone:t \lx_cita iswakone:t \lx_var General \ref 00359 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retoño.de.Canna.tuerckheimii \catgr Sust \infl N1 \sig retoño de Canna tuerckheimii Kraenzl. (familia Zingiberaceae) de donde sale una nueva planta \osten \sig_var Tzina \fr_n Wa:n tak tap..., de tap..., tapa:ni o chika:waya xi:ni porque no: wa:ki, de sepa teyowa yehwa i:n iswat, wa:n xo:chiowa wa:n teyowa ompa, mahyá: ompa wa:ki a. A:mo selia ok, sepa seki itsmoliwi (sic, luego se corrige), itsmoli:ni n' taihtik tak de itesyo wa:le:wa, a:mo n'mati ox inalwayo o itesyo kipia. Ompa, ne:n, ompa sepa seki ki:saki iswakone:meh wa:n sepa iwki moskaltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Y a lo mejor…, de…, se rompe o se madura y se riega porque también se seca, de que ya tiene sus semillas esta hoja, y florece y da sus semillas y de ahí, parece que ya ahí se seca. Ya no retoña, otra vez retoña, quizá de adentro de la tierra brota porque ahí tiene su camote, no sé si tiene raíces o camotes. Ahí, este, ahí salen de nuevo las plantas pequeñas y ya crece. \fr_son 00359-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2012-07-23-n | 139.825, 162.982 \raiz iswa \raiz kone: \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx iswat \lx_cita iswat \lx_var General \ref 01198 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoja.ancha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoja ancha característica de varias plantas \osten plátano, Canna spp., Renealmia spp., aunque por lo común refiere a las hojas de plátano \sig_var General \fr_n Xikwiti se: iswat wa:n xikweto. Ika nikpi:kiti n' taxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve por una hoja de plátano y pón en fuego para que se haga blandita. Con ella voy a envolver los tacos (para llevar). \fr_son 01198-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión intrínseca de -yo : iswayo) hoja ancha de \osten cualquier planta con hojas de esta característica \sig_var General \fr_n ESL-- Entó:s, nejó:n, ki:sa ya ne:n totopoch se: kita:lia itech iswat, se: 'koma:lta:lia ya, mmm. EGS-- Ton iswayo kikwih. ESL-- Se: kikwi pahpataiswat, pahpataiswat oso yo:n nexkoko:kiswat, nochi kwaltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ESL-- Entonces, este, ya sale el totopoch (tipo de tortilla grande y delgada, preparada sobre comal) y se pone en hojas (de plátano), y se pone en el comal, si. EGS-- ¿Qué tipo de hoja usan? ESL-- Se ocupan hojas de plátano, hojas de plátano o las nexkoko:kiswat (Renealmia alpinia), todo sirve. \fr_son 01198-01-corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2010-07-15-d | 47.44, 68.852 \sem Planta-parte \semxref sakat \semxref mi:lsakat \raiz iswa \dt 13/Jul/2021 \lx iswatet \lx_cita iswatet \lx_var General \ref 08130 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.Renealmia.alpinia \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 25/Oct/2019 \lx iswawa:k \lx_cita iswawa:k \lx_var General \ref 04885 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoja.ancha.seca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoja ancha característica de varias plantas \osten p. ej., las hojas de plátano, de Canna spp., o de Renealmia spp.) ya seca por proceso natural \sig_var General \fr_n Xiktekiti seki iswawa:k wa:n ika tikinchichino:skeh ne: a:lsimi:tmeh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ve a cortar unas hojas secas de plátano para quemar aquellas avispas. \fr_son 04885-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iswa \raiz wa:ki \dt 24/Jan/2022 \lx ita \lx_cita kita \lx_var General \ref 02023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ver; mirar a \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikitak se: kwe:kti, kikwa:snekia nopio:kone:w. Nikmohmowtih wa:n choloh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vi a una zorra, se quería comer mi pollito. Lo espanté y se escapó. \fr_son 02023-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con durativo -tok : kitstok) estar viendo \fr_n Nika:n nikitstok se: a:mat, nikahsik ne: ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui estoy viendo un papel, lo encontré allá en el camino. \fr_son 02023-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ita \nmorf El verbo ita tiene una forma supletiva its que se usa con los marcadores del durativos y los aspectuales como -tiw. Existe con el durativo tanto como transitivo, kiitstok 'lo está viendo' y como intransitivo itstok 'fijarse' (sin marcar el objeto). \nota Checar itstok como V2 y V1 \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \sig (como recíproco en 1a persona plural : timotah) "nos vemos" saludo de despedida que emplean sólo jóvenes, pero no las mujeres \sig_var 1-Xalti \fr_n Timotah mo:sta, ekintsi:n niow icha:n nokni:w wa:n a:mo niehkos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nos vemos mañana, ahora voy a la casa de mi hermano y no voy a llegar. \fr_son 02023-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kihita) revisar para seleccionar, escoger, quitar o sacar (entre muchos de un solo tipo de objetos para tomar lo mejor; pedazos o piezas de algo mezclado sobre otra cosa) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikihita n' kahfe:n! ¡Xikihki:xtili tein wa:kik, sayoh niknamakati:w n' tein oksik! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Revisa el café! ¡Escoge los granos secos, nomás voy a ir a vender los cafetos maduros (rojos). \fr_son 02023-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ke:n kita \fr_n Ke:mah, ne:, ne: a:mo noxwi:w, ne: a:mo ke:n nikita. \fr_son 02023-05_corp_faltar \fr_fuente Frase elaborada \raiz ita \nmorf Nótese que antes del durativo y otras terminaciones de movimiento asociado (p. ej., -tinemi) se utiliza la raíz supletiva its. \dt 04/May/2021 \lx itilia \lx_cita kiitilia \lx_var General \ref 03824 (duda) para el primer significado es más común usar ita, el segundo se queda \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidar.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vigilar, cuidar para \osten echando ojo a lo que se cuida (objetos como documentos, un niño, un animal) para asegurar que no le pase nada \sig_var General \fr_n ¡Xine:chitili nopili! Ma:wiltihtok ne: kalte:noh, mah a:mo yowi ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuida a mi hijo (echándole un ojo para ver que no le pase nada). Está jugando en la entrada de la casa, que no salga rumbo a la calle. \fr_son 03824-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ver o revisar (algo, en un lugar determinado) para (alguien) \fr_n Xine:chitili ka:nachi tomi:n nikpia, ox ne:chahsis ika nimokowili:s notao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ves (por mi) cuanto dinero tengo (p. ej., en mi bolsa o en la mesa pero no sé contar bien), si me alcanza para comprarme maíz. \fr_son 03824-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tachi:lia \raiz ita \nsem El verbo te:molia significa buscar (algo) por alguien, p. ej., buscar por algo perdidio. El verbo itilia implica no buscar pero más bien revisar en un lugar ya especificado algo muy en particular. \dt 17/Jan/2022 \lx itki \lx_cita kitki \lx_var General \ref 04578 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevar \osten en la mano, en un carro; llevar en general pero no por la espalda o sobre los hombros, véase ma:ma \sig_var General \fr_n Nokni:w nochipa kitki ia:lmasa:l ke:man tekititi wehka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano siempre lleva su almuerzo cuando va a trabajar lejos. \fr_son 04578-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como reflexivo : motki) ir \osten a un lugar \sig_var General \fr_n Noa:wi chika:wak a wa:n ipilwa:n nemih parahko. Yeh ika ke:man mokokowa, ise:lti motki tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi tia ya es de edad avanzada y sus hijos viven en la ciudad. Por eso cuando se enferma va sola al hospital. \fr_son 04578-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como reflexivo : motki) ser parecido a \osten humanos \sig_var Tzina \fr_n Concha ye:kmotkitok n' ita:t. Iwki ke:meh nehnemi wa:n wetska. Concha se parece mucho a su papá. Así como camina y se ríe. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Concha se parece mucho a su papá. Camina y se ríe de la misma manera que él. \fr_son 04578-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ma \semxref wi:ka \semxref motkitok \raiz itki \nsem El verbo itki es el más general en cuanto al significado 'llevar', más bien para objetos que se llevan en la mano. Sin embargo hay otras dos palabras que pueden indicar una acción que a veces se traduce por el mismo verbo español 'llevar'. Primero, ma:ma que indica la acción de 'llevar a cuestas', 'llevar por la espalda o hombros'. El segundo verbo es wi:ka que tiene el significado de 'llevar' pero más bien como 'en companía de' y se usa en referencia a seres vivos, por ejemplo 'te llevo a mi casa', nimitswi:kas nocha:n. Véase también estos dos verbos. Nótese que en la forma estativa (véase motkitok) significa 'ser parecido' en Tacuapan pero 'ser atrevido o travieso' en Tzinacapan. Para indicar 'ser parecido' en Tzinacapan y Xaltipan se usa el verbo en reflexivo, pero no estativo. \dt 24/Jan/2022 \lx itkilia \lx_cita ne:chitkilia \lx_var General \ref 03844 (duda) para el ejemplo sería más común x'ne:chka:wili:ti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar para \osten un objeto para alguien \sig_var General \fr_n ¡Mo:sta xine:chitkili se: kilo nakat nocha:n wa:n ompa nimitsixta:wili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mañana llevame un kilo de carne a mi casa y ahí te la pago. \fr_son 03844-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wi:kilia \semxref ma:malia \raiz itki \nsem El verbo ma:malia es claro en su significado: 'llevar (algo, como un costal) por la espalda para (alguien)'. El verbo itkilia es más general en la forma de como se lleva el objeto (por la mano, colgado, por la espalda). También puede indicar o tener un sentido de perjuicio lo que nunca tiene ma:malia. El verbo wi:kilia puede significar lo mismo que itkilia pero también puede significar, para algunos, una deuda: ne:chwi:kilia tomi:n 'me debe dinero'. \dt 17/Jan/2022 \lx itkitok \lx_cita motkitok \lx_var General \ref 04679 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrevido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (como reflexivo : moitkitok) ser atrevido, exagerado \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n moo:kichpil telmotkitok, mopampiloh ne: tepexike:span. kwali ke a:mo ma:tapetskoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo es muy atrevido, descendió en rappel desde lo alto de un cerro (por la cara vertical de una peña o peñasco). Lo bueno que no se soltó (de los palos, bejucos donde se sostenía). \fr_son 04679-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itki \dt 24/Jan/2022 \lx i:to:nia \lx_cita ki:to:nia \lx_var General \ref 03450 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.sudar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer sudar \osten p. ej., a un enfermo por medio de vapor de plantas hervidas \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili nemowtilyoh yeh ika niki:to:nihtok ika xiwtanechiko:l, ne:chnawatih no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tiene susto y lo estoy haciendo sudar con varias plantas medicinales, me dijo mi mamá (que lo hiciera). \fr_son 03450-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:to:n \dt 12/Jan/2022 \lx itsa \lx_cita kiitstinemi \lx_var General \ref 02882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease ita \raiz ita \nmorf El verbo itsa is una forma supletiva del verbo ita que se emplea solamente antes de las terminaciones aspectuales como -tiki:sa, -tinemi \dt 03/Jun/2021 \lx itskwimpahwits \lx_cita itskwimpahwits \lx_var General \ref 05718 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Solanum rudepannum Dunal, planta de la familia Solanaceae; se usa como planta medicinal, se hierve con otras plantas y se usa para bañar; no tiene ningún uso \sig_var General \fr_n Yo:n itskwinpahwits telwitsyoh wa:n kikwih para pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El itskwinpahwits (Solanum rudepannum Dunal) son muy espinosas y lo usan (la gente) para medicina. \fr_son 05718-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz itskwin \raiz pah \raiz wits \nsem Parece que el itskwinpahwits prototípico del municipio de Cuetzalan es el Solanum rudepannum Dunal. Pero varias otras especies que son más comunes en altitudes mayores también reciben el nombre, por lo menos de algunas personas, de itskwinpahwits. Colectado a más altura es Solanum acerifolium Dunal y Solanum chrysotrichum Schltdl. y colectado en tierras más bajas es Solanum candidum Lindl. (colectado en Ayotoxco). El término itskwinpahwits también se usa por hablantes del náhuat de otros municipios. \dt 12/Apr/2022 \lx itskwinihkatok \lx_cita itskwinihkatok \lx_var General \ref 05643 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agachado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estirarse para asomarse hacia un lugar dificil de ver \osten p. ej., acostándose sobre una azotea para asomarse hacia abajo, viendo la pared de la casa; acostándose sobre la orilla de un tanque para asomarse hacia adentro \sig_var General \fr_n Mopili nikahsiko itskwinihkatoya ka:mpa kochi, sa achi pawetsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo lo vino encontrar agachado sobre la cama estirado para ver bajo, por poco y se cae. \fr_son 05643-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itskwin \raiz ihka \nsem El verbo itskwinihkatok refiere a situaciones donde el sujeto se estirar para lograr asomarse por un lugar díficil de ver, sea por arriba o por abajo. Por ejemplo para cambiar un foco de una loza con altura de seis metros por la parte exterior. Si no se tiene una escalera para alcanzar hasta donde está el soket, es necesario subir sobre la azotea y acostarse sobre ella en la orilla cerca donde se va coocar el foco y posteriormente asomarse para ver y alcanzar el soket y pocer colocar el foco. \dt 12/Apr/2022 \lx itskwinketsa \lx_cita moitskwinketsa \lx_var General \ref 03663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig doblarse por la cintura, inclinando la cabeza hacia adelante \osten p. ej., para ver hasta lo profundo de un pozo \sig_var General \fr_n Yo:n tetampa aktokeh seki pio:temeh, ximoitskwinketsa para tikinpankwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí debajo de esas piedras están metidos unos huevos, agáchate para que los puedas tomar. \fr_son 03663-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itskwin \raiz ketsa \dt 17/Jan/2022 \lx itskwinkone:t \lx_cita itskwinkone:t \lx_var General \ref 02102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachorro \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cachorro \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kineki mah tikowili:ka:n se: itskwinkone:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo quiere que le compremos un cachorro. \fr_son 02102-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itskwin \raiz kone: \dt 09/May/2021 \lx itskwinkowit \lx_cita itskwinkowit \lx_var General \ref 08667 (duda) CSC no conoce esta planta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.árbol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de árbol no colectado ni identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n itskwinkowit mochi:wa ka:mpa takawa:ni. Nika:wí:n a:mo ki:xmatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El itskwinkowit se da donde hace calor. Por aquí (San Miguel) no lo conocen. \fr_son 08667-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz itskwin \raiz kow \nsem Este término fue ofrecido por Filiberto Hernández de Tecoltepec. Aun queda por determinar a que planta refiere y si este término es compartido con demás gente. \dt 26/Sep/2020 \lx itskwinkwitat \lx_cita itskwinkwitat \lx_var General \ref 04728 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excremento.de.perro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig excremento de perro \sig_var General \fr_n Xikpo:powa ne: itskwinkwitat, mometskalaki:s mopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Recoge (limpiándolo el piso) el excremento del perro, tu hijo va pisar sobre el. \fr_son 04728-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itskwin \raiz kwita \dt 24/Jan/2022 \lx itskwinlamat \lx_cita itskwinlamat \lx_var General \ref 04516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig perra \sig_var General \fr_n Ne: itskwinlamat ka:n ke:mah taskaltih, nochipa mikiah n' ipilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa perra nunca crió a sus cachorros, siempre se le morián. \fr_son 04516-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref siwa:itskwinti \semxref itskwisiwa:t \semx_tipo Comparar \semxref itskwinte:na:n \raiz itskwin \raiz lamat \dt 24/Jan/2022 \lx itskwinte:na:n \lx_cita itskwinte:na:n \lx_var General \ref 01693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perra.con.cachorros \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig perra con cachorros \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochipa mihmikih noitskwinkone:wa:n, eski n' itskwinte:na:n ka:n kinchi:chitia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre se mueren mis cachorros, es que la perra no les da de mamar. \fr_son 01693-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref itskwinlamat \semxref itskwisiwa:t \semxref siwa:itskwinti \raiz itskwin \raiz na:n \dt 01/Jun/2021 \lx itskwinti \lx_cita iitskwin \lx_var General \ref 01582 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perro \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Epentética -i \infl_n Pérdida del absolutivo -ti \sig perro, (Canis lupus familiaris) \sig_var General \fr_n Se: itskwinti ti:ltik nochipa kinmohmowtia nopiowa:n. Xa: kinkwa:sneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un perro negro siempre viene a asustar a mis pollos. A lo mejor los quiere comer. \fr_son 01582-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz itskwin \nmorf La palabra itskwinti es de las pocas cuyas raíces terminan en consonante y que mantienen el absolutivo. Éste se pierde en el poseído: notskwin. \dt 15/Apr/2021 \lx itskwinto:ka \lx_cita mitskwinto:ka \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Jun/2021 \lx itskwisiwa:t \lx_cita itskwisiwa:t \lx_var Tacua \ref 00894 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig perra \sig_var General \fr_n Ne:chtayo:kolihkeh se: itskwisiwa:t sayoh a:mo nikwelita porin taskaltiah wa:n iksá: a:mo kinkwe:ntahchi:wah n' ipilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me regalaron una perra solamente que no me gusta porque tienen su cría (las perras) y a veces no les hace caso a sus cachorros. \fr_son 00894-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \semx_tipo Sinónimo \semxref itskwinlamat \semxref siwa:itskwinti \raiz itskwin \raiz siwa: \rev 2020-12-15 \dt 01/Jun/2021 \lx itskwiwe:wet \lx_cita itskwiwe:wet \lx_var General \ref 05207 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perro.macho \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig perro macho \osten de cualquier edad, incluyendo los cachorros \sig_var General \fr_n Nimitskowili:s se: itskwinkone:t sayoh nikneki itskwiwe:wet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te voy a comprar un cachorro sólo que quiero un perro macho. \fr_son 05207-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-doméstico \sem Animal-mamífero \semx_tipo Comparar \semxref siwa:itskwinti \semxref itskwinlamat \raiz itskwin \raiz we:wet \dt 11/Apr/2022 \lx itsmol \lx_cita itsmol \lx_var General \ref 05882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retoño \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig retoño \osten de cualquier planta, generalmente que sale de la base de la planta \sig_var General \fr_n X'tehko itech ne: xokokowit. Ximopilo itech ne: iitsmol. Ka:n ehke:wis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Súbete en aquel árbol de naranja. Agárrate del retoño. No se va a desgajar. \fr_son 05882-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz itsmoli: \nsem Generalmente el itsmol sale de la base de un árbol o arbusto. Si retoña por la punta de las ramas o por el tronco superior, se usa el verbo selia. \dt 12/May/2020 \lx itsmoli:ni \lx_cita itsmoli:ni \lx_var General \ref 04685 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retoñar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig retoñar \osten un árbol podado, ramas caidas, una hierba, en general la punta de una planta cortada o podada \sig_var General \fr_n Xikto:ka kwakwi:tehkowit, yehwa niman itsmoli:ni. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Siembra el árbol de cuacuite (Gliricidia sepium (Jacq.) Walp.), es el que luego retoña. \fr_son 04685-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itsmoli: \dt 24/Jan/2022 \lx itsmolo:tia \lx_cita moitsmolo:tia \lx_var General \ref 05304 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retoñar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig retoñar \sig_var General \fr_n Nopili ka:n kiitak wa:n kite:xi:n se: xokokone:t. Nimolwia xá: moitsmolo:ti:s wa:n moskalti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo no se fijó y macheteó un arbolito de naranjo. Pienso que quizá vuelva a retoñar vez y crezca. \fr_son 05304-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itsmoli: \dt 11/Apr/2022 \lx i:tsokwilin \lx_cita i:tsokwilin \lx_var General \ref 01609 (duda) CSC no coonoce esta palabra, no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.gusano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de gusano que se alimenta de prendas de lana \sig_var 1-Tzina \fr_n I:tsokwilimeh mochi:wah itech tohmit, yo:n ti:ltikkwe:it kikwah wa:n kiwehwelowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los gusanos i:tsokwilimeh nacen en la lana, la falda negra ceremonial de lana se la comen y la destruyen. \fr_son 01609-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz i:tso ? \raiz okwil \nota Estas larvas pueden ser las mencionadas en la página, http://www.botanical-online.com/animales/informacionpolillaropa.htm las que hay en la región se alimentan de prendas de lana, según la página puede ser Tineola bisselliella. \dt 15/Apr/2021 \lx i:tspahpata \lx_cita i:tspahpata \lx_var General \ref 04927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Musaceae.Musa.ornata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Musa ornata Roxb., plátano silvestre de la familia Musaceae que produce frutos no comestibles \sig_var General \fr_n Yo:n i:tspahpata mochi:wa a:tawte:noh oso ohte:noh. Ita:kka a:mo wel se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El i:tspahpata se da en los bordes de barrancas o en la orilla del camino. Sus frutos no se pueden comer. \fr_son 04927-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz i:ts \raiz pahpata \nsem Musa ornate Roxb. es originario de Myanmar y Bangladesh. Es un ornamental escapado que ya crece como silvestre en el municipio de Cuetzalan.Véase pahpata para una lista de todas las variedades de plátano. \dt 24/Jan/2022 \lx itstani \lx_cita ka:n itstani \lx_var General \ref 05894 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa interesarle.ver \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \sig [col] ka:n itstani no interesarle ver \osten algo que se observa como un baile pero que no le agrada a uno ver \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil kiyo:le:waya ia:wi mah yowi ilwit. Ka:n kinekik ya:s ta yeh i:pa ka:n kiitstani ya:s tamawiso:tiw. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e La tía de mi hija la invitaba para que fuera a una fiesta. No quiso ir porque a ella no le interesa ver lo que se hace. \fr_son 05894-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kaktani \raiz ita \raiz -tani \nsem Se usa itstani siempre en el negativo. \dt 07/May/2020 \lx i:tstet \lx_cita i:tstet \lx_var Tacua \ref 08391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.piedra.filosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra filosa, quizá pedernal, y puntiaguda de color café o rojiza que abunda en algunos caminos. Al caminar se entierra en la suela de los zapatos, traspasándola. \sig_var Tacua \fr_n Niahka nikalpano:to wa:n ne: ohti nimometstsopo:ni ika se: i:tstet. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Fui de visita y en el camino se me enterró una piedra i:tstet. \fr_son 08391-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem En el náhuatl clásico i:tstet refería a la obsidiana (Rémi Siméon, pp. 210-11). No es seguro pero quizá en Tacuapan se usa i:tstet para pedernal ya que no hay mucha obsidiana en esta región. \sem Geología \raiz i:ts \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \lx itstok \lx_cita kitstok \lx_var General \ref 01039 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.viendo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar.viendo \sig_var General \vease ita \raiz ita \nmorf El verbo ita tiene una forma supletiva its que se usa con los marcadores del durativos y los aspectuales como -tiw. Existe con el durativo tanto como transitivo, kitstok 'lo está viendo'. \nota Checar itstok como V2 y V1 \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx itstok \lx_cita itstok \lx_var General \ref 06921 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fijarse \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig fijarse; estar fijándose \sig_var 1-Xalti \fr_n Ta itstok ka:nika taksa, miakpa ya nikilwih mah a:mo taksa itech tet tein kaxaltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se está fijando por donde pisa, ya le dije muchas veces que no pisara sobre la piedra floja. \fr_son 06921-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ita \nota Checar con la entrada 8666 Es V1 \dt 01/Jun/2020 \lx iwki \lx_alt ihkwi \lx_cita iwki \lx_var General \ref 02077 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa así \catgr Adv-modo \deriv \sig así; de esta forma o manera (p. ej., al estar enseñando como hacer algo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chistek yeh ika nikma:k. Nochipa iwki kichi:wa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me pellizcó por eso le pegué. Siempre así hace. \fr_son 02077-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iwi \dt 06/May/2021 \lx iwkiti \lx_cita iwkiti \ref 08244 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx iwkitik \lx_alt ihkwitik \lx_cita ihkwitik \lx_alt iwkwitik \lx_var General \ref 01686 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa igual \catgr Adj \deriv \sig igual (en apariencia) \fr_n ¡Xikilpili se: tilmah mopili iilpika!, Nokni:w no: kipia se: iwkitik, wa:n komo tikne:ska:yo:tia a:mo moi:xpatiliskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle un pedazo de tela (como señal para luego reconocerlo) a la faja de tu niña! Mi hermana también tiene uno igual (de apariencia), y si le pones una señal para identificarla no se lo van a cambiar (tomando uno por otro). \fr_son 01686-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \ncomp En Tacuapan ihkwitik, Tzinacapan es iwkitik. \raiz iwki \dt 17/Apr/2021 \lx iwtok \lx_cita iwtok \lx_var General \ref 07804 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa igual \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig igual; de la misma manera \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ya:lwa ya motek wa:n ekintsi:n iwtok eski:sa tepitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se cortó desde ayer y ahora sigue sangrando pero ya poco. \fr_son 07804-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ke:meh iwtok | [lit., 'como igual'] como está \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochi yehwa wa:n ahkokopa nochi yehwa n' onkaya ke:meh pata:wak n' a:t ompa katka. Iwtok pata:wak n' ekintsi:n. \fr_au \fr_var \fr_e Todo eso y por la parte de arriba todo eso abundaba así como era de ancho el río, ahí era. Actualmente sigue siendo ancho. \fr_son 07804-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente 2012-08-02-s \raiz iwi \dt 04/Dec/2020 \lx i:x \lx_cita ii:x \lx_var General \ref 07234 (duda) comparar con i:xeh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nudo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig nudo (de una tabla); pequeña protuberancia que queda en un tronco o rama donde había estado una rama cortada a raz \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikepa yo:n kowit, mah tai:ka:n moka:wa n' ii:x. Koma:mo mitspankoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voltea ese tronco hacia atrás (antes de amarrarlo para cargar) que quede atrás el nudo. De lo contrario, te va a lastimar la espalda. \fr_son 07234-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoyoh \raiz i:x \dt 06/Sep/2020 \lx i:x \lx_cita ii:x \lx_var General \ref 04129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coyuntura(planta) \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig coyuntura \osten plantas en sus tallos \sig_var General \fr_n Ke:man se: kito:ka kowkamoh moneki mah se: kito:ka ikowyo tein kipia ii:x, iwki nochipa itsmoli:ni. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se siembra la yuca es importante sembrar la estaca que tenga nudos, así siempre va a retoñar. \fr_son 04129-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sahsa:lwiya:n \semxref xi:k \raiz i:x \nsem Se usa solamente para plantas, obligatoriamente posesionado. \dt 18/Jan/2022 \lx i:xa:chohcho:ka \lx_cita i:xa:chohcho:ka \lx_alt i:xa:yohchohcho:ka \lx_var General \ref 02905 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.lágrimas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele lágrimas, tener los ojos llorosos; tener los ojos húmedos, llorosos, que se les salen lágrimas (por la gripa, por basurilla) \sig_var General \fr_n Nitataxisti yeh ika nii:xa:chohcho:ka wa:n ne:chkokowa notsontekon. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo gripa, por eso tengo los ojos llorosos y me duele la cabeza. \fr_son 02905-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xa:yohtepe:wi \raiz i:x \raiz a: \raiz cho:ka \dt 20/Jul/2021 \lx i:xaha:wia \lx_cita ki:xaha:wia \lx_var Tzina \ref 07923 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.agua.a.la.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag -na:l-; +sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \sig echarle agua, o un líquido, a la cara (de alguien, generalmente por maldad) o a la superficie (de algo, como un mueble, generalmente de manera accidental) \sig_var Tzina \sig echar agua a la superficie de \fr_n N' ta:ltikpaktsí:n ke a:mo tahtowa pero komo yeh te:chno:tsaskia, kihtoskia, "Neh a:mo name:chakati tei porque we:ro nane:chi:xaha:wiah ika tein a:mo ne:chi:xna:miki. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e La tierra (la superficie) no habla, pero si nos hablara, diria: "Yo ya no les voy a dar nada porque me echan mucho líquido [en este caso todo lo quimico] que me daña bastante". \fr_son 07923-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07923_01_Xaltz \fr_fuente 2011-07-20-i | 918.624 \raiz i:x \raiz a: \nsem El término i:xaha:wia significa no el proceso de lavar la cara a alguien (véase i:xpahpa:ka o i:xa:mia). \dt 22/Sep/2020 \lx i:xahkoihkak \lx_cita i:xahkoihkak \lx_var General \ref 03939 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.cara.levantada \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar con la cara levantada mirando hacia arriba, hacia el cielo \sig_var General \fr_n Ke:man mihto:tiah n´Santia:gotinih moi:xkwa:ta:lilia n' iminxa:yak wa:n moitah mahyá: i:xahkoihkatinemih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando bailan los danzantes de los Santiagos se colocan su máscara en la frente y se ven como si anduvieran con la cara levantada. \fr_son 03939-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ahko \raiz ihka \nmorf Las palabras que terminan en ihkak y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo, -ihkatok y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo -tok. \dt 17/Jan/2022 \lx i:xahpeta \lx_cita ki:xahpeta \lx_var General \ref 00211 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.la.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lavarle la cara \osten a alguien, sea con agua o con jabón \sig_var General \fr_n Achto xiki:xahpeta mopili wa:n ke:mah xikxilwi a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Primero lávale la cara a tu niña! y luego ya la peinas. \fr_son 00211-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xa:mia \raiz i:x \raiz ah \raiz peta \nmorf La etimología de ahpeta no es claro. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx i:xahpetilia \lx_cita ne:chi:xahpetilia \lx_var General \ref 06420 (duda) es más común usar i:xahpeta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavarle.la.cara \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavarle la cara (a alguien, generalmente un niño) para (alguien, p. ej., su padre o madre) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiki:xahpetili mokni:w ipili! Ekintsi:n wi:tsa, yeh kixilwi:s a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávale la cara a la niña de tu hermana! Enseguida regresa y ella (es ella quien) la va a peinar. \fr_son 06420-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xa:milia \raiz i:x \raiz a: \raiz peta \dt 08/Feb/2022 \lx i:xahsi \lx_cita kii:xahsi \lx_var General \ref 03437 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver.inesperadamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ver o hallar inesperadamente o de repente \sig_var General \fr_n Kwali ke: nina:ltachiato, niki:xahsi ompa wetstoya mo:má:n ka:n wel me:waya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Qué bueno que me asomé afuera de la casa, me sorprendi cuando vi a tu mamá que ahí estaba tirada y no se podia levantar. \fr_son 03437-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ahsi \dt 06/Jan/2022 \lx i:xahsi \lx_cita i:xahsi \lx_var General \ref 00675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver.bien \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener buena vista, ver bien \osten p. ej., para leer, para distinguir objetos de lejos \sig_var General \fr_n Ka:n nii:xahsi ok, ka:n nikita toni ihkwiliwtok itech i:n a:mat. ¡Xikita wa:n tine:chilwi:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no tengo buena vista, no veo lo que está escrito en este papel. ¡Léelo y me lo dices (lo que está escrito). \fr_son 00675-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ahsi \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx i:xakaihkak \lx_cita i:xakaihkatok \lx_alt i:xakaihkak \lx_var General \ref 07775 (duda) CSC usa i:xikaihkak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inclinado \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar parado inclinado (fuera de un plano vertical, p. ej. ,un árbol desde su tronco, poste) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pimienta i:xakaihkak, mah kiteki nokni:w, yeh ka:n semi eti:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese árbol de pimienta que está inclinado hacia abajo, que lo coseche mi hermano, él no pesa tanto \fr_son 07775-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakasikaihkatok \raiz i:x \raiz -ka \raiz ihka \dt 22/Sep/2020 \lx i:xakaketsa \lx_cita kii:xakaketsa \lx_var General \ref 05821 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar.inclinado \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig parar o colocar de manera inclinado \osten tabla, vara, u otros objetos largos o altos \sig_var General \fr_n ¿Xiki:xakaketsa yo:n wapal tepa:nke:span ke:meh a:mo kioli:nis nopili wa:n mopechi:lti:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Coloca esa tabla inclinda contra a la pared de tal manera que no la vaya a alcanzar a mover mi niño y se le caiga encima. \fr_son 05821-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz i:x \raiz ketsa \dt 03/Feb/2022 \lx i:xakapilkatok \lx_cita i:xakapilkatok \lx_var General \ref 03083 (duda) no aparece en el corpus y el ejmplo no parece muy bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblado.hacia.abajo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig doblado, colgado o inclinado hacia abajo \osten las ramas de un árbol o arbusto sobrecargadas de fruto \sig_var General \fr_n Xikteki n' kahfe:n tein ihi:xakapilkatok wa:n neh niktekiti tein wehwehkapan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Corta las matas de café que están dobladas hacia abajo y yo voy a cosechar las que están altas. \fr_son 03083-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xto:ktok \raiz i:x \raiz pil \dt 07/Jan/2022 \lx i:xakapilowa \lx_cita moi:xakapilowa \lx_var General \ref 07697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agacharse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \sig (con reflexivo : moi:xakapilowa) doblarse (una planta, generalmente por el peso de los frutos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: momi:lah telta:kik se: xokot wa:n moi:xkakapiloh, xa: te:mpostekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un naranjo dio mucho fruto allá en tu milpa y se dobló (por el exceso de peso), quizá se va a quebrar el tronco. \fr_son 07697-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xpilowa \raiz i:xaka \raiz pilV \dt 19/Sep/2020 \lx i:xakatapachiwtok \lx_cita i:xakatapachiwtok \ref 02527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa acostado.bocaabajo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar acostado bocaabajo \sig_var General \fr_n Mopili kochik wa:n i:xakatapachiwtok. Xikye:kte:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu bebé se durmió y está acostado bocaabajo. Acuéstalo bien. \fr_son 02527-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz aka \raiz pachV \dt 21/May/2021 \lx i:xakato:ka \lx_cita moi:xakato:ka \lx_var General \ref 03811 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inclinar.hacia.abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moi:xakato:ka) inclinarse, doblarse hacia abajo \osten p. ej., para levantar algo en el piso) \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa notahkoya:n, ke:man nimoi:xakato:ka ne:nke:n ne:chkokowa wa:n ka:n wel nimomela:wa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele la cintura, cuando me doblo el dolor es mas intenso y ya se me dificulta enderezarme. \fr_son 03811-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kelpachowa \raiz i:xaka \raiz to:ka \dt 17/Jan/2022 \lx i:xakia \lx_cita ki:xakia \lx_var General \ref 01431 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.máscara \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle máscara \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat kiixakih xa:yak mopili yeh ika tsahtsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor le puso la máscara en la cara a tu hijo por eso está llorando. \fr_son 01431-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig meter parcialmente (para que parte quede afuera y descubierto) \semx_tipo Comparar \semxref i:xkalakia \raiz i:x \raiz aki \dt 29/Mar/2021 \lx i:xa:ki:sa \lx_cita i:xa:ki:sa \lx_var General \ref 01017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.pus \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig salírsele pus \osten a una herida \sig_var General \fr_n ¡Xikpi:ki yo:n kokot I:xa:ki:stok wa:n sepa we:ias. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle una venda a esa herida! Se le está saliendo pus y otra vez se va a infectar. \fr_son 07745-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz a: \raiz ki:sa \dt 28/Apr/2021 \lx i:xaktok \lx_cita i:xaktok \lx_var General \ref 00851 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa metido.entre \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig metido entre \sig_var General \fr_n Se: a:mat i:xaktok i:n wapaltsa:la:n, ¡Xikita toni ihkwiliwtok! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está metido un papel entre las tablas, ¡Revisa que es lo que tiene escrito! \fr_son 00851-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con el grano muy arremolinado \osten madera que por tal razón es difícil de cortar \sig_var General \fr_n AND308-- Wa:n yo:n pi:tskowit yo:n tikihtowa *má..., más** takwa:wak *o, o** ki:ní:n ihi:xaktok oso *siempre** .... JVC313-- Ka:nah. Ka:..., ka:nah, a:mo i:xaktok, mm, mehmela:wak mochi:wa ke:meh ahokowit. Ne:, a:mo i:xaktok ne:n kowtsí:n, kwaltsi:n se: ki..., se: kixihxi:ma para salo:nmets kwaltsi:n ki:sa, tein mehmela:wak. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND308-- Y el pi:tskowit (Prunus magastipula, aff. P. samydoides Schltdl.) eso decimos co…, aunque sea duro o, o como está entrelazado su grano siempre …. JVC313-- No. No…, no, no está entrelazado. Si, se hacen rectos como el ahkokokowit. Este, la madera no está entrelazada, es bonito…, se puede rebajar para el cabo de azadón, los que son rectos. \fr_son 00851-02_corp_pendiente \fr_fuente 2011-07-29-a | 883.852, 899.593 \raiz i:x \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx i:xalaxtik \lx_cita i:xahalaxtik \lx_var General \ref 01948 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.superficie.lisa \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int i:x+alaxtik \sig con la superficie lisa; glabra \osten hojas de plantas; mesas \sig_var General \fr_n JVC-- Ke:mah, ahwia:k. EGS-- Yehwa ne:n tein ye:kma:pa:pata:wak a:mat, n' i..., n' ima:xiwyo, ¿yeh a:mo mohmoloxtik, ahalaxtik? JVC-- Yeh ka:nah, yeh ma:alaxtik wa:n tila:wak. Ima:tampa wa:n ima:i:ka:n, ma:alaxtsí:n nochi. Ke:mah. Yehwa yo:n. EGS-- Wa:n, i:n yehwa n' tein i:n ma:pa:pata:wak teh tikihtowa ma:tihtila:wak wa:n i:xahalaxtik n' ixiwyo, ¿yehwa yo:n tepe:tah mochi:wa, i:ksá: tepehxike:span mopepechowa? JVC-- Yehwa, yehwa yo:ni ne:n yo:n mochi:wa tepe:tah, yehwa yo:n tepe:tah mochi:wa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sí, tiene un buen aroma. EGS-- Ése, el (a:makowit, Ficus sp.) que tiene las hojas anchas ¿ese, las hojas no tienen pubescencia, son lisas? JVC-- Ése no, ese tiene las hojas lisas y gruesas. El haz (Nota: En el texto en náhuat parece que se equivocó ya que tanto ima:tampa como ima:i:ka:n refieren al envés, quiso decir ima:i:xko, 'haz') y el envés todo es lisa. Sí. Eso es. EGS-- Y este, de las hojas anchas, tú dices que es el de las hojas gruesas y lisas, ¿Es el que crece en los cerros, a veces en la superficie de los riscos se pega? JVC-- Ese es, ese es el que se da en los cerros, ese es el de los cerros. \fr_son 01948-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-29-c | 304.004, 331.165 \fr_n AND-- O:me taman. JVC-- O:me taman yo:ni. Se: taman compadrito nejó:n, xoxoktik de n' i..., i..., n' ikowyo, wa:n nejó:n ixah..., sen i:xmelaktik, mahyá: i:xalaxtik semi, se: xoxoktik wa:n tsikitsi:n, tsikitsi:n ima:y tepitsi:n. Wa:n se: taman nejó:n, ne: te:kwa:nenepi:l ye:kwehkapania, ye:ki:xwe:weyak, wa:n ima..., wa:n metswe:weyak semi n' ima:xiwyo wa:n kwihkwi:kwiltik. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e AND-- Hay dos tipos. JVC-- Son dos tipos. Un tipo, compadrito, este, el tallo es verde y este, es plana, pareciera que es muy lisa, uno es verde y la hoja un poco pequeña. Y el otro tipo de te:kwa:nenepi:l (Peperomia maculosa (L.) Hook.) crece muy alto, las hojas son alargadas y con peciolos largos y son rayadas (las hojas). \fr_son 01948-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2011-07-22-i | 82.955, 105.975 \nsem La palabra i:xalaxtik, casi siempre reduplicado como i:xahalaxtik, ha sido documentado solamente en referencia a las hojas glabras de las plantas, para distinguirlas de hojas no lisas, p. ej., pubescentes: ma:tohtohmiyoh. Sin embargo, es posible que se aplique a otros objectos, como la misa con superficie lisa. En cuanto a la última frase ilustrativa, Ernesto Vázquez habla de la te:kwa:nenepi:l (Peperomia maculosa (L.) Hook.) que tiene las hojas lisas pero a menudo con la superficie mostrando como venas blancas. \sem Planta-descripción \raiz i:x \raiz alax \dt 20/Apr/2021 \rev \lx i:xa:mia \lx_alt ihxa:mia \lx_cita kii:xa:mia \lx_var General \ref 03924 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.la.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavarle la cara a \osten personas \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n nikihxa:mia nopili. Ka:n kineki ma:lti:s kwalka:n wa:n yowi momachti:ti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Todas las mañanas le lavo la cara a mi niño. No quiere bañarse por las mañanas y va a la escuela. \fr_son 03924-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moi:xa:mia o mi:xa:mia) lavarse la cara \osten una persona, un gato \sig_var General \fr_n Mo:sta ait a:koni te:chkalpano:kiw ne: misto:n telsenka mihxa:mia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana alguien va a venir a visitarnos porque ese gato se lava mucho la cara. \fr_son 03924-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xahpeta \raiz ih \raiz i:x \raiz xa:mi \nsem En Tzinacpan y Xaltipan, y probablemente otros pueblos de esta región cuando un gato se lava la cara mucho quiere decir que va a llover. Pero en Tacuapan, según Ceferino Salgado, anuncia que pronto va a venir una visita. \nmorf En San Miguel Tzinacapan y Xaltipan la forma es i:xa:mia mientras que en Tacuapan es ihxa:mia. \dt 17/Jan/2022 \lx i:xa:milia \lx_cita kii:xa:milia \lx_var General \ref 07607 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavarle.la.cara.por \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig lavarle la cara (a alguien) para (alguien, p. ej., a un hijo para su mamá o papá) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chi:xa:mili nopili wa:n xikxilwi! Ekintsi:n nika:wati kalnemachti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávale la cara a mi niña y péinla! Enseguida la llevo a la escuela. \fr_son 07607-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz xa:mi \dt 14/Sep/2020 \lx i:xa:na:l \lx_cita i:xa:na:l \lx_var General \ref 06538 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bizco \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig bizco, estrábico, con el ojo desviado hacia un lado de su posición normal \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili i:xa:nal, mah tiki:xta:wi:li:ka:n ika espejo. Ximoketsati to:nalah wa:n mah i:xko wetsi me:yo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tiene el ojo desviado (es bizco), vamos a echarle a la cara un reflejo del sol con un espejo. Ve a pararte en el sol y que el reflejo le caiga en la cara. \fr_son 06538-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ixa:na:ltik \raiz i:x \raiz a: \raiz na:l \dt 26/May/2020 \lx i:xa:na:ltachia \lx_cita i:xa:na:ltachia \lx_var General \ref 04423 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.bizco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'chia' \sig ser bizco con uno o dos ojos que en lugar de ver derecho hacia adelante o se enfocan hacia afuera (al lado) o hacia adentro (por sobre la nariz) \sig_var Tzina \fr_n Wa:n no: kwaltia para ke:meh yo:n pilimeh se: kini:xta:lilia ka:mpa wetstokeh itech ko:so:l, para a:mo i:xa:na:l, i:xa:na:ltachi:xtos pos derecho tachia. \fr_au DZD352 \fr_var Tzina \fr_e Y también sirve (las hojas del kowe:lo:t, Monstera spp., prob. M. lechleriana Schott y M. acuminata K. Koch) para ponerles sobre los ojos a los niños cuando están acostado en la cuna para que el niño no sea bizco, para que no sea bizco pero que vea derecho. \fr_son 04423-01_corp_Tzina-DZD352_faltar \fr_fuente 2012-07-17-n | 23.652, 33.786 \sem Enfermedad \raiz i:x \raiz a: \raiz na:l \raiz tachia \raiz2 a:na:l \nsem El remedio mencionado en la frase ilustratativa consiste en colocar una hoja de Monstera directamente sobre un niño acostado en una cuna para que los agujeros de la hoja estén alineadas arriba de la parte central de la cara. Así un niño que tiene los ojos bizcos, sea hacia adentro o hacia afuera, empiece a enfocar su vista por el centro, viendo derecho. Las hojas de Monstera también se usan para accelarar la germinación de semillas de maíz antes de la siembra. \dt 18/Jan/2022 \rev \lx i:xa:na:ltik \lx_cita i:xa:na:ltik \lx_var General \ref 03131 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bizco \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig bizco, estrábico, con el ojo desviado hacia un lado de su posición normal \sig_var General \fr_n Mitskalpano:ko se: siwa:t, ka:n niki:xmati. Wehkapantik wa:n i:xa:naltik, ne:chilwih sepa witsa mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te vino a visitar una mujer, no la conozco. Era alta y bizca, me dijo que mañana otra vez viene. \fr_son 03131-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xa:nal \raiz i:x \raiz a: \raiz na:l \dt 07/Jan/2022 \lx i:xa:na:lxo:chit \lx_cita i:xa:na:lxo:chit \ref 06550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xi:xi:pohxo:chit \sem Planta \raiz i:x \raiz a: \raiz na:l \raiz xo:chi \dt 15/Aug/2018 \lx i:xa:paliwi \lx_cita i:xa:paliwi \lx_var General \ref 06835 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarsele.la.cara \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mojarse de la cara \sig_var General \fr_n Neh nikinka:wte:w. Niah nika:makato nokawa:yoh ne: ka:mpa Miguel etok, Miguel Aguilar wa:n ompa nimote:k ixta:wat. Ompa nikochik. Yo:n tio:tak a pe:wak wehwetsi kiowit neli ni:xa:paliwi. Niihsatiki:s, nikochtok. Ompa nikilpi kawa:yoh wa:n ompa nimote:k, ompa nikochik. \fr_au MFM \fr_var Tzina \fr_e Yo los dejé al salir. Fui a darle agua a mi caballo allá donde está Miguel, Miguel Aguilar y ahí me acosté en el potrero. Ahí me dormí. Esa tarde empezó a caer la lluvia, se me mojó la cara. Desperté repentinamente, ahí estaba dormido. Allí amarré el caballo y ahí me acosté, ahí me dormí. \fr_son 06835-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06835-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-16-d | 3585.498, 3609.062 \raiz i:x \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 14/Feb/2022 \rev \lx i:xa:paltik \lx_cita i:xa:paltik \lx_var General \ref 00276 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.superficie.mojada \catgr Adj \deriv \sig con la superficie mojada, húmeda \osten muebles como mesa, tabla, silla; piso \sig_var General \fr_n A:mo xmota:li ampó:n, yo:n ikpal i:xa:paltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí no te sientes, ese banquito está mojado (por la superficie). \fr_son 00276-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \nsem Aunque existen los dos verbos i:xa:paliwi y i:xa:palowa con el significado de 'mojarse' o 'mojar' la cara (de alguien) la forma adjectival i:xa:paltik generalmente no se aplica a personas sino a objetos con la superficie mojada. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx i:xa:wia \lx_cita kii:xa:wia \lx_var General \ref 05528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar(prenda) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavar \osten prendas de vestir \sig_var General \fr_n Niki:xa:wi i:n mopa:n itilmah. Kwaltsi:n to:natok, niman wa:kis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a lavar la ropa de tu papá. Está haciendo bonito sol, rápido se va a secar. \fr_son 05528-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y pan- : mopani:xa:wia) bañarse \osten bien, con jabón, no simplemente con agua \sig_var General \fr_n Ekintsi:n niwi:ts, niow nimopani:xa:wi:ti ta: kwalka:n nikowsakato wa:n telsenka nikowta:lowak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ahorita vengo, voy a bañarme pues en la mañana fui a acarrear leña y me ensucié mucho con la tierra de la leña. \fr_son 05528-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pa:ka \raiz i:x \raiz a: \dt 12/Apr/2022 \lx i:xa:yo \lx_cita noi:xa:yo \lx_var General \ref 02013 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lágrimas \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig lágrimas \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili se: molwi:s tsahtsi sah, takah cho:ka ¡Xikita sah ii:xa:yo! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Uno puede pensar que este bebé solamente grita, pero lo cierto es que llora ¡Ve que tiene lágrimas! \fr_son 02013-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig agua que se ha asentado agua de cal. \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz i:x \raiz a: \dt 29/Apr/2021 \lx i:xa:yohcho:ka \lx_cita i:xa:yohcho:ka \lx_var General \ref 00912 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lagrimear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig lagrimear; salirsele lágrimas \sig_var General \fr_n JVC-- Yo:n semi kwali yo:n para tataxis no:. AND-- Kwali. JVC-- Yehwa se: mote:kilia sah wa:n yehwa yo:n kihkwania tataxis. AND-- Pos yo:n o:me taman de te:..., te:pahtia yeh, de n' tataxis wa:n de n' nexokoli:l, ka:mpa se: mopoxtatawi:teki o se: mometstawi:teki. JVC-- Ke:mah te:pahtia nikita. Nikita tehwa:n pilimeh ne: kalihtik yetokeh ne: kalihtik seki pilimeh wa:n yo:n nikita i:xa:yohcho:katokeh pos neli tikwitih yo:n tio:taki a. Ne: yetok ta:pacho:l nexokoli:lpah wa:n kikwa:te:kiliah wa:n kina..., ika kinxakwalowah para inyo:li:ka:n, impanko wa:n, wa:n nejó:n kintetekwinowah wa:n ke:mah kinka:wa ya n' tataxis, a:mo kinkwi ok. Ke:mah, ke:mah, mi..., mi:to:niah, mi:to:niah, kinka:wa. AND-- Casi kintsompi:kih ika n' a:ya:t, mi..., mi:to:niah. JVC-- Yo:n se..., yo:n semi kwali, semi kwali yo:n para, mah se: ke:wto. Ke:mah mah se: ke:wto, se: ka:pacho ika refi:noh wa:n se: pili oli:ni pos se: kixakwalowa ika wa:n yehwa ya pahti para tataxis. AND-- Kwali nejó:n pahti, taneki:sa ne:n toto:nik, tataxis. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ese (Oenothera rosea L'Hér. ex Aiton), también es muy buena para la tos. AND-- Es buena. JVC-- Esa solamente se unta uno y con eso se quita la tos. AND-- Pues ese nos cura de dos (enfermedades), la tos y de golpe, en la parte donde uno se golpea el estómago o uno se golpea el pie. JVC-- Sí, he visto que nos cura. He visto, que a nuestros niños que están en la casa, en la casa hay algunos niños y he visto que están lagrimeando la tomas (el remedio) ya al atardecer. Allá tenemos el nexokoli:lpah (O. rosea) en aguardiente y se la echan sobre la cabeza y se la untan en la espalda, en el lomo y, y este, los envuelvan (con cobertores) y luego la tos los deja, ya no se enferman. Sí, sí ya sudan, ya sudan, los deja la tos. AND-- Casi los cubren por completo con la cobija, sudan. JVC-- Eso m..., es muy bueno, ese es muy bueno para, hay que tenerlo guardado. Si, que se guarde, que se ponga en aguardiente y cuando un niño se enferma pues uno se lo unta y eso es lo que cura la tos. AND-- Es muy buena medicina, se disminuye la fiebre, la tos. \fr_son 00912-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-21-g | 315.569, 354.316 \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xa:yohtepe:wi \raiz i:x \raiz cho:ka \rev 2020-12-15 \dt 28/Feb/2021 \lx i:xa:yohtepe:wi \lx_cita i:xa:yohtehtepe:wi \lx_var General \ref 05710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lagrimear \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -pan-; +sa-; -sen-; -ta-; +tel-; +ye:k- \sig lagrimear; salirsele lágrimas \sig_var General \fr_n Nopili ka:n wel nikahwa. Niman pe:wa i:xa:yohtehtepe:wi, kimowilia mah nikwetaxwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hijo no lo puedo regañar. Luego se le caen las lágrimas, tiene miedo que le pegue. \fr_son 05710-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xa:yohcho:ka \raiz i:x \raiz a: \raiz tepe: \dt 12/Apr/2022 \rev \lx i:xchala:nilia \lx_cita ne:chi:xchala:nilia \lx_var General \ref 00622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.caer.gotas.al.ojo \catgr V2 \infl \sig ponerle gotas al ojo \osten de alguien con una condición en el ojo que requiere medicina en líquido \sig_var General \fr_n Mokni:w kikokowa ii:xtololo. ¡Xiki:xchala:nili i:n pahti xa: kina:mikis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hermano le duele un ojo. ¡Pónle unas gotas de este medicamento (déjale caer unas gotas, en el ojo), a lo mejor lo sane (le de buen resultado)! \fr_son 00622-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz chala \dt 16/Feb/2021 \lx i:xcha:wak \lx_cita i:xcha:wak \lx_var General \ref 06749 (duda) no aparece en el corpus, consultar si realmente se usa de esta manera \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.grasa.en.la.superficie \catgr Adj \deriv \sig con grasa en la superficie (comida fria preparada con grasa que flota y se congela) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikawa:nti n' tapalo:l, i:xcha:wak. Mo:pá:n ka:n kikwa:s iwki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Calienta la comida, al enfriarse quedó la grasa en la superficie. Tu papá no se la come así. \fr_son 06749-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz cha:wa \dt 14/Feb/2022 \lx i:xchia:waya \lx_cita i:xchia:waya \lx_var General \ref 01809 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa i:xse:wi para describir que la grasa del caldo de res se enfría por la superficie \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriarse.grasa.por.superficie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfriarse (comida preparada con aceite o grasa) de tal manera que se forma una capa de grasa que sube a la superficie (p. ej. del caldo) \sig_var General \fr_n Ne: pili moma:kalakih itech nokafbe:n wa:n ke:meh ma:chia:wak katka, no: i:xchia:wayak no kahfe:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El bebé metió sus manos en mi café y como tenía grasa en las manos, mi café también se le quedó la grasa en la superficie. \fr_son 01809-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xse:wi \raiz i:x \raiz chia:wa \dt 18/Apr/2021 \rev \lx i:xchi:chi:ltik \lx_cita i:xchi:chi:ltik \lx_var General \ref 00623 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.cara.roja \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int i:x+chi:chi:ltik \sig con el haz de color rojo o rojizo \osten plantas, particularmente las hojas \sig_var General \fr_n JVC-- Ke:mah. Pos i:n machi:yo:t niki:xmat..., niki:xmattok pero ekintsi:n a:mo okachi, a:mo onkak ok nikahkwí:n, a:mo no: kito:kah porque a:mo no: kitatekiwtiah ok ke:meh i:n .... Koto:ntiw a ne:n tein achto t'piayah costumbre, koto:ntiw ya, ika a:mo, a:mo ki..., a:mo que, a:mo kita..., 'tekiti:ltiah ok yo:n tapal, yo:n itapalyo machi:yo:t. Nejó:n, ma:yehyewaltik, yo:n mochi:wa ma:yehyewaltik wa:n moskaltia ke:meh xo:no:kowit. Pero a:mo semi wehkapan, xo:no:kowit wehkapan yowi, i:n tepitsi:n yowi ke:meh yo:n iksot sah mochi:wa de wehkapan. Ke:meh se: e:yi, na:wi metro de wehkapan mochi:wa. Wa:n mochi:wa ma:wehwei tepitsi:n wa:n ke:meh, ke:meh xo:no:kowit n' ima:y, tein yo:n ahahcholtik, ma:yehyewaltik, wa:n medio i:xchi:chi:ltik ne: ma:..., ma:mohmoloxtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sí. Pues al Bixa orellana L. (machi:yo:t) lo conoz..., lo conozco pero ahora ya no es muy común, ya no hay tanto por aquí, tampoco lo siembran porque tampoco ya no lo usan como el .... Pues ya se van abandonando algunas costumbres que teníamos, ya se van dejando, con eso de que ya no usan esa tintura, la tintura del machi:yo:t. Este, tiene las hojas redondas, ése crece con hoja redondas y crece como el árbol del jonote. Pero no es tan alto, el jonote crece alto, éste crece como la Yucca (iksot), así crece de alto. Es como unos tres, cuatro metros de alto. Y las hojas son un poco grandes y las hojas se parecen al del árbol de jonote, los que son más frondosos, con hojas redondas y el haz tiende a ser rojizo y con pubescencia \fr_son 00623-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-24-a | 19.969, 60.653 \fr_n JVC-- Wa:n ompa i..., momahmaxalowa ihkwí:n mota:lia ke:..., mahyá: olo:t wa:n ki:sa nika:n ixo:chiotsi:n, wa:n ompa poso:ni a yo:n xo:chitsí:n. AND-- No: kwaltsitsi:n. JVC-- Kwaltsi:n mota chi:chi:ltik wa:n ki..., ki..., ki..., ke:mah, i:xchi:chi:ltik, moskaltia ihkó:n wa:n nochi kiewalowa xo:chit yo:n ixo:..., i..., iyo:lkowyo. Komo se: kineki se: ka:ketsas se: kiteki wa:n se: ka:ketsa, kwaltsi:n mota no:, ye:kkwaltsi:n mota yo:n xo:chit, kwaltsi:n mota. AND-- No: kwaltsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y ahí …, así se bifurcan las ramas, sale como si fuera un olote y sale aquí su florecita, y ahí brota esa florecita. AND-- También son bonitas. JVC-- Se ve muy bonitas, son rojas y …, sí, con vista rojiza, así crece y todo a su alrededor salen las flores, esas …, y tronco central. Si uno quiere, puede ponerlas en agua en un florero, las corta uno y las pone uno en agua, también se ve muy bien, esa flor se ve muy bonita, se ve bonita. AND-- También es bonita. \fr_son 00623-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-27-s | 113.296, 135.622 \fr_n EGS-- Nika:wí:n no: mochi:wa seki nanakat, a:mo n'mati ox tiki:xmati n' teh, yo:n kiliah xi:yo:nanakat. MFC-- Xi:yo:nanakat ke:mah, yo:n i:xtohtohmiyoh. EGS-- Neh a:mo niki:xmati pero teh kwali tite:chili:s ke:ní:wki, komohkó:n i:xtohtohmiyoh, ox kostik, ti:ltik, ¿oso ke:ní:w? MFC-- I:x..., medio, medio i:xchihchi:chi:ltik n' tein kwali, tein kwali xi:yo:nanakat. Yehwa ya ye:wa name:chilihtok komo se: kahsi, ay dios ka:mpa onkak, onkaya, ekintsi:n a:mo no: we:i tei, ekintsi:n o:me tikahsis, e:yi tikahsis wa:n yehwa ya. De yo:n ka:mpa nikahsi n'teki wa:n nikoma:lta:lia wa:n nikwa. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e EGS-- Aquí también se da un tipo de hongo, no sé si tú lo conozcas, lo que le llaman xi:yo:nanakat (hongo no identificado). MFC-- El xi:yo:nanakat sí, ese que tiene pubescencia. EGS-- Yo no lo conozco pero tú puedes decirme cómo es, si acaso tiene pubescencia, si es amarillo o negro, ¿o cómo es? MFC-- La superficie superior es un poco rojizo, el que es bueno, el xi:yo:nanakat bueno (para comer). Eso es lo que les estoy diciendo, si uno lo encuentra, oh Dios, donde hay, había, ahora ya no hay tanto, ahora encuentras dos, encuentras tres y ya. Donde lo encuentro, lo corto y lo pongo en comal (para asar) y ya lo como. \fr_son 00623-03_corp_Tzina-MFC307_faltar \fr_fuente 2011-07-26-o | 1849.04, 1890.028 \sig con los ojos rojizos (por golpe, enfermedad; cuando es solamente un ojo no se reduplica: i:xchi:chi:ltik) \sig_var General \fr_n Tii:xchihchi:chi:ltik. ¿Mitskowah moi:xtololowa:n oso tikochisneki? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes los ojos rojos. ¿Te duelen los ojos o tienes sueños? \fr_son 00623-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx i:xchihchi:wa \lx_cita kii:xchihchi:wa \lx_var General \ref 03076 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bordar.vista \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bordar o adornar la vista \osten fajas para mujeres \sig_var General \fr_n Nokni:w kihkiti ilpikat wa:n neh niki:xchihchi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana teje las fajas y pongo los bordados sobre la vista. \fr_son 03076-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem I:xchihchi:wa tiene dos significados, uno es el bordado que se le pone a la faja tejida. Este bordado puede realizarse en dos momentos, uno puede ser al mismo tiempo que se va tejiendo, se le va bordando o al terminar de tejer y luego se le pone el bordado. Y otro significado de I:xchihchi:wa es cuando se le pone adorno sobre el bordado de la faja. Este adorno se hace con lentejuelas. \raiz i:x \raiz chi:wa \dt 07/Jan/2022 \lx i:xchihchi:wka \lx_cita i:xchihchi:wka \lx_var General \ref 08402 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig [col] sentapalika tachia o, sentapalika i:xchihchi:wka \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx i:xchihchi:wka \lx_cita i:xchihchi:wka \ref 08404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xchikotia \lx_cita i:xchikotia \lx_var General \ref 01677 (duda) CSC no usa esta palabra, parece que es más común describir como la última frase del ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharsele.un.ojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener un ojo más grande que otro por mal de ojo o picadura de avispa \sig dañarsele el ojo (a alguien) de tal forma que uno queda más chiquito que el otro, p. ej., por infección, golpe) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tii:xchikotiak. Se: moi:xtololo okachi tsikitsi:n, eski tii:xkokoyati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se te quedó un ojo medio cerrado. Un ojo lo tienes más pequeño, quizá se te va a infectar de conjuntivitis. \fr_son 01677-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz chiko \nota investigar significado. \dt 17/Apr/2021 \lx i:xchikotik \lx_cita i:xchikotik \lx_var General \ref 02060 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.ojos.de.tamaños.distintos \catgr Adj \deriv \sig con los ojos disparejos, de tamaños distintos, uno más chico que el otro (p. ej., por infección, conjuntivitis que hace que se cierra el ojo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tii:xchikotik, se: moi:xtololo kachi tsi:tsikitsi:n wa:n chi:chi:ltik. Xikmoi:xta:lili mansani:yaha:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes los ojos disparejos, uno de tus ojos es mas chico y enrojecido. Échale té de manzanilla. \fr_son 02060-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz chiko \nota Checar significado \dt 04/May/2021 \lx i:xchikwase:n \lx_cita i:xchikwase:n \ref 08213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xchi:lwia \lx_cita ki:xchi:lwia \lx_var General \ref 03047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.chile.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig ponerle chile sobre o sobre la superficie de \osten tortillas \sig_var General \fr_n Xipano, xiki:xchi:lwi:ki se: taxkaltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pasa, ven a comer un taco con salsa (lit., 'ven a ponerle salsa/chile sobre una tortilla') \fr_son 03047-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz chi:l \dt 07/Jun/2021 \lx i:xchi:lwia \lx_cita ki:xchi:lwia \lx_var General \ref 05929 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.chile \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle salsa de chile sobre la superficie \osten de una tortilla para comer sin ser acompañado de otra comida. \sig_var General \fr_n Ke:man semi nimaya:na nikwa n’ taxkal ma:ski niki:xchi:lwia sah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando tengo mucha hambre como las tortillas aunque sea con salsa nada más. \fr_son 05929-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz chi:l \dt 03/Feb/2022 \lx i:xchipa:wa \lx_cita kii:xchipa:wa \lx_var General \ref 03665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.superficie \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar la superficie \osten de una mesa, silla, tabla, pantalla, esto es objetos que tienen una superficie plana y extendida \sig_var General \fr_n ¡Xiki:xchipa:wa n' me:sah wa:n ke:mah xitapahpa:kati a. Neh nitachpa:nati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Limpia la superficie de la mesa y luego ya ve a lavar los trastes. Yo voy a barrer. \fr_son 03665-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chipa:wa \raiz i:x \raiz chipa: \dt 17/Jan/2022 \lx i:xeh \lx_alt i:xyeh \lx_cita i:xeh \lx_var General \ref 00672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.nudo \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig con nudo \osten tronco, tabla \sig_var General \fr_n Te:in kowkowah a:mo semi kiye:kneki kwi:kaskeh yo:n wapal tein ihi:xeh ta: kihtowah ke ka:n no: kinkwi:liah ne: we:ipan ka:mpa kinamakatih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Los que se dedican a comprar madera casi no les gusta llevar madera con nudos porque dicen que allá en las ciudades donde ellos la entregan tampoco se los aceptan. \fr_son 00672-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz -eh \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx i:xeheko:ltia \lx_cita ki:xeheko:ltia \lx_var General \ref 01448 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa solicitarle.opinión \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig solicitar (a alguien) calcular, tantear (por revisar visualmente) el tamaño (p. ej., de un árbol para ver si alcanza para viga, si sandrán el número de tablas requeridas) o cantidad (p. ej., de semillas necesarias para sembrar) de (algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niki:xeheko:lti:ti no:má:n ox ahsis a i:n nextamal para mo:sta tite:tamakaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a pedirle a mi mamá que calcule si ya alcanza este nixtamal para (hacer tortillas mañana y) darles de comer a los trabajadores. \fr_son 01448-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz eko \dt 04/Apr/2021 \lx i:xehekowa \lx_cita ki:xehekowa \lx_var General \ref 00454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calcular.visualmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig calcular, tantear (por revisar visualmente) el tamaño o cantidad \osten p. ej., el tamaño de un árbol para ver si alcanza para viga, si salen el número de tablas requeridas o bien la cantidad p. ej., de semillas para sembrar \sig_var General \fr_n Xiki:xeheko ox ahsis a xina:ch, tio:tak nika:pacho:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Calcula si acaso ya alcanza la semilla de maíz, en la tarde la voy a poner en agua (para que germine). \fr_son 00454-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig analizar y reflexionar \osten algo, una situación, relexionando sobre la mejor opción \fr_n Moneki kwali xiki:xeheko:ka:n wa:n ke:mah nankii:xpehpenaskeh ya a:koni kachi kwali te:chi:xeka:nas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es importante que analicen (la situación) y posteriormente ustedes van a escoger quién nos puede gobernar mejor. \fr_son 00454-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig creer, imaginar, suponer \sig_var General \fr_n A-- ¿Ke:yeh tiki:xehekowa tehwa:tsi:n ke, este, ke: yo:n ta:taman mokowiliah, o mochihchi:wiliah? B-- Mati weh ke:yeh tak neli, tak neli nikihtowa neh tak kinek..., k..., mah se: kimati ka:ni yeha:n kayo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¿Porqué crees, este, que se compran, o se hacen, blusas de tantos estilos diferentes.? B--Quién sabe porqué. Quizá sea, digo quizá sea para que los demás las identifiquen de donde son. \fr_son 00454-03_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-08-17-a | 681.243, 693.75 \sig (con sen- : seni:xehekowa) planear en conjunto \osten antes de hacer algo, con el objetivo de que todo salga bien \sig_var General \fr_n Nochipa ke:man teisá: chi:walis tikchi:wah, tikseni:xehekowah iwa:n nokni:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada vez que hacemos alguna actividad, la planeamos en conjunto con mis hermanos. \fr_son 00454-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ekowa \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx i:xehe:yi \lx_cita i:xehe:yi \lx_var General \ref 00678 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.capas.de.tres \catgr Adj \infl \sig de capas de tres en tres \osten cosas planas que se colocan una arriba de otra \sig_var General \fr_n Nojó:n ke:meh i:n, ke:meh i:n yetok nejí:n wehkatan, 'postektiowih nojó:n iswat, sake:ra i:xoho:me, i:xehe:yi kinepanowah lado y *lado** wa:n ke:mah seki:n kisakah ya *arenilla**. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Eso como este, como este que está hondo, (van) doblando esas hojas, siquiera de dos en dos o de tres en tres, lo estiban de un lado y del otro lado y otros ya acarrean la arenilla. \fr_son 00678-01_corp-Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-13-h | 134.61, 146.441 \raiz i:x \raiz e:yi \dt 23/Feb/2021 \lx i:xehka:n \lx_cita i:xehka:n \lx_var \ref 08734 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 23/Feb/2021 \lx i:xehke:wa \lx_cita kii:xehke:wa \lx_var General \ref 04768 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.costra \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitar la superficie dura, la costra de \osten p. ej., a un grano, herida con costra \sig_var General \fr_n ¡A:mo xiki:xehke:wa mokoko! Tikeski:xti:s wa:n sepa we:ias. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No le quites la costra de tu grano! Lo vas a hacer sangrar y otra vez se va a infectar. \fr_son 04768-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ehke:w \nota Agregar significado de infectar a we:ia en ref a granos. \dt 24/Jan/2022 \lx i:xehke:wi \lx_cita i:xeke:wi \lx_var General \ref 05500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.la.costra \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caérsele la costra, o la capa endurecida \osten p. ej., a una herida, cortada, grano infectado \sig_var General \fr_n Nimokwi:ltihtiki:s ne: tepa:mit wa:n i:xehke:w nokoko. Eski:sa wa:n ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me pasé a rasgar en aquellá pared y se le cayó la costra a una herida. Está sangrando y me duele mucho. \fr_son 05500-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xxi:pe:wi \semxref ke:sehke:wi \raiz i:x \raiz ehke:w \dt 11/Apr/2022 \lx i:xehke:wilia \lx_cita kii:xehke:wilia \lx_var General \ref 03053 (duda) no aparece en el corpus y el significado con el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.la.costra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig quitarle la costra o capa endurecida \osten de un grano o herida \sig_var General \fr_n Mopili kiistek nokni:w wa:n kii:xxi:pe:wilih ikoko. Tel eski:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo pellizcó a mi hermano y le quitó la costra al grano que tiene. Está sangrando mucho. \fr_son 03053-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xxi:pe:wilia \raiz i:x aiz e:wV \dt 06/Jan/2022 \lx i:xe:i \lx_cita i:xe:i \lx_var General \ref 04614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.tres \catgr Adj-cuant \deriv \sig de tres hebras \osten lazos, mecates, trenzas de cabello con 3 hebras torcidas juntas \sig_var General \fr_n Nokni:w kwali kima:ihkiti i:xna:wi n' tsonti, neh sayoh niweli i:xe:yi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana sabe trenzar cabello de cuatro hebras, yo sólo sé hacerlo con tres. \fr_son 04614-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz e:i \nsem No se utiliza un verbo que podría derivarse de i:xe:i. Esto es, no existe o no se usa ?i:xe:itilia pero si i:xo:metilia. \dt 24/Jan/2022 \lx i:xeka:na \lx_cita kii:xeka:na \lx_var General \ref 05470 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0+senta- \sig instruir, dar ejemplo a seguir \sig_var General \fr_n Moneki mah se: kini:xyeka:na se: ipi:pilwa:n ke:ní:w tekitiskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es muy necesario instruir a los hijos como trabajar. \fr_son 05470-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \osten p. ej., para gestionar un trámite \sig_var General \fr_n Mochi:wati nechiko:l. Tiknekih tikalaki:skeh tit wa:n moi:xta:lihtanih a:konimeh te:chi:xeka:naskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se va a realizar una reunión. Queremos introducir la energía eléctrica y es necesario proponer quienes serán los del comité (que nos llevan el asunto por adelante). \fr_son 05470-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz eka:na \dt 11/Apr/2022 \lx i:xe:wa \lx_cita kii:xe:wa \lx_var General \ref 04833 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.superficie(metate) \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar la superficie de \osten un metate de la masa después de moler \sig_var General \fr_n ¡Xiki:xe:wa nomet wa:n xikta:li se: tilatsi:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Limpia mi metate y (con la masa que todavia hay sobre él) pon una gordita! \fr_son 04833-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz e:wV \dt 24/Jan/2022 \lx i:xewaliwik \lx_cita i:xewaliwik \lx_var General \ref 07392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var 2-Ctama \fr_n De nehnemi a hilo ento:s se: kita:lilia ya ke:meh i:n tikilia i:xewaliwik, i:n wa:n se: kita:lilia, sepa ke:mah sepa, sepa nehnemi i:n sa:leh, ento:s para sepa se:, sepa se: yowi. \fr_au MOJ338 \fr_var 2-Ctama \fr_e Como va avanzando el tejido, entonces ya se le pone lo que se le llama ixyewaliwik, este y se le pone otra vez y nuevamente avanza el sa:leh, entonces una vez avanza. \fr_son 07392-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig Ctama_0892_001 \fr_fuente 2011-08-18 d | 006:11 \raiz i:x \raiz yewal \raiz Investigar \dt 07/Sep/2020 \lx i:xe:wayo \lx_cita ixe:wayo &&& revisar dice Jona \lx_var General \ref 06904 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.de.la.tortilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig superficie de la torilla (la capa delgada de la tortilla) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n itskwinti ka:n kikwa n´taxkal ii:xe:wayo. Xikololo wa:n tikinmakas piomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El perro no se come la cara de la tortilla (parte delgada que tiene). Recoge y se lo das a los pollos. \fr_son 06904-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x aiz e:wV \dt 01/Jun/2020 \lx i:xe:wia \lx_cita moi:xe:wia \lx_var General \ref 04576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arriesgarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig arriesgarse \osten en hacer algo peligroso, o sin plena autorización \sig_var General \fr_n Nokalihtik ka:n teh tit katka. Tawehweliwka wa:n nokni:w moi:xe:wih tachihchi:was wa:n kwaltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi casa no había luz. Se había descompuesto (la instalación eléctrica) y mi hermano se arriesgó a arreglarlo y lo compuso. \fr_son 04576-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x aiz e:wV \dt 24/Jan/2022 \lx i:xilakatstik \lx_cita i:xilakatstik \lx_var General \ref 07801 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.superficie.torcida \catgr Adj \deriv \sig con la superficie torcida, no plana (p. ej., un mueble, p. ej., por mojarse y torcerse la madera) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nome:sah i:xilakatstik. Motekonoh ta: tonto:naltika kito:naltatihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mesa tiene la superficie torcida. Se pandeó, pues en días pasados la expusieron al sol. \fr_son 07801-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ilakats \nota I:n nome:sah i:xilakatstik ne:chchihchi:wilihkeh. Nikilwi:s ta:kat mah kiye:kchihchi:wa komo a:mo ka:n niktaxta:wi:s. / Este mesa me la hicieron con la superficie chueca. Voy a decirle al señor que me la componga de lo contrarioa no le voy a pagar. \dt 22/Sep/2020 \lx i:xilwia \lx_cita ne:chi:xilwia \lx_var General \ref 01231 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reclamar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig reclamar directamente, decirle o echarle directamente en cara \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t nochipa niktatane:wilia:ya wa:n takah ka:n kiwelita, kwala:ntoya wa:n ne:chi:xilwih sente:i:xte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora siempre le pedía cosas prestadas y parece que no le gusta, ayer estaba enojada y me lo reclamó frente a mucha gente. \fr_son 01231-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Neh ni[ikili]a nimitsilwia wa:n xmoi:xketsa, 'ne:chilwi. Wa:n cuando nikat..., nik..., nikpahpachowa nochi nikchi:wilia yo:n, este remedios, entó:s ne: nikilia cuando a:mo mitsna:mikis xne:chilwi ka:nachi tine:chmakak, ne:nkah tine:chmakak. Pero a:mo ximoi:xpilo, xne:chye:ki:xilwi. Mah a:mo mitsi:xkoko o mitskokowa porin a:mo mitsna:mik, oso ompa ne: a:mo yeha mitspolowa oksé: punto. Ke:mah. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Yo le digo, te digo y levanta la cara, dime. Y cuando lo sobo y le hago todos esos remedios, entonces le digo cuando no te haga efecto me dices ¿cuanto me diste, me lo diste en vano?. Pero no agaches la mirada, dímelo en la cara. Que no te duela, o te duele porque no te curó o este, no es eso, te falta otro punto. Si. \fr_son 01231-02_corp_Xalpn-MSG328_faltar \fr_fuente 2011-07-20-c | 780.527, 813.3 \raiz i:x \raiz ilwi \dt 19/Jul/2021 \lx i:xita \lx_cita moi:xita \lx_var General \ref 01944 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mirarse.en.espejo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo(dom) \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig mirar (a alguien) en la cara; clavar la vista en la cara de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiktaka:walti mopili! Ka:n kwaltsi:n mah telte:i:xita, seki:n kwala:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Llámele la atención a tu hijo! No está bien que clave la vista en la cara de la gente, algunos se enojan. \fr_son 01944-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moi:xita) mirarse en espejo (o cualquier cosa que refleja) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kalte:noh xikpilo espejo, ke:man titakwa:xi:mas ompa moi:xitaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuelga afuera un espejo, cuando le cortes el pelo a la gente ahí se van a mirar. \fr_son 01944-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ita \dt 20/Apr/2021 \lx i:xiwinti \lx_cita ixiwinti \lx_alt i:xwinti \lx_var General \ref 02753 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.mareos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentirse mareado, sentir mareos (por enfermedad, por atravesar un río) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikmachilih mahyá nii:xiwinti. Niow nikitati tapahtihkeh mah ne:chita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer sentí que quería desmayarme. Voy al médico que me consulte. \fr_son 02753-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref winti \semx_tipo Comparar \semxref ixtayowa \raiz ix \raiz win \dt 14/Jul/2021 \lx ixka \lx_cita kixka \lx_var General \ref 00366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig asar sobre comal \osten carne, huevo, generalmente sobre comal \fr_n ¡Xikixka na:wi tomat wa:n o:me chil, nikchihchi:was chi:ltamo:ltal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Asa cuatro jitomates y dos chiles, voy a preparar salsa! \fr_son 00366-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cocer piedra caliza \osten para la fabricación de cal \sig_var General \fr_n I:n mayo, no:pá:n kixkati tet. Mocha:nti:ti nokni:w wa:n a:mo kikowaskeh ok n' tenex. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En este mes de mayo, mi papá va a hacer cal (cocer la priedra). Mi hermano va a construir su casa y ya no van a comprar la cal. \fr_son 00366-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : ihixka) picar (orugas urticantes) a \sig_var General \fr_n Ne:chihixkak se: sipo, a:mo nikitak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me picó una oruga urticante, no la vi. \fr_son 00366-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwetowa \semxref tewa:tsa \semxref tipawa:tsa \semxref toto:nia \raiz ixka \nsem Hay varias palabras que indican la acción de colocar algo comestible sobre el comal, el fogón o las brasas para cocer o asar. El verbo ixka refiere a la acción de poner a cocinar sobre el comal comestibles como el huevo y carnes. El mismo verbo se utiliza para la acción de asar verduras como el jitomate y chile directamente sobre las brasas. El verbo kwetowa se utiliza para la acción de poner quelites o verduras sobre el comal para que se suavizen con el calor del fogón y así preparándolas para comer echándoles poquito de sal o salsa (p. ej., como lechuga). La palabra tewa:tsa refiere a la acción de tostar, principalmente semillas: café, anjojolí, cacahuate. Finalmente existe el verbo tipawa:tsa que indica la acción de cocer con el humo. Es más tardado y dura el proceso más de un día (p. ej., 2 a 3 días). Se usa para carnes y pescado, chiles en hacer chipotle o chile seco. Finalmente, toto:nia refiere a la acción de calentar (p. ej., tortillas) directamente sobre o cerca de las brasas. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx i:xkahkalaki \lx_cita i:xkahkalaki \lx_var General \ref 07759 (duda) en el corpus aparece con otro significado más común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumirsele.los.ojos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig sumirsele los ojos (alguien enfermo o enfermizo a quien se le nota por los ojos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tonto:naltika mosiwa:pil wetsik a:taw wa:n eski momowtih, yehwa ika i:xkahkalak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En días pasados tu hija se cayó en el rio y seguramente se asustó, por eso se le sumieron los ojos (se le nota en los ojos que está enferma). \fr_son 07759-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kalaki \dt 22/Sep/2020 \lx i:xkahka:nachi \lx_cita i:xkahka:nachi \ref 08100 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx i:xkahkana:rtik \lx_cita i:xkahkana:rtik \ref 08166 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.la.superficie.acanalado \catgr Adj \deriv \infl \sig con la superficie acanalado (particularmente en referencia a las hojas de varias monocots) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xkahkaxtik \lx_cita i:xkahkaxtik \lx_var General \ref 04944 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.ojos.sumidos \catgr Adj \deriv \infl \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig con los ojos sumidos y la cara de desnutrido \osten por falta de nutrición \sig_var General \fr_n Nopili yahka tekitito ne: ahkwa:kopa wa:n ka:n momatik. Ehkok ye:ki:xkahkaxtik, kokolak de ka:n takwa:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo había ido a trabajar en la ciudad y no se acostumbró. Llegó con los ojos sumidos, quedó delgado de que no comiá. \fr_son 04944-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ka:xV \dt 24/Jan/2022 \lx i:xkalakia \lx_cita kii:xkalakia \lx_var General \ref 07486 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guardar.entre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter o guardar entre (varios objetos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikahsik se: a:mat ne: kalte:noh wa:n niki:xkalakih ne: wapaltsa:lan. Xikita toni ihkwiliwtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Encontré un papel afuera de la casa y lo guardé entre las tablas. Lee lo que está escrito. \fr_son 07486-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz i:x \raiz kalaki \dt 11/Apr/2022 \lx i:xkalakilia \lx_cita kii:xkalakilia \lx_var General \ref 04754 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moi:xkalakilia) ponerse, colocarse \osten máscara, en una danza religiosa \sig_var General \fr_n ¡Ximoi:xkalakili moxa:yak wa:n ke:mah ximihto:ti a! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ponte la máscara y luego baila ya! \fr_son 04754-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kalaki \dt 24/Jan/2022 \lx i:xkalakilia \lx_cita ki:xkalakilia \lx_var General \ref 01171 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.mascarilla \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : moi:xkalakilia) ponerse mascarilla \osten p. ej., un buzo al sumergirse bajo el agua \sig_var General \fr_n Aha, ke:mah, nik..., ni..., bueno nikitani, neh a:mo ke:man nikocupa:rowa nejó:n arpón. Neh niki:tskia yehwa ika ma:tat oso ika n', ika ne:n anzuelo. Pero, ne:n, ika arpón a:mo ke:man. Pero niktani ke:ní:w no..., no..., n' oksé: n' hermano, semi ika tekiti no:. Kipia, ne:n, ixa:yak, [i]a:xa:yak, moi:xkalakilia wa:n mokalakia a:tampa ke:meskia. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e Aja, si, lo…, lo…, bueno, lo he visto, yo nunca lo ocupo ese arpón. Yo las atrapo con red chiquita o con, con el anzuelo. Pero, este, nunca con el arpón. Pero he visto como…, también…, el otro hermano, trabaja mucho con eso. Tiene, este, su máscara (escafandra), máscara de agua, se lo pone en la cara y ya se mete debajo del agua. \fr_son 01171-01_corp_Zuapl-MFC314 \fr_fuente 2010-07-21-n | 12.967, 38.293 \raiz i:x \raiz kalaki \nsem El térmilo a:xa:yak es un neologismo probablemente elaborado en el momento de hablar. El mismo hablante en el mismo texto también ofrece la palabra a:titanxa:yak con el mismo significado de 'escafandra'. \dt 13/Jul/2021 \lx ixkaltia \lx_cita ne:chixkaltia \lx_var General \ref 07428 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.asar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) asar (p. ej., jitomates, chiles, plátanos directamente al fuego o sobre comal) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chixkaltih seki tomat. Kihtowa kiele:wia chi:ltamo:ltal. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá me obligó asar unos jitomates. Dice que se le antojó salsa (hecho en molcajete). \fr_son 07428-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:xka \dt 11/Apr/2022 \lx i:xkaya:wa \lx_alt moi:xkahkaya:wa \lx_cita mi:xkahkaya:wa \lx_var General \ref 00767 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa confundirse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig confundirse en cuanto a la vista \osten p. ej., pensar reconocer a alguien que resulta no ser \sig_var General \fr_n Ya:lwa nimoi:xkahkaya:w, nokalte:noh pano:k se: ta:kat, nikitak tehwa wa:n nikno:tsak. Kwali ke a:mo kikakik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me confundí de la vista, en frente de mi casa pasó un hombre, vi que eras tú y le hablé. Lo bueno que no me escuchó. \fr_son 00767-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kaya: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx i:xkechia \lx_cita tai:xkechia \lx_var General \ref 04429 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.puntal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig (con ta- : tai:xkechia) atrancar puerta con palo puesto diagonalmente un cabo en el suelo y otro contra la lámina de la puerta \osten puertas de casa \sig_var General \fr_n Xitai:xkechi kwali ihkwa:k tikochis a para a:mo kalakiki:w n´te:itskwin. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Atranca bien la puerta cuando ya te vayas a dormir para que no venga y entre el perro ajeno. \fr_son 04429-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Se: kitai:xkechia ika se: kowit, aha, se: kikwi se: kowit, sólo ika se: kitai:xkechili. Kilia:yah tai:xketsalkowit. Yehwa se: kita:..., se: oso o:me se: t'ta:lilia, ke:meh kihto:s na:notsi:n. Se: kita:lia o:me, se: oso o:me para con eso a:mo kitope:wa, a:mo tatapowa a:ksá:, más seguro se: kochi a, mm. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e Uno lo atrancaba con un palo, aha, uno agarra un palo sólo para atrancarlo. Lo llamaban tai:xketsalkowit. Es ese lo que ..., colocábamos uno o dos, como dijera la señora. Uno ponía dos, uno o dos, así no lo empujaban, nadie abría, era muy seguro para dormir, mm. \fr_son 04429-02_corp_Zuapl-MFC314_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-e | 1845.707, 1870.744 \raiz i:x \raiz ketsa \nmorf En la grabación y también en el habla de Amelia Domínguez se le pone un objeto a tai:xkechia. Efectivamente el ta- no baja la valencia del verbo i:xkechi. Pero en el habla de Ceferino Salgado tai:xkechia no lleva otro objeto. \dt 18/Jan/2022 \lx i:xkechilia \lx_cita kii:xkechilia \lx_var General \ref 03919 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.enfrente \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig servirle poniendo en frente \osten un plato de comida \sig_var General \fr_n Entó:s yo:n xo:no:kwilimeh mitsi:xkechili:kih. Kikwa:s ta: neli n' kineki siwa:pil kipia que tikwa:s ma:ski a:mo tikwa:ya o teihsá: kilit tein a:mo tikwa mitsta:liliah, timokwalti:s ne: time:..., hasta kihtowa ne: este tikneki toni tikneki kipia que tikwa:s wa:n tiktami:s. \fr_au MMM335 \fr_var Tzina \fr_e Entonces el platillo de gusanos de jonote te lo sirven. Se lo va a comer pues de verás quiere la muchacha, tienes que comerlo aunque antes no lo comías o te dan cualquier tipo de quelite que no comes, te lo tienes que comer…, hasta dice este, este quieres lo que quieres tienes que comerlo (cualquier tipo de comida) y te lo tienes que acabar. \fr_son 03919-01_corp_Tzina-MMM335_ faltar \fr_fuente 2009-09-25-a | 1142.889, 1159.653 \semx_tipo Comparar \semxref kowkechia \raiz i:x \raiz ketsa \dt 17/Jan/2022 \lx i:xkelpachowa \lx_cita ki:xkelpachowa \ref 00281 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa doblar.cara.a.cara \catgr V2 \infl Clase 2b \sig doblar de tal manera que la cara de una mitad se coloca sobre la cara de la otra \osten taco, playera, hojas de plantas que tiene su cara y su envés \sig_var General \fr_n I:n iwa:nti a, i:n ihkwi:ni, i:n ihkwí:n se: k..., se: ki..., se: kita:lilia i:ni, wa:n nika:n se: kita:lia nejó:n ten ne:n, i:ni wa:n tatam..., tatampa ya, tatampa ya ne:n hoja santa (a:ko:koh kowit), sepa nika:n se: kina:lkalakia wa:n se: ki:xkelpachowa ihkó:n. Wa:n se: kina:lkalakia tikotah, mah ixki. Yehwa ya n' tikihtohtoya. \fr_au MMD322 \fr_var Huitz \fr_e Este ya va junto con ese, este así, mira, así lo…, se le pone esto, y aquí se le pone eso que, este y…, por debajo, y ya por debajo se le pone la hoja santa (Critonia morifolia (Miller) R.M. King & H. Rob.), y de este lado también se le mete y lo dobla uno así. Y ya se mete al fuego, que se cuesa. Eso es lo que estábamos diciendo. \fr_son 00281-01_corp_Huitz-MMD322_faltar \fr_fuente 2011-07-15-o | 197.152, 217.759 \fr_n Xiki:xkelpacho yo:n a:ya:t tein timopechtih wa:n xikta:li itech ne: ikpal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dobla esa cobija que usaste como tapete para dormir y ponla en aquel banquito. \fr_son 00281-02_elab_Pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kel \raiz pachV \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx i:xke:mi \lx_cita i:xke:mi \lx_var General \ref 03884 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegársele.en.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \plural Solamente en singular \sig pegarsele en la cara \osten humo, calor de una fogata \sig_var General \fr_n Xitaahtselwi wa:n xitachpa:na ya. Koma:mo yo:n ta:lnex poto:nis wa:n te:i:xke:mis. \fr_au \fr_var \fr_e Rocía agua y ya ponte a barrer. De lo contrario el polvo se va a levantar y se va a pegar en la cara. \fr_son 03884-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 17/Jan/2022 \lx i:xke:ntia \lx_cita ki:xke:ntia \lx_var General \ref 02370 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparle.la.cara con \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 13/May/2021 \lx i:xkepa \lx_cita ki:xkepa \lx_var General \ref 01107 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa voltear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig voltear, cambiar la vista, poniendo la vista al exterior o poniendo al revés, cambiando la vista hacia el interior \osten p. ej., si se manchó la vista y no hay otra ropa limpia para ponerse, de ropa \sig_var General \fr_n ¡Xiki:xkepa mokwe:y, i:xkeptok n' timakih! \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¡Voltéala tu falda (tradicional), te la pusiste al revés. \fr_son 01107-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moi:xkepa) volcarse \osten una camioneta \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan moi:xkepak se: tepos, kwali ke ka:n kinwa:lkwia tokni:wan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa se volcó una camioneta, lo bueno que no traía gente. \fr_son 01107-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tetekwinowa \raiz i:x \raiz kepa \dt 24/May/2021 \lx i:xkeptok \lx_cita i:xkeptok \lx_var General \ref 02737 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volteado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig volteado, puesto al revés con la parte interior hacia afuera (ropa) \osten ropa; bolsa o costal \fr_n Ka:n nikitak, i:xkeptok nimakih nokami:sah, nimokepati niki:xkepati kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me fijé, me puse la camisa al revés, voy a regresar a casa para voltearla (ponerla con la vista al exterior). \fr_son 02737-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig volteado, con la vista hacia otro lado \osten persona \sig_var Tzina \fr_n A:mo tikitah sanoke mahyá: tikihtowah tehwa:n, mahyá: ke:meh i:n neh nimitsi:xitstok, ne:wí:n nimitswa:lnohno:tstos pero ma:..., komo nimota:tihtok ne:wí:n a:mo tine:chitas neh ka:nika:wí:n nimitswa:lnohno:tstok o kwali ke:meh yo:n moi:ka:nkopa neh kwali nimitswa:li:ka:mpi:tsas, pero ke:ní:w n' tine:chitati:w wa:n teh tiwa:li:xkeptok nika:mpawí:n \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e No lo vemos sino que como nosotros decimos, es algo como que ahora te estoy mirando la cara, desde otro lado te estoy hablando pero si estoy escondido no me vas, no vas a ver exactamente desde donde te estoy hablando. O puede ser que desde tus espaldas yo te voy a soplar pero cómo me vas a ver ya que estás volteado hacia aquí (esto es, hacia otro lado donde escuchabas mi voz). \fr_son 02737-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-23-e | 311.718 \raiz i:x \raiz kepa \dt 25/May/2021 \rev \lx i:xketsa \lx_cita moi:xketsa \lx_var General \ref 01696 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfrentar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig poner la cara (en el sentido de hacer algo personalmente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nitane:witi:w salo:n. Nipi:nawa teh a:mo ke:man timoi:xketsati xitane:witi tehsá:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a ir a pedir prestado el azadón. Tengo pena, tú nunca vas a poner la cara para pedir prestado (algo). \fr_son 01696-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ketsa \dt 17/Apr/2021 \lx ixki \lx_cita ixki \lx_var General \ref 01175 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig asarse \osten sobre comal o directamente en las brasas \sig_var General \fr_n Ixkik a i:n chi:l, xiki:xti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este chi:le ya se asó. Sácalo del comal! \fr_son 01175-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cocerse \osten piedra, en un horno \sig_var General \fr_n JVC-- Neh nikwelita nikwa:s ne: takoma:lixkal pero .... Kitsompachowah ika taxkal wa:n ixki wa:n n'ta:lilia istat tepitsi:n tatsa:la:n de n' kilit wa:n mismo yehwa mopoye:lia ya wa:n ye:kkwaltsi:n we:lik, ahwiya:k pero taixkal. AND-- Kwe:liltia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC--A mi me gusta comerlo asado en el comal pero… lo tapan con tortillay cuando ya se asa le pongo un poco de sal en medio del quelite y sabe muy rico, tiene un rico aroma pero asado. AND-- Le da un sabor rico. \fr_son 01175-02_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2013-07-22-o | 205.226, 216.503 \raiz ixki \dt 14/Jun/2021 \lx i:xkich \lx_cita i:xkich \lx_var General \ref 00060 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mucho \catgr Adj-cuant \deriv \sig mucho; demasiado; una buena cantidad \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan i:xkich xokot onkak. Niktekiti wa:n mo:sta niknamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa hay mucha naranja. La voy a cosechar y mañana la voy a ir a vender. \fr_son 00060-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Se: xiwit se: kwa:rtohpan nitato:kka wa:n neli i:xkich sinti ki:ska. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un año sembré un cuarto de terreno y coseché una muy buena cantidad de mazorca. \fr_son 00060-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:xkich \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx ixkilia \lx_cita ne:chixkilia \lx_var General \ref 01729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig asar (sobre comal) para \osten huevo, plátano, chile, jitomate \sig_var General \fr_n No:má:n mo:stah ne:chixkilia se pio:tet wa:n nikwa iwa:n chi:ltamo:ltal. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me asa un huevo todos los días y me lo como con salsa. \fr_son 01729-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixka \dt 18/Apr/2021 \lx i:xki:sa \lx_cita i:xki:sa \lx_var General \ref 04930 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despintarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig despintarse; descolorarse \osten ropa que pierde su color por el sol, uso o lavado \sig_var General \fr_n Nokwe:y i:xki:sa, a:mo iwa:n xikta:li n' ista:ktilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi falda se despinta, no la revuelvas con la ropa blanca (p. ej., al lavar). \fr_son 04930-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ki:sa \dt 24/Jan/2022 \lx i:xki:xtia \lx_cita kii:xki:xtia \lx_var General \ref 02945 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despintar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despíntar, hacer despintar \osten como hace el cloro a la ropa \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh a:mo nikwi n' *clo:roh porque** kii:xki:xtia n' tilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no uso blanqueador porque despinta la ropa de color. \fr_son 02945-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ki:sa \dt 20/Jul/2021 \lx i:xko \lx_cita ii:xko \lx_var General \ref 01728 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cara \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig cara \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ii:xko kipia se: tapal, noma:n no: ompa kipia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi bebé tiene un lunar en la cara, mi mamá también tiene uno en la cara. \fr_son 01728-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz i:x \raiz -ko \dt 18/Apr/2021 \lx i:xkochtok \lx_cita i:xkochtok \lx_var General \ref 04536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.semidormido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar semidormido, durmitando \sig_var General \fr_n I:n ta:kat a:mo neli iwinti n' ka:n kochi ta: sayoh ixkochtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este hombre no está tomado porque no duerme sólo está semidormido. \fr_son 04536-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kochkana:wtok \raiz i:x \raiz kochi \dt 24/Jan/2022 \lx i:xkokoti \lx_cita i:xkokoti \lx_var General \ref 02237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.granos.en.rostro \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele granos en la cara o rostro \sig salirsele granos en los párpados (a aves como los pavos o pavipollos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man i:xkokotih n' to:tolimeh ka:n takwah yeh ika iksá: mikih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando a los pavos se les salen granos en los párpados no comen y por eso a veces se mueren. \fr_son 02237-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xpala:ni \raiz i:x \raiz koko \dt 09/May/2021 \lx i:xkokotoka \lx_cita i:xkokotoka \lx_var General \ref 01719 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse.bordado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastarse o deshilarse bordado \osten blusa, servilleta, faja \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n motahmachkami:sah i:xkokotokak a wa:n ka:n ya semi wehka:w tikcha:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu blusa (tradicional) ya se le desgastó la vista y no tiene mucho que la estrenaste. \fr_son 01719-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz koto: \dt 18/Apr/2021 \lx i:xkokoya \lx_cita i:xkokoya \lx_var Tzina \ref 02335 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.conjuntivitis \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener conjuntivitis \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta ka:n niá:s nitekititi:w, nii:xkokoya wa:n nikinma:was tein iniwa:n nitekiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana no voy a ir a trabajar, tengo conjutivitis y puedo contagiar a mis compañeros de trabajo. \fr_son 02335-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz koko \dt 12/May/2021 \lx i:xkopiktik \lx_cita i:xkopiktik \lx_var General \ref 04625 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hueco.en.la.superficie \catgr Adj \deriv \sig con un hueco en la superficie por haberse desprendido algo \osten piedra o peñasco que se ha desgajado; aparatos con un hueco p. ej., al salirsele un botón como a un televisor, una grabadora \sig_var General \fr_n Notelevisión i:xkopiktik. Nikowas sepa se: sayoh mah nikpia n' tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi televisor le falta un botón (hay un hueco por donde se desprendió algo). Voy a comprar otra nada más que tenga dinero. \fr_son 04625-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kopi: \dt 24/Jan/2022 \lx i:xkopi:na \lx_cita ki:xkopi:na \ref 00467 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa copiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \sig copiar; fotografiar \osten dibujando, con cámara \sig_var General \fr_n Yahka nika:n se: towa:mpoy, kitato, a:mo ne:chneltokilia:ya wa:n cuando neh nikilwih, nikilia que niki:xmattok se: ta:k..., se: kowtsí:n mono:tsa mi:kohtsapot. A:mo kineltokaya. Pero para kineltokak neh nowa:n yahki, para ne:chxolopihahsis. Kihtowa, "Pos niow nikitati", kihtowa. Nikwite:w wa:n tiahsikeh. Wa:n wel ihwa:k yo:n, no: wel ihwa:k yo:n, yo:n, este, ta:ktoya yo:n kowtsí:n. Ki..., ki:xkopi:nak, kiki:xtilih nochi, ne:n, tai:xkopi:n de n..., n' ita:kilo, de n' ikowyotsi:n, de n' ixiwyotsi:n. A:mo nikmati, este, para ke:yeh, para, para ki:xmatiskeh. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Habia ido una persona, lo fue a ver, no me creía y cuando yo le dije, le digo que conozco un…, un árbol que se llama mi:kohtsapot (Annona rensonianai:xkopi:ni para cosas que se desprenden de un lugar donde se encuentran naturalmente (como los bordos de un talud). Para la acción de despegarse, p. ej., un cartel de una pared donde había sido pegado, se usa ehke:wi. Para cosas que se zafan se usa kopi:ni aunque generalmente con un sustativo incorporado. P. ej., cuando una manguera colocada en otra se zafan, se despega, se usa te:nkopi:ni y para el mango de una herramienta se usa metskopi:ni. \dt 03/Feb/2022 \lx i:xkoyoktik \lx_cita i:xkoyoktik \lx_var General \ref 00821 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.superficie.picada \catgr Adj \deriv \sig con la superficie picada \osten p. ej., un metate para que sobre ello se muele bien \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomet i:xkoyoktik. Ne:chi:xkoyo:nilihkeh ke:man kitehtewihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi metate tiene la superficie picada. Me lo dejaron picado cuando la picotearon con piedra. \fr_son 00821-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xpitsiktik \raiz i:x \raiz koyo: \nota Checar con Amelia y Hermelindo: Nno aparece en el corpus, cuando un metate le pican para afinarlo, lo hacen con mucha precaución y es raro que le dejen la superficie picada \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx i:xkoyo:nia \lx_cita ki:xkoyo:nia \lx_var General \ref 00145 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerear.la.superficie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agujerear la superficie \osten p. ej., a una ampolla para sacarle el líquido o pus \sig_var General \fr_n A:mo xiki:xkoyo:ni n' ka:mpa timaa:solo:n koma:mo telsenka mitskoko:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No agujeres la ampolla que se formó en tu mano porque si no te va a arder mucho. \fr_son 00145-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xpitsi:nia \semxref i:xtehtewia \raiz i:x \raiz koyo: \ncomp Para el significado de picar la superficie de algo como un metate para hacerlo más rasposo y mejor para dejar fina la masa al molerla, si usa más la palabra i:xtehtewia o quizá i:xpitsi:nia (aunque habría que verificar esta última). \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx i:xkwa \lx_cita kii:xkwa \lx_var General \ref 05810 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mordisquear \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comer por la parte de encima \osten p. ej., las hormigas a comida tirada \sig_var General \fr_n Totochmeh yehwa:n no: yetokeh kalihtik yo:n, teisá: tein tsope:k kikwah, kahsitih ompa wa:n .... Nochi kikwah mah pa:ntsi:n se: kika:wa ompa oso komo tsope:k nochi ki:xkwah. Ki:xkwah tsope:k wa:n ke:mah se: .... Kiteteitsah nochi, se: kitsetselowah wa:n ompa yetokeh yo:n totochmeh kipa.... Yeh kiliah totochmeh porin kikwah teisá: tein se:, tein tehwa:n totakwal. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Los totochmeh (tipo de hormiga muy pequeña, encontrada en las casas y no identificada) también se encuentran en la casa, si hay algo dulce se lo comen, lo que ahí encuentran y …. Se lo comen todo si hay pan que se deja ahí o todo lo que es dulce se lo comen por encima. Se lo comen la pasta que tiene por encima y luego se…. Lo desmoronan todo y al levantar el pan ahí se, se encuentran los totochmeh Por eso les llaman totochmeh porque se lo comen algo que es nuestro alimento. \fr_son 05810-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05810-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-27-a | 1084.368, 1106.054 \sig arder la superficie \osten un remedio que se pone sobre una cortada \sig_var Tzina \fr_n JVC-- Ke:mah. Kina:miki o:me taman. Yehwa ya n' chokoy wa:n kina:miki para se:, ta:ká:n se: motsonteki ke:masa: por de malas se: motsonteki mi:lah yehwa niman se: kita:lili yehwa yo:n ke a..., a:mo, a:mo tamati:ya, ye:kte:kokoh cuando se: kite:kilia pero después tamati:ya niman ki:xkwa, chichinaka. AND-- A:mo, a:mo eski:sa ok. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Si. Sirve (el mo:so:t, Bidens alba y Bidens odorata) para dos cosas. Sirve para la picadura del borreguillo (larva de los lepidópteros de la familia Megalopygidae) y sirve para, si es que uno se corta con machete, a veces por accidente se corta uno en la milpa y eso es lo que se le pone…, no, (cuando) no se calma el dolor, duele mucho cuando le pone uno pero después ya se quita el dolor porque (el líquido) absorbe la herida, se siente ardor. AND-- No, ya no sangra. \fr_son 05810-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05810-02_Tzina \fr_fuente 2014-07-23-j | 293.346, 308.202 \dt 03/Feb/2022 \lx i:xkwa:cha:ntia \lx_cita ki:xkwa:cha:ntia \lx_var General \ref 00884 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.colgadizo(a.casa) \catgr V2 \infl Clase 2a \sig colgarle o ponerle una protección colgante en la parte de enfrente de la casa para evitar la entrada de lluvia y brisa \osten \sig_var General \fr_n JVC-- Ku..., wa:n kwaltsi:n wa:n a:mo ..., wa:n takwa:wak, ma:kahkaltik, a:mo, a:mo eliwis kokotoka. AND-- A:mo kokotoka wa:n, wa:n ... JVC -- Ta..., takwa:wak ixiwyo pos eso ne: ki..., kita:liah para kali AND-- yo:n no: ke:masá: ki:xkwa:cha:ntia:yah ne:n kaltsi:n para a:mo kalaki ne:n a:tsi:n, JVC-- Ke:mah. AND-- Entó:s yo:n nejó:n semi kwaltia nejó:n koma:it. JVC-- Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Bo...,, y es bonito y no es…, y es duro, de hojas duras, no, no se despedaza feo. AND-- no se despedaza y, y…, JVC-- Ta…, sus hojas son duras este…, lo ponen (usan) para casa. AND-- eso a veces también le tapaban en la frente de la casa para que no entrara el agua, JVC-- Si. AND-- Entonces ese este, sirve mucho ese koma:it. JVC-- Si. \fr_son 00884-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2014-07-25-b | 431.889, 450.089 \raiz i:x \raiz kwa:- \raiz cha:n \dt 06/Apr/2021 \lx i:xkwa:ko \lx_cita i:xkwa:ko \lx_var General \ref 07549 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frente \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig la frente (parte del cuerpo de los seres humanos, entre los dos sienes) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili ne:chkahka:wilih se: tet noii:xkwa:ko. Xiktaka:walti mah a:mo eheliwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo me aventó una piedra en mi frente. Llámale la atención que no sea maldadoso. \fr_son 07549-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz i:x \raiz kwa: \raiz -ko \dt 11/Sep/2020 \lx i:xkwa:kwaltsi:n \lx_cita i:xkwa:kwaltsi:n \lx_var General \ref 03852 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cara.bonita \catgr Adj \deriv \sig con cara la bonita \osten personas \sig_var General \fr_n ¡Ka:n ximotahtapalwi, okachi tii:xkwa:kwaltsi:n iwki sah! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te maquilles, tienes la cara más bonita así (sin maquillaje) nada más! \fr_son 03852-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kwal \dt 17/Jan/2022 \lx i:xkwala:ni \lx_cita i:xkwala:ni \lx_var General \ref 04774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa verse.enojado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig verse o dejarse ver enojado por la cara \osten por una mueca de enojo que se hace \sig_var General \fr_n Nikilwih mokni:w ke ipili yahki mawilti:to. Ka:n teh kihtoh, sayoh i:xkwala:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le dije a tu hermano que su hijo fue a jugar. No dijo nada, sólo que si mostró cara de enojado. \fr_son 04774-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kwala: \dt 24/Jan/2022 \lx i:xkwala:ntok \lx_cita i:xkwala:ntok \lx_var General \ref 03445 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.cara.de.enojado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la cara con señas de enojado \sig_var General \fr_n Mopili niman moita ke:man i:xkwala:ntok, se: kinohno:tsa wa:n ka:n te:na:nkilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hijo luego se le nota en la cara cuando está enojado, uno le habla y no contesta. \fr_son 03445-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kwala: \dt 14/Jul/2021 \lx ixkwalta:kaketsa \lx_cita moi:xkwalta:kaketsa \lx_var General \ref 02577 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.crédito \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig presumir o tomar crédito (por un objeto comprado o hecho por una persona distinta de quien lo presente, muestra o presume) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w moi:xkwalta:kaketsato mocha:n ika se: tama:mal kowit wa:n ka:n yeh kitehtek, ta: nehwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano llegó a tu casa muy presumido con un tercio de leña y no fue él quien lo cortó, si no que yo. \fr_son 02577-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kwa: \raiz ketsa \dt 21/May/2021 \lx i:xkwaltsitsi:n \lx_cita i:xkwaltsitsi:n \ref 08200 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xkwa:teki \lx_cita moi:xkwa:teki \lx_var General \ref 01207 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.fleco \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moi:xkwa:teki) ponerse fleco; cortarse el pelo de tal manera que se cae sobre la frente \osten niñas y algunas personas adultas \sig_var General \fr_n Mopili moi:xkwa:tek, a:mo ka:n tine:chpantih. Kiita tein kichi:wah okseki:n wa:n yeh no: kichi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija se cortó el pelo en la frente (para quedarse con flecos), no me vayas a echar la culpa. Ve lo que hacen las demás (personas) y ella también lo hace. \fr_son 01207-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kwa: \raiz teki \nota Checar otra vez si existe la palabra en Xaltipan. \dt 14/Jul/2021 \lx i:xkwi \lx_cita kii:xkwi \lx_var General \ref 01000 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.basurilla.de.superficie \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig quitar basurilla \osten de la superficie de un líquido al que al hervir se le sale a la superficie \sig_var General \fr_n MSO-- Bueno kihtowah que para ato:l, neh nika:kakilia se:, ompa se:, nejó:n, se: nosiwa:ikni:w que kichi:waya yeh, que, que ox mah se: kio:ya yo:ni wa:n mah se: kimana, wa:n cuando molo:niki mah se: ki:xkwi para mah ki:sa yo:n, para a:mo nejó:n te:te:nahwayo:ti:s kihtowa, pero a:mo nikmati, neh a:mo..., DZD-- Ke:mah, a:mo, kihtowah no: te:te:nahwayo:tih yo:n kowe:lo:tsi:n. MSO-- Ke:mah, pero neh a:mo ke:man nikchi:wa, nikakini yo:ni ke:ní:w n' kihtowa yeh n' kichi:wa, pero neh a:mo ke:man nikchi:wa. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Bueno dicen que para atole, yo le escucho a un, allá un, este, una mujer como yo que ella lo hacía, que, que parece que hay que desgranar eso y después se hierve, y cuando ya empieza a hervir hay que extraerle lo de la superficie para que salga ese, dice que para que no de comezón en la boca, pero no sé, yo no …, DZD-- Si, no, dicen que el kowe:lo:t (Monstera acuminata K. Koch y Monstera egregia Schott) también da comezón en la boca. MSO-- Si, pero yo nunca lo hago, he escuchado eso que como dice que lo hace ella, pero yo nunca lo he hecho. \fr_son 01000-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2012-07-17-n | 42.259, 64.965 \sig (con reflexivo : moi:xkwi) abundar, crecer hasta dominar un espacio \osten maleza \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n ne: se: tame:wa kahfe:ntah, ne: no: mochi:wa yo:n pitsoa:xiwit. Pero yo:n pitsoa:xiwit moteltili:ntia, moteli:xtohto:ka. Ka:mpa onkak, mahyá: ye:ktatakwa:wa, 'tatakwa:waltia porque mo..., moteli:xkwi wa:n, wa:n nejó:n mo..., monalwayo:tia pero ye:ka:achka kipia ne:n ii:x tein yo:n ika monalwayo:tia pos mahyá: mo..., mahyá: kihilpia n' ta:l. Pos ye:kowih se: ki..., para se: tame:wa, komo se: kwiwitasneki yehwa m' pitsoa:xiwit mo..., te:nkokotoka sah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Y cuando se chapea en el cafetal, este, también se da ese hierba pitsoa:xiwit (Acmella repens (Walter) Rich.). Pero ese pitsoa:xiwit se aprieta mucho, se entierra mucho. Donde hay, parece que la tierra es muy dura, hace endurecer la tierra porque…, se abunda en colonia y, y este…, se enrraiza pero tiene las juntas de la raíz muy cerca con las que se enrraiza en el suelo como si fuera…, parece que amarra la tierra. Pues ya es muy difícil…, para limpiar, si es que uno quiere arrancar el pitsoa:xiwit se…, se trozan las raíces a ras del suelo. \fr_son 01000-02_corp_Tzina-HSO366_faltar \fr_fuente 2014-07-28-b | 42.618, 73.543 \raiz i:x \raiz kwi \nota Checar si el verbo i:xxo:xa se aplica solamente a personas, a echar mal de ojo a bebés y niños. El verbo xo:xa también refiere a una acción de ver o observar algo que se antoja y por eso tener un efecto dañino sobre lo visto. Pero xo:xa se aplica solamente a comidas y frutos. Checar si i:xkwi se usa con este sentido de mal de ojo. \dt 27/Apr/2021 \lx i:xkwit \lx_cita ii:xkwit \lx_var General \ref 07349 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lagaña \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig lagaña, excreción que sale del ojo, generalmente en la noche \sig_var 1-Xalti \fr_n Ximoi:xpahpa:ka kwaltsi:n, xiki:xti moi:xkwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávate bien la cara, saca la legaña! \fr_son 07349-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig basurilla o espuma \osten sobre la superficie de un líquido, particularmente la miel de una paila al hacer panela \sem Cuerpo \raiz i:x \raiz kwita \dt 22/Mar/2021 \lx i:xkwitati \lx_cita i:xkwihkwitati \lx_var General \ref 06707 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.lagaña \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : i:xkwihkwitati) salirsele o tener lagañas \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili i:xkwihkwitati, eski kipias toto:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hijo se le salen lagañas en el ojo, quizá tiene fiebre. \fr_son 06707-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kwita \nota Agregar toto:nik itsontekonko bajo toto:nik. \dt 14/Feb/2022 \lx i:xkwitayoh \lx_cita i:xkwitayoh \lx_var General \ref 02669 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.lagañas \catgr Adj \deriv \sig con lagañas \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili i:xkwitayoh, xiki:xa:mi wa:n xikxilwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene lagañas. ¡Lávale la cara y péinalo!. \fr_son 02669-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz kwita \dt 21/May/2021 \lx i:xmahtsa:l \lx_cita i:xmahtsa:l (= sa:liw, type of huipil) \ref 08624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] i:xmahtsa:l ika ko:koto:ntok \raiz \dt 29/Apr/2019 \lx i:xma:kwi:l \lx_cita i:xma:kwi:l \lx_var General \ref 05694 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cinco.hilos \catgr Adj \deriv \infl \sig con cinco hilos o hebras; con cinco vueltas \osten lazo o mecate \sig_var General \fr_n Wa:n tatahko kwik..., se: kita:lia se: lazo sake:ra i:xna:wi o i:xma:kwi:l tein toma:wak, se: kite:mpilowa itech espeque, tikiliah espeque tein itech n' trapiche aktok. Yehwa yo:n se: kite:mpilowa ke:meh a:mo kinko:tsmagas, para ke:mah se: tapa:tska ya. Ihkó:n nojó:n, mm. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Y en medio llev…, se le pone un lazo, por lo menos de cuatro o cinco vueltas (esto es, lazándolo 4 o 5 veces) del lazo más grueso, se amarra del espeque, le decimos espeque al (palo) que está metido en el trapiche. Eso es lo que amarra uno de tal manera que no le pegue (el espeque al toro) en las patas para cuando ya hace uno la panela. Así es eso, si. \fr_son 05694-01_corp_Tzina-AJH303_ faltar \fr_fuente 2010-07-15-k | 1146.075, 1159.466 \raiz i:x \raiz ma: \raiz kwi \raiz2 ma:kwi:l \nsem Palabras como i:xe:i, i:xna:wi o i:xma:kwi:l refieren a las vueltas que se le da a lazos y mecates. Puede referirse al número de hilos o hebras que se usan en trenzar un lazo. Generalmente son tres. Pero también como en el caso de la frase ilustrativa refiere al número de vueltas que se le da a un lazo que amarra dos objetos, aquí las cuernas del buey y el cabo del espeque. \dt 12/Apr/2022 \lx i:xma:ma:ta \lx_cita i:xma:ma:ta \lx_var General \ref 08599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ? \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var 2-Ctama \fr_n Ehe, mohkó:n se: kineki se: kita:lili:s yo:n i:xma:ma:ta, ento:s yeh ne: tikilia chikwase:n xi:yo:t \fr_au MOJ338 \fr_var 2-Ctama \fr_e Si, si uno quiere ponerle el i:xma:ma:ta, entonces debe ser seis lizos. \fr_son 08599-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig Ctama_8901_001 \fr_fuente 2011-08-18 d | 004:45 \raiz i:x \raiz ma:ma \nota Investigar que es y en qué parte va del tejido \raiz i:x \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx i:xma:ma:ta \lx_cita i:xma:ma:tameh \ref 00743 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa duendes \catgr N1 \infl \sig duendes \osten generalmente utilizado en plurar \sig_var Tzina \fr_n Neh a:mo no: nikmati, pero neh ni..., neh a:mo ke:man nikakini mah kilwi:ka:n ne:, i:xma:ma:tameh. Ke:man katka nipili nik..., nikakia miak taman sah, kihtowa:ya, *bueno** i:ksá: ne: nowe:ina:n ne:, kipahpata:waya itilmah kalampa, ompa kochia, wa:n tane:si se: kahsiti ne: mahyá: se: xiwit kitetsi:lowah wa:n kihtowa *que** ma:saka iiyaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño…, escuchaba muchas cosas, decían, bueno a veces este, mi abuela este, extendía su ropa afuera, ahí dormía. Y al amanecer se encuentra como una hoja retorcida y decía que es el tabaco del duende. \fr_son 2012-07-23-l | 258.329, 282.915 \fr_fuente 00743-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \sig parte de un telar (todavia no identificado) \sig_var Tzina \fr_n Mohkó:n se: kineki se: kita:lili:s yo:n i:xma:ma:ta, entó:s yeh ne: tikilia chikwase:n xi:yo:t, neh i:pa yeha sah niwelik. Mm, wa:n tikwih ne:n chikwase:n xi:yo:t wa:n yeha ya ne: tso:tsopa:smeh wa:n yeha ya ohtamimil. \fr_au MOJ338 \fr_var Ctama \fr_e Si uno quiere ponerle el i:xma:ma:ta, entonces este, le decimos seis lizos, yo solamente eso pude. Si, y usamos seis lizo y ya los machetes y el bambú cilíndrico. \fr_son 00743-01_corp_Ctama-MOJ338_faltar \fr_fuente 2011-08-17-a | 284.277, 299.095 \raiz i:x \raiz ma:ta \ncomp En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se usa la palabra español, 'duende'. \nota Checar significado de i:xma:ma:ta en cuanto a tejer \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx i:xma:nelowa \lx_cita ki:xma:nelowa \ref 02653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa remover(algo.extendido) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig remover \osten objetos extendidos, como granos que se pone a asolear para que se calienten parejo \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx i:xmanis \lx_cita i:xmanis \ref 01233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa lugar.de.superficie.plano \catgr Sust \infl \sig lugar de superficie plano \sig_var Tzina \fr_n Okotsoxiwit, a:mo nikel..., a:mo n'mati yo:n para toni pahti, pero kihtowah ke no: pahti, n' okotsot, yo:n se: kwowit, we:i, we:i kowot mochi:wa. Pero i..., ima:xiwyo ahwia:k, nika:wí:n kayo:t. Nika:n mochi:wa no: mah se: kito:ka pero kachi mochi:wa ka:mpa, ka:mpa ta:lsese:xpan, ompa kihtowah, este, telwehkapan ya, ka:mpa kipia se: mil, panowa, ne:n, de n' i..., n' i..., de n' i:x..., i:xmanisyo ne:n we:ya:t. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e El okotsoxiwit (Liquidambar styraciflua L.) no me acuer..., no sé para qué es remedio, pero dicen que también es medinal, el okotsot, ese es un árbol, crece muy, muy alto. Pero las hojas tienen un aroma, se da por aquí. Aquí sí crece, solamente hay que sembrarlo, pero crece mejor donde, donde el suelo es más fresco, ahí dicen, este, es muy alto, donde tiene más de un mil metros sobre el nivel del mar. \fr_son 01233-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-24-s | 1650.103, 1679.278 \fr_n Ayakachkwowit mochi:wa ka:mpa más takawa:ni, en..., na..., ne:n, tio:kwowit no: iwki. Nika:n tehwa:n tietokeh kihtowah koyo:meh, mm, cerca ya se: mil, de, de i:xko n' a:t, de i:xmanis n' a:t. Wa:n kachi kwali kwameh mochi:wa ne:n tio:kwowit wa:n ayakachkwowit, tani de, tani de se: mil, hasta, hasta ka:mpa ya mochi:was, ka:mpa takawa:ni nochi. Nika:n icha:yohka:n chalowih, xokokwowit, ala:wakkwowit motelchi:wa nika:n wa:n ala:wakkowit a:mo kwe..., a:mo a:kah, a:mo semi kwe:ntahchi:wah. Pero no:, no: ye:kwehwei mochi:wa wa:n no: kwaltia para kali, yeh kwaltia para kali. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e El ayakachkwowit (Swietenia macrophylla King) crece en lugares donde hace bastante calor, este, el tio:kwowit (Cedrela odorata L.) también. Aquí nosotros estamos, como los mestizos dicen, mm, cerca mil metros sobre el nivel del mar. Y los mejores árboles son el tio:kwowit y el ayakachkwowit, bajo de los mil metros, hasta, hasta donde permita crecer, donde hace bastante calor. Aquí es el lugar del chalowih, xokokwowit, ala:wakkwowit crece en abundancia y el ala:wakkowit nadie le hace casa. Pero también, también crecen grandes y (la madera) también sirve para construir casas, ese sirve para hacer casas. \fr_son 01233-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-24-q | 112.903, 169.303 \raiz i:x \raiz mani \dt 19/Jul/2021 \lx i:xmanisti \lx_cita i:xmanisti \lx_var Tzina \ref 08103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xmanistik \lx_cita i:xmanistik \lx_var General \ref 05746 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plano \catgr Adj \deriv \sig de crecimiento uniforme, a la misma altura \osten campo de plantas recién sembradas como quelites, chile \sig_var General \fr_n Tikiliah kitepe:wah o kixi:niah, nochi. Kixi:niah kwaltsi:n kie:ktiah wa:n kitepe:wah ke:meh ne:, ye:kkwaltsi:n i:xmanisti[k] cuando e:wi a. Cuando e:wi a ihkó:n, ye:kkwaltsitsi:n ko:kone:meh, se: kitekiti wa:n ye:ksehselik, ye:kahwia:k se: ki..., kikwa, a:tamanal. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Decimos que lo siembran al voleo o lo esparcen, todo. Lo espercen bien, la limpian (la semilla) y ya la siembran al voleo como ese, se ve todo parejo cuando ya germina. Cuando ya germina así, se ven muy bien las plantas pequeñas, uno va a cortarlas y son muy tiernos, son muy aromáticas al comerlas, hervidas. \fr_son 05746-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-07-16-n | 266.47, 288.02 \fr_n Tikto:katih (kahfe:n) oho:me metro, oho:me metro motstos. Achto pe..., tikitatih, achto t'ta:li:tih ne:n pa:nti wa:n sa:te:pan 'ta:li:skeh tein ye:k..., ye:ktik eski a, ka:mpa t'chi:waskeh n' tekoch. Wa:n komohkó:n tikitah mochihkolowa ya, taneki:sa ya, yo:n a:mo kipia ke chi:wis. Kipia ke, kipia eski i:xmanistik ne:n pa:nti porque yehwa tachihkolowa ne:n take:s wa:n ke:mah iwki tipanki:satih, iwki tipanki:satih hasta tamiti:w. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Vamos a sembrar (las matas de café) de dos metros de distancia, de dos metros de distancia, se va viendo (de distancia). Primero em…, vamos a ver, primero vamos a señalar los surcos (Nota: primero se extiende un hilo para marcar la hilera de matas y después se va metiendo en la tierra palos delgados para indicar donde se va a hacer el hoyo para el transplante de la mata de café) y después vamos a poner ya los surcos definitivos, donde vamos a cavar los hoyos. Y si vemos que se la hilera ya se enchueca, vemos que ya baja, no se debe permitir. Debe ser …, los surcos (hileras de matas) deben ser del mismo nivel porque, porque terrenos con pendientes enchuecan las hileras y así vamos avanzando hacia arriba, así vamos avanzando hacia arriba hasta terminar. \fr_son 05746-02_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 167.409, 207.762 \raiz i:x \raiz mani \dt 12/Apr/2022 \lx i:xmanistilia \lx_alt i:xtamanistilia \lx_cita tai:xmanistilia \lx_var General \ref 02472 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emparejar.superficie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig emparejar la superficie (de tierra, p. ej., un lugar no plano); aplanar \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwaltsi:n xitai:xmanistili nika:n, ompa kite:maskeh xa:l wa:n ne: tepa:ntsi:ntan kite:maskeh n' tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Empareja bien (antes de que pongan el material). Aqui van a echar la arena y al pie del muro van poner las piedras. \fr_son 02472-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz mani \dt 21/May/2021 \lx i:xma:tameh \lx_alt i:xma:ma:tameh \lx_cita i:xma:tameh \ref 02243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa duendes \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz i:x \raiz ma:ta \dt 09/May/2021 \lx i:xmati \lx_cita ki:xmati \lx_var General \ref 01665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa conocer \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig conocer \sig_var General \fr_n Niki:xmattok mokni:w, sepa wa:lahka iwa:n mo:pá:n te:chkalpano:koh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Conozco a tu hermano, una vez vino con tu papá a visitarnos. \fr_son 01665-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig reconocer \osten la apariencia de una persona, animal, objeto \sig_var General \fr_n Ya:lwa mitste:mo:ko se: ta:kat, ka:n niki:xmat. Kihtowa mitsi:xmat ke:man tinemia México. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer te vino a buscar un señor, no lo reconocí. Dice que te conoció cuando viviás en México. \fr_son 01665-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tai:xmati) saber leer \sig_var General \fr_n No:pá:n tepitsi:n tai:xmati wa:n no:má:n ka:n ke:man kiti:tankeh mah momachti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá sabe leer un poco pero mi mamá nunca la mandaron a estudiar. \fr_son 01665-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz mati \dt 17/Apr/2021 \lx i:xmati \lx_cita i:xmattok \ref 02265 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa conocer.lugar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig conocer o reconocer un lugar \osten p. ej., una ciudad, pueblo o lugar \sig_var General \fr_n Ka:n nikneki nia:s Puebla. Ka:n nii:xmati wa:n nikmowilia nimopolo:s. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e No quiero ir a Puebla. No lo conozco y tengo miedo de extraviarme. \fr_son 02265-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz mati \dt 11/May/2021 \lx i:xmatilia \lx_cita ne:chi:xmatilia \lx_var General \ref 01896 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reconocerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reconocer (algo) que está en posesión de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili ne:chichtekilihka se: nokwe:y wa:n niki:xmat. Nikwi:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo me había robado mi falda y se la reconocí (ella la tenía puesta). Se la quité. \fr_son 01896-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz mati \dt 18/Apr/2021 \lx i:xmati:ltia \lx_cita mote:i:xmati:ltia \lx_var General \ref 05523 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa (llevar.a)conocer \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo y te:- : mote:i:xmati:ltia) darse a conocer \osten a la gente o público en general \sig_var General \fr_n Noto:ka:y wehkaw ya pe:wak tapahtia. Sanipa kino:tsah wa:n iwki miak tokni:wa:n iniwa:n mote:i:xmati:ltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi padrino ya tiene mucho tiempo que cura. Lo llaman en varios lugares y así se da a conocer con muchas personas. \fr_son 05523-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref italtia \semxref ne:xtiltia \raiz i:x \raiz mati \nota Checar bien el uso y significado de esta palabra. \dt 12/Apr/2022 \lx i:xma:ya:kwi \lx_cita i:xma:ya:kwi \lx_var General \ref 00826 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver.visiones \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig confundirse o engañarse de la vista \osten alguien, haciendo que se pierda en el camino o monte \sig_var General \fr_n Se: ta:kat i:xma:ya:kwik, tapoloh wa:n mokalaki:to ne: tepe:yoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un hombre se confundió de lo que veía y empezó a entrar en el monte. \fr_son 00826-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz moya: (?) \nota Checar etimologia. \nsem El verbo i:xmaya:kwi se utiliza cuando una persona es desviada, se desvía, del camino que debia seguir para llegar a un destino deseado. Se dice que alguien--un niño, una mujer--los guia por buen camino (que es lo que el que va caminando ve) pero realmente los lleva a un lugar feo, entre matorrales y cerros muy laderosos, esto es, a lugares muy riesgosos para la gente. Pero el que va no se da cuento del peligro que está el lugar donde van caminando. Se dice que los que desvian a las personas son los duendes, ma:saka, enviados por el diablo. \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx i:xma:yawi \lx_cita ki:xma:yawi \lx_var General \ref 02406 (duda) CSC no usa esta palabra, usa i:xkwi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.superficie.líquido \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig limpiar de impurezas (un líquido, p. ej., el café, a que se le han quitado las impurezas que flotan) \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref tai:xkwil \raiz i:x \raiz ma:ya \nmorf Nota que es de los pocos verbos transitivos que terminan en /i/. \dt 17/May/2021 \lx i:xma:yowi \lx_cita ki:xma:yowi \lx_var General \ref 01163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.líquido \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar la superficie de \osten un líquido como café, panela hirviendo, sacándole la espuma que se forma en la superficie \sig_var General \fr_n ¡Niktsope:lih ya kahfe:n sayoh tiki:xma:yowis wa:n tiktatixwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya le eché azucar el agua (hirviendo) para café (de olla), solamente limpias la superficie (de la espuma que se forma) y le echas el café molido. \fr_son 01163-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ma: \raiz yowi \nota Checar existencia y significado de i:xma:yowi \dt 08/Jun/2021 \lx i:xmiak \lx_cita i:xmiak \ref 08212 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xmiakia \lx_cita i:xmiakia \lx_var General \ref 07776 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.con.visión.doblar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig quedarse con visión doblada o nublosa (viendo doble, p. ej., de letras que uno está tratando de leer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Pané: ka:n semi nitachia, iksá: nii:xmiakia wa:n nii:xa:chohcho:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Parece que ya no veo bien, a veces me quedo con la visión doble y se me ponen los ojos llorosos. \fr_son 07776-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz miak \dt 19/Sep/2020 \lx i:xmiakiltia \lx_cita ne:chi:xmiakiltia \lx_var General \ref 02634 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.diplopía \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) diplopía, visión doble (p. ej., por ver de frente la luz que emite una lámpara) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w ne:chtane:wtihka ilentes wa:n pe:wak ne:chi:xmiakiltia wa:n nii:xa:yohchohcho:kak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano me había prestado sus lentes y (al ponérmelos) me dejó con visión doble, y se me pusieron los ojos llorosos. \fr_son 02634-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz miak \dt 21/May/2021 \lx i:xmiki \lx_cita i:xmiki \lx_var General \ref 04503 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descolorearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig descolorearse; despintarse \osten telas al lavarse, por efecto del sol, por el desgaste de uso \sig_var General \fr_n ¡Mah a:mo to:naltata ne: motamachkami:sah. I:xmikis wa:n a:mo kwaltsi:n ok moitas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que no se asolee tu blusa bordada! Se va descolorear y ya no se va lucir bien. \fr_son 04503-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cerrársele los pétalos \osten flores \sig_var General \fr_n Yo:n yeh xo:chiowa n' ixo:chiotsi:n, este, kohkostik, seki ihista:ktsí:n wa:n yo:n no:, no: yetok sah ton, ton hora xo:chiowa. Yo:n poso:ni itech nepantah. X'nehmachitaka:n, semi, semi x'nehmachitaka:n, ampowí:n ke:meh nepantah pe:wa ya xo:chiowa ya, hasta se: hora tio:tak xo:chiohtok. Pe:wa i:xmiki a nampowí:n e:yi hora tio:tak, ke:mah. Sepa pe:wa i:xmiki nono. Yo:n yehwa n' tehwa:n tikihtowah nepantah, kihtowah nepantahochpa:wa:sxo:chit. Mm. Xo:no:ochpa:wa:s, pero ki..., semi kito:ka:ytiah nepantah, nepantah ochpa:wa:sxo:chit. Ke:mah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Esa florecita florea, este, son amarillas, algunas son blancas y ese también, también hay un horario para que floree. Ese florea al medio dia. Vigílenla con mucho cuidado, vigílenla con mucha atención, a eso como al mediodía empieza a florear hasta la una de la tarde esta abierta. Empiezan a cerrarse alrededor de las tres de la tarde, sí. Otra vez empieza a cerrarse. Eso es lo que nosotros decimos, al mediodia, dicen nepantahochpa:wa:sxo:chit (Sida spp.). Mm. El xo:no:ochpa:wa:s (lit., 'escoba de jonote'), pero lo conocen más como nepantah, nepantah ochpa:wa:sxo:chit (lit., 'mediodia flor de escoba'). Sí. \fr_son 04503-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-15-j | 320.48, 358.945 \semx_tipo Comparar \semxref pochi:nia \raiz i:x \raiz miki \dt 24/Jan/2022 \lx i:xmikistik \lx_alt i:xmiktik \lx_cita i:xmikistik \lx_var General \ref 01627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.baja.intensidad \catgr Adj \deriv \infl \osten tela; hilo \sig_var General \sig que se quema a baja intensidad, generando poco lumbre o calor \osten leña de madera bofa, de poca densidad \sig_var General \fr_n CGN-- Pos yo:n neh (wa:wkowit) sayoh niki:xmati sayoh para kowtati:l pero semi teli:xmiktik ata yo:n kowtsí:n. MSO-- Yo:n ke:mah. Se:... A:ah, ta: teli:xmikistik. CGN-- Ke:mah, a:mo, nejó:n, taxi:kowa wehka:wa xo:tatok. Teli:xmikistik n' kowtsí:n. MSO-- ¿Wa:n, wa:n yo:n tiki:xmattok no: mochi:wa we:i? CGN-- We:ikowit mochi:wa, mm. Weh..., wehkapan mochi:wa. Wa:n neli ke:man poso:niti wa:n yo:n oksiti a, ye:kneli n.... Onkak n' ahko ne:n kowtetsí:n, neli motamakah yo:n pajaritos wa:n seki semi xi:i:ni, de kipa..., kite:ma:petskowah tak wetsiti a n' ta:lpan. Ehe. Yehwa ya n' iteyotsi:n ya. Ke:mah, yehwa yo:n. MSO-- Yehwa yo:n chihchi:chi:ltik paxi:i:ni ata. Ne:n i..., iteyotsi:n ya tak no:. Ke:mah, niki:xmattok no: yo:ni wa:n neli n' i…, n' ixiwyotsi:n no: motkisneki ke:meh yo:n, yo:n kiliah to:to:kowit ixiwyotsi:n, iwki mero. Ke:mah. A:mo, ta:... Ke:mah wa:n, wa:n semi no: .... CGN-- To:to:kowit ixiwyo, iwki a n' tamati pero a:mo yehwa, no: taman ne:n kowtsí:n. Pero yo:n a:mo nikmati ox no: kwaltia para kalkowit oso, oso a:mo. MSO-- A:mo, yo:n a:mo kwaltia para kalkowit, yo:n i:pa, i:pa para kowtati:l sah pero neli teli:xmikistik, teli:xmikistik, telki:sa miak kownex nikilia neh nejó:n se: kekatia. CGN-- A:mo kwaltia, i:pa sah, kow..., teli:xmikik, te:li:xmikik. Ke:mah wa:n .... \fr_au CGN \fr_var Tzina \fr_e CGN-- Pues ese (wa:wkowit, Perrottetia longistylis Rose), yo solamente lo conozco, solamente para leña pero se quema a baja intensidad esa leña. MSO-- Ese sí. Uno …, Ahah pues (el fuego que genera) no es muy fuerte. CGN-- Sí, ese, no aguanta mucho tiempo de estar ardiendo. Genera lumbre de baja intensidad (temperatura) esa leñita. MSO-- ¿Y, y ese lo conoces, también crece grande? CGN-- Crece grande el árbol, mm. Cr..., crece alto. Y es cierto, cuando va a florear y cuando ya se va a madurar, es muy …. Los frutos hay en lo alto, ahí se alimentan los pájaritos y unos (frutos) ya se caen, quizá se les escapa del pico y ya cae al suelo. Ehe. Sí, ya la semilla. Sí, eso es. MSO-- Esas, al caer al suelo son rojas. Quizá sea la semilla. Sí, también conozco eso y es cierto, las hojas quiere parecerse a las hojas del to:to:kowit (Trema micrantha (L.) Blume), así mero. Sí. Pue no …. Sí y, y también …. CGN-- Las hojas del to:to:kowit, así quiere parecerse pero no es, éste árbol es diferente. Pero ese no sé si también sirve para madera y construir una casa o no. MSO-- No, ese no sirve para construir casas, ese solamente para leña pero es cierto, la lumbre no es tan fuerte, genera mucha ceniza, yo digo, al meterla en el fogón. CGN-- No sirve, solament le..., la lumbre que genera es muy baja, es muy baja. Sí y ..., \fr_son 01627-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2012-07-26-j | 28.228, 90.171produce poca luz se emplea solamente i:xmiktik. \semx_tipo Equivalente \semxref i:xmiktik \raiz i:x \raiz miki \nsem Aunque en general los términos i:xmikistik y i:xmiktik son equivalentes y se emplean los dos en referencia a telas u otros objetos descoloridos o para leña que arde a baja intensidad, aparentemente para indicar una lámpara o foco que \ncomp Tanto Hermelindo Salazar como Ceferino Salgado, de Tzinacapan y Tacuapan, respectivamente, usan i:xmikistik mientras que Amelia Domínguez utiliza i:xmiktik \dt 15/Apr/2021 \rev \lx i:xmiktia \lx_cita kii:xmiktia \lx_var General \ref 03099 (duda) no aparece en el corpus, quizá no se usa de esta manera \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descolorear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig descolorear \sig_var General \fr_n Mokwe:y ya:lwa ya wa:kik wa:n a:mo tikalakih. ¡Xikalaki a!, n' to:nal kii:xmiktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu falda desde ayer se secó y no la metiste (en la casa, ropero), ¡Ya métela! el sol la va a dejar descolorida. \fr_son 03099-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xki:sa \raiz i:x \raiz miki \dt 07/Jan/2022 \lx i:xmiktik \lx_cita i:xmiktik \lx_var General \ref 00614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.baja.intensidad \catgr Adj \deriv \infl \sig de color de baja intensidad, no fuerte; descolorido \osten tela, hilo, papel de color, lentejuelas de color de baja intensidad \sig_var General \fr_n Ne:, kwaltsi:n pané: yo:n, pané: yo:n, ke:meh yo:n canela ih.., iwkitik, ne:n, mochi:wa, ne:n, seki mahy..., kachi más, okachi kwaltsi:n tapaloh seki ki:sa o..., komohkó:n más kwaltsi:n tiktso..., tiktsokomiktia n' a:t. Uhuh. Wa:n komo a:mo tikwe:itsokomiktih, mahyá: mo kipolowa ok n' kwowe:wat. Entó:s pané: yo:n canela sah wa:n komohkó:n más tikta:lilih, ne:n, kachi tikta..., [tik]pante:mak n' kwowe:wat wa:n mah más tsokomiki, mahyá: kwaltsi:n ki:sa más. Kachi kwaltsi:n teltapaloh, telfuerte mahyá: ki:sa n' tapal. Tel..., mahyá: ktol..., pané: teli:xmiktik, nikilia neh, mahyá: i:xtayowaya:ntik ne:n hilo n' ki:sa. Pero no: nelkwaltsi:n ki:sa. Neli, a:mo ne:si ox tapaloh sah oso mota pané: yo:n koyo:ichkat tiktsa:..., tik..., tikta:lihtok mohilo. \fr_au FRP353 \fr_var Tepan \fr_e Ese, es bonito, se parece a, se parece a la canela, se parece mucho, este, unos son un poco más, sale el color más fuerte si acaso lo dejan a que se consuma el agua (hirviendo las hojas o corteza del árbol). Y si no lo dejas a que se consuma el agua, es como si le faltara más corteza, entonces queda como la canela y si le agregas más, este, le pones más, le agregas más corteza y que se consuma el agua, parece que queda mejor, con color intenso, muy fuerte, parece que sale el color. Mu..., parece (Nota: quizá otra vez hablando de la tintura sacada con poca corteza) que es de color muy bajo, digo yo, el hilo sale de color muy bajo, Pero también se ve bien. Es cierto, no se ve si se ha pintado, o se ve como el algodón de color como de coyote, tienes hecho tu hilo. \fr_son 00614-01_corp_Tepan-FRP353_faltar \fr_fuente 2012-07-20-a | 233.753, 282.071 \sig que se quema a baja intensidad, generando poco lumbre o calor \osten leña de madera bofa, de poca densidad \fr_n CGN-- Nochi se: kikwiti:w, se:, se: kwelita se: kiwa:lkwi pero neli ye:kniman i:xmiki, a:mo, a:mo taxi:kowa para wehka:wa i..., ne:n tekol. EGS-- Ke:mah. CGN-- Ke:mah, telniman se:wi, ke:meh yo:n se: kiketsa se: ipopo:chtsi:n ne:n sa:ntohi:xpan, se: 'ketsas wa:n sepa se: wa:ltemo:s, se:wik a, ta: pos, eheh, i:xmiktik n' tekol. EGS-- Ka:n kwaltia, yo:n ka:n kwaltia. CGN-- Ka:n kwaltia, ke:mah, nochi kownextsi:n sah. EGS-- Ke:mah. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e CGN-- Uno va a ir a traer, a uno le gusta traerlo pero es cierto, se apaga luego (to:toli:xkapolin, Conostegia icosandra (Sw. in Wikstr.) Urban), no, no aguanta mucho tiempo la brasa. EGS-- Sí. CGN-- Sí, se apaga luego, como cuando pone el incienso frente al altar, uno lo pone y a la siguiente vez que uno baje, ya se ha apagado, pues, ahah, la brasa es muy débil. EGS-- No sirve, ése no sirve. CGN-- No sirve, si, es pura ceniza. EGS-- Si. \fr_son 00614-02_corp_Tzina-CGN309_faltar \fr_fuente 2012-07-31-l, 211.052, 229.558 \sig de baja luz, opaco \osten una lámpara o foco que no ilumina bien \sig_var General \fr_n Nimitstane:wti:ti nola:mprah tepitsi:n ika ximota:wilihtiw ma:ski i:xmiktik a ta: pa:tik a n' *ipilas**. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Te voy a prestar mi lámpara para que te vayas alumbrando un poco en el camino aunque ya tiene la luz baja pues ya se le acabaron las baterías. \fr_son 00614-03_elab_pendiente \nsem Aunque en general los términos i:xmikistik y i:xmiktik son equivalentes y se emplean los dos en referencia a telas u otros objetos descoloridos o para leña que arde a baja intensidad, aparentemente para indicar una lámpara o foco que produce poca luz se emplea solamente i:xmiktik. \semx_tipo Equivalente \semxref i:xmikistik \raiz i:x \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx i:xmiliktik \lx_cita i:xmiliktik \lx_var General \ref 01562 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.vista.brillosa \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int i:x+miliktik \sig con la vista brillosa, resplandeciente \osten hilos (casi exclusivamente) \sig_var General \fr_n Pos neh ke:man nikchihchi:waya n' ilpikat, ekintsi:n a:mo semi n'chi:wa ok. Nikchihchi:waya ne: ke:man ya, pero nikwia nochi hilo de i:n cadena de n' camisa, [por]que yeh más nikwelita, más nehjó:n i:xmiliktik. Wa:n no: kwali se: kikwi hilo vela kiliah. No: se: kikwi. O estambre, pero a:mo semi nikwelitak estambre nikwis nió:n yo:n plástico kiliah, [por]que [y]e:k ..., ye:k xohxolochtia cuando pa:ttiw a hasta camisa no ye:kxohxolochtia, mm. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e Pues en aquellos tiempos yo hacía fajas, en estos tiempos ya no hago tanto. Los hacía en aquellos tiempos pero ocupaba puro hilo cadena. (Del que se ocupa) para la camisa porque ese, me gusta más, ese tiene la vista brillosa. Y también se puede usar al que le llaman hilo vela (un hilo más fino y brilloso), dicen. También se ocupa. O el estambre, pero casi no me gustó usar el estambre ni al que lo conocen (hilo de) plástico porque se arruga mucho cuando ya empieza a desgastarse y también hasta también se arruga mucho, mm. \fr_son 01562-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2010-07-14-e | 541.674, 569.939 \fr_n ADA-- Entó:s moneki ika nehmach. Mah a:mo semi se: yo:lihsiwi. CGN-- Ika nehmachka:yo:t. Mah a:mo se: yo:lihsiwi, porque komo se: yo:lihsiwis ka:n, ka:n takwaltia, se: ka:wilowa n' hilo, ehe. ADA-- Ne:n ke:man pe:wa tiki:xchihchi:wa kwali tikwi katí:n yeh eski, este, ke:meh eski[k], ¿Ton, [ke:]meh toni tiki:xta:lilia? CGN-- Pos neh ke:man nikchihchi:waya n' ilpikat, ekintsi:n a:mo semi n'chi:wa ok, nikchihchi:waya ne: ke:man ya, pero nikwia nochi hilo de i:n cadena de n' kami:sah, [por]que yeh más nikwelita, más nehjó:n i:xmiliktik. Wa:n no: kwali se: kikwi hilo vela kiliah. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Entonces se require de paciencia. Uno no debe ser muy acelerado. CGN-- Con mucha paciencia. Uno no debe apurarse porque si uno se acelera no, no se puede, se desperdicia el hilo, eheh. ADA-- Este, cuando empiezas a bordar la vista (de la faja), puedes ocupar cualquier tipo, este, cualquier tipo …, ¿Qué es lo que le pones en la vista? CGN-- Pues cuando yo hago la faja, ahora ya no hago mucho, lo hacía ya en aquellos tiempos, pero ocupaba puro hilo, de la cadena (un tipo de hilo, más de algodón) del (que se ocupa para los bordados de) la camisa porque ese me gusta más, ese tiene la vista brillosa. Y también se puede ocupar al que le llaman hilo vela. \fr_son 01562-02_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2010-07-14-e | 524.127, 556.549 \nsem Aunque se les ha preguntado a varios asesores, no han podido sugerir otro objeto que no fuera hilo a que se le puede aplicar el término i:xmiliktik. A los animales cuyas ojos reflejan la luz en la noche se aplica el verbo i:xmili:ni en el durativo: i:xmili:ntok. \raiz i:x \raiz mili: \dt 15/Apr/2021 \rev \lx i:xmohmowi \lx_cita i:xmohmowi \lx_var General \ref 04645 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.miedo.de.las.alturas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener miedo de las alturas \osten p.ej., al estar arriba en los peñascos, en los árboles altos \sig_var General \fr_n Neh ka:n nitehkos itech yo:n kowtsapot. Wehkapan wa:n nii:xmohmowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no voy a subir al árbol de mamey. Está alto y tengo miedo a las alturas. \fr_son 04645-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz mowi \dt 24/Jan/2022 \lx ixmoyo:nwetska \lx_cita ixmoyo:nwetska \ref 03292 (duda) CSC conoce i:xmoyo:ni pero esta entrada parece muy inventada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa sonreir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig sonreír \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 10/Jan/2022 \lx i:xmoyo:wetska \lx_cita i:xmoyo:wetska \ref 02956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa sonreir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig sonreir discreta y ligeramente \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz i:x \raiz moyo: \raiz wetska \dt 06/Jun/2021 \lx i:xna:mikowa:nih \lx_alt na:mikwa:nih \lx_cita i:xna:mikowa:nih \lx_var General \ref 04898 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pareja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pareja \osten de novios o personas casadas \sig_var General \fr_n Yehwa:n i:xnamikowa:nih mah kii:xeheko:ka:n toni kinekih, tehwa:n a:mo tikmatih. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e La pareja decida qué quiere, nosotros no sabemos. \fr_son 04898-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz na:mik \nsem Generalmente esta palabra se usa para hacer referencia a una pareja y no se posesiona como sería 'pareja' en español, 'es mi pareja'. Para eso se usan na:mik como yehwa nona:mik 'es mi pareja'. \dt 24/Jan/2022 \lx i:xna:wi \lx_cita i:xna:wi \lx_var General \ref 07840 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.cuatro \catgr Adj-cuant \deriv \sig de cuatro hilos torcidos (un lazo o mecate, trenzas de cabello) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiktetsi:lo i:xnawi i:n xo:no:t wa:n ika xikilpi i:n pio! Tio:tak kikwiki:w nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tuerce cuatro tiras de jonote (para que resista) jonote y con ello amarra este pollo! En la tarde viene a llevarlo mi hermano. \fr_son 07840-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz na:wi \nsem No se utiliza un verbo que podría derivarse de i:xna:wi. Esto es, no existe o no se usa ?i:xna:witilia. \dt 22/Sep/2020 \lx i:xneki \lx_cita kii:xneki \lx_var General \ref 05080 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.antojo.de.comer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sentir antojo o ganas de comer pero al final de cuentas no se come \sig_var General \fr_n Nopili sayoh kii:xneki teisá: wa:n a:mo kikwa. Ya:lwa ne:chkowaltih pa:ntsi:n wa:n a:mo kikwah ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo nomás se le antoja cualquier cosa y no se la come. Ayer hizo que comprara pan y ya no se lo comió. \fr_son 05080-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ele:wia kowaltia \semx_tipo Comparar \raiz i:x \raiz neki \dt 03/Feb/2022 \lx i:xnemi \lx_cita i:xnemi \lx_var General \ref 05117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recorrer.la.vista \catgr V1 \infl Clase 4/3 \sig recorrer la lista, buscando algo de una lado a otro \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat xa: teisá: kipoloh ta: nokta i:xnemi ne: ka:mpa yetok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor tal vez perdió algo porque recorre su vista por todos lados desde donde se encuentra. \fr_son 05117-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 11/Apr/2022 \lx i:xnepanowa \lx_cita ki:xnepanowa \ref 08211 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 01/Oct/2018 \lx i:xnepantik \lx_cita i:xnepantik \lx_var General \ref 01585 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa forrado \catgr Adj \deriv \infl \sig encimado; colocado uno sobre otro \osten flores de Heliconia (cuando se adornan se cortan las brácteas y se amarran con el hilo que las sujetan al palo) \sig_var General \fr_n Hablante 1-- ¿Ke:ní:w se: kichiwa i:n chamakih, nikneki ika nitachihchi:was nikalte:noh? Hablante 2-- Xiki:xtahtapa:na wa:n xikchipa:wa wa:n ke:man xiknehnepano ompa ke:mah xikilpihtiw a itech kowit. Nikita nochipa i:xnepantik kilpiah yeh ika kwaltsi:n moita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hablante 1-- ¿Cómo se usa la Heliconia, con ello quiero adornar en la entrada de mi casa? Hablante 2-- Pártalas por la mitad y las limpias y luego las pones encimadas (las dos mitades), luego las vas amarrando al palo. Yo siempre he visto que las amarran dobles, por eso tiene buena vista. \fr_son 01585-01_corp_Tzina-ADA300_faltar \sig de dos pisos \osten pisos de una casa \sig_var General \fr_n Tahtantiah n' okichpiltsi:n, "Nikte:mowa notioh". Se: ta:kat kitahtanih. Kitahtanih, "¿Xa:, xa: tikita notioh nika:wí:n nemi?". "Ke:mah, ampó:n yetok". "¿Katí:n yeh?" "Ne: yetok ikaltsi:n". "Yeh ne:". "Aha:, ne: i:xnepantik". "Yeh ne: notioh icha:n, ne: kwa:kwaltsi:n". Yehwa ne:". Entonces, okichpiltsi:n komoke a:mo kineltoka, yahki tano:tsak wa:n ki:xahsi itio. "Tio, nikneki xine:chtapohpolwi", motankwa:ketsak, ne:, "nikneki xine:chtapohpolwi". Wa:n pe:wak cho:ka n' okichpiltsi:n. "Neh notahtakol wa:lah maestro wa:n kimiktih movaca". \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e El niño fue preguntando, “Busco a mi tio”. Le preguntó a un señor. Le preguntó, “¿Acaso has visto a mi tio, vive por acá?” “Sí, ahí está”. "¿Cuál es?”. “Ahí está su casa. Es esa. Aha:, aquélla de dos pisos". "Esa es la casa de mi tio, aquélla bonita”. “Esa es". Entonces, el niño pareciera que no lo creó, fue y saludó (en aquélla casa) y se sorprendió al ver a su tio. "Tio, quiero que me disculpes,” se arrodillo, este, “quiero que me perdones”. Y el niño empezó a llorar, "Por mi culpa vino el maestro y mató tu vaca". \fr_son 01585-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-23-c \nsem El uso más común de i:xnepantik es 'forrado' aunque también se usa para el adorno de Heliconias. En cuanto a una casa de dos pisos, el uso de i:xnepantik no fue aceptado por varios asesores de San Miguel Tzinacapan, aunque el ejemplo en el corpus de este uso es por un hablante de Tzinacapan. Pero en Tacuapan sí se aceptó el uso de i:xnepantik para una casa de dos pisos. \raiz i:x \raiz nepan \dt 15/Apr/2021 \rev \lx i:xno:tsa \lx_cita kii:xno:tsa \lx_var General \ref 07213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.señales.con.la.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacerle señales a (alguien) con la cara (con tinte de coqueteo)_ \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichipil nochipa kii:xno:tsa mosiwa:pil wa:n ta: kipia isiwa:w. Sayoh kio:meyo:lo:tisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jóven siempre le haga caritas a tu hija, y él tiene esposa. Nomás le provoca incertidumbre (si acepta o no acepta). \fr_son 07213-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz no:tsa \dt 05/Apr/2022 \lx i:xohsa \lx_cita ki:xohsa \ref 08223 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xoksi \lx_cita i:xoksi \ref 04841 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa cocerse.la.superficie \catgr V1 \infl Clase 4 \sig cocerse la superficie pero no por completo \sig_var General \fr_n Pos ne: se: kipata:wa se: itix wa:n se: kita:lia itech koma:l wa:n se: lado i:xoksi wa:n se: lado a:mo i:xoksi \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e Pues se extiende la masa (torteando) y se pone sobre el comal y de un lado se cuece y del otro lado no se cuece. \fr_son 04841-01_corp_Tzina-MJA312_ faltar \fr_fuente 2010-07-15-b | \raiz i:x \raiz oksi \nota nanakat 2010-07-15- b al minuto 00:05 \dt 24/Jan/2022 \lx i:xoli:ni \lx_cita i:xoli:ni \lx_var General \ref 05449 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tic.del.párpado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tic del párpado; movimiento involuntario y rápido del párpado \osten se produce por la contracción muscular por el lugar afectado \sig_var General \fr_n Ya:lwa ya pe:wak nii:xolini. Xa: teisá: te:chtekipacho:s. Komohkó:n tiow mi:lah nehmach xine:nemi, a:mo ka:n timotetekwinoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Desde ayer empecé a sentir movimientos en los párpados. Quizá algo mal nos va a suceder. Por si acaso vas a la milpa camina con mucho cuidado, no te vayas a rodar. \fr_son 05449-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz oli: \nsem Existe la creencia de que se a alguien se le hace movimientos involuntarios de los párpados, algo mal podría suceder. Es como un mal agüero. \ency Grabación \dt 11/Apr/2022 \lx i:xololowa \lx_cita tai:xololowa \lx_var General \ref 04620 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recoger.rastrojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig recoger rastrojo \sig_var General \fr_n Mo:sta niow iwa:n no:pá:n titai:xololo:tih. Tikto:katih chi:l wa:n a:ko:lin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a ir con mi papá a recoger rastrojo. Vamos a sembrar chile y ajonjolín. \fr_son 04620-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ololV \dt 24/Jan/2022 \lx i:xo:me \lx_cita i:xo:me \lx_var General \ref 06253 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.dos \catgr Adj-cuant \deriv \sig de dos (lazos, mecates, trenzas de cabello) torcidos juntos (para reforzar) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n cable i:xo:me, kihtowah ke sayoh se: kipia n' tit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este cable de luz es de dos hilos, dicen que nada más uno tiene corriente eléctrica. \fr_son 06253-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz o:me \dt 16/May/2020 \lx i:xo:mekelpachowa \lx_cita ki:xo:mekelpachowa \lx_var General \ref 06103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.doble \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner doble \osten una cubierta como nailon, tapete \sig_var General \fr_n Xiki:xo:mekelpacho yo:n tilmah wa:n ika xiktapechti n' wahkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dobla en dos esa tela y pónle como una funda al huacal. \fr_son 06103-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xo:metilia \raiz i:x \raiz o:me \dt 04/Feb/2022 \lx i:xo:metilia \lx_cita ki:xo:metilia \lx_var General \ref 06265 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblar.por.mitad \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig trenzar con dos hilos; juntar dos hilos (p. ej., para reforzar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: kowit toma:wak, wa:n yo:n mola:soh a:mo tixi:kos. Kachi kwali xiki:xo:metili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este tronco está grueso y tu lazo no lo va a aguantar. Sería mejor que le pongas otro lazo (al cargarlo, poniéndo los dos lazos juntos) \fr_son 06265-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig encimar; doblar \osten hojas, sea de papel o de hojas naturales, para que más grueso tenga más fuerza o resistencia \fr_n RMM-- Se: kowtsí:n wa:n tik..., kwaltsi:n tiktekih wa:n tikalaxowah wa:n ke:mah tikwitih ya to:tomo:ch, tein kanaktik tiki:xo:metiliah, tiki:xe:yitiliah to:tomo:ch wa:n ke:mah ompa t'mo:ltah ya yo:n, tikmo:ltah ya yehwa yo:n chi:l wa:n yo:n tomatsi:n. JVC-- Mm, ompa nankimo:ltah ya. RMM-- Ompa t'mo:ltah ya. Titakwah ya, neli ke:meh tikihtowa teh. Titakwah ya wa:n de se:, neli de se: moskaltihtok nikilia neh se: sa te:..., se: sa te:we:lixtok, se: sa maya:ntok. JVC-- Ke:mah, tapalo:l etok. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Cortamos un palito, lo pulimos bien y luego buscamos el totomoxtle delgado lo encimamos o le agregamos otro para que sean tres hojas y luego ahí molimos el chile y el jitomate. JVC-- Mm, ya lo muelen ahí. RMM-- Ahí molimos ya. Ya comemos, es cierto como tú lo dices. Ya comemos y cuando uno está creciendo digo yo pues…, a uno le da apetito, le da hambre. JVC-- -- Sí, cuando ya está la comida. \fr_son 06265-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06265-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-a | 571.357, 589.242 \raiz i:x \raiz o:me \dt 08/Feb/2022 \lx i:xpachowa \lx_cita kii:xpachowa \lx_var General \ref 07074 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa solapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ocultar; solapar \osten un acontecimiento que se quiere mantener en secreto \sig_var General \fr_n Yo:n tekiwah tein ki:sak a miak tomi:n kimakakeh wa:n ka:n teh kichi:w. A:mo se: kimati ke:niw kii:xpachoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A la autoridad que ya salió le dieron mucho dinero y no hizo nada. No se sabe como hizo para comprobarlo (taparlo, falsamente, manteniendo su desfalco escondido). \fr_son 07074-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pachV \nsem Véase nota con i:xpachowilia. \dt 05/Apr/2022 \lx i:xpachowilia \lx_cita kii:xpachowilia \lx_var General \ref 02515 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desaparecer \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig solapar, ocultar (un acontecimiento o acción, p. ej., un desvió de dinero, que no se quiere que se sepa) para o en beneficio de (alguien, que siempre es en 3a persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n a:kin se: kineltokilia, xiwtekiwah tein pano:k achto miak tomi:n mokwi:lih wa:n tein a:man etok kii:xpachowilih wa:n iwki moka:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A nadie se le cree, la autoridad pasada se robó mucho dinero y el actual le ayudó a solapar (el devío de fondos) y así quedó (impune). \fr_son 02515-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pachV \nsem Parece que aunque el verbo i:xpachowilia es ditransitivo, el objeto primario siempre es de 3a persona. No está claro si es la persona en cuyo beneficio se ocultó el delito o el delito mismo. Pero cuando solamente hay una persona o grupo involucrado en ocultar el delito, se usa i:xpachowa. Por el significado de la acción es más común el ditransitivo i:xpachowilia que el transitivo i:xpachowa. \nota Sigue por checar muy bien estos dos verbos i:xpachowilia e i:xpachowa \dt 21/May/2021 \lx i:xpahti \lx_cita i:xpahti \lx_var General \ref 01094 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sanarse.herida \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig sanar o cicatrizarse la superficie \osten de una herida \sig_var General \fr_n MGG317-- Wi:tsikixiwit nikta:lilih wa:n ne:chpahtih ya, hasta ompa nikitak ke pahti pero .... FHR321-- Ke:mah, ke:mah. Pos pahti, pahti neli. MGG317-- Ne:chpahtih kwali, a:mo nikihtowa ke a:mo wa:n despues pe:wa nikita motokotsowa ya ne:n i:xpahti a, i:xpahti a, pe:wa i:xpahti a, i:xpanki:stiw a, i:xpanki:stiw más a. FHR321-- E:soleh, i:xpanki:s[a], pe:wa pahti, mmm. Ke:mah. \fr_au MGG317 \fr_var Tzina \fr_e MGG317-- Le puse la hojas de valletilla (Hamelia patens Jacq.) y ya me curo, hasta ahí me di cuenta que es medicinal …. FHR321-- Si, si. Pues es medicinal, de verás que es medicinal. MGG317-- Me curó bien, no digo que no y después empecé a ver que ya se reducía este, ya se cicatriza la superficie de la herida, ya empieza a cicatrizar la superficie de la herida, ya empieza a brotar, ya empieza a brotar más la herida. FHR321-- Exactamente, se brota la superficie de la herida, ya empieza a sanar. Si. \fr_son 01094-01_corp_Tzina-MGG317_faltar \fr_fuente 2010-07-26-a | 3203.811, 3218.717 \raiz i:x \raiz pah \nota Checar significado como sanarse de los ojos (p. ej., de conjuntivitis) Ka:n wel i:xpahti nopili. Chiko:mea:man ya pe:wak i:xkokoya. parece rebuscada \dt 17/May/2021 \lx i:xpahtia \lx_cita kii:xpahtia \lx_var General \ref 06627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curarle.los.ojos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig curar (a alguien) de los ojos (p. ej., de conjuntivitis) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili i:xkokoya. ¡Xiki:xpahti ika mansani:yaha:t! Yehwa ika neh nimoi:xpahtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene conjuntivitis ¡Cúrale los ojos con té de manzanilla! Es con ello que yo me los lavo (cuando se me inflaman de conjuntivitis). \fr_son 06627-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz i:x \raiz pah \dt 14/Feb/2022 \lx i:xpa:ka \lx_cita kii:xpahpa:ka \lx_var General \ref 03436 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.superficie \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig_var 1-Xalti \sig (con reflexivo y con ta- : motai:xpa:ka) limpiarse una área (caminos con agua de lluvia) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak telkiowik wa:n motai:xpa:kak n' ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche llovió demasiado y se limpió el camino con el agua de lluvia. \fr_son 03436-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xa:mia \raiz i:x \raiz pa:ka \dt 06/Jan/2022 \lx i:xpala:ni \lx_cita i:xpala:ni \lx_var General \ref 06464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirle.granos.en.el.ojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele granos en los párpados (sólo a aves como los pavos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Noto:tolwa:n i:xpala:nih. Ka:n tachiah wa:n a:mo takwa, xá: mikiskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mis pavos se les salieron granos en los ojos. No ven y no comen, quizá se van a morir. \fr_son 06464-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xkokoti \raiz i:x \raiz pala: \dt 08/Feb/2022 \lx i:xpan \lx_cita ii:xpan \lx_var General \ref 04695 (duda) para los dos significados usar frases del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frente.a \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig frente a \osten una persona, un edificio \sig_var General \fr_n Ii:xpan ihkatok isiwa:pil wa:n ka:n kiita. Nokta kitsahtsilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Enfrente de ella está parada su hija y no la ve. Le está gritando fuerte. \fr_son 04695-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tai:xpan) adelante; enfrente \sig_var General \fr_n ¡Xipano tai:xpan, a:mo xipi:na:wa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pasa adelante (frente a todos, p. ej., en una conferencia o pláctica), no tengas pena! \fr_son 04695-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz -pan \dt 24/Jan/2022 \lx i:xpanki:sa \lx_cita i:xpanki:sa \lx_var General \ref 06134 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cicatrizar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cicatrizar \sig_var General \fr_n ¡Xike:sxihxi:ma n' xo:no:kowit wa:n xiki:xta:lili n' ialakyo ka:mpa timotsontek!. Niman i:xpanki:sas \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Con machete raspa la corteza del tronco de jonote Heliocarpus donnellsmithii Rose y échale la baba del árbol donde te cortaste!. Pronto se va a cicatrizar. \fr_son 06134-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz -pan \raiz ki:sa \dt 04/Feb/2022 \lx i:xpano:ltia \lx_cita ki:xpano:ltia \lx_var General \ref 00554 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa solventarle.gastos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig solventarle los gastos necesarios para vivir \sig_var General \fr_n Nokni:w mikik wa:n nochi tsikitsitsi:n ok n' pilimeh ne:chinka:wilihte:w. Tekit nikini:xpano:ltihtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Falleció mi hermana y sus hijos me los dejó muy pequeños. A duras penas puedo solventarles los gastos de la vida. \fr_son 00554-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pano: \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx i:xpanowa \lx_cita i:xpanowa \lx_var General \ref 06219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vivir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vivir; sobrevivir; pasar la vida (en lenguaje coloquial, 'pasárselo') \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo nikmati ke:ni:w i:xpanowa nokni:w, ka:n tekiti wa:n mo:stah takwahtok \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No sé como mi hermano se lo está pasando, no trabaja y todos los dias está comiendo. \fr_son 06219-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kwaltsi:n i:xpanowa | vivir bien \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohko:n se: tekiti mo:stah, kwaltsi:n se: i:xpanowa, pos se: kipia toni se: kikwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si uno trabaja todos los dias, vive uno bien (se lo pasa bien), pues uno tiene lo necesario para comer. \fr_son 06219-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pano \dt 08/Feb/2022 \lx i:xpantan \lx_cita ii:xpantan \lx_var General \ref 07519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diente.incisivo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig diente incisivo (puede ser lateral o central, esto es, cuatro dientes superiores y cuatro inferiores) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: noi:xpantan pala:n wa:n te:mpostek. Ekintsi:n a:mo wel nitakwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Uno de mis incisivos se echó a perder y se le rompió quedándo solamente la base. Ahora no puedo comer. \fr_son 07519-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz i:x \raiz -pan \raiz tan \dt 11/Sep/2020 \lx i:xpantia \lx_cita kitai:xpantia \lx_var General \ref 01516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \vease tai:xpantia \raiz i:x \raiz -pan \nmorf Este verbo ocurre solamente con el prefijo no referencial ta- (en lugar de te:-). Por eso la referencia cruzada. \dt 13/Apr/2021 \lx i:xpantilia \lx_cita kitai:xpantilia \lx_var General \ref 03345 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demandar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitai:xpantilia) demandarle (a alguien) frente a las autoridades \sig_var General \fr_n Komohkó:n ka:n mitstaxta:wia nokni:w okachi kwali xiktai:xpantili. Miak tokni:wa:n kintawi:kilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En caso de que mi hermano no te pague, es mejor que lo demandes. A varias personas les debe. \fr_son 03345-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ilwilia \raiz i:x \raiz -pan \nmorf El verbo i:xpantilia ocurre solamente con el objeto secundario no referencial ta-. \dt 06/Jan/2022 \lx i:xpata \lx_cita kii:xpata \lx_var General \ref 04917 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa intercambiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig intercambiar \osten un objeto por otro del mismo, p. ej., una compra defectuosa por la misma mercancía en buen estado o mejor \sig_var General \fr_n Monextamal toto:nik. Xiki:xpata, xá: kipias mokni:w tein sese:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu nixtamal está caliente. ¡Cámbialo, quizá tu hermana tenga (nixtamal) frío! \fr_son 04917-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pata \dt 24/Jan/2022 \lx i:xpa:ti \lx_cita i:xpa:ti \lx_var General \ref 01135 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse.superficie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastarse la superficie \osten principalmente los metates, y quizá las piedras de un molino (pero véase tampa:ti) \sig_var General \fr_n I:xpa:tik a nomet. Nikitati se: na:notsi:n mah kitehtewi:ki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya se desgastó la superficie de mi metate. Voy a ver y decirle a una señora que venga a dejarlo rasposo (al picotearlo con un martillito puntiagudo). \fr_son 01135-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xmiki \raiz i:x \raiz pa:ta \dt 25/May/2021 \lx i:xpatilia \lx_cita ne:chi:xpatilia \lx_var General \ref 02524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevarse.por.equivocación \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevarse por equivocación (algo no suyo, p. ej., una prenda de vestir) de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w ne:chi:xpatili nowi:pi:l, ¡Xikilwi mah ne:chka:wili:ki! tein yeh ia:xka okachi yankwik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermana se llevó mi huipil por error. ¡Dile que me lo venga a dejar! El de ella está más nuevo. \fr_son 02524-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig intercambiar \osten un objeto por otro del mismo tipo pero algo diferente, p. ej., nixtamal caliente por frio \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikimpia pio:temeh wa:n kwa:a:yehkeh, komohkó:n tikinte:kas xikinkwiti. Nimitsinini:xpatili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo huevos y tienen muy bonita la cámara de aire (esto es, son fértiles), por si acaso quieres echárselos a la clueca, ve por ellos. Te los voy a dejar intercambiar (por otros huevos que tienes que no son fértiles, que no tienen cámara de aire). \fr_son 02524-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pata \raiz i:x \raiz pata \nsem El verbo i:xpatilia implica un intercambio de objetos por personas cuando los objetos sean del mismo tipo pero con alguna diferencia. Puede ser, por ejemplo, intercambiar un huipil desgastado por otro nuevo. Cuando se intercambian dos objetos distintos, por ejemplo un huipil por unos zapatos, se utiliza patilia. \dt 21/May/2021 \lx i:xpe:chtik \lx_cita i:xpe:chtik \lx_var General \ref 06660 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extendido \catgr Adj \deriv \sig extendido, ancho y poco profundo (una cazuela, plato, jicara) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xine:chkowili se: xi:kal mah i:xpe:chtik, ika nikpi:pi:tsas kahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cómprame una jícara que sea extendida, la voy a usar para limpiar el café de basurilla al soplarlo. \fr_son 06660-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref tekontik \raiz i:x \raiz pe:ch \nota Agregar i:xpe:chtik como anton. a tekontik. \dt 14/Feb/2022 \lx i:xpehpena \lx_cita kii:xpehpena \lx_var General \ref 06582 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escoger \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig escoger a (un representante) \sig_var 1-Xalti \fr_n Moneki kwali xiki:xeheko:ka:n wa:n ke:mah nankii:xpehpenaskeh a:koni okachi kwali te:chi:xeka:nas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es importante que analicen (la situación) y posteriormente uds. van a escoger quién nos puede gobernar mejor. \fr_son 06582-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pena \nsem Para la acción de seleccionar algo a la vista, por ejemplo, caballos que se van a comprar, se utiliza el verbo ita redupicado, como xikihita wa:n xine:chilwi katí:n okachi tikwelita wa:n nimitse:wili:s 'Escoge y me dices cual te gusta más y te lo voy a apartar'. El verbo i:xpehpena se usa siempre para la acción de escoger un represente. \dt 14/Feb/2022 \lx i:xpehpets \lx_cita i:xpehpets \lx_var General \ref 05566 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mirón \catgr Vocativo \deriv \sig mirón \osten al dirigirse a alguien llamándolo así \sig_var General \fr_n ¡Siwa:pil i:xpehpets! Ka:n nimitsitak wa:n tine:chmowtih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Chamaca miróna! No te ví y me asustaste. \fr_son 05566-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz petsV \dt 12/Apr/2022 \lx i:xpeta:ni \lx_cita i:xpeta:ni \lx_var General \ref 00224 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volver.en.si \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volver en si; volver a estar conciente o reaccionar \lx_var General \fr_n Ya:lwa mopili i:xtayowka nochá:n. Wehka:wak para i:xpeta:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo ayer se habia desmayado. Tardó mucho para que volviera a conciencia. \fr_son 00224-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig empezar a hacer uso de la razón \osten un niño empezando a madurar \sig_var General \fr_n Ke:man neh nii:xpeta:nik i:pa yetoya ya n´ tio:pan pero a:mo teh kwali ohti katka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando yo empecé a hacer uso de razón de por si ya estaba la capilla pero no había buena carretera. \fr_son 00224-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz peta:ni \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx i:xpeta:ni i:xpeta:nia \lx_cita i:xpeta:ni \lx_var General \ref 04678 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recuperar.sentido \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volverse en si; recuperar el sentido o las facultades mentales \osten después de haberse desmayado \sig_var General \fr_n Mopili i:xtayowaka ne: kalnemachti:lo:ya:n. Kite:kilihkeh alcohol wa:n niman i:xpeta:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo se había desmayado en la escuela. Le echaron alcohol y luego volvió en si. \fr_son 04678-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quedar cuerdo, quedar en su juicio \osten por no estar alcoholizado, drogado \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n ta:wa:nato nowe:ita:t wa:n kwala:ntoya. Ekintsi:n i:xpeta:n ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana mi abuelo fue a enborracharse y se estaba enojándo. Ahora otra vez ya está en su juicio (cuerdo). \fr_son 04678-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig llegar a la edad de poder acordarse de lo que pasa, de lo que ocurre al llegar a ser adulto \sig_var General \fr_n ¿Ihwa:k teh ti:xpeta:n yo:n i:pa yetok, i:pa iwki? \fr_au EGS301 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Cuando tu empezaste a tener conciencia de tu vida, de por si ya existía, de por si así era? \fr_son 04678-03_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-08-17-a | 012:35 \raiz i:x \raiz peta: \dt 24/Jan/2022 \lx i:xpeta:nia \lx_cita kii:xpeta:nia \lx_var General \ref 04641 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa divertir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig divertir \osten a alguien, p. ej., al llevarlo para que disfrute de un espectáculo, danzas en una fiesta, \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka niki:xpeta:ni:to nopili a:taw. Wehka:w ya ka:n kanah nikwi:katoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer llevé a mi hijo al río para que se divirtiera. Ya tiene rato que no lo había llevaba a ningún lado. \fr_son 04641-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig capacitar \osten a alguien, para hacer un trabajo, cocinar \sig_var General \fr_n Neh nite:tekitilia. No:má:n kiixpeta:nia nopili ika ichi:walis wa:n a:man kwali tisi a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo trabajo en lo ajeno. Mi mamá le enseña las actividades del hogar a mi hija y ahora ya puede hacer tortillas. \fr_son 04641-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enseñarle \lx_var General \fr_n No:má:n ka:n ne:chi:xpeta:nih ika chi:walis yehwa ika ka:n teh niweli. Ke:man nipili katka sayoh nima:wiltia:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá no me enseñó el que hacer del hogar por eso no se nada. Cuando era niña nomás jugaba. \fr_son 00224-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig escarmentar $$ \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat nochipa tamohmowtia. Ya:lwa ki:xpeta:nihkeh, kitewihkeh wa:n a:mo wel mopale:wih. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre siempre asusta a la gente. Ayer le dieron un escarmiento, lo golpearon y no se pudo defender. \fr_son 00224-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tener uso de razón; llegar a la edad de poder acordarse de lo que pasa, de lo que ocurre al llegar a ser adulto $$ \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿Ihwa:k teh ti:xpeta:n yo:n i:pa yetok, i:pa iwki? \fr_au EGS301 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Cuando usted empezó a tener conciencia de tu vida, de por si ya existía, de por si así es? \fr_son 00224-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Ctama_8137_001 \fr_fuente 2011-08-17-a | 012:35 \sig (con reflexivo : moi:xpeta:nia) divertirse; pasear \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t mo:stah moi:xpeta:nia, ta:k ka:n teh ichi:walis icha:n. Nikyo:le:was mah ne:chpale:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha sale a divertirse todos los días, a lo mejor no tiene quehacer en su casa. Le voy a pedir que me ayude. \fr_son 04641-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref machtia \raiz i:x \raiz peta: \dt 24/Jan/2022 \lx i:xpeta:ntok \lx_cita i:xpeta:ntok \lx_var General \ref 01462 (duda) quizá el primer significado sea el de estar consciente \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.conocimiento \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig tener conocimiento (de como hacer actividades) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mosiwa:pil okachi i:xpeta:ntok ika n' ichi:walis, neh nosiwa:pil tatsiwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija tiene más conocimiento acerca de las actividades del hogar, la mia es floja. \fr_son 01462-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig estar consciente, coherente y en posesión de las facultades mentales (p. ej., no estar borracho) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat a:mo ke:man i:xpeta:ntok, nochipa ya iwintitinemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre nunca anda en su juicio, todo el tiempo anda tomado. \fr_son 01462-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz peta: \dt 06/Apr/2021 \lx i:xpeti \lx_cita i:xpeti \lx_var General \ref 03361 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llegar.al.ras \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llegar o llenar al ras o al tope \osten generalmente granos en un contenedor o recipiente \sig_var General \fr_n Ke:man tiktamachi:was n' tao:l ika almo:n mah kwaltsi:n i:xpeti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando midas el maíz con almud que llegue al ras (al nivel del borde). \fr_son 03361-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz peti \dt 06/Jan/2022 \lx i:xpihpine:lti \lx_cita i:xpihpine:lti \lx_var General \ref 06758 (duda) CSC usa esta palabra sin la l, pihpine:ti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.mal.de.pinto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener mal de pinto \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikitak mopili kanpihpine:ti, achá: te:chihcha eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vi a tu hijo que tiene mal de pinto en los cachetes, seguramente les escupe a las personas. \fr_son 06758-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz i:x \raiz pine: \nmorf La etimología de i:xpihpine:lti no está claro. En el náhuatl clásico hay un verbo pineua que significa, según Molina, 'ponerse pálido, lívido de frío'. Quizás esta raíz es la de i:xpihpine:lti. O quizás tiene algo que ver con la palabra español 'pinto'. \dt 14/Feb/2022 \lx i:xpi:ki \lx_cita ki:xpi:ki \lx_var General \ref 02129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparle.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig taparle; vendarle la cara (específicamente en los ojos a alguien para que no pueda ver p. ej., con tela para quebrar una piñata) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Mah tiki:xpi:kika:n mopili wa:n mah kitapa:na n' piñata! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que le tapemos los ojos a tu niño para que quiebre la piñata! \fr_son 02129-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtsakwa \raiz i:x \raiz pi:ki \dt 09/May/2021 \lx i:xpi:kilia \lx_cita ne:chi:xpi:kilia \lx_var General \ref 04190 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.tacos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig hacerle un taco \osten a alguien \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kii:xpi:kiliah se: taxkal ika istat wa:n niman kikwahtiwetsi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel niño le hace un taco doblando una tortilla con sal en medio y luego se la come. \fr_son 04190-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pi:ki \nsem I:xpi:kilia refiere a la acción de hacerle a alguien un taco, doblando o enrollando (particularmente cuando se hace solamente con sal) la tortilla con algo como chile o carne adentro. \dt 18/Jan/2022 \lx i:xpi:ktok \lx_cita i:xpi:ktok \lx_var General \ref 03592 (duda) parece que lo más común es i:xtsaktok \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.cara.envuelta \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la cara envuelta o tapada \osten p. ej., con una tela de mosquitero para que no le piquen a unos los mosquitos \sig_var General \fr_n ¡Xikitati nopili ox i:xpi:ktok, ya:lwa nikelka:w wa:n kitipi:nih se: mo:yo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a revisar a mi bebé si tiene la cara tapada, ayer se me olvidó (taparle la cara) y le picó un zancudo. \fr_son 03592-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pi:ki \dt 17/Jan/2022 \lx i:xpi:l \lx_cita ii:xpi:l \lx_var General \ref 07188 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pestaña \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pestaña \sig_var 1-Xalti \fr_n Moi:xihtik aktok se: moi:xpi:l yeh ika mitskokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dentro de tu ojo está metido una pestaña por eso te duele. \fr_son 07188-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz i:x \raiz pi:l \dt 05/Sep/2020 \lx i:xpilkatok \lx_cita i:xpilkatok \lx_var General \ref 04639 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agachado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la cabeza inclinada, agachada \osten por cualquier razón, estar pensativo, triste, melacólico, enfermo \sig_var General \fr_n Nikitak mo:má:n i:xpilkatok. Nimolwia:ya tanemilihtok takah cho:katoya. Kikokowa:ya iihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vi a tu mamá que estaba con la cabeza agachada. Pensé que estaba pensando y no era cierto sino que estaba llorando. Le doliá el estómago. \fr_son 04639-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref i:xto:ktok \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xakapilkatok \raiz i:x \raiz pilka \dt 24/Jan/2022 \lx i:xpilowa \lx_cita moi:xpilowa \lx_var General \ref 06915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agacharse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig agacharse la cabeza (p. ej., de pena, para no ver una luz fuerte de frente, para pasar un lugar de baja altura) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: kinohno:tsa mopili sayoh moi:xpilowa wa:n a:mo te:nankilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se le habla a tu hijo nomás se agacha la cabeza y no responde. \fr_son 06915-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pilV \dt 14/Feb/2022 \lx i:xpisi:ltik \lx_cita i:xpisi:ltik \lx_var General \ref 04883 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.tejido.fino \catgr Adj \deriv \sig de tejido o apertura fina \osten tela de fabrica o de cintura; huacal de jonote o de hilo; red de pescar hecho de hilos de pita; tejido de mecapal para la frente \sig_var General \fr_n Se: kilpihtiw, se: kilpihtiw, para moka:wa, ne:n, ke:meh se:, se: kipankwi ihkó:n nochi ne:n, ne:n, oh..., no..., nojó:n ohtatsi:n. Se: kixi:ma para moka:wa ya n' cuadritos yo:n. Komo t'neki nimitsilia más, más i:xwehwei pos t'teki mohtaw pa:pata:wak, komo t'neki más i:xpisi:ltik pos pitsaktsi:n ohtatsi:n. Pero kwaltsi:n ki:sa finito mo..., moma:taw. Wa:n ihkó:n a:mo ki:sa ma:ski yo:n michimeh tsikitsitsi:n. A:mo kipanawi:s. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Se va amarrando, se va amarrando (al hacer la red de fibra de otate), para que quede, como uno va jalando el tarrito hacia arriba. Se labra para que ya vayan quedando los cuadritos (de la malla de la red). Si quieres el tejido más grande pues cortas el tarro más ancho, si quieres que quede el tejido más cerrado pues los tarritos son más delgaditos. Pero sale muy finito tu red. Y así no salen los peces aunque sean los más chiquitos. No pasan. \fr_son 04883-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-j | 514.523, 536.658 \fr_n MSO-- Entó:s yo:n wa:ki ihwa:k a ne: nejó:n, de yo:n wa:ki a ke:mah, kichi:wtok, "Wa:kik a", kihtowa, "n' tso:tsokol". Nikilia, "Tak ke:mah". Ekintsi:n kihtowa kwaltias a, kihtowa, ke:mah nejó:n, tiki:..., kini..., pané: se:, se: mekapal, ke:meh ne: ke:man 'kwiah ata mekapal nochi yo:n xo:no:t. Ke:mah, no: nejó:n, no: kitekowa:ya ne: nejó:n no:ma:ntsi:n katka. Yo:n neli kitekowa:ya ya, ata semi kinchihchi:waya yo:n ta:tahtsi:n, yo:n..., no: tiki:xmat ok, ne:n Pablo katka, CGN-- Xo:no:mekapal. MSO-- tein mikik a, yo:n Pablo Castillo kat... Ata, e..., telkwaltsitsi:n ata n' kinchi:waya mekapalmeh nikilia ye:ki:xpisi:ltik. Yehwa yo:ni ne:n kitahtania:ya ne: nejó:n no..., ne: note:iskaltihka:w, kitahtania:ya wa:n ke:mah ki..., kilia yo:n nejó:n yehwa ya ne: note:iskaltihka:tsi:n, a:man kilia xma:chihchi:wa ya kilia i:n para ika a:takwiti:w a kilia. Neli kichihchi:waya ya wa:n ke:mah nejó:n tikwa:ytiah ya, yehwa ya yo:n lazo kita:liliah, CGN-- Pablo Castillo katka, yo:n semi kinchi:waya, ne:n, mekapalmeh. Ye:ki:xpisi:ltsi:n. Ke:mah. MSO-- Ke:mah, nochi kwaltsi:n kihkitiah. CGN-- wa:n ke:mah n..., ke:mah wa:n ke:mah nejó:n tikwa:ytiah ya wa:n ke:mah tikwi:kah ya tia:takwitih. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Entonces ya se secó, después de que ya está seco, dice, "Ya se secó", dice, "el cántaro". Le digo, "Creo que sí". Ahora dice ya se puede usar, dice, si este lo…, lo…, parece que es un, un mecapal, como antes usaban el mecapal que estaba hecho todo de jonote. Sí, también este, también lo encargaban este mi difunta madre. Ella si lo encargaba, si te acuerdas los hacía mucho este señor, también lo conociste todavía el difunto don Pablo, CGN-- El mecapal de jonote. MSO-- el que ya se murió, don Pablo Castillo. Me acuerdo que hacía los mecapales muy bonitos con tejido muy fino. Mi mamá se los pedía a ese señor, se los pedía y luego le dice, mi mamá le decía, ahora le dice arreglas el mecate para que con eso ya vayan a traer el agua le dice. De veras lo arreglaba y luego le poníamos el kwa:yt añadiéndole el lazo. CGN-- El finado Pablo Castillo, ese trabajaba mucho en la elaboración de los mecapales. Los hacía con tejido muy finito. Sí. MSO-- Sí, todos los hacían con un tejido muy bonito. CGN-- y luego, sí y luego este ya le ponemos (al lazo) el mecapal (esto es, refiriéndose solamente al tejido que se coloca sobre la frente), y en seguida ya vamos a traer, ya vamos por el agua. \fr_son 04883-02_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2012-07-26-n | 243.322, 298.625 \semx_tipo Antónimo \semxref i:xwe:wehka \raiz i:x \raiz pisi:l \dt 24/Jan/2022 \rev \lx i:xpitsiktik \lx_cita i:xpitsiktik \lx_var General \ref 00226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tuerto \catgr Adj \deriv \sig tuerto; ciego en un ojo \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat i:xpitsiktik, Ke:man pili katka pawetsik wa:n moi:xtsopo:ni ika se: kowit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese señor es tuerto. cuando era niño le alcanzar a lastimar el ojo con un palo. \fr_son 00226-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pitsi: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx i:xpitsi:nia \lx_cita kii:xpitsi:nia \lx_var General \ref 06770 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece ser muy rebuscado, es más común i:xpitsiktik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimarle.ojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (a alguien) con el ojo lastimado o herido; dejar (a alguien) tuerto \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man katka nipili se: ta:kat ne:chi:xpitsi:nih ika se: kowit. Yeh ika a:mo nitachia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño un hombre me lastimó el ojo (dejándome tuerto) con un palo. Por eso no veo. \fr_son 06770-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xkoyo:nia \raiz i:x \raiz pitsi: \dt 14/Feb/2022 \lx i:xpohpoliwi \lx_cita i:xpohpoliwi \lx_var General \ref 03540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder.vista \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig perder la vista; quedarse ciego \osten personas \lx_var General \fr_n Ne: siwa:t a:mo kanah wel yowi, ka:n tachia. Se: xiwit a i:xpohpoliw. \fr_au ADA300 \lx_var General \fr_e Esa señora no va a ning÷un lado, no ve. Desde hace un año perdió la vista. \fr_son 03540-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz polV \dt 17/Jan/2022 \lx i:xpohpoyo:t \lx_cita i:xpohpoyo:t \lx_var General \ref 01210 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.vista.mala \catgr Sust \deriv \sig de la vista mala \osten se aplica en general a una especie de hormiga \fr_var Xaltn \fr_n Kihtowah ke i:n a:skat i:xpohpoyo:t, a:mo semi tachia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que esta hormiga tiene la vista mala, casi no ve bien. \fr_son 01210-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz poyo: \nsem En esta entrada se deletrea i:xpohpoyo:t con la reduplicante terminando con . Pero también se ha documentado una hormiga que se llama i:xpopoyo:a:skat sin la . Habría que checar si existe la forma con , i:xpohpoyo:t o si es un error. \dt 14/Jul/2021 \lx i:xpo:kmiki \lx_cita i:xpo:kmiki \lx_var General \ref 00656 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufrir.por.el.humo \catgr V1 \infl Clase 4/3 \sig padecer, sufrir o asfixiarsse por humo \osten p. ej., que sale de leña verde o húmeda \sig_var General \fr_n Xikyekati kowit tein wa:ik, yo:n tein tikyekatihtok xoxowik wa:n yeh ika telsenka se: i:xpo:kmiki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pon leña seca en tu fogón porque la que estás usando es verde y por eso no soporta uno el ardor en los ojos por el humo. \fr_son 00656-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz po:k \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx i:xpoliwi \lx_cita i:xpoliwi \lx_var General \ref 03406 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desaparecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desaparecerse \sig_var General \fr_n Nika:n nemiah o:me ta:kameh, sepa sah i:xpoliwkeh wa:n ka:n ke:man wa:lahkeh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui vivián dos hombres, de repente desaparecieron y nunca más volvieron. \fr_son 03406-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig morirse \osten \sig_var General \fr_n Sa:tepan ke:man neh nii:xpolowis, a:it ox kitokaskeh ok tao:l nopi:pilwa:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Después de que yo me muera, quien sabe si mis hijos siguen sembrando maíz. \fr_son 03406-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : i:xpohpoliwi) perder la vista \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:ita:t ka:n kanah yowi ok. I:xpohpoliw, ke:man ki:sa tikmahcha:nah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito ya no sale a ningún lado. Perdió la vista, cuando sale lo llevamos de la mano. \fr_son 03406-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz pol \dt 06/Jan/2022 \lx i:xpolowa \lx_cita kii:xpolowa \lx_var General \ref 04475 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder.de.vista \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig perder contacto con; dejar de ver o encontrar \osten a alguien a quien ya tiene mucho tiempo que no se deja ver, p. ej., a una persona que cambia de residencia y pueblo, o que se murió \fr_n Wehka:wak ompa nemia, sepa sah niki:xpoloh wa:n ka:n ke:man nikitak ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mucho tiempo vivió ahí, de momento lo perdí de vista y ya nunca más lo vi. \fr_son 04475-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moi:xpolowa moririse \osten generalmente por provocarse la muerte por vicios que dejan el cuerpo destruido \sig_var General \fr_n A:mo ye:ktakakik ma:ski telsenka se: kiye:kilwia:ya mah a:mo tai ok pero a:mo ke:man kika:w n' tai:l wa:n hasta ihkwi moi:xpoloh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No hizo caso aunque le decían muchas veces que ya no tomara pero nunca dejó el alcohol y finalmente falleció por esa causa. \fr_son 04475-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : i:xpohpolowa) dañar la vista a \sig_var General \fr_n A:mo xiki:xte:mili ta:lnex mokni:w. Tiki:xpohpolo:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le eches polvo de tierra en los ojos a tu hermano. Le vas a dañar la vista. \fr_son 04475-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xpachowa \raiz i:x \raiz polV \nsem En SNP no se usa i:xpolowa con el sentido de 'destruir', 'echar a perder'. Su significado es más literal, quizá por interpretarlo literalmente, como traducción del español. \dt 18/Jan/2022 \lx i:xpoposoka \lx_cita i:xpoposoka \ref 01524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa echar.espuma \catgr \infl \sig burbujear \osten tepache; café en fermento \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 13/Apr/2021 \lx i:xpopoyo:a:skat \lx_alt i:xpopoyo:t \lx_cita i:xpopoyo:a:skat \lx_var General \ref 01977 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Camponotus.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Camponotus sp., tipo de hormiga (Formicidae) que vive en las ramitas de árboles; son color gris y no pican \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa kohkoyoktik n' chalawihkowit ompa moe:wah n' i:xpopoyo:a:skameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde está agujerado la madera de chalahuite (Inga sp.) allí se esconden los i:popoyo:a:skameh. \fr_son 01977-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz i:x \raiz poyo: \raiz a:ska \nsem El nombre se puede traducir como 'hormiga ciega' (véase i:xpopoyo:t 'ciego'). Se nombra asi porque supuestamente no ve aunque todavia no se ha averiguado que caracteristicas tiene esta hormiga que induce a la gente a creer que es ciega. \nota Checar como se sabe que es ciega. \dt 14/Jul/2021 \lx i:xpopoyo:ti \lx_cita i:xpopoyo:ti \lx_var General \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.ceguera \catgr V1 \infl Clase 3 \sig tener ceguera \osten \sig_var \fr_n Kihtowah ke ke:man nowe:inan mikik i:pa a:mo tachiaya ok. I:xpopoyo:tia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que cuando mi abuela falleció ya no veía nada. Tenia ceguera. \fr_son \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 14/Jul/2021 \lx i:xsehsé: \lx_cita i:xsehsé: \lx_var \ref 08641 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Feb/2019 \lx i:xse:wi \lx_cita i:xse:wi \lx_var General \ref 00969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig solidificarse \osten grasa o manteca de un guisado al enfriarse \sig_var General \fr_n Nimitstate:ki:ti. Xtakwahtiwetsi a porque i:n kwa:kownakachi:lposo:n tel ihsiwka n' i:xse:wi wa:n a:mo weltikwa:s ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Te voy a sevir. Come rápido ya, porque el caldo de res al enfriarse se queda la grasa en la superficie y ya no te la vas a poder comer. \fr_son 00969-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig apagarse \osten fuego o brazas de un fogón \sig_var General \fr_n Ke:mah, ne: xikpante:mili a yo:ni, yo:n, yo:n tein tatak, ne:n tein kimahse:w m' pili. Ke:mah, t'ta:lilia tsikilitsi:n carbonato, tsikilitsi:n tekixkit wa:n tsikilitsi:n tatahko..., tatahkotikotahkwahnextsí:n, ata yo:n kwahnextsí:n tatahkotikotah, moka:wa pero neli alaxtsí:n ke:meh i:xse:wi n' titsí:n. Yeha yo:ni xikwi no: tsikilitsi:n, wa:n ke:mah xikmolo:nti a ika se: pocillo de a:t. Mah molo:ni. De molo:ni a ke:mah ne:, wa:n i:ni, i:n telkwali i:ni para nexwitil. Yeha i:ni n' iwa:n tikmanas. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Sí, este, se lo echas ese, eso, eso que se quemó, lo que el niño comió. Sí, le pones un poco de carbonato, un poco de tequesquite y un poco de ceniza que se saca en el centro del fogón, pues esa ceniza que queda del centro del fogón pero que es muy fina, conforme va apagándose la lumbre. Tomas de esa (ceniza) un poco y luego lo hierves con una tacita de agua. Que hierva. Cuando ya hierve, luego este, y este, este es muy bueno para el empacho. Con esto lo vas a hervir. \fr_son 00969-02_corp_Xalpn-CVH329_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 1289.776, 1320.992 \nsem El uso más común de i:xse:wi es para cuando la superficie de un guisado que tiene manteca de cerdo se enfría y queda la grasa algo como congelada en bolitas o gotitas sobre la superficie de la comida. Por esta razón la gente ya se está acostumbrando a usar aceite en lugar de manteca en la preparación de estas comidas. \semx_tipo Comparar \semxref i:xchia:waya \raiz i:x \raiz se:wi \dt 19/Apr/2021 \rev \lx i:xse:wia \lx_cita moi:xse:wia \lx_var General \ref 01898 (duda) no aparece en el corpus, para CSC sería se:wia para referisirse a la tierra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.descansar(terreno) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig dejar descansar \osten un terreno sin sembrarle ningún cultivo y dejar que crezca la maleza \sig_var General \fr_n Wehka:wak moi:xse:wih n' ta:l, yeh ika telkwahkwali ta:kik n' sinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mucho tiempo descansó (se dejó descansar) el terreno, por eso dio muy buenas mazorcas. \fr_son 01898-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz se:wi \raiz se:wi \dt 18/Apr/2021 \lx i:xsokiowa \lx_cita i:xsokiowa \lx_var General \ref 04402 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlodarse.superficie \catgr V1 \infl Clase 4 \sig enlodarse la superficie \osten de una mesa, silla, la cara de alguien \sig_var General \fr_n AND-- No: itampa mota:liah de n' a:kowit tak mota:tia:yah porque JVC-- Ke:mah. AND-- we:ia n' a:t ne: wa:la:ya ihkó:n kinwa:lkwia ne:n kinwa:ltalo:chtia:ya n' a:t wa:n tak yo:n in i:xko kalakia ne:n sokia:t. JVC-- [K]e:mah. I:xsokiowah. AND-- Ne:n sokia:t ne:n ini:xko kalakia pos a:mo tachiayah. Entós ompa se: kina:lakalakiaya ne:n ma:tat, n' tamali:n wa:n se: kita ompa, ompa papataka ya ne:n ma:lo, ma:lotsitsi:n wa:n yo:n seki peh..., pehpetaktikeh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- También se colocaban debajo del Salix humboldtiana Willd. (a:kowit), quizá ahí se escondían porque JVC-- Sí. AND-- cuando el rió crecía, los arrastraba, los traía muy rápido y quizá el agua turbia se les metía en los ojos. JVC-- Sí, en los ojos se les metía el agua turbia. AND-- El agua turbia se les metía en los ojos y ya no veían. Entonces ahí se metía la red, el lacito y de pronto ya veías que aleteaba los ma:lotsi:n y los pehpetakmeh. \fr_son 04402-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-s | 129.602, 157.543 \raiz i:x \raiz soki \dt 18/Jan/2022 \lx i:xsowilia \lx_cita ki:xsowilia \lx_var General \ref 04862 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extender.sobre.superficie \catgr V2 \infl Clase 2a \sig extender sobre la superficie de \osten p. ej., mantel, tela, generalmente a una mesa \sig_var General \fr_n Xiki:xsowili se: tilmah yo:n me:sah wa:n ompa titakwaskeh. Ne: kampa titakwah a:mo tiakiskeh, timiakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ponle un mantel sobre esa mesa y ahí vamos a comer. Ahí donde comemos no vamos a caber, somos muchos. \fr_son 04862-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xtapechtia \raiz i:x \raiz sowi \dt 24/Jan/2022 \lx i:xsé: \lx_cita i:xsé: \lx_var General \ref 02686 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.un.solo \catgr Adj \deriv \sig de una sola trenza (lazo que no está doblado sobre sí sino simplemente como viene, sencillo, normal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: kowit toma:wak, wa:n yo:n mola:soh i:xsé:. A:mo kixi:kos. Okachi kwali xiki:xo:metili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este tronco está grueso y el lazo que estás usando es solo uno (esto es, no doblado). No lo va a aguantar. Sería mejor que le pongas otro lazo (para que sea doble, esto es al cargarlo se ponen los dos lazos juntos) \fr_son 02686-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz se: \dt 21/May/2021 \lx i:xtahsolo:wa \lx_cita i:xtahsolowa \lx_var General \ref 02835 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra, él solamente diria tahsolowa de acuerdo al contexto se entiende \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caersele.basurilla.en.la.superficie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0ta-; 0-lo \sig caersele basurilla en la superficie \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiktsetselo i:n a:t!, tayowak taehekak wa:n i:xtasolowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuela esta agua,! Anoche hizo aire y se le cayó basurilla en la superficie. \fr_son 02835-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz hsol \raiz2 tahsol \dt 17/Jul/2021 \lx i:xtakatsi:n \lx_alt i:chtakatsi:n \lx_cita i:xtakatsi:n \lx_var General \ref 01136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa discretamente \catgr Adv-modo \deriv \sig discretamente; a escondidas; sin que nadie se de cuenta \osten al hacer un actividad \sig_var General \fr_n I:xtakatsi:n ximotoki ne: ka:mpa pa:panki:sa n' tu:sah wa:n kwali tikmikti:s ika se: kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Acercate a escondidas allá donde la tuza sale a la superficie de la tierra y ahí la puedes matar con un palo. \fr_son 01136-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichtaka \dt 25/May/2021 \lx i:xtake:s \lx_cita i:xtake:s \lx_var General \ref 06058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pendiente \catgr Adj \deriv \sig pendiente, lugar con pendiente \osten terrenos \sig_var General \fr_n Ka:mpa yo:n i:xtake:s a:mo x'tato:ka, ka:n mochi:wa n' tato:k. Ompa nieto:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde hay mucho pendiente (en el terreno), no siembres maíz, ahí no se desarrollan la milpa. Ahí voy a sembrar frijol. \fr_son 06058-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref temo:lis \raiz i:x \raiz take:s \dt 13/May/2020 \lx i:xta:lia \lx_cita kii:xta:lia \lx_var General \ref 02688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa proponer.como.representante \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig proponer o elegir (a alguien) como representante \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chi:xta:lihkeh mah niow nikitati xiwtekiwah, tonto:nal ya tiktahtanihkeh mah te:chchihchi:wili n' ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me propusieron como representante para ir a ver a la autoridad, ya tiene dias que le pedimos que nos ayudara a construir el camino. \fr_son 02688-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ta:l \dt 21/May/2021 \lx i:xta:lilia \lx_cita ki:xta:lilia \lx_var General \ref 01503 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.en.el.ojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ponerle (a alguien) en el ojo (p. ej., unas gotas de remedio) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Nopili i:xkokoya, ye:wa niki:xta:lilih nopiltakwal wa:n i:xpahtitok a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mi hijo tenía conjutivitis, hace rato le puse la leche de mi pecho y con ello ya se está curando de los ojos. \fr_son 01503-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ta:l \dt 12/Apr/2021 \lx i:xtamaka \lx_cita moi:xtamaka \lx_var General \ref 06387 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa instruirse.en.vicios \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig adquirir, instruirse en vicios (robar, fumar mariguana, emborracharse, en referencia a costumbres aprendidas de otras personas con quienes se junta) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat wehka:wak nemito México wa:n ompa moi:xtamakak iniwa:n okseki:n wa:n pe:wak tachteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre mucho tiempo fue a vivir a México y ahí con otras se juntó y adquirió su mal comportamiento y empezó a robar. \fr_son 06387-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz maka \dt 08/Feb/2022 \lx i:xtami \lx_cita i:xtami \lx_var General \ref 04444 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse.la.superficie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acabarsele la capa de tierra fértil \osten a un terreno \sig_var General \fr_n I:xtamik a n' ta:l ka:mpa nitato:ka.A:mo wehwei ok mochi:wa n' sinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya se erosionó el suelo donde siembro. Las mazorcas ya salen pequeños. \fr_son 04444-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tami \dt 18/Jan/2022 \lx i:xtapal \lx_cita i:xtapal \lx_var General \ref 02762 (duda) usar frase del corpus, la manera más correcta de usar esta palbra es como está entre parentesis \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atravesado \catgr Adj \deriv \sig atravesado \sig_var 1-Xalti \fr_n I:xtapal xikta:li (= xiki:xtapalta:li) yo:n kowit wa:n welis itech timoketsas. Takwa:wak, ka:n postekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pon atravesado esa madera y puedes pararte sobre ella (p. ej., para pasar un arroyo). Es resistente, no se va a quebrar. \fr_son 02762-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref e:witi \raiz i:x \raiz tapal \nota Checar cantidad de /ix/ \dt 31/May/2021 \lx i:xtapaletok \lx_cita i:xtapaletok \lx_var General \ref 00005 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atravesado \catgr Estativo \infl Estativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel \sig atravesado, acostado, de lado \osten un bebé en el vientre de su madre \sig_var General \fr_n Kihtowah n' tapahtia:nih ke: i:xtapaletok nopili. Ka:n wel nemis iwki sah wa:n yeh ika ne:chtekitih. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Los médicos dicen que mi bebé está atravesado, por eso dicen que me van a hacer una cesárea. No puede ser parto normal. \fr_son 00005-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- : senixtapaletok) estar totalmente o completamente atravesado \osten carro en el camino; palo en la puerta o en el camino (pero al caer no llegó completamente al suelo, véase ixtapalwetstok); el espeque en un trapiche de fierro \sig_var General \fr_n ADA-- Ne: pos n' kowtrapiche, a:mo seni:xtapaletok. HAC-- [...] A:mo, a:mo yeh sayoh sentapalika sah ne:n, por eso n' tikiliah espeque. Wa:n ne: no: espeque kiliah ne: oksé: pero pos yeh ni:nipaka ne: tsonikapilkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Pues el espeque del 'kowtrapiche' (trapiche antiguo de madera, no el moderno de fierro) no está totalmente atravesado. HAC-- No, no, êste, solamente se coloca de un solo lado (la mitad del díámetro) por eso le llamamos 'espeque'. Y el otro (del trapiche de fierro) también le llaman espeque pero pues éste se coloca (totalmente atravesado) colgándose las dos puntas en ambos lados, (ocupando totalmente el diámetro del ruedo). \fr_son 00005-02_elab_pendiente \fr_fuente 2011-07-18-m | 1613.214, 1621.321 \raiz i:x \raiz tapal \raiz e \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx i:xtapalihista:k \lx_cita i:xtapalihista:k \ref 08022 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.rayas.blancas,atravesadas \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xtapalilpia \lx_cita kii:xtapalilpia \lx_var General \ref 04766 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.horizontalmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar horizontalmente con los lazos de un mecapal \osten p. ej., un bulto o costal \sig_var General \fr_n Niki:xtapalilpi:ti nokoxta:l wa:n tapani nikwi:kati se: kowit pahpata. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a amarrar mi bulto horizontalmente y arriba de él voy a llevar un racimo de plátano. \fr_son 04766-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapal \raiz ilpi \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtapalilpilia \lx_cita ne:chi:xtapalilpilia \lx_var General \ref 05572 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarle.horizontalmente.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar horizontalmente con los lazos de un mecapal para \osten alguien \sig_var General \fr_n Okachi kwali xine:chi:xtapalilpili koxta:l, xa: ne:chta:niti:w ne: tehkolis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es mejor que me amarres el costal de forma horizontal (no vertical), quizá me vaya a ganar en aquella subida. \fr_son 05572-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapal \raiz ilpi \dt 12/Apr/2022 \lx i:xtapalketsa \lx_cita kii:xtapalketsa \lx_var General \ref 07287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocar.atravesado \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig parar en forma atravesado (vehículos, caballos, cosas que se mueven y se pueden parar, p. ej., carro en el camino para obstruir el paso) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat wehweliw n' itepos wa:n kii:xtapalketsak ohti, yeh ika a:mo wel se: panowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese señor se le descompuso su carro y lo dejó parado atravesado (accidentalmente) en el camino, por eso no hay paso. \fr_son 07287-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref e:witiketsa \raiz i:x \raiz tapal \raiz ketsa \dt 05/Apr/2022 \lx i:xtapalkowit \lx_cita i:xtapalkowit \lx_var General \ref 02816 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa varas.horizontales.del.armazón.de.temazcal \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Jun/2021 \lx i:xtapalma:ma \lx_cita kii:xtapalma:ma \lx_var General \ref 04507 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.horizontalmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar atravesado por la espalda \osten un bulto, p. ej., de mazorca o semillas \sig_var General \fr_n ¡Xiki:xtapalma:ma i:n koxta:l wa:n ihkwi a:mo semi tieti:yas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cárga tu bulto atravezado por la espalda para que no sientas mucho el peso. \fr_son 04507-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ma \raiz i:x \raiz tapal \raiz ma:ma \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtapalowa \lx_cita i:xtapalowa \lx_var General \ref 00645 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.camino.de.ladera \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caminar y tomar atajo por el costado o ladera \osten de un cerro; así se evita una de dos cosas: (1) subidas y bajadas, que en un momento pueden ser cansados o peligrosos, o (2) un camino largo pero más transitado \sig_var General \fr_n I:n nokahfe:ntahkopa xi:xtapalo, wa:n niman tiahsis mocha:n. Ne:paka kachi wehka wa:n sokitah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por mi cafetal toma el atajo por la ladera (en lugar de ir por otro lado, implícitamente el camino mas transitado pero más lejos), luego vas a llegar a tu casa. Por allí (el otro lado, el camino más transitado) es más lejos y hay mucho lodo. \fr_son 00645-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapal \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx i:xtapalta:lia \lx_cita kii:xtapalta:lia \lx_var General \ref 06928 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.atravesado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner o colocar (tabla, palo) en forma atravesado (p. ej,. para pasar un arroyo, barranquita) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ni:nipaka xikta:li o:me tet wa:n xiki:xtapalta:li se: wapal! itech timota:li:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En cada extremo pón dos piedras y sobre ellas pón atravesada una tabla! Sobre ella nos vamos a sentar. \fr_son 06928-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapal \dt 14/Feb/2022 \lx i:xtapalweyak \lx_cita i:xtapalwe:weyak \ref 00557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa alargado \catgr Adj \deriv \infl \sig alargado \osten frutos, un mueble, un animal desconocido como gato montés que al vislumbrarlo parece largo \sig_var General \fr_n ADA-- Ke:mah. Entó..., entó:s mahyá: ne: tsihtsimoltia ne:n chi:ltekpinkokone:t, ompa ma:tsihtsimoltia, a:mo xo:chiowa ok, ompa iwki tsitsimoltia. kwali ompa ihkatos pero a:mo xo:chiowa ke:meh moneki wa:n a:mo ta:ki. AND-- Mahyá: wa:ki a, wa:n yehwa yo:n chi:l nimitsilia, tein ohololtik mahyá: wa:n seki mahyá: i:xtapalwe:weyak, ka:n w..., ka:n, mahyá: ka:n kimachilia yehwa yo:n pahti ne:n, ki..., kite:tekah ka:sá:, n' ta: tehwa:n a:mo tikpahwiah xiwit. Ne:, pero ma:ski seki:n wehka n' tapahwiah i:pa kimachilia n' okseki ne:n okseki tato:k n' tein ma:ski wehka ya etok. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Si. Enton…, entonces se hace raquítica la planta chica de chiltepín, de ahí sus hojas se hacen chiquitas, ya no florece, ahí se queda raquítica, ahí puede permanecer la planta pero ya no florece como se debe y ya no da sus frutos. AND-- Parece que ya se seca, y es ese chile del que te digo, unos son esféricos y otros son alargados, no…, no, parece que no le hace daño esa insecticida que echan en algunos lugares porque nosotros no usamos insecticidas para la maleza. Pero aunque fumigan a lo lejos pero siempre resienten las plantas aunque estén lejos. \fr_son 00557-01_corp_Tzina-ADA308_faltar \fr_fuente 2011-07-28-a | 1390.416, 1424.145 \raiz i:x \raiz tapal \raiz weya \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx i:xtapa:na \lx_cita kii:xtapa:na \lx_var General \ref 05266 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partir \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dividir en dos; partir en dos \osten una naranja u otros frutos que se pueden dividir; leña partida con hacha \sig_var General \fr_n Mah niki:xtapa:na moxokow ika noisti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que parta tu naranja con mis uñas. \fr_son 05266-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig abrir en canal \osten un animal sacrificado para sacarle las vísceras \sig_var General \fr_n Nikonkwia nakat pero ekin pe:wah kii:xtapa:nah pitsot. Ke:meh tahko hora sepa niá:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Iba por la carne pero apenas están abriendo el marrano en canal. Voy a ir nuevamente en media hora. \fr_son 05266-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapa: \dt 11/Apr/2022 \lx i:xtapa:ni \lx_cita i:xtapa:ni \lx_var General \ref 02923 (duda) usar una frase del corpus, el ejemplo no sirve mucho \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partirse.en.dos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig partirse, dividirse en dos \osten p. ej., tronco, bambú \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikte:ntek se: tio:kowit wa:n i:xtapa:n. Miak wapal pa:pata:wak ki:saskia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tumbé un árbol de cedro y al caer se partió en dos. Iban a salir (hubiera salido) muchas tablas anchas. \fr_son 02923-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapa: \dt 20/Jul/2021 \lx i:xtapa:nilia \lx_cita ne:chi:xtapa:nilia \lx_var General \ref 04543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dividirle en dos; partir en dos \osten una naranja, leña con hacha para \sig_var General \fr_n Tikpia moisti. ¡Xine:chi:xtapa:nili noxokow! ka:n nikpia cuchillo! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes uñas. ¡Parte mi naraja en dos (para mi), no tengo cuchillo! \fr_son 04543-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapa: \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtapechtia \lx_cita ki:xtapechtia \lx_var General \ref 04863 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparle.la.superficie \catgr V2 \infl Clase 2a \sig ponerle forro a o tapar la superficie \osten generalmente en referencia a telas o plástico a las mesas o a tablas colocadas sobre burritos (tipo de sostén con patas) \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xikini:xtapechti ika tilmah yo:n wapalmeh. Ompa tikta:liskeh taxkal tein toto:nik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Pónles un forro de tela a esas tablas. Ahí vamos a acomodar las tortillas calientes. \fr_son 04863-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xsowilia \raiz i:x \raiz pech \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtapo:tok \lx_cita i:xtapo:tok \lx_var General \ref 01262 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.cara.descubierta \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la cara descubierta \sig_var 1-Xalti \fr_n Mixkiowtok wa:n mopili i:xtapo:tok ¡Ximoketsa mah niki:xtsakwa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está lloviznando y tu bebé está con la cara destapada ¡Deténte para que se la tape! \fr_son 01262-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapo \dt 21/Mar/2021 \lx i:xtapowa \lx_cita kii:xtapowa \lx_var General \ref 04599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrir(libro) \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reflexivo : moi:xtapowa) descubrir, destapar la cara \sig_var General \fr_n Mopili moi:xtapoh. ¡Ximoketsa mah niki:xpi:ki! Mixkiowtok wa:n tataxiskwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijjo se destapó la cara, ¡Deténte (deja de caminar) para que se la tape! Está lloviznando y le va a dar gripa. \fr_son 04599-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tai:xtapowa) desmontar \osten un terreno que apenas se desmonta o bien un terreno abandonado por mucho tiempo que ha vuelta monte \sig_var General \fr_n ¡Mo:sta nikneki xine:chpale:wi:ti! No:pá:n ne:chka:wilih se: almo:n ta:l mah nitai:xtapo wa:n mah nitato:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mañana quiero que me vayas a ayudar! Mi papá me prestó un almud de terreno para que lo desmontara y sembrara maíz. \fr_son 04599-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtsakwa \raiz i:x \raiz tapowa (?) \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtatskoto:ni \lx_cita i:xtatskoto:ni \lx_var General \ref 08733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz i:x \raiz tats \raiz koto: \dt 23/Feb/2021 \lx ixta:wa \lx_cita kixta:wa \lx_var General \ref 00938 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pagar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0+senta- \sig pagar \osten el costo o valor de un objeto, p. ej., al comprarlo o compensar su costo \sig_var General \fr_n Nikixta:w a nakat, sayoh tikwiti:wih. Nitahtan e:yi kilo imets. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya pagué la carne, solomente la vamos a ir a recoger. Encargué tres kilos de pierna. \fr_son 00938-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- : senixta:wa) pagar todo completo, de una vez \sig_var General \fr_n Wa:n pe:wak ne: ompa ne: Xiloxochico yehwa:n mokalakihkeh, pe:wak kisen..., kisenechikowah ne: xokot wa:n kite:mohkeh ya ka:n kinamakati:wih, hasta ne: we:ixola:lpan kinamakayah, kite:mowah se: tepostama:mahkeh, kisenixta:wayah ne: para kika:wati:wih tama:mal wa:n kinamakayah ompa ne: we:ixola:l central de abasto. Ompa kite:ma:ktia:yah para kisentilia:yah tomi:n, yo:n kita:niah tepitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y empezó allá en Xiloxochico ellos se metieron, empezaron a…, a juntar toda la naranja y ya buscaron un lugar donde venderlo, hasta allá en la ciudad la vendían, buscaban un camión de carga, entre todos pagaban para transportar la carga y la vendían allá en la central de abastos. Ahí entregaban para juntar dinero, con eso ganaban un poco. \fr_son 00938-02_corp_Tzina-JVC313_falta \fr_fuente 605.575, 629.062 \sig [col] (kwali taxta:wa) pagar bien \osten alguien que contrata a trabajadores, compra mercancía como intermediario \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpale:wi:to nokni:w. Kwali taxta:wa sayoh a:mo nochipa kipia tekit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a ayudarle a mi hermano. Paga bien sólo que no siempre tiene trabajo. \fr_son 00938-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixta:wa \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx ixta:waltia \lx_cita ne:chixta:waltia \lx_var General \ref 00690 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cobrar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cobrar; hacer pagar \osten algo a alguien \sig_var General \fr_n Iksá: noa:wi a:mo ne:chi:xta:waltia tein nikowati ne: ka:mpa tanamaka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A veces mi tía no me cobra lo que voy a comprar allá donde vende. \fr_son 00690-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixta: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ixta:wapo:pototsitsi:n \lx_cita ixta:wapo:pototsitsi:n \lx_alt po:pototsitsi:n \lx_alt po:poto \lx_var General \glosa Apocynaceae.Asclepias.curassavica \ref 01540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease po:poto \raiz ixta:wa \raiz poto: \dt 14/Apr/2021 \lx ixta:wat \lx_cita ixta:wat \lx_var General \ref 07368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa potrero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig potrero; lugar con pasto para apacentar a animales domésticos (sea tierra plana o montañosa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ixta:wat yetokeh miak kwakwemeh, kihtowah ke se: te:tewia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En ese protrero hay muchos toros, dicen que uno embiste. \fr_son 07368-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixta:wa \dt 08/Sep/2020 \lx ixta:wilia \lx_cita kiixta:wilia \lx_var General \ref 04497 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pagarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pagarle \osten a alguien, por algo comprado \sig_var General \fr_n Mokni:w nikmakak se: kilo nakat wa:n ka:n ya ne:chixta:wilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hermano le dí un kilo de carne y todavia no me lo paga. \fr_son 04497-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taxta:wia \raiz ixta: \dt 18/Jan/2022 \nota Checar si esta forma si existe o solamente taxta:wia Cuando se junta el diccionario habria que corregir todo de ixta:wa, i:xtawilia, taxta:wia o taxta:wilia. \lx ixta:wilia \lx_alt ixta:wia \lx_cita ne:chtaxta:wia \lx_var General \ref 05835 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pagarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pagarle \osten un objeto que se había comprado \sig_var General \fr_n Nokniw ne:chmakak se: we:wehcho wa:n a:yamo nikixta:wilia. Kihtowa ke a:yamo semi kikwisneki n' tomi:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana me dio un guajolote y no se lo he pagado hasta ahora. Dice que todavía no le urge mucho el dinero. \fr_son 05835-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ixta:wa \raiz ixta:w \nsem El verbo taxta:wia es un aplicativo con objeto no referencial ta-. Con un objeto referencial, se marca en el verbo (con ki-) y el aplicativo se queda como -lia: ne:chixta:wilia notapalo:l 'paga la comida por mi'. \dt 03/Feb/2022 \lx i:xta:wilia \lx_cita kii:xta:wilia \lx_var General \ref 04807 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alumbrar.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig alumbrar la cara de; enfocar luz en la cara de \osten p. ej., con una lámpara \sig_var General \fr_n A:mo xine:chi:xta:wili, ne:chi:xmiaki:ltia n' tit wa:n niwetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me enfoques luz en la cara, la luz me deja con visión doble y voy a caerme. \fr_son 04807-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz ta:wi \ency Grabación \dt 24/Jan/2022 \lx ixta:wtok \lx_cita ixta:wtok \lx_var General \ref 05198 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pagado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig pagado \osten cualquier mercancía o producto comprado, pero no una persona cuyo sueldo ha sido pagado \sig_var General \fr_n Niktekowilih se: kilo nakat n' Pablo. ¡Xikwiti! Ixta:wtok a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A Pablo le encargué un kilo de carne ¡Vé a traerlo! Ya está pagado. \fr_son 05198-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixta:wi \dt 11/Apr/2022 \lx i:xtayowa \lx_cita i:xtayowa \lx_var General \ref 04643 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmayarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desmayarse, perder sentido \osten por enfermedad, por problemas de nutrición \sig_var General \fr_n Niow nikitati n' tapahtihkeh. Ya:lwa niahka nomi:lah wa:n ompa nii:xtayowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ver al médico. Ayer fui a mi milpa y ahí me desmayé. \fr_son 04643-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig morir \sig_var General \fr_n Para kowtah a:mo yowih ok. Neh komo ni:xtayowak ne: kowtah yo:n, takowyowati, poliwiti kahfe:n, nochi pahpata, nochi ako..., okwilimeh 'kwa:skeh. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Ya nadie va al campo. Yo, si me muero, allá en el campo, pues, se va a convirtir en monte. Se acabará el café, todos los plátanos, todo ..., los animales silvestre se lo comerán. \fr_son 04643-02_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 839.735 \semx_tipo Comparar \semxref ixiwinti \semxref winti \raiz i:x \raiz yowa \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtayowaltia \lx_cita ki:xtayowaltia \lx_var General \ref 01541 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.el.desmayo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar a (alguien) a desmayar; hacer desmayar (por golpe, enfermedad como alta presión, el calor excesivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Wa:n a:mo semi telmiak mah tai ne:n se: pili, tepitsi:n sah, se: tahko tacita sah porque yo:n chika:wak wa:n te:i:xtayowaltih. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e Y un niño no tiene que toma mucho, nada más un poco, nada más una media taza porque eso es muy fuerte y provoca mareos. \fr_son 01541-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-21-n | \sig matar (a como sea, con arma, con golpes o de otras formas) \raiz i:x \raiz yowa \nota Checar cantidad vocalica de i:x- \dt 15/Apr/2021 \lx i:xte:ka \lx_cita ki:xte:ka \lx_var General \ref 02144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa decantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig decantar, mudar un líquido de un recipiente a otro (como la taza de que se va a tomar) quedando los asientos en el primero \sig_var General \fr_n Niki:xtekak a n' kahbe:n, komo nantai:snekih ampo:n ximokwi:li:kan ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya colé el café, si es que quieren tomar ya se pueden servir. \fr_son 02144-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moi:xte:ka) caerse los asientos (de un líquido como el café) al fondo \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikoli:ni n' a:t, mah moi:xte:ka! Se: tepitsi:n tikwiki:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No muevas el agua, que caigan los asientos al fondo! Más tarde lo venimos a traer. \fr_son 02144-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tai:xte:k \raiz i:x \raiz te:ka \dt 09/May/2021 \lx i:xteki \lx_cita ki:xteki \lx_var General \ref 01993 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig rasar; raer; igualar una medida de (generalmente de granos) con un rasero, palo, machete \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man ika almo:n kitamachi:wah n' tao:l kwaltsi:n kii:xpexo:ntiah wa:n ika se: kowit kii:xtekih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando el maíz lo miden con almud lo llenan bien y lo rasan con un palo. \fr_son 01993-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz teki \dt 21/Apr/2021 \lx i:xte:kilia \lx_cita ne:chi:xte:kilia \lx_var General \ref 01180 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.un.líquido.al.ojo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echarle una medicina, remedio u otro líquido al ojo \osten \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:xakwalo wi:tsikite:mpi:l wa:n xiki:xte:kili ka:mpa timotsontek!. Niman i:xpanki:sas \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Restriega con las manos las hojas de Hamelia patens y échale (el jugo) donte te cortaste!. Pronto se va a cicatrizar. \fr_son 01180-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo ta: yehwa yo:n tikiliah yo:n pahti, yo:n cuando se: kone:tsi:n ne:n i..., itakwal ya, ne: te:momá:n te:i:x..., se: kikwis ika se: kahfe:nxiwtsi:n. Se: xiwtsi:n se: kikwi wa:n te..., kite:kah ompa ne: wa:n te:i:xta:liliah, se: mote:ka ihkó:n wa:n ompa te:i:xte:kiliah. Mm, entó:s tane:si ki:sa ya ne:n, ki:sa ya ne:n, ki:sa ihkó:kó:n pané: yo:n tsa:wal, mmm. Yo:n ki:sa tsa:wil [tsa:wal] yo:n te:kokoh, ki:sa ya tsa:wal pos a:mo, ke:meskia tsa:wal, a:mo te:kokoh ok, mmm. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e No pues a eso le decimos que es remedio (la leche materna), eso cuando un bebé este…, su comida, este la mamá…, se va a tomar con una hoja de café. Se toma una hoja y…, ahí echan (la leche materna) y le ponen a uno en el ojo. Se acuesta uno así y ahí le echan a uno en el ojo. Si, entonces al amanecer ya sale este, ya sale este, sale así como telaraña, si. Cuando sale esa como telaraña duele, ya sale la telaraña y pues no, como si fuera telaraña, ya no duele, si. \fr_son 01180-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-27-i | 914.133, 950.195 \raiz i:x \raiz te:ki \dt 14/Jun/2021 \lx i:xte:ma \lx_cita kii:xte:ma \lx_var General \ref 07321 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esparcir \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig esparcir (p. ej., semillas para secar) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiki:xte:ma ne: pimie:ntah mah wa:ki! Mo:sta niknamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Esparce esa semillas de pimienta para que se seque! Mañana la voy a vender. \fr_son 07321-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz te:ma \dt 07/Apr/2022 \lx i:xte:milia \lx_cita kii:xte:milia \lx_var General \ref 06308 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig echar (polvo, basurilla, tierra) en el ojo (de alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili ne:chi:xte:milih ta:lnex wa:n ne:chtelkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo me echó polvo de tierra en mis ojos (por accidente) y me duelen demasiado. \fr_son 06308-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz te:ma \dt 08/Feb/2022 \lx i:xte:mowa \lx_cita ki:xte:mowa \ref 02035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa buscar.con.la.mirada \catgr V2 \deriv \infl \sig buscar con la mirada a una persona u objeto \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 29/Apr/2021 \lx i:xte:noh \lx_cita ii:xte:noh \lx_var General \ref 07785 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.presencia.de \catgr Sust-relacional \deriv \sig en presencia de, a la plena vista de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niehkok kwalka:n ok, ii:xte:noh nokni:w. A:mo xine:chtakahkaya:wili ke yowak a niehkok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer llegué todavia estaba claro (antes de anochecer), cuando llegué era a plena vista de mi hermano. No digas falsedades de mi diciendo que llegué en la noche. \fr_son 07785-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz te:n \raiz oh \dt 22/Sep/2020 \lx i:xte:skat \lx_cita i:xte:skat \lx_var General \ref 01354 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa lentes \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lentes \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: we:weyak itso:n hasta tani wa:n nochi kwa:lkih yo:n i:xte:skameh para tachiah, a:mo kini:xkokowa to:nal. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Uno de ellos tiene el pelo (largo) hasta abajo y todos traen lentes para ver, no les lastima los ojos el sol. \fr_son 01354-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \raiz i:x \raiz te:ska \nota Agregar campos de neologismo. \dt 24/Mar/2021 \lx i:xtewa:ki \lx_cita i:xtewa:ki \lx_var General \ref 05132 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.grano \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig secarse \osten grano o herida sobre la piel (véase i:xwa:ki) \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kikokowa:ya imets ka:mpa kipiaya se: kokot. A:man pe:wa ixtewa:ki a, a:mo semi kikokowa ok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquella mujer tenía un dolor en el pie donde había un grano. Ahora ya empieza a sanar, ya no le duele mucho. \fr_son 05132-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xwa:ki \raiz i:x \raiz te \raiz wa:ki \nsem Amelia Domínguez usa i:xtewa:ki solamente en referencia al proceso de secarse una superficie mientras que Hermelindo Salazar lo usa para referirse al proceso de secarse un grano o herida. Ceferino Salgado no usa la palabra i:xtewa:ki. Tanto Domínguez como Salgado usan i:xwa:ki para la acción de secarse un grano o herida, dejando una costra. \dt 11/Apr/2022 \lx i:xtewakia \lx_cita kii:xtewakia \lx_var General \ref 05354 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle.basurilla.en.el.ojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meterle o soltarle basurilla en el ojo \osten \sig_var General \fr_n Nitatekito wa:n nimoi:xtewakih. Xine:chki:xtili n' tewti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a cosechar café y se me metió una basurilla (que estaba en la planta de café) en el ojo. Sácame la basurilla. \fr_son 05354-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tew \raiz aki \dt 11/Apr/2022 \lx i:xtewwia \lx_cita ki:xtewwia \lx_var General \ref 00221 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caer.basurilla.en.el.ojo \catgr V2 \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : moi:xtewwia) caérsele basurilla en el ojo \osten p. ej., por el viento, por ver hacia arriba \sig_var General \fr_n Xine:chitili to:ni kalak noi:xko. Niahkotachiak ne: kowtampa wa:n nimoi:xtewwih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Revisa que se me metió en el ojo. Miré hacía arriba debajo de aquellos árboles y algo se me cayó en los ojos. \fr_son 00221-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tew \nsem Aunque es aparentemente más común usar este verbo en el reflexivo la única vez que ocurre en el corpus es con te:-. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx i:xtila:na \lx_cita ki:xtila:na \lx_var General \ref 01152 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atirantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-p,an-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atirantar; jalar para que quede tenso o apretado; estirar la superficie o secar \osten p. ej., atirantar una cuerda o hilo, estirar la superficie de un grano \sig_var General \fr_n Xiki:xtila:na yo:n tamali:n mah motili:ntih. Koma:mo chikotik ki:sas n' tepa:mit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estira bien ese hilo (horizontal, de guía para los albañiles) para que quede bien tensado. Si no, el muro va salir chueco. \fr_son 01152-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n De pe:wa eski:sa n' tsotsokat, se: kikwi a ne:n ixiwyotsi:n ne: wa:n kipia mahyá:, mahyá: icho:kilotsi:n. Yo:n icho:kilo se: kiohohsa ne:n kokot, ka:mpa ne:n tsotsokat. Se: kiohohsa hasta te:kokoh, hasta mahyá: yo:n chichinaka se: kimachilia. Pero yo:n a:mo porque chichinaka porque ke:yeh, yo:n chichinaka [ke:]meh eskia ki:x..., ki..., ki:xtila:na ne:n, kokot. Ki:xtila:na yehwa ne:n icho:kilotsi:n yehwa ne: xiwit. A:mo moneki se: kimanas. Mismo ka:mpa onkak ke:meh ne:, ka:mpa i:..., ka:mpa onkak mah se: kiteki komo se: kipia yo:n tsotsokat, mah se: ki..., mah se: ki:xxohxole:wa, mah se: kiteki yehwa ne:n, wa:n mah se: kixakwalo ika. Wa:n kwaltsi:n, no: semi kwali porque neh nimitsilia porque neh nikitaka no: n'.... Nikitaka neh ke kwali pahti porque, no:, se:, se:, se:, sepa neh ika nimopahtihka neh. Por eso nimitsilia ke kwali pahti para sekimeh. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e De que empieza a sangrar el grano del mezquino, se agarra una hoja y tiene algo como, como si fuera su savia. Esa savia se le unta al grano, donde esté el grano del mezquino. Se le unta hasta duele, se siente como irritado. Pero eso no es porque se irrita sino que…, se siente como irritado pero…, es como si estirara el grano…, la misma savia de la hoja lo estira. No se requiere hervirlo. Allá mismo donde hay…, donde hay, lo corta uno si es que tiene esos granos, hay que…, hay que pellizcar, hay que cortar el grano y después hay que untarle con eso. Y es bonito y es muy bueno, yo te digo porque yo lo había visto también…, ya vi que es muy buen remedio porque también, una, una, una, una vez con eso me había curado. Por eso te digo que es muy buen remedio. \fr_son 01152-02_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2008-09-11-j | 94.837, 146.107 \fr_n Monekwilowa n' tein te:nkopi:ni n' omit ka:mpa sa:liwtok, mochikotila:na, tikpiah se: talwatsí:n wa:n yo:n talwatsí:n pe:wa mo..., moi:xtila:na, wa:n de pe:wa moi:xtila:na, entó:s n' esti, en vez de que, en vez de que ya:s n' esti ompa, n' esti motsakwili:ti itech yo:n, porque ne:n talwat pitsa:waya, chikopitsa:waya, de cuando motila:na. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Se fractura, se zafa donde está unido el hueso, se produce un desgarre, tenemos un tendón y ese tendón empieza a…, se estira (quedando tenso), y de que ya empieza a estirarse, entonces la sangre, en vez de que, en vez de que la sangre se vaya ahí, la sangre se detiene en ese, porque la vena se hace delgada, de cuando se estira. \fr_son 01152-03_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2009-09-22-c | 224.268, 244.957 \raiz i:x \raiz tila: \dt 01/Jun/2021 \lx i:xto:ka \lx_cita kii:xto:ka \lx_var General \ref 02672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblar.hacia abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \rdp_int i:x+to:ka \sig doblar hacia abajo \osten pero no doblado por completo sino solamente con la punta doblada hacia abajo, particularmente para plantas de café \osten ramas de matas (p. ej., para sujetarlas con una vara para que queden las ramitas dobladas) \sig_var General \fr_n Ekintsi:n tsikitsitsi:n ok mokahfe:n, ¡Xiki:xto:ka wa:n mah iwki moskalti a. Ke:man ta:kis kwaltsi:n se: tatekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora que todavia están chicas las plantas de café, ¡Dóblalas hacia abajo para que asi crezcan! Cuando empiecen a producir frutos se va facilitar la cosecha de frutos. \fr_son 02672-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : moi:xtohto:ka) enterrarse \osten las raíces de algunas plantas rastreras \fr_n I:pa xiwit sah yo:n mochi:wa wa:n, nejó:n, neh nikitani que yo:n yehwa m' pitsoa:xiwit no: mochi:wa ka:mpa, ka:mpa tatakwa:wak, ka:mpa yo:n ne:..., wa:n ka:mpa ne: tahta:lkwa:ke:s okachi mochi:wa. Tak puro, ne:n, moi:xtohto:ka semi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Solamente es hierba y, este, yo lo he visto, ese, el pitsoa:xiwit (Acmella repens (Walter) Rich.) también crece en los suelos duros, donde es, este, y sobre los bordos crece más. Quizá sea más, este. Se va enterrando mucho la raíz. \fr_son 02672-01_corp_Tzina-HSO366_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-b | 97.878, 115.093 \semx_tipo Comparar \semxref te:nto:ka \raiz i:x \raiz to:ka \ency Grabación, ilustración \dt 21/May/2021 \lx i:xto:ka \lx_cita ki:xto:ka \ref 01607 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa enterrar.punto.en.el.suelo \catgr \infl \sig doblar para que la punta quede enterrada \osten una vara \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz i:x \raiz to:ka \semx_tipo Sinónimo \semxref te:nto:ka \dt 15/Apr/2021 \lx i:xto:kilia \lx_cita ne:chi:xto:kilia \lx_var General \ref 00553 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picarle.el.ojo.con \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meterle o alcanzarle en el ojo con \osten a alguien con algo puntiagudo como un palo, varita, lápiz \sig_var General \fr_n Mopili kii:xto:kilih nopili se: kowit. Nikwi:kati tapahti:lo:ya:n. Mah kiitakan xa: kii:xpitsi:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo le picó el ojo a mi hijo con un palo. Lo voy a llevar a la clínica. Que lo revisen, quizá le dañó el ojo (con el piquete). \fr_son 00553-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz to:ka \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx i:xtoktia \lx_cita kii:xtoktia \lx_var General \ref 02497 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ocupar.de.pretexto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ocupar de, usar como pretexto (algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat kihtowa ke mokokowa imomá:n yeh ika a:mo tekiti. I:pa tatsiw sah, kii:xtoktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor dice que su mamá está enferma por eso no trabaja. Es flojo y pone de pretexto que su mamá está enferma. \fr_son 02497-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz toka \dt 21/May/2021 \lx i:xto:ktok \lx_cita i:xto:ktok \lx_var General \ref 06004 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblado.hacia.abajo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig doblado hacia abajo \osten p. ej., las ramas de un árbol o arbusto sobrecargadas de fruito \sig_var General \fr_n Ne: kahfe:n i:xto:ktok. Yehwa xikteki, kwali tiktila:nas. A:mo postekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mata de café tiene las ramas colgadas hacia el suelo (por tener muchos frutos). Cosecha (corta) los frutos, jálale bien (las ramas, hasta muy abajo). No se van a quebrar. \fr_son 06004-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xakapilkatok \raiz i:x \raiz to:ka \dt 12/May/2020 \lx i:xtololo \lx_cita ii:xtololo \lx_var General \ref 04865 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ojo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig ojo \osten de cualquier ser vivo \sig_var General \fr_n Se: moi:xtololo chi:chi:ltik, eski tii:xkokoyati. ¡Xikitati tapahtihkeh mah mitspahti! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes un ojo rojo, quizá te va dar conjutivitis. ¿Ve al médico para que te cure! \fr_son 04865-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz i:x \raiz tolo \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtololochi:chi:ltik \lx_cita i:xtololochihchi:chi:ltik \lx_var General \ref 01618 (duda) la segunda lo es aspirado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.ojo.rojizo \catgr Adj \deriv \sig con los ojos rojizos (por golpe, enfermedad; cuando es solamente un ojo no se reduplica: i:xtololochi:chi:ltik) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili i:xtololohchihchi:chi:ltik, ne: okichpil kii:xte:milih xa:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene los ojos rojizos, ese niño le echó arena en los ojos. \fr_son 01618-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xchi:chi:ltik \raiz i:x \raiz tololo \raiz chi:l \dt 15/Apr/2021 \rev \lx i:xtoma:wak \lx_cita i:xtoma:wak \ref 08277 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xtsakwa \lx_cita kii:xtsakwa \lx_var General \ref 04855 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.cara \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig taparle la cara a \osten alguien, para proteger el rostro \sig_var General \fr_n Mixkiowtok. ¡Xiki:xtsakwa nopili mah a:mo i:xa:paliwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está lloviznando. ¡Tápale la cara a mi hijo para que no se le moje! \fr_son 04855-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tai:xtsakwa) tapar altar \osten cubrir al altar en semana santa \sig_var General \fr_n Ke:man yo:n ilwit a semana santa seki tokni:wa:n tai:xtsakwah n' sa:ntohi:xpan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En la fiesta de semana santa muchas personas tapan su altar. \fr_son 04855-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xpiki \raiz i:x \raiz tsakwa \nsem Para la acción de tapar la superficie de objetos como mesas se usan las palabras i:xsowilia o i:xtapechtia. La forma del verbo i:xtsakwa con el objeto no referencial ta- se usa para referirse a la acción de extender un mantel o tela sobre el altar por algunos días de semana santa. \nota Checar significado detatatsi:wia. \dt 24/Jan/2022 \lx i:xtsakwilia \lx_cita ne:chi:xtsakwilia \lx_var General \ref 01565 (duda) no aparece en el corpus, CSC usaría i:xtso:pa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estorbarle.la.vista \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig estorbarle (a alguien) la vista (p. ej., un objeto que se interpone entre el observador y el objeto a observar) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ximihkwani! Tine:chi:xtsakwilia wa:n a:mo nikita ne: chikteh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Quítate! Me estorbas la vista y no veo ese pájaro. \fr_son 01565-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tso:pa \raiz i:x \raiz tsakwi \dt 15/Apr/2021 \lx i:xtsaya:na \lx_cita ki:xtsaya:na \ref 08292 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz i:x \raiz tsaya: \dt 15/Aug/2018 \lx i:xtsetselowa \lx_cita moi:xtsetselowa \lx_var General \ref 05175 (duda) buscar una frase más \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moverse.la.cabeza \catgr V2(refl) \infl Clase 2b \sig (con reflexivo : moi:xtsetselowa) moverse la cabeza o la cara hacia ambos lados \osten para negar o afirmar con un gesto de mover la cara, sin usar palabra \sig_var General \fr_n Ne: pili kipitsi:nih se: piotet wa:n ka:n teh molwia. Sa moi:xtsetselowa, kihtowa yehwa kimpitsi:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño rompió un huevo y no se preocupa. Está moviendo la cara, afirmando que fue él quien lo rompió. \fr_son 05175-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xwi:wi:ka \raiz i:x \raiz tselV \dt 11/Apr/2022 \lx i:xtsohtsope:k \lx_cita i:xtsohtsope:k \lx_var General \ref 06151 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.superficie.dulce \catgr Adj \infl \sig con la superficie dulce \osten panes empastadas con una capa dulce \sig_var General \fr_n Pero yetok sah no: koyo:taxkal tein ki..., tein ki..., kita:lilia:yah, a:mo nochi. A:mo nochi, ke:meh yo:n kitso..., yo:n tein tsope:k, i:xtsohtsope:k a:mo kita:lilia:yah, yo:n yetok sah tein kita:lilia:yah yo:n nimitsilia kita:lilia:yah yo:n i:xyehyewaltik sah wa:n tsitsikiltik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pero nada más son unos panes a los que…, el que…, el que le ponían, no a todo. No a todo, como lo…, el que es dulce, los empastados de una parte no les ponían, nada más hay panes que les ponían, les ponían solamente los panes llamados coronas. \fr_son 06151-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06151-01_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-08-03-h | 219.536, 234.482 \raiz i:x \raiz tsope: \dt 02/Sep/2020 \lx i:xtsopo:nia \lx_cita moi:xtsopo:nia \lx_var General \ref 05794 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picarle.el.ojo \catgr V2 \infl Clase 2a \sig picar en el ojo \osten con vara, espina, palito \sig_var General \fr_n Nokniw iokichpil semi a:wilakat. Kemasá: te:i:xtsopo:nia ika se: kowtako:t. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El hijo de mi hermano es muy travieso. A veces a uno le pica el ojo con una vara. \fr_son 05794-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tsopo: \dt 12/Apr/2022 \lx i:xtsotsoltik \lx_cita i:xtsotsoltik \lx_var General \ref 05952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cara.arrugada \catgr Adj \sig con la cara arrugada \osten personas, por vejez \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ka:ya semi xiweh wa:n no: i:xtsotsoltik ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor todavía no tiene mucha edad y ya tiene la cara arrugada. \fr_son 05952-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig con la superficie arrugada \osten hojas de plantas \fr_n Ima:kowtsí:n de ima:xiwyo wa:n achi ma:yohyowaltik wa:n ima:xiwyo i:xtsohtsotsoltik ne:n ima:xiwyo. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e El tallo de las hojas y son un poco redondas y la envés de las hojas son arrugadas, este, las hojas. \fr_son 05952-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 12/May/2020 \lx ixwa \lx_cita ixwa \lx_var General \ref 00615 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa germinar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig germinar \osten una semilla sembrada en la tierra, en una bolsa, dentro de hojas de pochne \sig_var General \fr_n Para ne:nke:n ixwas moxina:ch, sa:te:pan de tika:ki:xti:s xikto:nalta:li. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Para que tu semilla germine pronto, después de sacarla del agua pónla para asolear. \fr_son 00615-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixwa \nsem En el náhuatl de esta región de Cuetzalan se usa ixwa para referirse a la germinación de semilla y no al brote de las plantas en la tierra. Por ejemplo para la milpa después de sembrar se dice panki:sa 'brotar' (la planta al salir a la superficie de la tierra). Nótese que en el náhuatl del Balsas ixwa se usa para plantas que brotan en el campo. \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx ixwak \lx_cita ixwak \lx_var General \ref 07221 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa germinado \catgr Adj \deriv \sig germinado (sólo en referencia a maíz) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n sinti ixwak. Okachi kwali mah se: kiwa:tsa wa:n sa:te:pan se: kio:yas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta mazorca tiene todos sus maíces germinados. Es mejor que sea secado y después (una vez seco) se desgrane. \fr_son 07221-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixwa \dt 06/Sep/2020 \lx ixwakato:l \lx_cita ixwakato:l \lx_var General \ref 04956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.maíz.germinado.sobre.la.mazorca.en.el.campo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de atole hecho de granos de maíz que se germinan sobre las mazorcas dejadas en el campo para secarse durante la cosecha \sig_var General \fr_n ADA-- ¿Wa:n ke:yeh kiliah ixwakato:l? MSO-- ¿Ke:yeh? Porque de que ixwak se: kikwi. De que yo:n, de yo:n tao:ltsí:n casi cuando ke:meh yo:n de tapixkah ya, wa:n ye:k..., de i:n tanto mosenketsa kiowit pos pe:wa ixwa ne:n sintsi:ni entó:s yehwa yo:n tiko:yah aparte tein ixwak, wa:n iwki tiksentiliah para ato:l, tikwe:chowah kwaltsi:n, wa:n ke:mah tikpante:kiliah ya, yo:n i:pa tikwe:chowah achto nextamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- ¿Y porqué le llaman ixwakato:l? MSO-- ¿Porqué? Porque se agarran de los (granos de maíz) que germinan. Los que son, de esos maicitos que cuando ya pizcan y …, de tanto llover pues empiezan a germinar las mazorcas, entonces son esos los que se desgranan por separado, los que han germinado y así juntamos para atole, lo molemos bien y luego ya se lo agregamos, (para) eso previamente ya se molió el nixtamal. \fr_son 04956-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 53.418, 73.793 \nsem El ixwakato:l se prepara con masa de nixtamal que primero se muele y luego se disuelve en agua. Por separado se hierven los granos de maíz que se habían germinado en el campo sobre las mazorcas que por exceso de lluvia no se podían cosechar. A veces se germinan la mitad o cuarta parte de los granos en una mazorca. Al recoger las mazorcas y estando en casa se separan las mazorcas buenas de las parcialmente germinadas y de estas últimas se van separando los granos que se secaron de los que germinaron. Los maíces que se germinaron luego se muelen, se muelen finamente. Luego se disuelve la maza en agua y se cuela y ya se le agrega al agua de masa del nixtamal que se había preparado antes. Se endulza con panela. Se espera a que hierva y se retira del fuego. \sem Comida \raiz ixwa \raiz a:tol \dt 24/Jan/2022 \rev \lx i:xwa:ki \lx_cita i:xwa:ki \lx_var General \ref 02596 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sanarse.secando \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig sanarse secandose, dejando una costra \osten un grano sobre la piel, una herida \sig_var General \fr_n Se: me:tsti a nimotek, wa:n ka:n wel pahtia. Ekin pe:wa i:xwa:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tiene un mes que me herí, no se podía sanar. Apenas empieza a secarse para cicatrizar. \fr_son 02596-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtewa:ki \raiz i:x \raiz wa:ki \nsem Amelia Domínguez usa i:xtewa:ki solamente en referencia al proceso de secarse una superficie mientras que Hermelindo Salazar lo usa para referirse al proceso de secarse un grano o herida. Ceferino Salgado no usa la palabra i:xtewa:ki. Tanto Domínguez como Salgado usan i:xwa:ki para la acción de secarse un grano o herida, dejando una costra. \dt 21/May/2021 \lx ixwaltia \lx_cita kiixwaltia \lx_var General \ref 04114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.germinar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer o poner a germinar \osten semillas, p. ej., esparciéndolas en la tierra y regándolas con agua, o envolviéndolas en hojas de po:chne \sig_var General \fr_n Nikixwalti:ti chi:l wa:n nikto:kati nomi:lah, wehka:w ya ka:n nikto:ktok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Voy a poner a germinar semillas de chile para ir a sembrar en mi milpa. Tiene tiempo que no lo siembro. \fr_son 04114-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Tzina \semx_tipo Comparar \semxref e:waltia \raiz ixwa \nsem El verbo ixwaltia se aplica al maíz cuyos semillas se hacen germinar en una bolsa de plástico, canasta o envueltas en hojas de pochne (Telanthophora grandifolia (Less.) H. Rob. & Brettell ) antes de llevar las semillas germinadas a sembrar en el terreno de la milpa. Se aplica también ixwaltia a cualquier semilla que se hace germinar antes de sembrar, por ejemplo chile, el árbol de café o de pimienta. \dt 18/Jan/2022 \lx ixwanimeh \lx_cita ixwanimeh \lx_var General \ref 02876 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hormiga \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig tipo de hormiga que nace en la mazorca y se encuentra tanto en la milpa como en los lugares donde se almacena la mazorca \sig_var Tzina \fr_n Yo:n ixwanimeh mochi:wah tahsoltampa ka:mpa takwecha:wtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hormigas ixwanimeh nacen bajo la hojarasca donde hay humedad. \fr_son 02876-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ixwa \dt 03/Jun/2021 \lx i:xwa:tsa \lx_cita kii:xwa:tsa \lx_var General \ref 02595 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig asolear \osten semillas como el maíz, café húmeda, poniendo los granos extendidos en el piso o suelo, sobre una bolsa, petate, o directamente sobre el piso \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tao:l kwecha:wak. ¡Xiki:xwa:tsa, koma:mo poxkawis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este maíz está húmeda, ¡Asoléalo! de lo contrario se va a enmohonarse. \fr_son 02595-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : ki:i:xwahwa:tsa) secar la superficie de (p. ej., mueble, tabla) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ika i:n tilmah xiki:xwahwa:tsa me:sah wa:n titakwa:tih ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con esta tela seca la superficie de la mesa y ya vamos a comer. \fr_son 02595-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz wa:ki \dt 21/May/2021 \lx i:xwe:iti \lx_cita i:xwe:iti \lx_var General \ref 01631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infectarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig infectarse \osten una herida, grano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa timotsontek niman xikpa:ka ika wi:tsikite:mpil wa:n si:sipotsitsi:n tamanal koma:mo i:xwe:itis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde te cortastes lavalo pronto con valletilla y si:sipotsitsi:n hervido si no se va a infectar. \fr_son 01631-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz we:i \dt 15/Apr/2021 \lx i:xwelita \lx_cita i:xwelita \lx_var General \ref 03744 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gustar.la.apariencia.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig gustar o considerar bonito la apariencia de \osten un objeto o animal \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kii:xwelitak notskwinkone:w wa:n ne:chkowilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese señor le gustó como se veía mi cachorrito y me lo compró. \fr_son 03744-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xxo:xa \raiz i:x \raiz wel \raiz ita \dt 17/Jan/2022 \lx i:xwetska \lx_cita i:xwetska \lx_var General \ref 07288 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonreir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sonreir; versele una sonrisa en la cara \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t nochipa i:xwetskatinemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer siempre anda con una sonrisa. \fr_son 07288-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz wetska \dt 05/Apr/2022 \lx i:xwetskilia \lx_cita i:xwetskilia \lx_var General \ref 06836 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonreir.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sonreirle (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil kii:xwetskilih mosiwa:pil ke:man teh tii:xpilkatoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho le sonrió a tu hija mientras tú estabas agachado. \fr_son 06836-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz wetska \dt 14/Feb/2022 \lx i:xwe:wehka \lx_cita i:xwe:wehka \lx_var General \ref 00665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.tejido.abierto \catgr Adj \deriv \sig con tejido abierto \osten tela para bordar al pasado como el cuadrillé, manta \sig_var General \fr_n I:n tilmah i:xwe:wehka, pata:wak ki:sas n' tahmach. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta tela tiene el tejido abierto, va a salir muy ancho el bordado. \fr_son 00665-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con las coyuntas de una distancia relativamente lejos una de otra \osten p. ej., el Piper auritum Kunth y otros Piper, también Commelinaceae, con las coyunturas pronunciadas y separadas por una espacio relativamente grande \sig_var \fr_n JVC-- Wa:n se: taman ista:k ma:talin ne: se:, nimitsilihtok ma:talin tein yo:n kiliah moradoma:talin, yeh ne: mowila:na, yeh ma:we:weyak, ma:we:weyak sah ne:n ima:..., ima:xiwyo. AND-- Ma:we:weyak. JVC-- Wa:n ye:ki:xwe:wehka mochi:wa wa:n ikowyo nochi morado ne:n ikowyo wa:n toma:wak tepitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y el otro tipo es el ista:k ma:talin, te estoy hablando del ma:talin del que le dicen moradoma:talin, ese se extiende en el suelo, es de hojas largas, nada más es de hojas largas…, sus hojas. AND-- Es de hojas largas. JVC-- Y es de uniones separados y su tallo es morado y su tallo es un poco grueso. \fr_son 00665-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-27-e | 58.95, 76.232 \semx_tipo Antónimo \semxref i:xpisi:ltik \raiz i:x \raiz wehka \nsem La palabra i:xwe:wehka refiere a tela de tejido abierto que se emplea en los bordados y, además, a plantas con tallos nudosos apartados uno de otro. \nota Investigar como se llama la tela i:xwe:wehka, si es cuadrillé y como es. \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx i:xwe:weyakaxtik \lx_cita i:xwe:weyakaxtik \ref 03063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.coyunturas.separadas \catgr Adj \deriv \infl \sig con las coyunturas separadas por una distancia relativamente considerable \osten bambú \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 14/Sep/2018 \lx ixwi \lx_cita ixwi \lx_var General \ref 07632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa satisfacer.el.apetito \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig llenarse de comer; satisfacer el apetito; quedar contento; terminar bien de comer \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pili ka:n ixwik, kika:wte:w n' itapalo:l wa:n yahki ma:wilti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño no terminó de comer, dejó su comida y fue a jugar. \fr_son 07632-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixwi \dt 16/Sep/2020 \lx i:xwihwile:wia \lx_cita i:xwihwile:wia \ref 08609 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx i:xwi:ka \lx_cita ki:xwi:ka \lx_var General \ref 06795 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig con reflexivo moi:xwi:wi:ka mover cara \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ke:man a:mo kiwe:lilia teisá: sayoh moi:xwi:wi:ka wa:n tsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño, cuando no le agrada algo para comer, sol mueve la cabeza (de un lado al otro) y llora. \fr_son 06795-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz wi:ka \dt 14/Feb/2022 \lx ixwika:wa \lx_cita kiixwika:wa \lx_var General \ref 07036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa artarse.de.un.alimento \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx i:xwi:t \lx_cita i:xwi:t \ref 08235 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ixwitia \lx_cita kixwitia \lx_var General \ref 06628 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa satisfacer.de.hambre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig satisfacer el hambre (a alguien); llenar (a alguien) al dar bien de comer; darle (a alguien) lo suficiente de comida para llenarse \sig_var 1-Tzina \fr_n Koma:mo tikixwitia mopili xikchihchi:wili ato:l wa:n yehwa xikmaka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Si no satisfaces bien a tu bebé, prepárale atole y dale a beber. \fr_son 06628-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moxwitia) indigestarse; empacharse \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man nopili teltakwa nochipa moxwitia, yehwa ika a:mo we:itakwa ok n' tio:tak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi hijo come mucho siempre se indigesta, por eso ya no come mucho en la tarde. \fr_son 06628-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixwi \nsem En la frase illustrativa nótese que we:itakwa es una sola palabra indicando 'comer mucho'. Así se dice niwe:itakwa. \dt 14/Feb/2022 \lx ixwi:tia \lx_cita kiixwi:tia \lx_var General \ref 05750 (duda) CSC no usa esta palabra, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.nieto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig darle nieto, hacer abuelo o abuela \osten un hijo o hija al papá o mamá, al tener su propio bebé \sig_var General \fr_n Nokni:w ye:ksiwa:pil ok wa:n kiixwi:tih ya n' iokichpil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana todavia está muy jóven y su hijo ya la hizo abuelita. \fr_son 05750-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixwi: \dt 12/Apr/2022 \lx ixwitok \lx_cita ixwitok \lx_var General \ref 06871 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.lleno \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar lleno (satisfecho de comida) \sig_var 1-Xalti \fr_n Aya:mo nitakwa:s, niixwitok ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todavía no voy a comer, aún estoy lleno. \fr_son 06871-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref maya:ntok \raiz ixwi \dt 01/Jun/2020 \lx i:xwi:to:lowa \lx_cita ki:xwi:to:lowa \ref 01604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Apr/2021 \lx ixwi:w \lx_cita iixwi:w \lx_var General \ref 04739 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nieto \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Epentética -i \sig nieto o nieta \sig_var General \fr_n Noxwi:w mone:neki, a:mo kineki takwa:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi nieto se chiquea, no quiere comer. \fr_son 04739-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Sinónimo \semxref pi:to:h \dt 24/Jan/2022 \lx i:xwi:wi:ka \lx_cita moi:xwi:wi:ka \lx_var General \ref 05173 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moverse.la.cabeza \catgr V2(refl) \infl Clase 4/3 \sig (con reflexivo : moi:xwi:wi:ka) moverse la cabeza o la cara hacia ambos lados \osten para negar o afirmar con un gesto de mover la cara, sin usar palabra \sig_var General \fr_n Kahsito se: ta:kat. Kilia, "¿Nokni:w, tiowi ya?" Ihkó:n moi:xwi:wi:ka, moi:x:wi:wi:ka wa:n ki:xita ne:. Wa:n kilia, "Ke:mah", kihtowa, "¿Tikneki mah nimitswi:ka?" \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Fue a alcanzar a un hombre. Dice, ¿Mi hermano, ya nos vamos? Así mueve la cabeza, mueve la cabeza y le mira la cara. Y le dice, “Sí”, dice, “¿Quieres que te lleve? \fr_son 05173-01_corp_Tzina-LFF343_faltar \fr_fuente 2011-08-23-p | 34.176, 49.863 \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xtsetselowa \raiz i:x \raiz wi:ka \dt 11/Apr/2022 \lx i:xxi:pe:wi \lx_cita i:xxi:pe:wi \lx_var General \ref 01966 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprendérsele.la.costra \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele la costra o capa endurecida, reseca (a un grano, herida) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:xxi:pe:w nokoko, nikmowilia mah sepa i:xselia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se le cayó la costra de mi herida, me da miedo que otra vez se infecte. \fr_son 01966-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xehke:wi \raiz i:x \raiz xi:p aiz e:wV \dt 20/Apr/2021 \lx i:xxixipochtia \lx_cita i:xxixipochtia \lx_var General \ref 04159 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse.vista \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastarse la vista o superficie; ponerse rasposo \osten de un bordado, tela, tabla de madera \sig_var General \fr_n Mowi:pi:l i:xxipochtiak a wa:n ka:n ya wehka:w tikcha:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu huipil ya se le gastó la vista y no tiene mucho tiempo que lo estrenaste. \fr_son 04159-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz xipo \dt 18/Jan/2022 \lx i:xxixipochtik \lx_cita i:xxixipochtik \lx_var General \ref 03596 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.superficie.rasposa \catgr Adj \deriv \sig rasposa por la superficie \osten tabla mal cepillada; un bordado de hilos desgastados \sig_var General \fr_n I:n tahmachkami:sah i:xxixipochtik, ka:n noa:xka, tein neh okachi yankwik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta blusa bordada (tradicional de Cuetzalan) está desgastada de la vista, no es mia, la mia todavia se ve más nueva. \fr_son 03596-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz xipochV \dt 17/Jan/2022 \lx i:xxo:xa \lx_cita kii:xxo:xa \lx_var General \ref 02399 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.mal.de.ojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig echar mal de ojo \osten a un niño \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa tikitakeh Juan wa:n kii:xxo:xak nopili. Tayowak tsahtsiskwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer en la tarde vimos a Juan y le echó mal ojo a mi bebé. Anoche se puso lloroso. \fr_son 02399-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xkwa \semxref i:xkwi \semxref xo:xa \raiz i:x \raiz xo:xa \nsem El verbo i:xxo:xa se aplica solamente a personas, a echar mal de ojo a bebés y niños. El verbo xo:xa también refiere a una acción de ver o observar algo que se antoja y por eso tener un efecto dañino sobre lo visto. Pero xo:xa se aplica solamente a comidas y frutos. \dt 13/May/2021 \lx i:xyeka:na \lx_cita ki:xyeka:na \lx_var General \ref 01370 (duda) usar del corpus para la primera frase porque la que está no usa la palabra i:xyeka:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa instruir \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig enseñar, instruir (a alguien en una tarea) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chmachtih ke:ni:w se: tato:ka wa:n nowe:ita:t ne:chne:xtilih ke:ni:w se: kichi:wa panela. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me enseñó como se siembra y mi abuelito me enseñó como se hace la panela. \fr_son 01370-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig encabezar, dirigir (un grupo u organización) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:xka:n noxola:l te:chi:xye:ka:na se: siwa:t. Mo:sta te:chtati:tania kichi:wati se: nechiko:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora una mujer nos dirije en las actividades del pueblo. Mañana nos cita a una reunión. \fr_son 01370-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tai:xyeka:na) ser presidente de un comité \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿Toni tichi:wkeh teh, no: tixiwtekiti ne: moxola:l? Neh nitai:xyeka:na ne: kalnemachti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Qué cargo tienes tú, también eres autoridad en tu localidada? Soy presidente en la asociación de padres de familia. \fr_son 01370-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz eka:na \dt 25/Mar/2021 \lx i:xyewaliwi \lx_cita i:xyewaliwi \ref 01995 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa tejer.cierto.diseño.particular \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem \raiz \dt 21/Apr/2021 \lx i:xyewaltik \lx_cita i:xyehyewaltik \lx_var General \ref 00655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.ojos.redondos \catgr Adj \infl \sig de ojos redondos o que parecen redondos \osten p. ej., el mapache \sig_var General \fr_n Yo:n ma:pachin kwaltsi:n i:xyohyowaltik wa:n de yowak i:xtahta:wia ke:man se: kita:wilia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El mapache tiene los ojos redondos y de noche le brillan cuando uno le alumbra. \fr_son 00655-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz yewal \dt 01/Mar/2021 \lx i:xyo:li \lx_cita i:xyo:li \ref 02580 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa volver.a.infectarse \catgr V1 \deriv \infl \sig volver a infectarse \osten una herida que se estaba sanado \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig vo \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx i:x:po:poyo:kimichin \lx_cita i:x:po:poyo:kimichim \ref 08653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Nov/2018 \lx iyakowit \lx_cita iyakowit \lx_alt iyaxiwit \lx_var General \ref 06923 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Asteraceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada, de la familia Asteraceae. Su tallo sirve para alfajilla en la construcción de casas \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n iyakowit kwaltia se: kikwi kwilo:t ihwa:k se: kichi:wa se: kali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El iyakowit se usa como alfajilla cuando se construye una casa. \fr_son 06923-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Planta \raiz iya \raiz kow \dt 01/Jun/2020 \lx iya:na \lx_cita moiya:na \lx_var General \ref 06102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa refugiarse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig refugiarse; protegerse \osten p. ej., de la lluvia bajo un árbol, techo, cuevita o parte saliente de unas rocas \sig_var General \fr_n Nikwito kowit nomi:lah wa:n ne:chkwik kiowit. Nimoiya:n icha:n nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a traer leña y en mi milpa me agarró la lluvia. Me refugié (para que no me mojara) en la casa de mi hermano. \fr_son 06102-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ekawilia \raiz iya: \ncomp En Molina el verbo iya:na está en dos entradas: iyyana.nin.guarecerse de la lluuvia, o esconderse y iyana.nitla.esconder algo. En Cuetzalan este verbo se usa solamente en forma reflexiva para significar 'protegerse (de la lluvia)' mientras que para 'esconder' se usa ta:tia. En Balsas se usa iya:na para 'esconder' (o en reflexivo 'esconderse') mientras que la acción de protegerse de la lluvia es kiowpale:wia en forma reflexiva. \dt 04/Feb/2022 \lx iyat \lx_cita iyat \lx_var General \ref 04966 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tabaco \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig tabaco \osten en referencia al producto ya preparado y seco, para uso medicinal o bien para fumar \sig_var General \fr_n Nokni:w mo:stah tachichi:na. Ne:chwa:ltokti mah nikowili n' iya:t wa:n ka:n nikahsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano fuma todos los días. Me había encargado tabaco pero no lo encontré. \fr_son 04966-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Nicotiana tabacum L., planta de la familia Solanaceae, una planta cultivada por sus usos medicinales \fr_n Wehka:w nika:n kito:kayah n' iyat. A:xka:n sayoh kito:kah ne: tanikwa:kopa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo, aqui sembraban el tabaco. Ahora sólo lo siembran en la parte (las tierras) baja. \fr_son 04966-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem The Nicotiana tabacum is not commonly cultivated in the municipality of Cuetzalan. Several consultants mentioned that iyat does grow uncultivated, though it is found next to houses. It is 1.5 to 2 m tall, with pubescent leaves and rose-colored tubular flowers. \raiz iya \dt 24/Jan/2022 \lx iyat \lx_cita iyat \lx_var General \ref 06792 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Nicotiana.tabacum \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Nicotiana tabacum L., planta cultivada de la familia Solanaceae. Las hojas secas son medicinales y también se fuman. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n iyat se: kikwi para ehekapah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tabaco se usa para ahuyentar el mal aire. \fr_son 06792-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \raiz iya \dt 02/Sep/2020 \lx iyatsohya:k \lx_cita iyatsohya:k \lx_var General \ref 02361 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.tabaco \catgr Adj \deriv \sig con olor a tabaco (una persona, ropa, un cuarto donde se había fumado) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:kin tachichi:na nochipa iyatsohya:k, ma:ski ma:ltia ka:n ki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La persona que fuma siempre tiene olor a tabaco, aunque se bañe no se le sale. \fr_son 02361-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iya \raiz ihya: \dt 13/May/2021 \lx iyatsohya:k \lx_cita iyatsohya:k \lx_var General \ref 03680 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.de.cigarro \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor de o impregnado de olor de cigarro \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 26/Sep/2018 \lx jama:ntasa:l \lx_cita jama:ntasa:l \ref 08544 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx -ka \lx_cita te:ka \lx_var General \ref 06322 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.beneficio.de \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig sustantivo relacional que indica que el poseedor, si es humano, es la causa, motivo, beneficiario, objeto de un evento verbal \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nimokokoh wa:n ne:chilwihkeh ke noka tiwetskak. A:mo xitayo:koyas ke:man teisá: mitstekipacho:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me lastimé y me dijeron que te reiste de mi (yo fui el objeto de, lo que provocó tu risa). No te vayas a sentir triste cuando a ti te suceda algo. \fr_son 06322-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig aprovecharse de (alguien) \raiz ka \nsem Generalmente le sigue a ka posesionado un verbo. El significado de ka es, entonces, que la acción significado por el verbo sucede en relación al poseedor del sustantivo relacional: por su beneficio, en su contra, en relación de. \dt 02/Sep/2020 \lx kabaye:roh \lx_cita kabaye:roh \lx_var General \ref 01581 (duda) tal vez tohtowia:n para CSC \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el caballero \glosa chotacabra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de chotacabra conocido en español como 'tapacaminos', probablemente Nyctidromus albicollis \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k me:tsto:na ye:ktsahtsih n' kabaye:ros itech ixta:wat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay luz de luna cantan los tapacaminos en el potrero. \fr_son 01581-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \dt 15/Apr/2021 \lx kaba:yohkwitaxiwit \lx_cita kaba:yohkwitaxiwit \lx_alt kaba:yohkwitaxo:chit \lx_var General \ref 02941 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Ageratum.corimbosum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ageratum corimbosum Zuccagni., planta de la familia Astearaceae; sirve como planta medicinal \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kaba:yohkwitaxiwit mochi:wa ixta:wat wa:n se: kikwi pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kaba:yohkwitaxiwit se da en el potrero y se usa para remedio. \fr_son 02941-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Medicinal \raiz kwita \raiz xiw \dt 06/Jun/2021 \lx kaba:yohwia \lx_cita takaba:yohwia \lx_var General \ref 01491 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease takaba:yohwia \dt 08/Apr/2021 \lx kachi \lx_alt okachi \lx_cita kachi kwali \lx_var General \ref 00891 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa más \catgr Adv-modo \deriv \sig más \osten como un comparativo con la implicación de que otro esté caracterizado por menos \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kachi miak itanamak kiwa:lkwik. wa:n kitaminamakak a. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor trajo más mercancia para vender (que otro) y ya terminó de venderla. \fr_son 00891-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:mo okachi | casi no \sig_var 1-Xalti \fr_n Nika:wí:n onkak i:n ista:k xa:lxokot, i:n tsina:kaxa:lxokot a:mo kachi onkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por aquí se da el guayabo blanco, el guayabo rosado casi no hay. \fr_son 00891-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ok \raiz achi \raiz kachi \nsem No hay, en el náhuatl SNP una forma de decir 'menos' como en 'Tengo menos que tu'. Más bien se dice algo como Ka:n miak tomi:n nikpia wa:n teh ke:mah. 'No tengo mucho dinero y tú sí.'. Para superlativos se utiliza okachi pero sin un punto comparativo abiertamente expresado. \nota Se tiene que revisar entre todos. \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx kafe:ntah \lx_cita kafe:ntah \lx_var General \ref 04547 (duda) CSC usa kahbe:ntah \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cafetal \glosa cafetal \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig cafetal; área sembrada de café \sig_var General \fr_n Mo:sta tiowih titatekitih no:pá:n ika:hfe:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana vamos a cosechar los frutos de café en el cafetal de mi papá. \fr_son 04547-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 24/Jan/2022 \lx kahbe:nkapolin \lx_alt kahfe:nkapolin \lx_cita kahbe:nkapolin \lx_var General \ref 05212 (duda) CSC usa esta palabra para describir el café en grano y seco, listo para limpiarlo y posterior el tostado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grano.de.café \catgr Sust \infl N1 \sig grano de café, sea antes o después de cosechar \osten \sig_var General \fr_n Mo:sta nitawi:tekiti no:kahbe:tah porque wehwei a n' kahbe:nkapolin. A:mo wehka:wa taoksis wa:n motatektanis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a chapear mi cafetal porque ya están grandes los capulines. No tardando va a madurar el café y va haber necesidad de cortar. \fr_son 05212-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kapol \dt 11/Apr/2022 \lx kahfe:mana \lx_cita kahfe:mana \lx_var General \ref 07737 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx kahfe:mpa:ka \lx_cita kahfe:mpa:ka \lx_var General \ref 04777 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; pa:ka \glosa lavar.café \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig lavar el café fermentado \osten para después se seca como pergamino \sig_var General \fr_n ¡Xikahfe:mpa:ka iwa:n mokni:w wa:n nante:chahsiti:wih kahfe:ntah. Nikwi:ka ya namotaxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lava el café (despulpado) con tu hermano y alcáncennos en el cafetal! Ya me llevo su comida de mediodía (el itacate). \fr_son 04777-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Café \raiz pa:ka \nsem El verbo kahfe:mpa:ka refiere solamente a la acción de lavar el café despulpado. \dt 24/Jan/2022 \lx kahfe:n \lx_alt kahbe:n \lx_cita kahfe:n \lx_var General \ref 05358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el café \glosa café \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig café \osten en fruto, en cualquier etapa de procesar: verde, cerezo, despulpado, molido \sig_var General \fr_n ¡A:koni kipi:xoh i:n kahfe:n. ¡Mah kiololo! koma:mo nikwetaxwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quién regó el café (los frutos de la planta)? ¡Que lo recoja, de lo contario le voy a dar de latigazos! \fr_son 05358-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig café; cafeto \osten la planta o arbusto \fr_n A:man o:me xiwit nikto:kak nokahfe:n, se: xiwit xa: pe:was a ta:kis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace dos años sembré mis cafetos; quizá dentro de un año ya empiece a producir. \fr_son 05358-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig café preparada \osten bebida \sig_var General \fr_n ¡Xne:chwa:nti se: taza mokahfe:n tein toto:nik. Nisekwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Convidame una taza de tu café que está caliente. Tengo frio. \fr_son 05358-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 11/Apr/2022 \lx kahfe:na:ti:lo:ni \lx_cita kahfe:na:ti:lo:ni \ref 08652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx kahfe:nchikteh \lx_alt kahbe:nchikteh \lx_cita kahfe:nchikteh \lx_var General \ref 06086 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café, chikteh \glosa Emberizidae.Parulinae.Basileuterus.rufifrons \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Basileuterus rufifrons ave de la familia Emberizidae, subfamilia Parulinae que se caracteriza por vivir en los cafetales y cerca de las casas \sig_var General \fr_n Itech ne: kowit motapahsoltih se: kahfe:nchikteh, aya:mo tata:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En ese árbol hizo su nido un kahfe:nchikteh, todavía no pone. \fr_son 06086-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz chikteh \nsem Kabe:nchikteh este pequeño pájaro de color café y amarillo abunda en los cafetales, en los chaparrales y se alimenta de mosquitos o pequeños bichos. Se le puede ver en las ramas de los árboles y a veces en el suelo buscando su alimento. En Tacuapan kahbe:nchikteh y en San Miguel Tzinacapan kahfe:nchikteh. La identificación se base en una combinación de revisar foto y canto (HSO y CSC) \dt 04/Feb/2022 \lx kahfe:nchipa:wa \lx_cita kahfe:nchipa:wa \lx_var General \ref 04262 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; chipa:wa \glosa despulpar.café \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despulpar café (quitar la capa superior, roja, del café cereza echando el café a una máquina despulpadora) \sig_var General \fr_n Miak kahfe:n mosentilih ya. Nikahfe:nchipa:wati, a:mo niá:s nitatekiti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya se juntó mucho café maduro. Voy a despulpar el café, no voy a ir a cosechar. \fr_son 04262-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kahfe:nkwe:chowa \raiz chipa: \dt 18/Jan/2022 \lx kahfe:nko:mit \lx_cita kahfe:nko:mit \lx_var General \ref 01889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; ko:mit \glosa olla.para.café \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig olla de café \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Kwaltsi:n xikpahpa:ka n' kahfe:nko:mit wa:n xiketsa kahfe:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lava bien la olla de café y prepara el café (poniéndola olla llena de agua al fogón para que hierva)!. \fr_son 01889-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:m \dt 18/Apr/2021 \lx kahfe:nkone:tah \lx_cita kahfe:nkone:tah \lx_var General \ref 06116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; kone:t \glosa terreno.con.plantas.chicas.de.cafe \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig terreno con plantas chicas de café, con plantas recién sembradas \sig_var General \fr_n Niman tii:xmatis, nota:lpan kahfe:nkone:tah wa:n tate:noh ihkatok se: tsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Luego vas a reconocer (el lugar), mi terreno es un terreno con plantas chicas de café y en la orilla hay un árbol de mamey. \fr_son 06116-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Café \semx_tipo Comparar \semxref kahfe:we:wehtah \raiz kone: \raiz -tah \dt 14/May/2020 \lx kahfe:nkowa \lx_cita kahfe:nkowa \lx_var General \ref 07194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; kowa \glosa comprar.café \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'kowa' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comprar café \sig_var 1-Tzina \fr_n Noa:wi no: kahfe:nkowa wa:n mo:stah tio:tak nikpale:wia tikahfe:nkwe:chowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi tia compra café y todas las tardes le ayudo a despulpar el café. \fr_son 07194-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowa \dt 05/Apr/2022 \lx kahfe:nkowit \lx_cita kahfe:nkowit \lx_var General \ref 03812 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; kowit \glosa tallo.de.café \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tallo de café \sig_var General \fr_n Mokni:w kinamaka kowit, nochi kahfe:nkowit wa:n kwaltsi:n wahwa:kik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano vende leña, toda la leña es de café y está bien seco. \fr_son 03812-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \dt 17/Jan/2022 \lx kahfe:nko:wkeh \lx_cita kahfe:nko:wkeh \lx_var General \ref 02355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; kowa \glosa comprador.de.café \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : kahfe:nkowanih \sig comprador de café cereza o pergamino (esto es, todavía con una cáscara) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:la se: kahfe:nko:wkeh, etok ne: tio:pani:ka:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Vino un comprador de café, está allá atrás de la iglesia. \fr_son 02355-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowa \dt 12/May/2021 \lx kahfe:nkwe:cholia \lx_cita kikahfe:nkwe:cholia \lx_var General \ref 06823 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; kwe:chowa \glosa molerle.café \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig moler café (tostado en metate o molino manual) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikneki mah ne:chkahfe:nkwe:choli:ki nokni:w mo:sta. Niktaxta:wi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que mañana mi hermano venga a moler café para mi. Le voy a pagar. \fr_son 06823-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:chV \dt 14/Feb/2022 \lx kahfe:nkwe:chowa \lx_cita kahfe:nkwe:chowa \lx_var General \ref 03690 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; kwe:chowa \glosa despulpar.café \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despulpar café; molder café tostado \osten quitar la capa superior, roja, del café cereza echando el café a una máquina despulpadora \sig_var General \fr_n Nochi yahkeh ya tatekitoh sayoh nokni:w moka:w n' kalihtik. Kahfe:nkwe:cho:ti wa:n kipa:kati seki tein kikwe:chohkeh ya:lwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya todos se fueron a cosechar café, nomás mi hermano se quedó en la casa. Va a despulpar el café y va a lavar lo que despulparon ayer. \fr_son 03690-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kahfe:nchipa:wa \raiz kwe:ch \nota Asegurar que kahfe:nkwe:chowa y kahfe:nchipa:wa son sinonimos. \dt 17/Jan/2022 \lx kahfe:noksik \lx_alt kahbe:noksik \lx_cita kahbe:noksik \lx_var General \ref 00756 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; oksik \glosa café.cereza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig café maduro, grano de café rojo o en cereza \sig_var General \fr_n Nokni:w kikowa sayoh kahfe:noksik. Tein wa:kik ka:n kineki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano nomás compra café maduro (en cereza). El café seco no lo quiere. \fr_son 00756-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oksi \nmorf En Tacuapan lo dicen como kahbe:noksik mientras que por San Miguel Tzinacapan es más común kahfe:noksik \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kahfe:nselik \lx_cita kahfe:nselik \lx_var General \ref 06980 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; selik \glosa café.verde \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig café verde (el fruto todavía sobre el árbol antes de que se madure) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiktaka:walti mopili *porque** nochipa kiteki kahfe:nselik ke:man panowa nokafe:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Llámale la atención a tu hijo porque siempre corta el café verde cuando pasa por mi cafetal. \fr_son 06980-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Café \semx_tipo Comparar \semxref kahfe:noksik \raiz seli \dt 01/Jun/2020 \lx kahfe:nsese:k \lx_cita kahfe:nsese:k \lx_var General \ref 07807 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; sese:k \glosa café.frío \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig café frío (por haberse dejado enfriar) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:koni kiketstok seki kahfe:nsese:k metai:xko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quién tiene parado café frio sobre el metate. \fr_son 07807-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \dt 22/Sep/2020 \lx kahfe:ntah \lx_cita kahfe:ntah \lx_var General \ref 01767 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; tah \glosa cafetal \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig cafetal \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man nikowak nota:l katka kowyoh, ekintsi:n kahfe:ntah ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando compré mi terreno era monte, ahora ya es cafetal. \fr_son 01767-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Wela:man taposo:ntok n' kahfe:ntah, moita ke i:n xiwit sepa tata:kiti kwaltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Justo ahora está todo floreciendo en el cafetal, se ve que este año otra vez va a ver buena producción. \fr_son 01767-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -tah \dt 01/Jun/2021 \lx kahfe:ntapala:n \lx_cita kahfe:ntapala:n \ref 07955 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx kahfe:ntatix \lx_cita kahfe:ntatix \lx_var General \ref 06138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; tixti \glosa café.en.polvo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig café molido \osten pero no nescafé \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtahtanihkeh e:yi kilo kafe:ntatix, niktewa:tsati wa:n nikwe:cho:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me pidieron tres kilos de café en polvo, lo voy a tostar y lo voy a moler.. \fr_son 06138-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tisi \dt 15/May/2020 \lx kahfe:ntatixwia \lx_cita kikahfe:ntatixwia \lx_var General \ref 05830 (duda) CSC usa tatixwia porque dependiendo del contexto ya se sabe que se refiere al café, no hay otro tipo de tatix que se use para darle sabor a un líquido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; tixti \glosa echarle.café.en.polvo.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echarle café en polvo \osten agua que está parado para preparar café \sig_var General \fr_n Ke:man molo:nis a n' a:t, xiktsope:li, xiki:xti wa:n xikahfe:ntatixwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando ya hierva el agua, agrégale azúcar, retíralo del fuego y luego le echas café en polvo. \fr_son 05830-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tisi \dt 03/Feb/2022 \lx kahfe:ntewa:chia \lx_cita kikahfe:ntewa:chia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; tewa:tsa \glosa tostarle.café \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig tostar café (p. ej., en comal) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil nochipa ne:chkahfe:ntewa:chia yehwa ika niktapa:kia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija siempre tuesta café para mi, por eso le lavo su ropa. \fr_son 00644-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:ki \dt 05/Oct/2020 \lx kahfe:ntewa:tsa \lx_cita kahfe:ntewa:tsa \lx_var General \ref 05626 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; tewa:tsa \glosa tostar.café \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tostar café \osten en comal o cazuela \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikahfe:ntewa:ts. Ne:chtahtanih nokni:w o:me kilo kahfe:ntatix wa:n niknamaki:lti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tosté café (sobre el comal). Mi hermano me pidió dos kilos de café molido y se lo voy a vender. \fr_son 05626-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:ki \dt 12/Apr/2022 \lx kahfe:nto:kia \lx_cita ne:chkahfe:nto:kia \lx_var General \ref 08686 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx kahfe:nwe:wehtah \lx_cita kahfe:nwe:wehtah \lx_var General \ref 03839 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; we:weh \glosa cafetal.viejo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig terrenos donde las plantas de café ya son viejas y ya no producen mucha semilla \sig_var General \fr_n Notalpan kahfe:we:wehtah, nikte:xi:mati wa:n nikto:kati sepa seki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi terreno de café es de plantas viejas, las voy a tumbar y voy a sembrar otras (plantas nuevas). \fr_son 03839-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:weh \raiz -tah \dt 17/Jan/2022 \lx kahfe:nxa:xti \lx_alt kahbe:nxa:xti \lx_cita kahfe:nxa:xti \lx_var General \ref 00457 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; xa:xti \glosa asiento.de.café \catgr Sust \infl N1 \sig asiento de café \osten los residuos que bajan en la olla o taza al dejar café molido en agua hervida \sig_var General \fr_n Ne:paka xikmimilo i:n kahbe:xa:xti wa:n xikpahpa:ka ya n' xi:kal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tira hacía allá este residuo de café y ya lava la jícara. \fr_son 00457-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:x \ncomp En San Miguel Tzinacapan se emplea con y en Tacuapan con . \dt 03/Feb/2021 \lx kahfe:nxiwit \lx_cita kahfe:nxiwit \lx_var General \ref 06744 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; xiwit \glosa hoja.de.café \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoja de la planta de café \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ke komohkó:n se mopahwih mah se: kimolo:nti ma:kwi:l kahfe:nxiwit wa:n mah se: tai. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que si uno se envenena, que hierva cinco hojas de café y que se lo tome como té. \fr_son 06744-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz xiw \nota Checar uso medicinal de la hoja de café. \dt 28/May/2020 \lx kahfe:nyowa \lx_cita kahfe:nyowa \ref 05090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa quedarse.cargado.de.café \catgr V1 \infl Clase 4 \sig quedarse cargado de café \osten una olla preparada de café, una taza de café instantáneo \sig_var General \fr_n We:lik tikchihchi:w mokahfe:n. Kwaltsi:n kahfe:nyowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu café lo preparaste muy sabroso, está muy bien de café. \fr_son 05090-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 03/Feb/2022 \lx kahfe:wa:k \lx_cita kahfe:wa:k \lx_var General \ref 06278 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; wa:ki \glosa fruto.seco.café \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig frutos secos de café (esto es, el café cerezo secado en el sol; ya no se despulpa sino que se puede moler para convertirlo en café oro o se puede tostar para café normal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kahfe:wa:k niknamaki:lti:ti nokni:w, yehwa:n ka:n teh kipiah kahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este café seco se lo voy a vender a mi hermana, ellos no tienen nada de café. \fr_son 06278-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kapolwa:k \raiz wa:ki \ency Grabación \nota Grabar y determinar todo el procesamiento de hacer café. \dt 02/Sep/2020 \lx kahfe:wia \lx_cita kikahfe:wia \lx_var General \ref 04748 (duda) CSC conoce esta palabra con ta para el significado de mezclar aguradiente con café como para rebajarlo y al tomarlo no se siente tan fuerte o quizá porque tiene un sabor más rico \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el café \glosa echarle.café.molido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig echar o agregar café molido a \osten el agua que se va preparar \sig_var General \fr_n Niktikoketsati kahfe:n. Niketsati n' a:t wa:n niktsope:li:s a, sayoh tikahfe:wi:s \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy parar el (la olla con agua para) café. Voy a parar el agua y lo voy a endulzar, solamente le agregas el café molido. \fr_son 04748-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 24/Jan/2022 \lx kahfe:xa:x \lx_cita kahfe:xa:x \lx_var General \ref 03570 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el café; xa:xti \glosa asiento.de.café \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig asiento de café \osten que se concentra en la base de la olla una vez que se enfría el café \sig_var General \fr_n ¡Xiketsa n' kahfe:n! ¡Pero achto xiktoya:wa n' kahfe:xa:x wa:n kwaltsi:n xikpahpa:ka n' ko:mit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Prepara el café! ¡Pero antes riega el asiento de café (que tiene la olla en su fondo) y lávala bien por adentro. \fr_son 03570-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:x \dt 17/Jan/2022 \lx kahfe:xo:chit \lx_cita kahfe:xo:chit \lx_var General \ref 01151 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.de.café \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig flor de café \sig_var General \fr_n \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e \fr_son 01151-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Tasohka:matik de kwowmeh que onkak i:xkich, e..., nochi yo:n ihwa:k poso:ni kahfe:xo:chit, xokoxo:chit, kipipi:nah nochi ne:n nektsitsi:n, miak kwowmeh onkakeh seki tikwih para kalkowit, seki tikwih para yehwa ya ne: kwal..., kalkowit tikwih iwki mimiltik sayoh tike:wayohki:xtiah wa:n tike:wayohki:xtiah para mah a:mo okwilowa, ompa ne:wi:n kwowtah seki kwowit mono:tsa, mm, ke:ní:w mono:tsa i:n kwowit semi, semi kwaltia para kalkowit, we:noh pos ampó:n onkak seki ne: kemeh pomarro:sahkowit, pomarrosa yo:n ta:ki mahyá, ita:kilo pos ka:n semi monamaka pero telkwali kowit para kowtati:l teltekoloh. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Gracias a los arboles que hay muchos…, en ese tiempo florece el café, la flor de naranja, lo chupan todas las abejas, hay muchos tipos de arboles que usamos para la construcción de casas, otros los ocupamos para…, los ocupamos así cilíndricos nada más le quitamos la corteza, le quitamos la corteza para que no se apolille, allá por el monte hay unos árboles que se llama, si, como se llama este árbol muy, sirve mucho para la construcción de casas, bueno pues por ahí hay muchos como el llamado pomarrosa (Syzygium jambos (L.) Alston) , la pomarrosa da unos frutos como, sus frutos no se venden mcho pero es muy buena madera para la leña pues produce buenas brazas. \fr_son 01151-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-24-q | 784.03, 840.709 \raiz xo:chi \dt 01/Jun/2021 \lx kahkaya:wilia \lx_cita kitakahkaya:wilia \lx_var General \ref 04761 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa decir.falsedades.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitakahkaya:wilia) decir falsedades perjudicales en contra de; acusar falsalmente a \osten alguien, p. ej., diciendo que viste a un hombre en compañía de una mujer cuando no es cierto \sig_var General \fr_n Mosiwa:pil nochipa kitakahkaya:wilia nokni:w ke tatewia ne: kalnemachti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija siempre dice cosas falsas de mi hermana, diciendo que ella pelea en la escuela. \fr_son 04761-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaya: \nmorf El aplicativo ditransitivo kahkaya:wilia se utiliza siempre con el objeto secundario no referencial ta-. \dt 24/Jan/2022 \lx kahtih \lx_alt kahtih \lx_cita tahkahtih \lx_var General \ref 02853 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buenos.días \catgr Saludo \deriv \sig saludo utilizado por las mujeres para decir 'buenos días' \osten desde aproximadamente las 7 a.m. hasta aproximadamente las 11 a.m. \sig_var 1-Xalti \fr_n A--Kahtih. B--Ne:ki:n ¿Ton' tikchi:wa? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A--Buenos dias. - Buenos. ¿Qué haces? \fr_son 02853-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Saludo \raiz tahkah \nsem El saludo tahkahtih y kahtih es usado por las mujeres, generalmente el primero se usa para saludar entre las siete y once de la mañana. Sólo las mujeres usan esta expresión (los hombres pueden usar tih o kih, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden ne:ki:n y si son hombres neki:ltiá:n o simplemente tiá:n. \dt 03/Jun/2021 \lx kahtso:t \lx_cita kahtso:t \lx_var General \ref 01734 (duda) para CSC el segundo significado sería con reduplicación de la primera sílaba por ser algo silvestre \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tjícama \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig nombre genérico para dos especies de la familia Leguminosae, una es silvestre no comestible y otra cultivada y comestible \sig_var 1-Tzina \sig planta cultivada de la familia Leguminosae, sus tubérculos se comercializan en día de muertos \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kito:ka kahtso:t, kinamaka ihwa:k chika:waya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá siembra jícama, lo vende cuando madura. \fr_son 01734-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig planta de la familia Leguminosae, es silvestre y se da en las orillas de los caminos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kahtso:t tein mochi:wa sah, a:mo se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La jícama que es silvestre no se come. \fr_son 01734-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-raíz \sem Planta (no colectada) \raiz kahtso: \dt 18/Apr/2021 \lx ka:kahfe:n \lx_alt ka:kahbe:n \lx_cita ka:kahbe:n \lx_var Tzina \ref 00755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.arbusto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de arbusto conocido en San Miguel Tzinacapan, todavía no identificado. Se usa para leña y para la construcción de casas. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n ka:kahfe:n onkak kowtah wa:n kwali se: kikwi kalkowit, wehka:wa, a:mo niman okwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ka:kahfe:n hay en el bosque y se puede usar para madera de casa, dura mucho tiempo, no se apolilla luego. \fr_son 00755-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Leña \sem Planta (no colectada) \nmorf En Tacuapan lo dirían como ka:kahbe:n mientras que por San Miguel Tzinacapan es más común ka:kahfe:n. Sin embargo este arbusto no se conoce en Tacuapan. \nota Checa identificación de ka:kahfen \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ka:kala \lx_cita ka:kala \lx_var Tacua \ref 00517 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedazo.tortilla.tostada \catgr Sust \infl N1 \sig pedazo de tortilla tostada \osten \sig_var Tacua \fr_n A:mo xiktamo:ta n' tixti tein koto:ni motaxkal, kachi kwali xikchihchi:wa ka:kala. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No tires la masa que se rompe al poner tu tortilla, mejor ahí dejalo para que se tueste y se haga un pedazo de tostado. \fr_son 08724-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:tewa \raiz kala: \nsem Ka:kala refiere a un pedazo de tortilla que se rompe a extenderla sobre el comal. Entonces se dejan los pedazos a cocerse y después de voltearse tostarse al dejar los pedazos mucho tiempo hasta que ya se hacen crujiente. \dt 08/Feb/2021 \lx kakalachilia \lx_cita ne:chtakakalachilia \lx_var General \ref 00836 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : takakalachilia) tocarle la puerta a \osten alguien la puerta de su casa \sig_var Tzina \fr_n Ekin etoya Juan. Eski mokaltsakwak, ¡Xiktakakalachili! Xa: mitsna:nkili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un rato estaba Juan. Quizá se encerró, ¡Tócale la puerta! Quizá te conteste. \fr_son 00836-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kala:nilia \raiz kala: \nmorf El verbo kakalachilia, aplicativo de kakalatsa, siempre se utiliza con el prefijo no referencial ta-. Nota que no se usa la forma ?kakalachia. \nota Checar otra vez si se usa en Xaltipan. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kakalachtia \lx_cita kakalachtia \lx_var General \ref 07708 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enflaquecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig enflaquecer; adelgazar hasta quedar flaco \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n semi titakwa wa:n pe:wa ya tikakalachtia, ka:sá: ika eski timomowtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no comes mucho y ya empiezar a enflaquecer, quizá por alguna parte te asustastes. \fr_son 07708-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref ko:kolotia \semx_tipo Comparar \semxref pitsa:waya \raiz kalach \dt 19/Sep/2020 \lx kakalachtik \lx_cita kakalachtik \lx_var General \ref 02759 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flaco \catgr Adj \deriv \sig flaco \osten personas o animales \sig_var General \fr_n Mopili kakalachtik yeh ika kwali tsikwini. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo es flaco por eso puede correr. \fr_son 02759-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ko:kolotik \raiz kala \nsem La palabra kakalachtik se utiliza más en referencia a personas y ko:kolotik \dt 31/May/2021 \lx kakalatsa \lx_cita kikakalatsa \lx_var General \ref 02839 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sonar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer emitir un sonido como de traqueteo o gopeteo (un traste, una tabla floja al agitarla) \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikakalatsa yo:n tepos. Tikihxiti:s nopili wa:n yekin ok nikochte:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No hagas un traqueteo con ese fierro! Vas a despertar a mi bebé y no tiene mucho que lo hice dormir. \fr_son 02839-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsitsilitsa \raiz kala: \dt 17/Jul/2021 \lx ka:ka:lo:sipo \lx_cita ka:ka:lo:sipo \lx_var General \ref 03789 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Sphingidae.Pseudosphinx.tetrio \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pseudosphinx tetrio (Linnaeus, 1771), de la familia Sphingidae, oruga de color negro y amarrillo que se encuentra en las hojas de Plumeria rubra, árbol de la familia Apocynaceae \sig_var General \fr_n Yo:n ka:ka:lo:sipomeh semi wehwe:in wa:n te:mowtiah porin pihpitsotikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las orugas ka:ka:losipomeh son muy grandes y asustan porque son feos. \fr_son 03789-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \semx_tipo Comparar \semxref sipo \raiz ka:ka:lo: \raiz sipo \dt 17/Jan/2022 \lx ka:ka:lo:tet \lx_cita ka:ka:lo:tet \lx_var General \ref 06149 (duda) agregar que este nombre también recibe el fruto del ka:ka:lo:t \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo de piedra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra (de color negro) \sig_var Tzina \fr_n Wa:n nochi itech temeh, yo:n ka:ka:lo:tet sioh pachowa, moye:kchi:wa yo:n xiwit moch... n' teahwach, yehwa nimitsilia ne: kikwitih wa:n ki..., ka:mpa intapech ne: yo:n ompa kimoya:wah, ke:meh i:n tehwa:n tiwehwei:n pos miaktsi:n moneki mah se: kisowa, ke:mah. Ompa, ompa mote:kayah ne:n, yehwa itech se: kochi a. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y en todas las piedras, el ka:ka:lo:tet se cubre, ahí se reproduce esa hierba, el teahwach, es lo que yo te digo, que lo van a traer y lo extienden ahí en la cama, así como nosotros, que ya estamos grandes pues se requiere mucho para extenderlo, sí. Ahí, ahí se acuestan, este, uno ya duerme sobre (el ka:ka:lo:tet). \fr_son 06149-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06149-01_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-08-03-j | 152.35, 170.472 \raiz ka:ka:lo \raiz te \dt 08/Feb/2022 \lx ka:ka:lo:tet \lx_cita ka:ka:lo:tet \lx_var General \ref 08385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.piedra.negra.y.dura \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra negra y dura que se extiende por el suelo. No tiene uso. \sig_var General \fr_n A: Yo:n tekorra:l casi nochi kipia yo:n tekorra:l, nikitani neh ompa nochi onkak yehwa yo:n. B: A:, nochi kipia. Wa:n nochi itech temeh, yo:n ka:ka:lo:tet sioh pachowa, moye:kchi:wa yo:n xiwit moch... n' teahwach. Yehwa nimitsilia ne: kikwitih wa:n ki..., ka:mpa intapech ne: yo:n ompa kimoya:wah, ke:meh i:n tehwa:n tiwehwei:n pos miaktsi:n moneki mah se: kisowa, ke:mah. Ompa, ompa mote:kayah ne:n, yehwa itech se: kochi a. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: En el corral de piedra, casi se da esa planta (teahwach, Pilea microphylla (L.) Liebm.) en todo el corral de piedra. B: Ah, hay muchas plantas ahí. Y en todas las piedras como el ka:ka:lo:tet se da el musgo, ahí se da el teahwach. Te platicaba que consiguen muchas hojas para poner en donde duerme el paciente, ahí se esparcen las hojas hasta para nosotros los adultos pero se necesitan muchas hojas para tender. Ahí se acuesta la persona para dormir. \fr_son 08385-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08385-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-j | 148.052, 170.472 \sem Geología \nsem Es posible que el nombre ka:ka:lo:tet, literalmente 'cuervo piedra', se debe a su color negro y por el hecho de que se extiende por el suelo. \raiz ka:ka:lo: \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ka:ka:lo:xo:chikwowsipo \lx_cita ka:ka:lo:xo:chikwowsipo \ref 08503 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa Pseudosphinx.tetrio \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ka:ka:lo:xo:chit \lx_cita ka:ka:lo:xo:chit \ref 01837 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Apocynaceae.Plumeria.rubra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Plumeria rubra L., árbol de la familia Apocynaceae. Hay dos colores de flores: blanca y rosa (aunque algunos dicen que hay otro, café). La corteza de los árboles con flores blancas es medicinal. Algunos usas las flores para hacer guirnaldas. El árbol sirve para delimitar propiedades dado que el palo empotrado echa raices. \sig_var 1-Tzina \fr_n Onkak o:me taman de ka:ka:lo:xo:chit, se: taman n' ixo:chio ista:k wa:n se: n' ixo:chio rosa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ka:ka:lo:xo:chit hay dos clases, uno tiene sus flores blancas y otro tiene sus flores rosas. \fr_son 01837-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ista:k ka:ka:lo:xo:chit | Plumeria rubra L. de flores de color blanco. Su corteza es medicinal. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ista:k ka:ka:lo:xo:chit kwali se: kikwi pahti. Kihtowah se: kikwi ie:wayo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Plumeria rubra de flores blanca se emplea para medicina. Dicen que se usa su corteza. \fr_son 01837-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:ka:lo:xo:chit chi:chi:ltik | Plumeria rubra L. de flores de color rosa, también llamado chi:chi:lka:kalo:xo:chit. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ka:ka:lo:xo:chit tein chi:chi:ltik kwaltsi:n ahwiya:k ihwa:k poso:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Plumeria rubra de flores rosas huele muy bien cuando florea. \fr_son 01837-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Cerca \sem Planta \raiz ka:ka:lo \raiz xo:chi \nsem Botánicamente esta planta es una sola especie pero en el SNP nahuat se distinguen diferentes tipo de ka:ka:lo:xo:chit, dependiendo del color de las flores. \dt 18/Apr/2021 \lx kakaltia \lx_cita kakaltia \lx_var General \ref 01727 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entiesarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig entiesarse; endurecerse \osten tortilla recalentada, ropa secada en el sol, correa de huarache \sig_var General \fr_n ¡Kwaltsi:n xiktoto:ni n' taxkal, mah a:mo kakaltia! Takwa:ti mo:pá:n wa:n kikokowa itan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Calienta bien las tortillas para que no se entiesen. Va a comer tu papá y le duelen los dientes. \fr_son 01727-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tewaktia \raiz kakal \nsem Se utiliza el verbo kakaltia principalmente para pan y tortillas, objetos que deben ser blandos pero que pueden quedarse tiesos o duros con el tiempo a al enfriarse. \dt 18/Apr/2021 \lx kakaltik \lx_cita kakaltik \lx_var General \ref 02723 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tieso \catgr Adj \deriv \sig tieso (tortilla recalentada, cartón, papel grueso y hasta algunas telas que se resiste a doblar) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikwa yo:n taxkal! kakaltik wa:n ika timotankoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No comas esa tortilla!, está tiesa y con ella te vas a lastimar los dientes. \fr_son 02723-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kakaltik \raiz kakal \nsem Para pan duro o tieso se dice takwa:wak. \nota Hay que comparar todo, kakal, tewaktia, te:tewa, etc. \dt 25/May/2021 \lx kakapatsa \lx_cita takakapatsa \lx_var General \ref 00589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.zapatezadas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- : takakapatsa) dar zapateadas \osten al bailar o simplemente por gusto \sig_var General \fr_n Ne: ta:tahtsi:n ke:man mihto:tia chika:wak takakapatsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando ese señor se pone a bailar zapatea fuertemente. \fr_son 00589-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pankakapatsa) dar palmadas en la espalda de \osten a alguien, p. ej., para saludar, felicitar \sig_var General \fr_n Ne: koyo:meh ke:man mosenahsih nochipa motahpalowah wa:n mopankakapatsah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se encuentran los mestizos siempre se saludan y se dan palmadas en la espalda. \fr_son 00589-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:pa: \nota Revisar si kakapatsa y kapa:nia es lo mismo \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx kakapaxtik \lx_cita kakapaxtik \lx_var General \ref 05662 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flaco \catgr Adj \deriv \sig demacrado \osten flaco pero por efecto de una condición de salud \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat neli toma:wak katka pero de kikwik yo:n kokolis tein a:man telnentok kakapaxtiak a. \fr_au CSC366 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre estaba gordo pero de que le dio esa enfermedad muy común (diabetes) ya quedó demacrado. \fr_son 05662-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kakalachtik \raiz kapa: \dt 12/Apr/2022 \lx kakasakani \lx_cita kakasakani \lx_alt kakasakani kowit \lx_var General \ref 07120 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Celastraceae.Perrottetia.ovata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Perrottetia ovata Hemsl.,; planta de la familia Celastraceae. Se usa para leña. Se caracteriza porque madera es de color amarillento y sus hojas son muy parecidas al i:li:t \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kakasakani kwaltsi:n kostik n' ikowyo, miak tokni:wa:n kiwelitah porin tata xoxowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de kakasakani está bien amarilla, a mucha gente les gusta porque se quema verde (no requiere secarse). \fr_son 07120-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz kasa:(?) \nota Eleuterio Gorostiza opina que la planta colectada no es kakasakani, puesto que no tiene las hojas dentadas y el tallo café. Kakasakani es un árbol que se parece mucho al i:li:t. \dt 04/Sep/2020 \lx kakate \lx_alt kakatekowit \lx_cita kakate \lx_var General \ref 02034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Anacardiaceae.Tapirira.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tapirira mexicana Marchand, planta de la familia Anacardiaceae llamado en español 'bienvenido'.. Su madera es muy dura y sirve para leña y para casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kakate semi takwa:wak komo se: kikwi kalikxit semi wehka:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El bienvenido es muy duro, si se usa para horcón de casa dura mucho. \fr_son 02034-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Comida-pájaros \sem Construcción \sem Leña \sem Planta \raiz kakate \dt 29/Apr/2021 \lx kakatsaka \lx_cita kakatsaka \ref 08126 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa crujir \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kakawaichkwa \lx_cita kakawaichkwa \lx_var General \ref 07624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.cacahuate \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig cosechar cacahuate (con pico o al arrancar las plantas con las manos, sacando el fruto de la tierra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tikakawaichkwakeh wa:n ye:wa kwalka:n tikpa:kkeh. Mo:sta kitewa:tsaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer cosechamos cacahuate y hoy por la mañana lo lavamos. Mañana lo van a tostar. \fr_son 07624-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kakawa \raiz ichkwa \dt 14/Sep/2020 \lx kakawaka \lx_cita kakawaka \lx_var General \ref 07367 (duda) para el primer ejemplo, usar una frase del coprus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brillar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig destellar (lentejuelas, luces intermitentes de adorno); brillar (metal pulido, lámina) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tepos ke:man yankwik kakawaka. I:n ne:stok soltik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este fierro cuando es nuevo brilla. Este se ve que ya está viejo (por haber perdido su lustre). \fr_son 07367-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takakawaka) estar resplandeciente (un lugar adornado con luces, sean o no intermitentes) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: Jonotla etok se: tepe:t wa:n itech diciembre kita:liliah miak focos, kwaltsi:n takakawaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en Jonotla hay un cerro y en diciembre le ponen muchos focos, resplandece bonito. \fr_son 07367-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mimilika \raiz kawa: \ncomp Según Hermelindo Salazar (Tzinacapan) él no usa esta palabra sino mimilika. \dt 07/Apr/2022 \lx kakawanamaka \lx_cita kakawanamaka \lx_var General \ref 03656 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.cacahuate \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender cacahuate \sig_var General \fr_n Chiko:mea:man ilwit. Ka:n nike:mantis niá:s nikakawanamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dentro de ocho dias es la fiesta. No voy a tener tiempo (para hacer lo que me pediste), voy a ir a vender cacahuate. \fr_son 03656-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kakawa \raiz namaka \dt 17/Jan/2022 \lx kakawat \lx_cita kakawat \lx_var General \ref 04316 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cacahuate \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig cacahuate \osten tanto lo comestible como la planta \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat xikowili n' kakawat, kwaltsi:n kitewa:tsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cómprale cacahuate a ese señor, lo tuesta bien! \fr_son 04316-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ikakawyo) coraza, caparazón, armazón \osten de caracol, armadillo, tortuga \sig_var General \fr_n Yo:n a:yo:tochin ikakawyo takwa:wak. Yeh ika mopale:wia. Iksá: kitsontekih wa:n ka:n miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El caparazón del armadillo es muy dura. Con él se protege. A veces lo intentan matar con machete y no se muere. \fr_son 04316-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión intrínseca : ikakawayo) bisabuelo o bisabuela \sig_var Tacua \fr_n Nokakawayo kimpiak o:me iokichpi:pìlwa:n wa:n se: yehwa ya neh nowe:ita:t. \fr_au CSC \fr_var Tacua \fr_e Mi bisabuelo tuvo dos hijos y uno de ellos es mi abuelo. \fr_son 04316-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kawa \nmorf Cuando se posesiona intrínsecamente el sustantivo kakawat se realiza como ikakawyo, perdiendo la /a/ final de la raíz. Pero se mantiene la /a/ con la posesión enajenable: nokakawaw. \dt 18/Jan/2022 \lx kakawatewa:chia \lx_cita ne:chkakawatewa:chia \lx_var General \ref 01902 (duda) es más común decir niktewa:tsa kakawat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tostarle.cacahuate.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tostar cacahuate (dentro de un aparato como tambo) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kineki xikakawatewa:chi mo:sta wa:n wi:pta. Yeh yowi kikalpano:ti ikni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano quiere que le tuestes cacahuate mañana y pasado mañana para él. Él va a visitar a su hermano. \fr_son 01902-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kakawa \raiz te \raiz wa:ki \dt 19/Apr/2021 \lx kakawatewa:tsa \lx_cita kakawatewa:tsa \lx_var General \ref 02568 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tostar.cacahuate \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tostar cacahuate (dentro de un aparato como tambo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Oksé: semana nikakawatewa:tsati, niá:s nitanamakati:w Sanmigue:lilwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La próxima semana voy a tostar cacahuate, voy a ir a vender a la fiesta de San Miguel. \fr_son 02568-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kakawa \raiz te \raiz wa:ki \nsem El cacahuate se tuesta en un aparato diseñado especialmente para este fin. Es como un tambo que se acuesta horizontalmente sostenido por dos palos que se colocan a los lados de un fogón. Al tambo le van dando vueltas para que se tueste igualmente por todos lados. \ency Grabación \dt 21/May/2021 \lx kakawato:ka \lx_cita kakawato:ka \lx_var General \ref 03558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.cacahuate \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sembrar cacahuate \sig_var General \fr_n No:pá:n kakawato:kaya ke:man nikpiaya mahtak xiwit. Ekintsi:n ka:n kineki ok kito:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá sembraba cacahuate cuando yo tenía diez años. Ahora ya no lo quiere sembrar. \fr_son 03558-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kakawa \raiz to:ka \dt 17/Jan/2022 \lx kakawtik \lx_cita kakawtik \lx_var General \ref 03138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligero.por.hueco \catgr Adj \deriv \sig ligero por estar hueco; cascarudo \osten ciertas calabazas al empezar a echarse a perder secándose \sig_var General \fr_n I:n ayoh kakawtik a. Ka:n kwali ok. Xiktamo:tati mi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta calabaza ya se siente ligera por estar hueca. Ya no sirve. Ve a tirarla en la milpa. \fr_son 03138-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kakawa \nota Preguntar a EG significado. \dt 26/Jun/2021 \lx kaki \lx_cita kikaki \lx_var General \ref 00874 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escuchar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig escuchar, oir \osten algún sonido \sig_var General \fr_n I:n ka:mpa tinemih se: kikaki ke:ní:w mopantalowa n' a:tawa:t. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Aquí donde vivimos se escucha como corre el río hacia abajo. \fr_son 00874-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig obedecer; escuchar los consejos de; hacerle caso \osten es muy común takaki en general \sig_var General \fr_n Mopili ka:n takaki, ye:wa ya nikilwih mah ka:n te:tehkoto kowma:pan, pawetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo es muy desobediente, tiene rato que le dije que no se esté subiendo al árbol porque puede caerse. \fr_son 00874-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokaki) escucharse \osten p. ej., una estaciòn de radio \sig_var General \fr_n Nika:n kwaltsi:n mokaki n' teposwehkatanohno:tsalo:ni tein yetok ne: Cuetzalan. Mo:stah kwalka:n nikaki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui se se escucha bien la estación de radio que está en Cuetzalan. La escucho todas las mañanas. \fr_son 00874-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaki \ngram Objeto de 3 pl: Nota No:má:n kinna:lkaki nopi:pilwa:n ke:man a:mo nietok, komamo moyektewiah contra No:má:n kina:lkaki nopi:pilwa:n ke:man a:mo nietok, komamo moyektewiah. Alde lo dice con doble /nn/ mientras que otros con kini No:má:n kinina:lkaki nopi:pilwa:n ke:man a:mo nietok, komamo moyektewiah. Parece que es mas comun kinina:lkaki. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kakilia \lx_cita ne:chkakilia \lx_var General \ref 04332 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.caso.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig escucharle, escuchar lo dicho por (alguien) \osten p. ej., planes de hacer algo, un chisme, información en general \sig_var General \fr_n Kihtowa ne: ta:kat ke mo:sta no: ya:ti tate:mo:ti ka:mpa ika neh niahka a:man. Ne:chkakilih ke onkakeh n´xilimeh yehika no: ya:sneki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dice ese hombre que mañana también va ira pescar en el mismo rumbo donde yo había ido hoy. Escuchó de mi que abundan los camarones y por eso va también quiere ir. \fr_son 04332-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaki \dt 18/Jan/2022 \lx kaki:ltia \lx_cita ne:chkaki:ltia \lx_var General \ref 01095 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.saber \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar (a alguien) saber (algo); adelantarle (a alguien, información sobre algo, para poder hacer algo sin que otro se de cuenta) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tiow Cuetzalan a:mo xikaki:lti nopili. Kinekis ya:s mowa:n wa:n mokokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a Cuetzalan no lo hagas saber a mi hijo. Va a querer ir contigo y está enfermo. \fr_son 01095-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kakisti:ltia \raiz kaki \dt 08/Mar/2021 \lx kakisti \lx_cita kakisti \lx_var General \ref 01593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escucharse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig escucharse; sonar; emitir sonidos o ruidos; ser audible (p. ej., un equipo de audio, una madera, una piedra, persona al caminar) \sig_var 1-Xalti \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kchika:wak kakisti ne: tepos tein kikowak nokni:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Suena muy fuerte el aparato que compró mi hermano. \fr_son 01593-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takakisti) haber o escucharse ruidos o sonidos (en un lugar determinado) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man talwiti ne: ana:l, kwalka:n sah pe:wak takakisti. \fr_var Xaltn \fr_e Al otro lado (del pueblo donde está el que habla) hoy es la fiesta, desde muy temprano empezó a haber ruido (p. ej., de los cohetes, el tambor). \fr_son 01593-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaki \nsem Se utiliza el verbo kaki en el reflexivo para indicar un sonido de un ser vivo emitido por su boca, generalmente se utiliza con otro verbo, sustantivo o adjetivo que indica el tipo de sonido que se hace escuchar. El verbo kakisti refiere a un sonido emitido por un objeto o por un ser vivo pero no por la boca (p. ej., el sonido que se produce al caminar). \dt 15/Apr/2021 \lx kakisti:ltia \lx_cita ne:chkakisti:ltia \lx_var General \ref 06897 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adelantar.información \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig adelantarle (a alguien, información sobre algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kineki kinamakas icha:n, ya:lwa ne:chkakisti:ltih, kihtowa ta:ka:n tikwiskeh mah tiknawati:ka:n niman wa:n a:mo kanah te:ilwi:s ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano quiere vender su casa ayer me comentó (adelantándome la información), dice que si queremos comprarsela que le avisemos pronto para que no la ofresca otro lado. \fr_son 06897-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kaki:ltia \raiz kaki \dt 14/Feb/2022 \lx kaktani \lx_cita ka:n kikaktani \lx_var General \ref 05897 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa interesarle.escuchar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \sig [col] ka:n kaktani no interesarle escuchar \osten algo como una canción, discurso o idea que no le agrada a uno escuchar \sig_var General \fr_n Mopili ka:n kikaktani ya:s a:taw, kitatsiwilia ohtokas porin teltakawa:ni. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e A tu hijo no quiere saber nada acerca de ir al rio. Le da flojera caminar porque hace mucho calor. \fr_son 05897-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref itstani \raiz kaki \raiz -tani \nsem Se usa kaktani siempre en el negativo. \dt 12/May/2020 \lx kalahchi:wa \lx_cita mokalahchi:wa \lx_var General \ref 03661 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mudarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokalahchi:wa) mudar; mudarse de casa \osten permanente \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kal \raiz ah ? \raiz chi:wa \dt 12/Jan/2022 \lx kalaki \lx_cita kalaki \lx_var General \ref 07773 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig entrar (una persona a una casa o edificio) \sig_var 1-Tzina \fr_n A.-¡Xikalaki titaite:was kahfé:n! B.- Tasohkamatik, nimose:wi:ti i:n kalte:noh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A.- ¡Entra, dejas tomado café antes de que te vayas! B.- Gracias, aquí afuera voy a descansar. \fr_son 07773-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con na:l- : na:lkalaki) tomar un camino o ruta para entrar \osten a una casa, vivienda, pueblo, bosque \sig_var General \fr_n Komohkó:n tikte:mo:ti nokni:w niman timatis ka:mpa nemi. ¡Xina:lkalaki ka:mpa ihkatok se: tsontsapot! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a buscar a mi hermano luego vas a reconocer donde vive. ¡Tomas el camino para entrar por donde hay un árbol de zapote cabello (Licania platypus (Hemsl.) Fritsch.)! \fr_son 07773-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pankalaki) entrar en un camino o brecha al desviarse hacia un punto bajo \osten para llegar a un destino, que generalmente es por medio de un atajo \sig_var General \fr_n Komohkó:n tiow Tixa:pan, xipankalaki i:n Ta:lte:mpan, ompa niman tiahisis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso vas a Tixapan (una aldea), puedes entrar por Talte:mpan (un barrio de San Miguel Tzinacapan; esto es, se sale de Ta:lte:mpan para agarrar el camino directo a Tixa:pan) y llegas derecho (a Tixa:pan) allá. \fr_son 07773-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kalaki \dt 23/Mar/2021 \lx kalakia \lx_cita kikalakia \lx_var General \ref 00754 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mete \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; +pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter \osten objetos en un cajón, dentro de una casa, abajo de una piedra \sig_var General \fr_n ¡I:n tilmah xikalaki itech se: koxta:l, mokni:w ia:xka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mete esta ropa en un costal, es de tu hermano. \fr_son 00754-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig meter \osten dinero en una cuenta bancaria \sig_var General \fr_n Ke:man tikpias motomi:n xikalaki Tosepantomi:n, ompa a:mo tikpolo:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando tengas tu dinero ahorra en la Tosepantomin, ahí no lo vas a perder. \fr_son 00754-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kalaki \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kalakia:mpa \lx_cita ikalakia:mpa \lx_var \ref 08712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Equivalente \semxref kalakiá:n \raiz \dt 04/Jan/2021 \lx kalakia:n \lx_cita ikalakia:n \ref 00171 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa entrada \catgr Sust-loc \infl Oblig pos \sig a principios de \osten mes o año \sig_var General \fr_n Niow nitekititi parahko wa:n ikalakiá:n ne: oksé: xiwit nikpe:walti:s a nocha:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a trabajar en la ciudad y a principios del otro año ya voy a empezar (a construir) mi casa. \fr_son 00171-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ikalakiá:n to:nal | oeste, poniente \sig_var General \fr_n Nocha:n onkeptok ka:mpa ika ikalkiá:n to:nal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi casa tiene la vista hacia el oeste. \fr_son 00171-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kalakia:mpa \raiz kalaki \raiz -ya:n \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx kalakilia \lx_cita kikalakilia \lx_var General \ref 01145 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meterle en \osten un orificio \sig_var General \fr_n Neh nikahkokwiti i:n kowit wa:n teh xikalakili se: kowit para kwali niktsaya:nas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Yo voy a levantar este trozo de madera y tu le metas un trozo abajo para que yo lo pueda aserrar. \fr_son 01145-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Pos tehwa:n nejó:n de que yo:n ('talia) oso kowit wa:n tikitah kohkoyo..., panxi:nia yo:n tamomox, pos ke:masá: tikxihxi:mayah se: kowtsí:n wa:n tikalakilia:yah ka:mpa n' tekoch, de ka:mpa ne: ki..., Tikitayah ke:masá: pos ompa mikia okwilin. Ompa mikia nejó:n porque tikta:lilia:yah se: kowtsi:n, ke:meskia tiktili:ntilia:yah, a:mo wel ki:saya ok, ke:meskia miki. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pues nosotros de que ponemos eso o madera y vemos que esta agujerado…, se esparce el polvo de madera, pues a veces labrábamos un palito haciéndolo cilíndrico y se lo metíamos en el hoyo, de donde…, a veces veíamos que ya ahí se muere el animal. Ahí ya se moría porque le poníamos un palito, como que se lo apretábamos, ya no podía salir, y así se muere. \fr_son 01145-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-22-l | 267.143, 310.87 \sig (con na:l- : na:lkalakilia | meterle de un lado a otro \sig_var General \fr_n Nikwa:lma:ma:ya neh desde s..., desde ne: Ka:la:tetsapotah (quizá hubiera dicho Ka:la:tsapotah) hasta nika:n no..., nocha:n nikehkoltia:ya neh. Wa:n telkwaltsi:n xo:ta, para te:tixili:skeh yo:n a:mo moneki miak, ika o:me, o:me, e:yi kowtsí:n kina:lkalakiliah n' koma:ltsí:n ne:nke:n taxo:ta. Mmm. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Yo lo traía cargando desde…, desde allá en Ka:la:tsapotah hasta acá…, lo hacía llegar hasta mi casa. Y prende bien bonito, para que le ppongan a uno las tortillas no se necesita mucho, con dos, con unos cuantos que le meten al comal se prende rápido. Si. \fr_son 01145-03_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-f | 206.335, 226.505 \fr_n A:mo nikelna:miki ke:ní:w mono:tsa pero no: kipia n' ito:ka:y, tein ka:mpa kikalakiah n' timón, a:mo n'mati ox no: tiki:itani n' teh, tehwa:tsi:n, cuando yo:n kikoyo:niah ata n' timón. Wa:n ompa kipankalakiliah ne:n, yehwa ne:n yo:n kowtsí:n ahkokechiliah n' kowit, ka:mpa yo:n tein a:..., tein kowit tein chihkoltik, tein yehwa tein kiliah arado, kikoyo:niah wa:n ompa kah..., kahkokalakiliah ya yo:n, yo:n kowtsí:n, para n' ompa kitaksaltiah ya ne:n kiliah timón. Wa:n ka:mpa n' arado ike:span ka:mpa i..., ka:mpa mets..., ka:mpa chihkoltik pe:wa, kikoyo:niah wa:n ompa kina:lkalakiliah ne ompa ya yehwa ya yo:n timón, wa:n ompa ya motili:ntia. Neh nikitaya ke:ní:w n' kichi:wayah. Pero neli ke:meh nimitsilia neh a:mo nochi nikmati kehke:ní:w mono:tsa yo:n ma:na:mikmeh. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e No me acuerdo como se llama pero tengo su nombre, donde meten el timón, no sé si tu lo has visto, usted, cuando agujeran el timón. Y ya ahí le meten este, el palito se lo ponen hacía arriba, donde este…, en la madera chueca, la que le llaman arado, lo agujeran y ahí…, y ya ahí le meten hacía arriba ese, esa madera para que ya ahí se asienta lo que le llaman timón. Y en la superficie del arado…, donde…, donde empieza lo chueco, lo agujeran y ya ahí le meten el timón, y ya ahí se aprieta. Yo veía como lo hacían. Pero de verás como te digo, yo no me sé todos los nombres de esas herramientas de trabajo. \fr_son 01145-04_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2011-07-25-n | 739.882, 780.557 \raiz kalaki \nsem El aplicativo kalakilia se emplea solamente para la acción de meter algo (el objeto gramatical secundario) dentro de un orificio en un objeto (el destino). No se emplea, o se emplea muy raramente, para un benefactivo (p. ej., meter [leña] dentro de una casa para [alguien]). \dt 01/Jun/2021 \lx kalakka:wia \lx_cita kikalakka:wia \lx_var General \ref 07485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabar.con \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acabar (generalmente frutos o aves domésticas) subrepticiamente al irse solamente a un lugar donde hay \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n miakeh ok nopiowa:n, to:nto:naltika ya pe:wak kinkalakka:wia n' kwe:kti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no tengo muchos pollos, desde hace unos días un zorro empezó a comérselos (a escondidas). \fr_son 07485-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kalaki \nota Checar significado de kalakka:wia. \dt 11/Apr/2022 \lx kalampa \lx_cita kalampa \lx_var General \ref 07866 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.afuera.de.la.casa \catgr Adv-lugar \deriv \sig por afuera de la casa o, por extensión, cualquier edificio (en cualquier espacio, sea enfrente, atrás o a un lado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo yowak a tiehko kalampa tikochis. Nimitstatsakwili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso llegas de noche te vas a dormir afuera de la casa. Te voy a cerrar la puerta (no dejándote entrar). \fr_son 07866-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalte:noh \raiz kal \raiz -tan \raiz -pa \dt 23/Sep/2020 \lx kalampaya:lis \lx_cita kalampaya:lis \lx_var Xalpn \ref 01025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa diarhhea \catgr Sust \infl N1 \sig diarhhea \sig_var General \fr_n Wa:n no: telsenka n' kwali komohkó:n we:itokni:w kikwik yo:n kokolis kalampaya:lis wa:n a:mo ne: wa:n a:mo teh kineki ok wa:n nochi tikchi:wkeh ya n' tein ne: i:pa tikmatih kwali, tein más kwali eski xiktikota:li teja, tejatahko. Xikoto:na n' teja wa:n ne: x'tikota:li, mah kwaltsi:n xo:ta, mokepas ke:meh tekoltsí:n. Ke:mah x'ta:li a itech se:, se: kaxahpa:s kilwia:yah wehkawkayo:meh, ta: a:man hasta ka:n t'piah ok. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Y también es muy bueno si es que una persona grande le da esa enfermedad de salir afuera y no este, y no quiere nada de remedio y ya todo le hicimos de lo que sabemos que es bueno, lo más conveniente es que pongas al fuego un pedazo de teja, el pedazo de una teja. Cortas un pedazo de teja y lo pones en el fuego, que se prenda bonito, se va a convertir como braza. Entonces ya lo pones en un, en una cántaro como le decían los antiguos, pues en la actualidad ya ni lo tenemos. \fr_son 01025-01_corp_Xalpn-CVH329_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 2162.385, 2194.077 \raiz kal \raiz tampa \raiz yowi \dt 28/Apr/2021 \lx kalampaya:lis \lx_cita kalampaya:lis \lx_var General \ref 03822 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa diarrea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig diarrea \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Sinónimo \semxref kalanemilis \raiz kal \raiz -tampa \raiz yowi \nmorf La palabra kalampaya:lis es un neologismo, un calco que se forma de kalampa 'afuera' y ya:lis derivada del verbo yowi 'ir'. Significaría algo como 'ida afuera' o 'acción de ir afuera'. La palabra más común para 'diarrea' es kalanemilis. \dt 13/Jan/2022 \lx kalampiswia \lx_cita kikalampiswia \lx_var General \ref 07712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar.afuera.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig sacar, botar hacia afuera (algo) de (p. ej., desde el interior de una casa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mokni:w iwintitiwa:lah wa:n kikalampiswih ne: ikpal. A:mo xikalaki, mah yeh kikalaki:s ke:man i:xpeta:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu hermano llegó borracho y lo botó aquél banco hacia afuera. No lo metas, que lo meta en cuando esté en juicio. \fr_son 07712-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kala \raiz piswi \dt 20/Sep/2020 \lx kalampiswilia \lx_cita ne:chkalampiswilia \lx_var General \ref 05335 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar.afuera.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle, botarle, aventarle hacia afuera \osten algo de alguien, p. ej., desde el interior de una casa \sig_var General \fr_n A:mo xikalampiswili nopili ia:wil. Cho:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No avientes hacia afuera (sacándolos desde el interior de una casa) los juguetes de mi hijo. Va a llorar. \fr_son 05335-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kala \raiz piswia \dt 11/Apr/2022 \lx kalampi:xowa \lx_cita kikalampi:xowa \lx_var General \ref 04107 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirar.hacia.afuera \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tirar hacia afuera de una casa o edificio \osten desde el interior \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikalampi:xoh seki kilit. Nikonkwika wa:n ka:n nikmanak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tiré unos quelites. Había ido a colectar y no los herví. \fr_son 04107-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz -lan \raiz pi:xV \dt 18/Jan/2022 \lx kalampi:xowilia \lx_cita ne:chkalampi:xowilia \lx_var General \ref 04015 (duda) especificar el tipo de flores en el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirarle.hacia.afuera \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tirarle, aventarle hacia afuera \osten algo de alguien desde el interior de una casa \sig_var General \fr_n Ya:lwa kwala:ntoya no:pá:n wa:n kikalampi:xowilih nokni:w ixo:chiw. Yeh ika nokni:w tayo:koxtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi papá estaba enojado y tomó las flores de mi hermana y las aventó para afuera. Por eso (mi hermana) está triste. \fr_son 04015-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kala \raiz pi:xo \dt 17/Jan/2022 \lx kalan \lx_cita kalan \lx_var General \ref 02920 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afuera.de.la.casa \catgr Adv-lugar \deriv \sig afuera de una casa o edificio \osten sea patio, la calle, la parte o un terreno atrás \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: kalan yetok se: we:i itskwinti, a:it ka:ni wa:lew. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá afuera de la casa hay un perro grande, ¿quién sabe de dónde viene? \fr_son 02920-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz -tan \dt 06/Jun/2021 \lx kalan \lx_cita kalan \lx_var General \ref 06455 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afuera \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig las afueras (de una casa o cualquier edificio) \sig_var General \fr_n A: Pos yeh n' tikwih para tikta:liah tipan ya, wa:n komo a:mo ne: kalan tiki:xmoya:wah wa:n kwaltsi:n wa:ki. B: Ke:mah, para ne: kowtati:l. A: Wa:ki kwaltsi:n. Kwaltsi:n wa:ki después hasta ahahoktia. B: Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues ocupamos eso (un Salicaceae) para poner en el lugar donde se seca la leña con el calor del fogón (el tipan, y si no pues las extendemos afuera y así se seca bien. B: Sí, para leña. A: Se seca bien. Se seca bien, después se vuelve liviana (la leña). B: Sí. \fr_son 06455-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06455-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-22-a | 634.968, 644.328 \fr_n Mah mota:li sah porque a:mo, a:mo onkak ke:yeh kalanki:sas ma:wilti:ti:w kalan porque yetokeh itech ne:n nemachti:l". \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Que se quede sentado en su lugar, porque no, no tiene por qué salir afuera para ir a jugar, porque están en clase. \fr_son 06455-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06455-02_Tzina \fr_fuente 2011-08-23-h | 517.36, 525.46 \fr_n A: Wa:n yehwa yo:n nejó:n, ompa k..., ompa kitsonkepaya yo:n a:t, B: N' xapoha:t. Kwaltsi:n kikwi. A: nikihtowa wa:n ke:mah kikwi a yo:n kipante:te:kilia para mah xapohyowa ya. Ke:mah ki..., nejó:n yo:n tamixapohyowak a, kihtowa, "¡Xka:wati a ne: kalan", kihtowa, "mah wa:ki a mah nejó:n..., tikto:nalketsah ya ke:meh ne: mah wa:ki a". \fr_au MS0325 \fr_var Tzina \fr_e A: Y entonces este, ahí, ahí vaciaban el agua de la vasija. B: Agua con jabón. Lo absorbe bien. A: digo, absorbe y entonces echan el agua adentro para que se enjabone todo. Sí, este después de quedar bien enjabonado, dice, “Ve a dejarlo afuera”, dice, “para que ya se seque”, este, lo ponemos por ahí donde hay sol para que se seque. \fr_son 06455-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06455-03_Tzina \fr_fuente 228.942228.942 | 243.322, 243.322" \sig [col] yowi kalan | (lit., 'ir afuera de la casa') ir al baño (generalmente para defecar) \sig_var General \fr_n Ki:sa ya yowak wa:n ta:tah Trino katka pos ihsatoya, kikakik ke: me:wak n' Carmen, yahki kalan, wehka:wak a wa:n a:mo, a:mo ehko. Kwa:ltsahtsilih ya ne:n ipopá:n ne:n Juan Pedro katka. "Pedro", kilia, "¿tihsatok?" "Ke:mah". "¿N' Carmen?" Kilia, "Yahki kalan". \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Carmen salía de noche pero el señor Trino estaba despierto y escuchó que Carmen se levantó y salió al baño. Ya había pasado mucho tiempo y no regresaba. En eso el papá de Juan Pedro finado le gritó (llamándolo). Le dice, "¿Pedro, estás despierto?" “Si”. ¿Y Carmén? Le responde: “Fue al baño. \fr_son 06455-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06455-04_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 2101.218, 2132.952 \fr_n Ke:mah, pero ekintsi:n a:mo, ekintsi:n nochi mopatak, ekintsi:n nochi kalihtik, ne:n, yowih n' kalan. Achto kihtowa:yah n' ta:tahmeh a:mo niá:s, a:mo niá:s kalan kalihtik mihkwitaka:n, n' ka:n nimisto:n, mihkwitah kalihtik misto:meh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, pero ahora ya no, ya todo cambió, ahora las personas van al baño adentro en la casa. Anteriormente los señores decían que no irían al baño adentro de la casa (con wc dentro de la casa).Anteriormente los señores decían que no irían al baño adentro de la casa. Decían, "No voy a hacer del baño adentro de la casa pues no soy gato. Los gatos son los que hacen del baño adentro de la casa. \fr_son 06455-05_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06455-05_Tzina \fr_fuente 2012-07-16-d | 205.508, 219.495 \fr_n Achto tia:yah kalan ne:wí:n xiwtah ya:yah, nochi San Miguel ompa ya:yah n' ka..., yo:n xokotatopo:nxiwtah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Anteriormente ibamos a hacer del baño donde había mucha hierba, todos los de San Miguel iban a las hierbas, ahí donde hierbas de xokotatopo:nkowit (Justicia aurea Schltdl.) \fr_son 06455-06_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06455-06_Tzina \fr_fuente 2012-07-16-d | 188.802, 194.128 \nsem La palabra kalan significa 'fuera de la casa' y esta palabra compuesta forma parte de varias palabras compuestas como kalanki:sa y kalantoka. La colocación yowi kalan se usa solamente para la acción de defecar. Para orinar se usa nima:xi:xa, nimoke:tsati o bien nimokalanke:tsati. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz -tan \dt 02/Sep/2020 \rev \lx kala:na:l \lx_cita kala:na:l \lx_var General \ref 08490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.otro.lado.de.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig al otro lado de la casa de (el poseedor, si se incluye) \sig_var General \fr_n A: Ne: Reyes kiliah. B: Nika:n, nika:n ka:mpa Lunahko takwa:pan, yo:n ne: ka:mpa ikala:na:l n' Florencio Martínez. A: Ompa sah ne: ihkwí:n a:na:ltsi:n. B: A:h. \fr_au HAC323 \fr_var Ayotz \fr_e A: Allá donde le llaman Reyes de Vallarta. B: Allá, allá por la parte de arriba donde vive la familia Luna, allá al otro lado de la casa de Florencio Martínez. A: Ahí nada más al otro lado. B: Ah. \fr_son 08490-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08490-01_Ayotz \fr_fuente 2011-07-18-m | 709.083, 716.996 \nsem Aunque la palabra contiene la raíz a: significando 'agua' el término kala:na:l significa 'al otro lado de la casa'. Sin embargo, implica una distancia y probablemente un barranco o arroyo divisorio en algún lado. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz a: \raiz na:l \raiz2 a:nal \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalanemi \lx_cita kalanemi \lx_var General \ref 05567 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.diarrea \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener diarrea \sig_var General \fr_n Nopili kalanemi. Kihtowa no:má:n eski kwa:a:wetstos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tiene diarrea. Dice mi mamá que quizá tenga caída la mollera. \fr_son 05567-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalanemi:liskwi \raiz kal \raiz -tan \raiz nemi \nmorf Este verbo kalanemi no se utiliza en el perfectivo (p. ej., kalanemik) sino que para eventos en el pasado se utiliza el imperfectivo: kalanemia. Sin embargo, parece que por analogia con otros verbos sería de la categoría 4/3. \dt 12/Apr/2022 \lx kalanemi:lis \lx_cita kalanemi:lis \lx_var General \ref 05118 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diarrea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig diarrea \sig_var General \fr_n Mopili kikwik kalanemi:lis wa:n ihxo:ch. Niman xikte:pahti:lti, koma:mo kokolakiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hijo le dió diarrea y vómito. ¡Llévalo al médico lo más pronto posible, de lo contrario se va a deshidratar. \fr_son 05118-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz -tan \raiz nemi \dt 11/Apr/2022 \lx kalanemi:liskwi \lx_cita kalanemi:liskwi \lx_var General \ref 01537 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.de.diarrea \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfermarse de diarrea \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikalanemi:liskwik yeh ika ka:n niwa:lahka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me enfermé de diarrea, por eso no vine. \fr_son 01537-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalanemi \raiz kal \raiz -tan \raiz nemi \raiz kwi \dt 14/Apr/2021 \lx kalanemi:liskwi:ltia \lx_cita kikalanemi:liskwi:ltia \lx_var General \ref 06495 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.diarrea \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) diarrea \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikwa xokoselik, mitskalanemiliskwi:lti:s wa:n ka:n tikneki titai:s n' pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No comas las naranjas verdes, te va a provocar diarrea y no quieres tomar medicina. \fr_son 06495-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz -tan \raiz nemi \raiz kwi \dt 08/Feb/2022 \lx kala:ni \lx_cita kala:ni \lx_var General \ref 05773 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tintinear \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig emitir un sonido hueco, generalmente metálico \osten p. ej., lámina de un techo \sig_var General \fr_n Mo:stah se: kikaki kala:ni ne: tepos, eski xi:ntos xokoselik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los dias se escucha el golpeteo sobre la lámina, quizá se esté regando los frutos tiernos de la naranja. \fr_son 05773-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sonido \semx_tipo Comparar \semxref tsili:ni \raiz kala: \nsem El sonido descrito por kala:ni es el de cosas delgadas y metálicas como las láminas galvanizadas que se usan en los techos. \dt 12/Apr/2022 \lx kala:nia \lx_cita kikala:nia \lx_var General \ref 03756 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer tintinear \osten algo metálico como una puerta o un plato de fierro, una sartén \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikahkala:ni yo:n cazuela wa:n xikaki ox chachalka. Komo chachalka ¡A:mo xikowa!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Haz sonar esa cazuela y escucha si acaso suena rota. Si emite un sonido de rota, no la compres. \fr_son 03756-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kala: \dt 17/Jan/2022 \lx kala:nilia \lx_cita kikala:nilia \lx_var General \ref 06762 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.sonar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : takala:nilia) tocarle la puerta a (alguien, p. ej., el dueño de la casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktakala:nili! eski kochtos, yeh ika ka:n mitsna:nkilia. Ekin niwa:lahka wa:n etoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tócale la puerta! quizá esté durmiendo por eso no te contesta. Hace un rato vine y si estaba. \fr_son 06762-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kala: \nmorf Parece que este verbo aplicativo se utiliza solamente con el prefijo ta- y con el significado arriba mencionado, no para 'hacerle tintinear (algo).' \dt 14/Feb/2022 \lx kalankechilia \lx_cita ne:chkalankechilia \lx_var General \ref 06101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle.hacia.afuera \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle afuera de una casa o edificio \osten un objeto, para benefio o en perjuicio de \sig General \fr_n Iwa:n ninemia nokni:w pero kwala:ntok wa:n ne:chtakalankechilih notilmah. Ekintsi:n niow icha:n no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vivía con mi hermana pero está enojada y sacó toda mi ropa afuera de la casa. Ahora voy (a vivir) en casa de mi mamá. \fr_son 06101-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalanki:xtilia \raiz kal \raiz -tan \raiz ketsa \dt 04/Feb/2022 \lx kalanketsa \lx_cita kikalanketsa \lx_var General \ref 01621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar.hacia.afuera \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacar o correr de la casa \osten padres a sus hijos \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kikalanketsa n' iokichpil ke:man ta:wa:na. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre saca su hijo de la casa cuando se enborracha. \fr_son 01621-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig poner afuera, sacar de la casa \osten un objeto que estorba \sig_var General \fr_n Xikalanketsa yo:n cubeta mah mochia n' kiowa:t wa:n ika nitapahpa:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Saca afuera esa cubeta para que en ella se junte el agua pluvial y con ella pueda lavar los trastes. \fr_son 01621-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalanki:xtia \raiz kal \raiz -tan \raiz ketsa \dt 15/Apr/2021 \lx kalanki:sa \lx_cita kalanki:sa \lx_var General \ref 05020 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salir.de.casa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salir afuera de la casa o de un espacio \osten p. ej., como un cuarto, para tomar aire, para hablar con gente \sig_var General \fr_n Taehekatok wa:n sese:k n' ehekat. ¡A:mo xikalanki:sa, titataxiskwis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está corriendo aire y está frío. ¡No salgas afuera de la casa, te vas a enfermar de gripa! \fr_son 05020-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz -tan \raiz ki:sa \dt 03/Feb/2022 \lx kalanki:xtia \lx_cita kikalanki:xtia \lx_var General \ref 02295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar.afuera \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacar (algo o alguien) afuera (de una casa o edificio) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo xitsahtsito! Nimitskalanki:xti:s wa:n tikochis kalampa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No estés llorando! Te voy a sacar afuera (de la casa) y te vas a domir allá. \fr_son 02295-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig desalojar (a alguien) de una casa \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w te:paletoya wa:n ya:lwa kinkalanki:xtihkeh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano vivía en casa ajena y ayer ya los desalojaron. \fr_son 02295-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalantoka \semxref kalanketsa \raiz kala \raiz ki:sa \dt 11/May/2021 \lx kalantoka \lx_cita kikalantoka \lx_var General \ref 07687 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correr.de.la.casa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig correr (a alguien que vive en la casa, a un animal) de la casa \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikalantoka yo:n itskwinti mah kochi kalte:noh! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Corre ese perro de la casa, que se duerma afuera! \fr_son 07687-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz -tan \raiz toka \dt 19/Sep/2020 \lx kala:oh \lx_cita kala:oh \lx_var General \ref 08486 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caño.de.agua.por.una.casa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig zanja o caño hecha directamente en la tierra alrededor de una casa para conducir el agua lejos de la casa, así protegiendo su cimiento \sig_var General \fr_n A:mo ka:n tiwetsik ne: kala:oh, semi taa:lawa ke:meh in mo:stah kiowi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e No te vayas a caer en donde está el caño de agua, se pone muy resbaloso cuando llueve todos los días. \fr_son 08486-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref a:ohtitech \raiz kal \raiz a: \raiz oh \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kala:t \lx_cita kala:t \lx_var General \ref 03547 (duda) CSC y ADA no usan esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua de lluvia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua de lluvia almacenado \osten que se cae por los tejados y se junta en un recipiente \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili nika:n ka:n onkaya a:t, titaiah kala:t oso tikonkwiah a:me:yal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño aqui no había agua, tomábamos el agua de lluvia que caía de los tejados y a veces ibamos a traer a los manantiales. \fr_son 03547-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semx_tipo Sinónimo \semxref a:tawa:t \semxref kiowa:t \raiz kal \raiz a: \dt 17/Jan/2022 \lx ka:la:t \lx_cita ka:la:t \lx_var General \ref 05581 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para un grupo de ranas \sig_var General \fr_n Yo:n ka:la:meh kwali se kinkwa a:kolohkeh, semi we:lkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las ranas se pueden comer preparadas en ajonjolí, son muy sabrosas. \fr_son 05581-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] we:ikowtah ka:la:t | (lit., 'gran bosque rana') tipo de rana todavía no identificado \osten \sig_var Tzina \fr_n We:ikowtahka:la:meh we:lkeh. Se: kinkwa a:ko:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las ranas del bosque son sabrosas. Se comen preparadas en caldo de ajonjolí. \fr_son 01222-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \sem Comestible-animal \semx_tipo Comparar \semxref kweyat \raiz we:i \raiz kow \raiz -tah \raiz ka:la: \nsem Aparentemente lo que se conoce como 'rana' en español se divide en dos grupos en el náhuat SNP. El primer grupo, que quizás abarque mayor de espécies científicas, es ka:la:t. Todos son comestibles. Dentro de este grupo se distingue un tipo de rana que quizás sea nada más una especie: xo:me:ka:la:t, así llamado por ser verde; aparentemente no es comestible. El segundo grupo se conoce como kweyat, también es comestible y es muy grande. Según Ernesto Vázquez los we:i kowtah ka:la:t se encuentran en ríos de bosques situados al poniente de San Miguel Tzinacapan. \dt 12/Apr/2022 \lx ka:la:tako:t \lx_cita ka:la:tako:t \lx_var General \ref 03728 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Acalypha.schlechtendaliana. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Acalypha.schlechtendaliana Muell., arbusto de la familia Euphorbiaceae. Es una maleza pero su vara se usa para el armazón de un temazcal \sig_var Tzina \fr_n Nota:lpan onkak miak ka:la:tako:t, ihwa:k nitame:was nikte:xi:mas nochi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho kala:tako:t, cuando limpie lo tumbaré todo. \fr_son 03728-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ka:la: \raiz tako: \dt 17/Jan/2022 \lx ka:la:teyoh \lx_cita ka:la:teyoh \lx_var General \ref 04178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.huevecillos.de.rana \catgr Adj \deriv \infl \sig infestado con huevecillos de rana \osten agua estancada \sig_var General \fr_n Yo:n a:t a:mo xikwi, yo:n ke:man ya mochiak wa:n semi ka:la:teyoh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Esa agua no la uses, ya tiene días que se juntó y tiene huevecillos de rana. \fr_son 04178-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:la: \raiz te \dt 18/Jan/2022 \lx ka:la:tsapot \lx_cita ka:la:tsapot \ref 01050 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa Icacinaceae.Calatola.mollis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Calatola mollis Standl., árbol de la familia Icacinaceae \osten sus frutos secos se utilizan para hacer juguetes artesanales de tortuga que se venden a los turistas \sig_var General \fr_n Yo:n ka:la:tsapot iteyo kikwih ika kichihchi:wah a:wilmeh tein kinnama:ki:ltiah n' koyo:meh tein wi:tseh de wehka. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Los frutos de la calatola las ocupan para hacer juguetes artesanales que les venden a los turistas que vienen de muy lejos. \raiz ka:la: \raiz tsapo \nsem Hay otra especie de Calatola documentado en el estado de Puebla, Calatola laevigata Standl. pero es menos común. No se ha documentado en la Sierra Nororiental de Puebla en las colectas nuestras. \dt 05/May/2021 \lx kalawa:sah \lx_cita kalawa:sah \lx_var General \ref 02055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Pisum.sativum \pres_tipo Español \pres_el calabaza \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Pisum sativum L., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae, en el español local llamado 'alverjón'; solamente se encuentra como cultivado y se consumen sus hojas, ejotes y semillas secas \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kalawa:sah kwali se: kikwa tatsoyo:n oso a:emo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chícharo se puede comer en guuisado o en caldo. \fr_son 02055-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Comestible-hojas \sem Planta \nota Checar det cientifico y tambien etimologia. \dt 04/May/2021 \lx kala:xi:xalis \lx_cita kala:xi:xalis \ref 02476 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \pres_tipo Neologismo \glosa acción.de.orinar.afuera \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 21/May/2021 \lx kalayo:n \lx_cita kalayo:n \lx_var General \ref 01418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adúltero \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig adúltero \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat kalayo:n yeh ika nochipa kikwetaxwiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre es adúltero por eso siempre lo golpean. \fr_son 01418-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kala \dt 29/Mar/2021 \lx kalburri:toh \lx_cita kalburri:toh \lx_var Tacua \ref 08462 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa.de.palma.chiquita \catgr \infl \sig Casa de palma muy chaparrita construida solamente con alfardas asentadas en el suelo, \sig_var Tacua \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tahko \raiz kimich \dt 15/Aug/2018 \lx kalchi:wa \lx_cita kalchi:wa \lx_var General \ref 02855 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa construir.casa \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig construir casa (generalmente la propia casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w yowi kalchi:wati ka:mpa noa:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano va a ir a (ayudar a) construir la casa de mi tía. \fr_son 02855-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz chi:wa \dt 17/Jul/2021 \lx kalekawil \lx_alt kalyekawil \lx_cita ikalekawil \lx_var General \ref 04598 (duda) para CSC cuando se habla de una casa se entiende desde el contexto y solamente usa yekawil \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig casa \osten lit., resguardo bajo el techo, en el sentido del cobijo o albergue que genera sombra \sig_var Tzina \fr_n Mo:sta nikchihchi:wati nokalekawil, xa: tiknekis tine:chpale:wi:ti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a construir mi casa, vas a querer ir a ayudarme. \fr_son 04598-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref yekawil \raiz kal \raiz ekawi \ncomp En San Miguel Tzinacapan se usa kalekawil para 'casa' mientras que en Tacuapan se dice simplemente yekawil. \nmorf The stem kalekawil appears 24 times in the corpus (2017-10-17). Of these it appears 16 times with the diminutive -tsi:n and 16 times (not the same times) in a possessed construction. \dt 24/Jan/2022 \lx kale:wal \lx_cita ikale:wal \lx_var General \ref 05220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alfarda \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig alfarda de madera rolliza o de viguería (madera aserrada) que va montada en la solera y descansa en el caballete, esto es, va desde la parte superior de la pared hasta el punto más alto en el centro del techo donde se junta las dos aguas \sig_var General \fr_n Ompa ke:mah este komohkó:n kilpiah, a:mo kisohsoh, wehka:w nochi kilpia:yah ika kwomekat, a:mo kintsa..., a:mo kisoyah. Entó:s pe:wa se: kiwi:pa:na ya, se: kilpihtiw cada kale:wal, se: kitsi:nilpia wa:n ahko, se: kitekpa:na kwaltsi:n, ompa xikihilpi a para a:mo moli:ni:skeh ok, para a:mo moxola:was. \fr_au MMC327 \fr_var Ixtla \fr_e Entonces ya lo amarran, si es que va amarrado, porque no va clavado, anteriormente todo lo amarraban con bejuco, no lo clavaban. Entonces se empiezan a formar y se van amarrando en las bases de cada alfarda y arriba también, se forman bien y se van amarrando para que no ya se muevan, para que no se deslicen. \fr_son 05220-01_corp_Ixtla-MSG327_ faltar \fr_fuente 2009-09-22-h | 318.611, 342.188 \fr_n AND-- Koma:mo se: kitili:ntia kaxa:ni, no:, no: pos nika:n i:n nochi kale:walmeh no: tikihilpia:yah sah. JVC-- No: tikihilpia:yah n' kale:walmeh. Tate:nilpil nochi n' ahko ne:n tama:mahkeh, taihtikowa:yo:t. AND-- Ke:mah, nochi ilpitoya sah, a:mo onkaya clavos. Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Si no se aprieta se afloja, también, también pues acá todas las alfardas también las amarrábamos nada más. JVC-- También amarrábamos las alfardas. La plancha lateral (tate:nilpil), y el de arriba que es el cargador (taihtikowa:yo:t). AND-- Sí todos se amarraban así nada más, no había clavos. Sí. \fr_son 05220-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-07-18-e | 725.66, 739.991 \fr_n Entó:s yehwa no: yo:n nochi nihjó:n kowtsitsi:n kwi:ka, ne:n, yehwa nihjó:n, sempowal ika chikna:wi kowtsitsi:n, nihjó:n, nihjó:n ahsia. Nihjó:n kowtsitsi:n tein tikta:lilia:yah. Ta:nka:yo:meh o:me:n, nika:n se: ta:nka:yo:t wa:n nika:n se: ta:nka:yo:t. Wa:n nika:n se: taihti:yo:t wa:n nika:n no: se: taihti:yo:t ihkó:n. Pos kwi:ka chikwase:n taihti:yo:meh, chikwase:n wa:n chiko:me ne:n, ne:n kale:walmeh nika:n ni:nipaka chi..., chiko:me, wa:n nika:n chiko:me. Entó:s ahsi ne: nihjó:n mahtaktio:na:wi. Entó:s yehwa nihjó:n de kikwi. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Entonces, todas esas piezas de madera debe llevar, eso, alcanzaba bien con veintinueve piezas de madera. Esas maderas son las que le poniámos . Lleva dos cargadores, uno aquí y otro aquí. Y aquí un tirante y aquí (se pone) otro tirante. Pues lleva seis tirantes, sí, seis y siete alfardas en cada lado, siete y aquí (otros) siete. Entonces ya se completa las catorce (piezas de alfardas). Entonces, eso es lo que ocupa. \fr_son 05220-03_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-a | 543.625, 583.338 \nsem Para las alfardas de viguería normalmente las sacan del cedro (tio:kowit), la caoba (ayakachkowit) y carboncillo (ala:wakkowit). Para las alfardas rollizas se puede ocupar el garuchilla (kwesalkowit), matacaballo (to:to:kowit), tipo de aguacate pequeño (awakatsitsi:n), (kookwilkowit), guaje (wa:xkowit), maicillo (tao:lkowit), guazima (olo:kowit) y jonote (xo:no:kowit). Tapirira mexicana Marchand, un Anacardiaceae (kakate) pero se apolilla. Generalmente se deja una vara hasta un metro de distancia entre las alfardas \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz e:wV \dt 11/Apr/2022 \rev \lx kali \lx_cita ikal \lx_var General \ref 07770 (duda) para el primer ejemplo usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic-N2in \infl_n Vocal final > 0 \plural kalmeh, kalimeh \sig casa \sig_var General \fr_n Se: kali kiketskeh ne: tepe:t itsi:ntan, ka:n kimowiliah mah se: to:nal xiti:ni wa:n kimpechi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pararon una casa al pie de ese cerro, no tienen miedo que un dia se desgaje y los aplaste. \fr_son 07770-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ikalo) \osten \sig_var \fr_n Wa:n hasta kintamo:tah ika in..., ik..., ikalo kiliah, ikalo ka:mpa yetokeh i:n okwilineh, pero yo:n mocha:ntiah ata kipiah se: bolsa ka:mpa yetokeh kit yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y hasta los tiran con lo que le llaman su casa, su casa donde están los bichos, pero esos se hacen su casa como una bolsa y es ahí donde están. \fr_son 07770-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07770-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-21-n \semx_tipo Comparar \semxref cha:n \raiz kal \nsem Solamente los animales domésticos tienen 'su casa' mientras que los silvestres solamente tienen icha:n. \nota Checar uso de ikalo \dt 04/Dec/2020 \lx kalihtik \lx_cita kalihtik \lx_var General \ref 06822 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa interior.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig adentro de la casa; en el interior de la casa \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n nochipa yetok kalihtik, a:mo kachi ki:sa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá siempre está en la casa, casi no sale. \fr_son 06822-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión enajenable : ikalihtik) en casa de, a la casa de (el poseedor) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n to:nalmeh nimitskalpano:ti:w mokalihtik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En estos días te voy a ir a visitar a tu casa. \fr_son 06822-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz ihti \dt 31/May/2020 \lx kalihtikakia \lx_cita kikalihtikakia \lx_var General \ref 01662 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encamar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mokalihtikakia quedarse encerrado en, sin poder salir de la casa (por algún enfermedad o lesión, por quedar cuidando a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noa:wi nentinemia ok maski chika:wak a katka. Sate:pan kokoliskwik wa:n ihkwi mokalihtikakih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi tía todavía así andaba aunque ya tenía edad. Despúes se enfermó y ya se quedó encerrada en la casa. \fr_son 01662-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz ih \raiz aki \nota Checar significado de yehwa ya en la primera frase. \dt 17/Apr/2021 \lx kalihtikkowa:yo:t \lx_alt kalihtikowa:yo:t \lx_cita kalihtikowa:yo:t \lx_var Tzina \ref 08375 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.central \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha central, madera que se pone sobre los tirantes de una casa y que sostienen la madera que se llama 'pie derecho' \sig_var Tzina \fr_n A: Ke:mah, tila:wak, tila:wak para taxi:ko:s tepitsi:n. B: Tihtila:wak para, pos yo:n kwaltia para ne:n, A: Taihtiyo:t, kaltakpayo:t, B: Ke:mah. A: kalihtikkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, yo:n nochi kwaltia, nochi kwaltia wa:n .... B: Kwaltia. Nochi kwaltia, nochi kwaltia. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e A_ Si, es grueso (hablando de tamanalwa:s o Clethra schlechtendalii), es grueso para que resista un poco más. B: Es grueso para, pues ese se usa para, A: Los tirantes, el cabellete (kaltapakyo:t). B: Sí. A: Para la plancha central (kalihtikkowa:yo:t), para las planchas laterales (tate:nkowa:yo:t), (esa madera) sirve para todo esto, para todo sirve y ... B: Sirve. Para todo sirve, sí, para todo sirve. \fr_son 08375-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08375-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-27-d | 438.048, 452.338 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref ihtikkowa:yo:t \semxref taihtikkowa:yo:t \semxref tatahkopla:nchah \semxref tatahkoyo:t \semxref yo:lchika:walo:ni \raiz kal \raiz ihti \raiz kowa: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalihtikpa \lx_cita kalihtikpa \lx_var General \ref 08493 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.adentro.de.la.casa \catgr Adv-lugar \deriv \sig hacia adentro (de una casa u otro espacio encerrado) \sig_var General \fr_n De ompa se: kita:lia ihkwí:n wa:n se: 'kalakia kalihtikpa [y]o:n mi:nka:t wa:n tatampa yowi a n' oksé: tikiliah puente. \fr_au AJS303 \fr_var Tzina \fr_e Posteriormente se pone así (en la trampa que se conoce como tahpe:wal) y se mete por dentro (esto es, se mete el palito que le llaman mi:nka:t por dentro de un arquito) el mi:nka:t y por abajo se pone otro palito que le llamamos 'puente'. \fr_son 08493-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08493-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-15-f | 415.617, 423.403 \fr_n Kipale:wi:tih n' okseki siwa:meh tein ta:kitih te..., kalihtikpa. Pero antes t'to:kaskeh nimitsilihtoya, tiktahtanili:skeh n', n' ta:lmanik ika se: tane:xtsi:n n' kalihtik, ika popo:ch wa:n se: tio:tahto:l porque n' ta:lmanik yo:ltok wa:n komo a:mo t'tahtanilihkeh, mochi:was, pero a:mo iwki.\fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Van a ayudar a otras matas de maíz hembras que van a rendir (elote), las que se encuentran dentro la milpa. Pero antes de sembrar te platicaba que hay pedirle a la tierra con una vela, el incensario y una oración dentro de la casa, porque la tierra está viva y si no le pedimos antes, va a haber mazorcas pero con poco rendimiento. \fr_son 08493-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08493-01_Tzina \fr_fuente 2009-09-20-b | 470.422, 499.145 \nsem El vocablo kalihtikpa refiere a un lugar dentro de un espacio, sea de una casa, un sembradío (esto es, 'dentro de la milpa') o bien dentro de un hueco como en el caso del mi:nka:t, un palito que sirve como 'gatillo' en algunas trampas de animales, que se mete dentro de una bifurcación o espacio similar que lo detiene antes que se suelte por la acción de un animal que lo mueve. Nótese que en San Agustín Oapan, Guerrero, kalihtik se usa para referirse al espacio interior de dos líneas de danzantes que durante la danza pueden dar vuelta hacia adentro (en medio) de las dos líneas (kalihtik) o hacia afuera (en Guerrero, para kiawak). \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz ihti \raiz -pa \rev \dt 26/Sep/2020 \lx kalihtiktahsol \lx_cita kalihtiktahsol \lx_var General \ref 03068 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa basura.del.hogar \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig basura orgánica que sale de las actividades cotidianas de un hogar \osten ceniza, cáscaras de frutas \sig_var General \fr_n Nochi n' kalihtiktahsol nikwi:ka nomi:lah, nikte:te:ma itsi:ntan mi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Toda la basura orgánica que sale de la casa la llevo a mi milpa. Se la echo al pie de la (mata de la) mi:lpa. \fr_son 03068-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kali \raiz ihti \raiz hsol \raiz2 tahsol \dt 07/Jun/2021 \lx Kali:ka:mpa \lx_cita Kali:ka:mpa \lx_var Tzina \ref 08523 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa topónimo.Kali:ka:mpa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig topónimo: Un lugar al poniente de San Miguel Tzinacapan entre A:tekohkomol y Tahchikteko. \sig_var Tzina \fr_n A: Ixiwyotsi:n. Ke:mah, panki:sa iwki kowke:span. B: Ixiwyo ata mochi:wa kowke:span. No: tikmattok tak kowke:s .... Ke:mah itech se: we:ikowit mochi:wa, ke:meh ne:wí:n ne: Kali:ka:mpa, nika:n i:n A:tekohkomol ata mochi:wa nochi. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e A: Sus hojitas. Si, se sube apoyandose así en las superficies de los árboles. B: Sus hojas se dan en las superficies de los árboles, verdad. A lo mejor también has de saber que en la corteza de los árboles .… Si, se da en los árboles grandes, como allá por Kali:kampa y por acá en A:tekohkomol se da todo por ahí. \fr_son 08523-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08523-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-26-o | 11.719, 20.706 \raiz kali \raiz i:ka:n \raiz -pa \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kali:ka:mpa \lx_cita ikali:ka:mpa \lx_var General \ref 01375 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.atrás.de.una.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig el espacio ubicado atrás de una casa o edificio \sig_var 1-Tzina \fr_n Kali i:ka:mpa, kali i:ka:mpa i:ksá: weli ok, taka:wtok. A veces a:mo weli ok. I:ksá: kalte:noh taka:wtok siquiera ka:mpa timokowtapa:ni:skeh. Kalte:noh tik..., cuando t'chi:wah n' tocha:n mah tepitsi:n taiya:nto n' kalte:noh, ompa tiki..., tikta:liah n' tokwawtsi:n, ompa tiktapa:nah tokwaw. N' kali i:ka:mpa mah tepitsi:n taiya:nto, ompa kochis topio. N' topio, toto:tol kali:ka:mpa kochi. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Atrás de la casa, atrás de la casa a veces todavía se puede, hay un espacio. A veces ya no se puede. A veces frente a la casa se encuentra un espacio siquiera para partir nuestra leña. En frente cuando construimos nuestra casa debe haber un espacio que esté techado, ahí acomodamos nuestra leña, ahí partimos nuestra leña. Atrás de la casa también debe quedar un espacio techado, ahí va a dormir nuestra gallina. Nuestro pollo, nuestro guajolote duermen atrás de la casa. \fr_son 01375-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-c | 1164.266, 1192.083 \fr_n Xa: se: puerta ka:mpa tikalakiskeh, se: n' kal..., kali:xpan, we:ikalte:noh, wa:n se: n' kali:ka:mpa, N' tocha:n i:ksá: tik..., xeliwtok ika o..., mm, ika o:me, o:me tatsakwil, tatsakwil yekinika ka:mpa tikpiah n' xa:ntoh..., n' xa:ntohi:xpan. Wa:n ne:n tai:ka:n eski ka:mpa tikochih ya, ompa timose:wiah. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e A lo mejor habrá una puerta para entrar, una por la parte de enfrente de la casa, por la entrada principal, y otra por la parte de atrás de nuestra casa. A veces nuestra casa la tenemos ..., está dividida con, mm, con dos, dos muros, un primer cuarto donde tenemos el santo…, donde tenemos el altar. Y allá atrás será donde ya dormiremos, donde descansamos. \fr_son 01375-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-c | 858.87, 884.608 \nmorf La palabra kali:ka:mpa es una reducción de kali ii:ka:mpa (lit., 'casa su-atrás') \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalkwitapan \raiz kal \raiz i:ka:n \raiz -pa \ngram Causativo de verbo de existencia onka onkaltia, hacer que haya, p. ej. plantas al sembrar. \dt 25/Mar/2021 \rev \lx kali:ka:n \lx_cita kali:ka:n \lx_var General \ref 06109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parte.trasera.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig espacio, sitio o patio atrás de una casa \sig_var General \fr_n Neh nopiowa:n kochih kalika:n. A:mo ke:man nikinka:wa mah kochika:n kali:xpan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mis pollos duermen atrás de la casa. Nunca dejo que duerman frente a la casa. \fr_son 06109-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalte:noh \raiz kal \raiz i:ka:n \dt 14/May/2020 \lx kali:ka:nkopa \lx_cita ikali:ka:nkopa \lx_var Tzina \ref 07984 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrás.de.casa \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig por atrás, por la parte de atrás de la casa \sig_var Tzina \fr_n Entó:s tein kichi:w ne:n tokni:w oksé:, kalanki:sak wa:n mota:tih, mota:tih ihkó:n kali:ka:nkopa cerca para kikakiti toni kilwi:ti ne:n oksé: tein ahsik ne:. Kita ke no: ompa ahsik. Entó:s mota:tih, ahsik a oksé: no: \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Entonces lo que hizo la otra persona era salirse de la casa y esconderse. Se escondió por la parte de atrás de la casa, cerca para escuchar lo que le iba a decir la otra persona (que viene llegando a visitar él de la casa). Vio que llegó (la persona visitante). Entonces se escondió y ya llegó el otro. \fr_son 07984-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07984_01_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-e | 498.986 \raiz kal \raiz i:ka:n \raiz -ko \raiz -pa \dt 22/Sep/2020 \lx kalikxit \lx_cita kalikxit \lx_var General \ref 01229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa horcón.de.casa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig horcón, poste o columna de madera de una casa \sig_var General \fr_n Nochi t'piah ya i:n kwameh, wa:n ke:mah, a:man ke:mah t'tekititih ya. Tikto:katih n' kalikximeh, chikwa:se:n kalikximeh, yo:n kalikximeh tein t'tekkeh chika:wak ok me:tsti. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Cuando ya tenemos toda la madera, ahora sí ya vamos a empezar a trabajar. Vamos a empotrar los horcones, son seis los horcones, esos horcones que cortamos con la luna todavía llena. \fr_son 01229-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-c | 341.883, 352.1 \fr_n Wa:n yo:n no: kwaltia para se: tawi:pana ika para ke:meh i:n se: itsi:ntsakwal se: kilpia oso .... Achto n' ta:tahmeh ika ki..., ika kilpia:yah ne: kalkowit ke:meh i:n ta:nka:yo:t 'kwa:ilpiah itech kalikxit o taihti:yo:meh. Ihwa:k nochi kwi:pa:nayah komekat n' ta:tahmeh, ne:n ta:nka:yo..., ta:nka:yo:meh wa:n kale:walmeh wa:n yehwa ne:n taihti:yo:meh kikwa:ilpia:yah nochi ika komekat, nochi yehwa. Semi taxi:kowaya i:n kwitaxkolmekat porque takwa:wak wa:n kipia seki pané: iyo:lotsitsi:n, mihmililtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y ese (el kwitaxkolmekat, Rhynchosia sp.) también sirve para entrelazar los muros o .... Antes, los señores, con ése amarraban la madera de las casas como el cargador (ta:nka:yo:t) lo amarran sobre los horcones o tirantes. En esos tiempos, los señores todo lo amarraban con bejuco. Los cargadores, las alfardas y los tirantes todo lo amarraban con bejuco. Ocupaban mucho el kwitaxkolmekat porque es muy resistente y duo y contiene su médula, es cilíndrico. \fr_son 01229-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-28-d | 1204.143, 1234.159 \fr_n AND-- Wa:n yehwa yo:n (ti:ltsapot) ne:n niki:xmati ne:n i..., ixiwyo kwaltsi:n ma:ahalaxtik. JVC-- Ma:ahalaxtsitsi:n. AND-- Wa:n achi ne:n xohxoxoktik, ma:tihtila:wak pero ye:kalaxtik. JVC-- Ma:tihtila:wak, ke:mah, tihtila:wak. Ke:mah. AND-- Wa:n yo:n neh nikita ka:sá: ika wehkapantia, yo:n a:mo kwaltia para teisá: ihkó:n tak, de ihkwi:ntsi:n kwaltia para tokalikxiw. Kwaltia no: tein mela:wak seki, ta: tak sepa we:ia a:mo kwaltia, para solamente para kowtatil. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y ese (Diospyros nigra (J.F. Gmel.) Perr.) es el que yo conozco este sus…, sus hojas son así muy lisas. JVC-- Tiene las hojas lisitas. AND-- Y son un poco verdes, sus hojas son gruesas pero muy lisas. JVC-- Tiene las hojas gruesas, sí, son gruesas. Así es. AND-- Y yo he visto que en algunas partes crece alto el árbol, ese no se usa así para, creo que uno chiquito se podrá usar para nuestro horcón. El que tenga el tronco recto creo que también se podrá usar, porque creo que cuando ya está grande el árbol solamente se puede usar para leña. \fr_son 01229-03_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2013-07-19-e | 587.555, 612.66 \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref tepa:nkalikxit \raiz kal \raiz ikxi \nmorf No es común posesionar kalikxit pero cuando se posesiona se utiliza el sufijo de posesión -w: nokalikxiw. \dt 21/Mar/2021 \rev \lx kalitskwinti \lx_cita kalitskwinti \lx_var Tzina \ref 00608 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntal.entre.tirante.y.alfarda \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig falso tirante (también llamado 'viga de lima'), una madera cilíndrica (generalmente una rama de árbol) de aproximadamente 15 o 20 cm de diámetro que se coloca horizontalmente entre dos alfardas para evitar que ellas se pandee hacia adentro con el peso del techo (particularmente la palma) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtsomah, kihtsomah hasta ahko ya yahtok, tahko, ke:mah tahtanih ya seki kowit kilwiah kalitskwinti. Yo:n iwki mono:tsa. Kisegui:rowah panki:sah, kilpihtiowih, kilpihtiowih, hasta ahko motso:tsonkepa nohjó:n kowxiwit, hasta ma:tamitih ya. De ma:tamih ki..., tahtanih sepa seki kowtsí:n para, este, kiliah tein no: kalitskwinti pero yeh ka:mpa n' último ya. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e La cosen, la cosen (las hojas largas palma en forma horizontal, amarradas con bejuco a las alfardas) hasta arriba, cuando van a la mitad sí, ya piden un palo que se llama kalistkwinti (para falso tirante). El palo así se llama. Siguen tejiendo las palmas, las siguen amarrando hasta arriba, van alternando las puntas hasta terminar. Después de terminar otra vez piden un palo que le llaman kalitskwinti pero eso ya es el último. \fr_son 00608-01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-13-a | 447.582, 479.394 \nsem Andrés Juárez Hernández, al hablar de la construcción de casas, emplea varios términos con la raíz, chika:w ('fuerte') para referirse a varias partes de las casas, particularmente las de palma. Parece que estas palabras son idiosincráticas de él y no se comparten entre otras. Para la kalte:mpla:nchah, 'solera', Juárez utiliza kalte:nchika:walo:ni o kalte:nyo:lchika:walo:ni. Para la media plancha utiliza el término yo:lchika:walo:ni o tatahkoyo:lchika:wka. Y para 'pie derecho', una parte de la casa que casi siempre se llama por su nombre en español, Juárez utiliza takalyo:la:nchika:wka. Estas palabras son idiosincráticas y no compartidas por otros hablantes, por lo menos hasta lo que se ha determinado. Existen otras palabras que nada más Juárez ha utilizado pero que parecen ser más definidas, refiriéndose a partes de casas por las que no se han documentado otros nombres: kalitskwinti, takaltsompecho:lo:ni y, como ya mencionado, takalyo:la:nchika:wka. Nótse que en Tacuapan hay una palabra, tatahkokimichin, un término que se usa para 'falso tirante'. Quizá el kalitskinti sea la misma cosa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref tatahkokomichin \raiz kali \raiz itskwin \nota Investigar: Hay que investigar y tomar foto del kalistkwinti o preguntar lo que es. Ya explicó Andres Juárez su significado. \rev 2020-12-15 \dt 07/Feb/2021 \lx kali:xpan \lx_cita ikali:xpan \lx_var General \ref 06072 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.enfrente.de.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig lugar o patio ubicado enfrente de una casa \sig_var General \fr_n Ompa kito:kah. Ke:mah wa:n mochi:wa, ke:mah. Nochi yehwa n' ikali:xpan se: nosiwa:pil, notakpasiwa:pil miak kipia. I:ksá: ne:chmaka mah nikwa:lkwi pos nikwa:lkwi. Yehwa yo:ni ne:n se: kimana olo:ch, se: tamana ya wa:n se: kipah..., mopahpa:ka ne:n kokoxkeh. Wa:n ke:mah, mah se: kite:ka ne: wa:n mah mo..., mah mo..., mah moi:to:ni. \fr_au MMD322 \fr_var Huitz \fr_e Ahí lo siembran (el ahtsomias, Barkleyanthus salicifolius (Kunth in HBK) H. Rob. & Brettell). Sí, y sí se da. Abunda mucho enfrente de la casa de una de mis hijas, mi hijastra tiene mucha. A veces me da para que lo traiga, pues lo traigo. Eso es lo que se hierve junto con otras hierbas y con eso se baña el enfermo. Y posteriormente ya lo acuesta uno para que sude. \fr_son 06072-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06072-01_Huitz \fr_fuente 2011-07-15-l | 573.643, 601.858 \sig [col] tio:pan kali:xpan | [lit., 'iglesia frente.de.la.casa'] enfrente de la iglesia \sig_var General \fr_n A: Entó:s ompa tine:chahsi nima:n ne:, ka:mpa se: .... B: A: pos yehwa yo:n kachi, kachi más .... A: Ka:mpa se: tio:pantsi:n yetok kali:xpan, ihkó:n ne:pakatsi:n, ke:mah. B: Aha:. \fr_au MFC314 \fr_var Tzina \fr_e A: Entonces ahí luego me vas a encontrar donde hay una …. B: Ah, pues eso es lo que más, lo que más .... A: Enfrente de donde hay una iglesia, así un poquito hacía allá, si. B: Aja. \fr_son 06072-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06072-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-c | 476.723, 482.034 \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref kali:ka:mpa \raiz kal \raiz i:x \raiz -pan \dt 02/Sep/2020 \rev \lx kalke:span \lx_cita kalke:span \lx_var General \ref 06155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.de.pared.de.casa, ya sea de madera o pared de piedrapared.exterior.de.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig superficie exterior o interior de la pared o el muro de una casa, ya sea de madera o de piedra \sig_var General \fr_n Kita:liah mahyá: silbatito mota:liah kichi:wah wa:n ompa nohjó:n ompa yehwa yetokeh. A:mo semi mowe:ita:liah. Mota:liah kalke:span mota:liah ka:mpa ka:sá tepexit. Ompa mota:liah, ompa mochiwah yon tikiliah sokitsitsi:n. No: te:kwah, no: siempre te:kwah. A:mo modo pos kwali nohjó:n no:, no: nemih wa:n no: nochi yehwa:n ke:meh yo:n panalmeh pos no: te:kwah neli, pos ka:n modo wa:n komo se: kinoli:ni:to te:kwa:skeh, mm. \fr_au PSC320 \fr_var Tzina \fr_e Construyen (los Sceliphron y géneros cercanos de la familia Crabronidae, conocidos como 'mud daubers' en inglés) como un silbatito, ahí se anidan y ahí viven. No son muchos animales. Construyen su nido en la superficie de la pared de una casa, en algún risco. Ahí se anidan, ahí viven los que les llamamos sokitsitsi:n. También pican, pican siempre. Ni modo, pues así son, también viven, son iguales como los (abejas de) panales que también pican, pues ni modo, y si uno les mueve su nido pues sí le van a picar. \fr_son 06155-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06155-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-20-i | 26.062, 55.146 \fr_n A: Pues neh nikixehekowa. A:mo semi nikahsika:mati, neh niki:xehekowa yehwa:n yo:n okwiltsitsi:n motekipanowah tak ke:meh in tokatsitsi:n. B: Porque yehwa:n semi kwelitah motapechti:skeh ika ne: so:sokitsitsi:n ke:meh in ka:mpa kalke:span ka:mpa yo:n onkak yo:n tsa:wal. Neh niki:xehekowa yehwa yo:n ika motekipanowah ke:meh in tokatsitsi:n, teisá: okwiltsitsi:n moinahxiliah pues .... Yehwa ya eski no: 'n ika mo..., moi:xpano:ltiah no: 'n okwiltsitsi:n porque pos ka:n ke:man se: kinita mah tikihtoka:n mah pata:ntinemika:n itech se: xo:chitsi:n o itech se: kowtsi:n ta: nikita neh siempre tikitah itech kalke:span sah. A: Ihko:ni, ihko:ni. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues yo pienso. No lo sé muy bien, yo pienso que esos animalitos (los so:sokitsitsi:n) se alimentan de las arañitas. B: Porque a ellos les gusta hacer su nido con el so:sokitsitsi:n en las paredes de la casa donde hay telaraña. Yo pienso que sí se alimentan de las arañitas y otros animalitos que encuentran, pues. Deben de alimentarse de esos animalitos porque pues nunca se les ve digamos que andan volando en donde hay flores o en un árbol, sí yo siempre lo he visto sólo en la pared de la casa. \fr_son 06155-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06155-02_Tzina \fr_fuente 2013-04-04-m | 869.73, 901.413 \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz ke:s \raiz -pan \dt 02/Sep/2020 \rev \lx kalkone:t \lx_cita kalkone:t \lx_var General \ref 01071 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa.pequeña \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig casa pequeña \osten de ancho y largo, no necesariamente de lo alto \sig_var General \fr_n Achto neli kikwiah tein para tepitsi:n, we:ikali pos kita:liah yehwa yo:n kakatekowit. Ki..., kixihxi:mah, moka:wa iyo:lo wa:n ki..., yehwa n' kita:liah para n' kalikximeh. Taxi:kowa porque tohtoma:wak mochi:wa n' kwomeh. M' pesmatsí:n no: kita:liah, pero pos yeh, yeh porin tsikitsitsi:n i:pa se:, i:pa se: kalkone:t tsi:tsitsi:n. Ke:mah taxi:kowa, pero n' wehwei mo..., kakate kikwih para, para kalikximeh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues de veras que anteriormente usaban el árbol de bienvenido (kakatekowit, Tapirira mexicana Marchand) para construir una casa más o menos grande. Lo labraban (con machete) de tal forma que sólo quedaba la médula del trozo y eso es lo que usaban para horcones. Perduran porque son árboles grandes. El pesmatsi:n (helechos arborescentes de varias especies) también se puede ocupar pero ese sólo es para horconcito de una casita pequeña. Si es resistente pero es el árbol de bienvenido que se ocupa para, para horcones grandes. \fr_son 01071-01_corp_Tzina-JVC313_falta \fr_fuente 2012-07-18-b | 24.086, 45.971 \fr_n I:n ya:lwa yowi:pta nikchihchi:w se: kalkone:t para ompa nike:was kowit mah wa:kto wa:n ke:man pe:was a we:ikiowi sayoh ompa nikwis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hace unos días hice una casa pequeña para guardar leña que se esté secando y cuando ya llegue la temporada de fuertes lluvias nada más ahí voy a tomar la leña. \fr_son 01071-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz kone: \dt 12/May/2021 \rev \lx kalkowit \lx_cita kalkowit \lx_var General \ref 05650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madera.de.construcción \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig madera empleada para la construcción de casa \osten puede ser forma de polin o viga \sig_var General \fr_n Nookichpil mocha:nti:ti wa:n ka:n teh kipia kalkowit. Nikte:ntekiti se: ala:wakkowit mah kiki:xtika:n kale:walmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo va a construir su casa y no tiene madera de construcción. Voy a tumbar un árbol de carboncillo (Ocotea puberula (Rich.) Nees, tipo de Lauraceae). para que saquen unas alfardas. \fr_son 05650-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz kow \nsem Refiere kalkowit a cualquier madera usada en la construcción de casa y refiere a vigas, horcones, cintas, morillos, pero no las tablas utilizadas para cerrar las paredes de una casa. \dt 12/Apr/2022 \lx kalkowteki \lx_cita kalkowteki \lx_var General \ref 04916 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.madera.para.casa \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig cortar madera para construcción de casa \osten vigas, horcones, fajilla, todo lo que se ocupa \sig_var General \fr_n Mokni:w mocha:nti:ti. Ya:lwa nikwi:kaya tikalkowtekitoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano va a contruir su casa. Ayer lo acompañé a cortar madera para construirla. \fr_son 04916-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz kow \raiz teki \dt 24/Jan/2022 \lx kalkwa:ko \lx_cita kalkwa:ko \lx_var General \ref 08496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotea \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig azotea, en una casa de techo plano de cemento; exterior de la parte de donde se juntan las dos aguas en una casa de teja, zacate o palma \sig_var General \fr_n A: Wa:n kilia:yah, kita:lia:yah kalkwa:ko para mah wa:ki. Kita:[lia:]yah kalkwa:ko wa:n kitayah de, de, de wa:kia no: tsihtsili:nia ya, ihkó:n pané: ahoktik. B: Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: Y lo ponían, lo ponían a secar en la azotea de la casa. Lo ponían en la azotea y cuando veían que se secaba también sonaban así como livianos. B: Sí. \fr_son 08496-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08496-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-30-e | 703.773, 714.138 \fr_n Entó:s yo:n de n' tapa:ni, komohkó:n tapa:ni tahko, tahkotapa:ni pos kikwih ya, kikwih ya. Kihto:s ne:n tota:tahwa:n, a: pos ne: tapa:nik ne: tokoma:l tikwitih para ne: chilito tikta:li:tih ahko, kaltipan, kalkwa:ko. Kikwitih ya ne:n tota:tahwa:n, kikwitih ya wa:n ki..., kololowah ya nochi ne: wa:n ompa kit..., ompa kite:mah, ompa ki:xmoya:wah kwaltsi:n, kana:wak, para nijó:n, después para mah kwaltsi:n wa:ki. De kwaltsi:n wa:ki no: hasta tsihtsiliktia. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Entonces de que se abren, si se abre a la mitad, se abre en medio pues ya la cortan, ya la pizcan (el chile). Dirán nuestros abuelos, a pues ya se quebró nuestro comal que ocupábamos para el chilito, las vamos a poner en la azotea de la casa. Ya van nuestros abuelos, las van a traer, recogen todas y ahí las extienden, las extienden muy delgadito para que se sequen bien. Después de que se secan hasta suenan bonito (los chiles). \fr_son 08496-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08496-02_Tzina \fr_fuente 2011-07-28-a | 1793.708, 1826.79 \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz kwa: \raiz -ko \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalkwa:pan \lx_cita kalkwa:pan \ref 08196 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kalkwitapan \lx_cita ikalkwitapan \lx_var General \ref 03486 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atras.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig atras.de.la.casa; parte exterior de una casa \osten ubicado en contra kaltikwa:pan o en la parte inferior \sig_var General \fr_n Noa:wi nemi hasta ne: kalkwitapan ka:mpa nemi okse: nokniw. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía vive atrás de la casa de donde vive mi otro hermano. \fr_son 03486-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kaltikwa:pan \raiz kal \raiz kwita \raiz -pan \dt 12/Jan/2022 \rev \lx kalnakastan \lx_cita ikalnakastan \lx_var General \ref 04584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.al.lado.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig lugar a un costado o lado de una casa \sig_var General \fr_n ¡Xikwi yo:n wapal wa:n xiketsati ne: kalnakastan! Ampó:n te:tsakwilih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Agarra esa tabla y páralo a un costado de la casa! Ahí donde está estorba. \fr_son 04584-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz nakas \dt 24/Jan/2022 \lx kalnakastan \lx_cita kalnakastan \lx_var General \ref 02659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lado.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig espacio o lugar al lado de una casa o edificio \sig_var General \fr_n Wa:n ke:ní:w yo:n tikno:tsa, neh nik..., neh a:mo n'mati n..., i:ksá: ne: se: no..., se: siwa:t nemi nokalnakastan, kihtowa kino:tsa itskwinti itech ahpa:s. Yo:n, a:mo n'mati ke:ní:w teh tikino:tsa n' tokni:wa:n. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Y cómo lo llamas (al perro para que regrese), yo, yo no sé, a veces una mujer que vive al lado de mi casa, dice que lo llama a su perro en una cántaro grande en donde almacena el agua. Yo no sé cómo los llamas tú a las personas. \fr_son 02659-01_corp_Xalpn-MSG328_ faltar \fr_fuente 2011-07-20-l | 102.312, 113.276 \nsem La frase sobre llamar a un perro por medio de un cántaro o vasija de barro refiere a la acción de llamar a un perro perdido para que regrese a casa. La vasija puede contener agua o estar vacío. Al llegar a la casa, si el perro no parece o no llega se va a donde está la vasija, se acerca a la boca y hacia adentro llama al perro por su nombre. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz nakas \raiz -tlan \dt 21/May/2021 \rev \lx kalna:wak \lx_cita ikalna:wak \lx_var General \ref 05248 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa junto.a.una.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig junto o pegado al lado de o atrás de una casa \osten p. ej., otra casa, por cualquier lado sea atrás, al lado, o enfrente \sig_var General \fr_n Neh ninemi ikalna:wak mokni:w. ¡Xiktahtani wa:n mitsne:xtili:s ka:nikahkwí:n yetok nocha:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo vivo junto a la casa de tu hermana. ¡Pregúntale y ella te va a indicar por donde está mi casa! \fr_son 05248-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref kaltsi:ntan \raiz kal \raiz na:wa \dt 11/Apr/2022 \lx kalnemachti:lo:ya:n \lx_cita kalnemachti:lo:ya:n \lx_var General \ref 00786 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa escuela \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig escuela \sig_var General \fr_n Niahtiwetsi ne: kalnemachti:lo:ya:n ka:mpa momachtia nopili. Onkati nechiko:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy rápido a la escuela donde estudia mi hijo. Va a haber una reunión. \fr_son 00786-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kalnemachti:lo:ya:n \raiz kal \raiz mati \raiz -ya:n \nsem Aunque es un neologismo, kalnemachti:lo:ya:n ya entró en uso común. Lo mismo que nechiko:l para reunión. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx kalpani \lx_cita kalpani \lx_var Tacua \ref 00751 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa techo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig sobre el techo, la parte exterior \osten sobre las tejas, azotea, lámina, zacate, sea casa de dos aguas o de azotea \sig_var General \fr_n Se: kowxahxaka mota:li:ko ne: kalpani, achá: kinkwa:sneki kimichimeh. Un tecolote se vino a parar encima de auella casa, quizá quiere comerse a los ratones. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Se: kowxahxaka mota:li:ko ne: kalpani, achá: kinkwa:sneki kimichimeh. Un tecolote se vino a parar encima de auella casa, quizá quiere comerse a los ratones. \fr_son 00751-01_Tacua-CSC370_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kaltikpak \semx_tipo Comparar \semxref kalyo:la:n \raiz kal \raiz -ikpak \dt 17/Mar/2021 \lx kalpaniá:n \lx_cita kalpaniá:n \lx_var Tzina \ref 08487 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encima.del.techo.de.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig encima o sobre el techo, que puede ser de teja, lámina de cartón o de cemento (en el último caso se considera 'azotea' como la traducción de kalpaniá:n) \sig_var Tzina \fr_n Se: ilama ki:sak itech corral wa:n pata:nik. Moketsato hasta ne: kalpania:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Una pava se escapó del corral y voló. Se fue a parar hasta allá en el techo de la casa. \fr_son 08487-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz -pan \raiz -ya:n \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalpanohkeh \lx_cita kalpanohkeh \lx_var General \ref 07488 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa visitante \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : kalpanowa:nih \sig visita, visita (esto es, persona que visita a otra en su casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n to:nalmeh wi:tsa se: kalpanohkeh nokalihtik kayo:t La Loma. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En estos días viene un visitante a mi casa, él es de las Lomas. \fr_son 07488-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz pano: \dt 10/Sep/2020 \lx kalpanowa \lx_cita kikalpanowa \lx_var General \ref 03294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa visitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig visitar en casa \osten a alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ne:chkalpano:ko nowe:ita:t, se: xiwtika ka:n wa:lahtoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me vino a visitar a mi abuelo, durante un año no me había visitado. \fr_son 03294-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:palta:lia \raiz kal \raiz pano: \dt 06/Jan/2022 \lx kalparahko \lx_cita kalparahko \lx_var Tacua \ref 08526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabecera.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig espacio al exterior de la casa que puede ser por el lado donde está la cocina o bien por el lado donde hay más pendiente hacia arriba \sig_var General \fr_n Mm, a: pos tetsapot niki:xmati no:, ke:meh i:n ninentinemi ke:masá: ai n´tamo:taya yo:n ke:man nikitaya ne:n onkak n' tetsapot itech ka:mpa tehtepe:tah wa:n nika:n tanikwa:kopa ne:n, nika:n kiliah ne: A:te:noh, yo:n te..., yo:n tepe:tsi:n, no: onkak tetsapot ompakahkwi:n nikitani. Wa:n yo:n tetah, yo:n ka:mpa yo:n ta:tah Emilio katka Juárez i..., ikalparahko nochi onkak tetsapokomeh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Mm, ah, pues el tetsapot (árbol pendiente identificación) también lo conozco, como siempre ando, como antes a veces yo andaba de cazador y veía que había ese tetsapot en los cerros y por acá por las tierras bajas. En ese cerrito donde le denominan A:te:noh ahí también he visto que hay de ese tetsapot. Y en ese lugar pedregoso, ahí donde vivía el señor Emilio Juárez, por arriba de su casa hay muchos árboles de tetsapot. \fr_son 08526-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08526-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-m | 19.308, 44.59 \sem Casa-espacio-y-partes \nsem Tradicionalmente las casas de San Miguel Tzinacapan tienen las cocinas a un lado de la casa, podría ser, viendo la puerta al entrar, hacia el derecho o hacia el izquierdo. Siempre la parte de afuera donde se ubica la fogata se llama kaltikwa:pan y la parte de afuera del otro lado se llama kaltanikwa:kopa o, menos común, kaltanika. Al mismo tiempo la parte enfrente de la casa se llama kalte:noh y la parte de afuera atrás de la casa se llama kali:ka:n o kali:ka:mpa. Sin embargo las referencias direccionales de los términos kaltanikwa:kopa, kaltanika y kaltikwa:pan pueden variarse por otros factors como la ubicación general de la casa o lo nivelado o no nivelidad del terreno. En Tacuapan se usa kaltikwa:pan pero no se usa ni kaltanikwa:kopa ni kaltanika. Más común se usa kalparahko y kalparatani para kaltikwa:pan y kaltanikwa:kopa o kaltanika, respectivamente. \semx_tipo Sinónimo \semxref kaltikwa:pan \raiz kal \raiz ahko \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalparatani \lx_cita kalparatani \lx_var General \ref 03269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abajo.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig abajo de la casa \osten abajo en el sentido de una pendiente por un lado de la casa \sig_var General \fr_n Nokalparatani me:ya a:t, ompa nochi a:takwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Abajo de mi casa hay un nacimiento de agua, de ahí todos agarran el agua. \fr_son 03269-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig espacio al exterior de la casa que puede ser por el lado opuesto a donde está la cocina o bien por el lado donde hay más pendiente hacia abajo \sig_var Tacua \fr_n Nikto:kasneki seki pahpata nokalparatani pero nimolwia xa ait ox mochiwas porke ompaka nochi yowi n´at ke:man we:ikiowi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quiero sembrar unas plantas de plátanos por abajo de mi casa pero pienso que a lo mejor no se va a adaptar porque por ahí baja mucha agua cuando llueve. \fr_son 03269-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kaltanikwa:kopa \semxref kaltanika \raiz kal \raiz tani \nsem Tradicionalmente las casas de San Miguel Tzinacapan tienen las cocinas a un lado de la casa, podría ser, viendo la puerta al entrar, hacia el derecho o hacia el izquierdo. Siempre la parte de afuera donde se ubica la fogata se llama kaltikwa:pan y la parte de afuera del otro lado se llama kaltanikwa:kopa o, menos común, kaltanika. Al mismo tiempo la parte enfrente de la casa se llama kalte:noh y la parte de afuera atrás de la casa se llama kali:ka:n o kali:ka:mpa. Sin embargo las referencias direccionales de los términos kaltanikwa:kopa, kaltanika y kaltikwa:pan pueden variarse por otros factors como la ubicación general de la casa o lo nivelado o no nivelidad del terreno. En Tacuapan se usa kaltikwa:pan pero no se usa ni kaltanikwa:kopa ni kaltanika. Más común se usa kalparahko y kalparatani para kaltikwa:pan y kaltanikwa:kopa o kaltanika, respectivamente. \dt 10/Jan/2022 \rev \raiz kal \dt 17/Sep/2018 \lx kalpata \lx_cita mokalpata \lx_var General \ref 00888 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mudarse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokalpata) mudarse, cambiarse de casa \sig_var General \fr_n Nima:tan ya nocha:n, mo:sta nimokalpatati. Nikneki xine:chpale:wi titasakaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya terminé de construir mi casa, mañana me voy a mudar (cambiar de casa). Quiero que me ayudes para acarrear mis cosas. \fr_son 00888-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalahchi:wa \raiz kal \raiz pata \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx kalpi:n \lx_cita kalpi:n \lx_var Tacua \ref 08456 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ka:l; pin(tero) \glosa carpintero.de \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carpintero que se dedica a hacer casas. \sig_var Tacua \fr_n Achto tikte:mo:tih nochi n’ kalkowit para tikchi:waskeh n’ tocha:n wa:n ompa tikitati:wih ya n’ kalpi:n para mah kipe:walti:ki a n’ tekit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Primero vamos a buscar la madera para construir nuestra casa y después iremos a ir a ver el carpintero para que empiece con el trabajo. \fr_son 08456-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kaltaekawil \lx_cita kaltaekawil \lx_var Tzina \ref 08099 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kaltah \lx_alt kalitah \lx_cita kaltah \lx_var General \ref 05288 (duda) parece ser más común kalyoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.casas \deriv \infl N1 \sig lugar con casas o construcciones \sig_var General \fr_n Ka:mpaika ninemi ka:n semi kaltah, yeh ika kwali nikimpia ok n' piomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por donde vivo no hay muchas casas, por eso todavia puedo tener pollos. \fr_son 05288-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kalyoh \raiz kal \raiz -tah \nsem Ni Ceferino Salgado ni Hermelinado Salazar usan kaltah aunque lo dos usan kalyoh con casi el mismo significado. Amelia Domínguez comentó que ella usa tanto kaltah como kalitah. Nótese que al centro cultural de Tosepan se le refiere como Kaltah. \dt 11/Apr/2022 \lx kaltakpakyo:t \lx_cita kaltakpakyo:t \lx_var Tzina \ref 02640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caballete \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cabellete o viga central sobre la cual se parten las dos aguas de una casa y que sostiene la vigeria en dichos tipos de casa \sig_var Tzina \fr_n A: De n' e:witiká: se: ki..., kiliah seki, nijó:n, pie derecho, pero, tehwa:n a:mo tikmatih, neh a:mo no: nikelna:miki ki:ní:n n' ito:ka:y, ke:n..., nikelka:wtok, pero, pos yehwa yo:n. Wa:n ke:mah kita:liah n' ahko kaltakpakyo:t, ki:ní:n kiliah. B: N' ahko, takwa:pan. A: Ke:mah, kaltakpakyo:t. Tehwa:n tikiliah caballete, pero a:mo, kaltakpakyo:t. B: Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: A el que va vertical algunos le dicen 'pie derecho' pero nosotros no sabemos (esto es, bien en náhuat), yo tampoco me acuerdo como es su nombre, se me olvida pero pues, es éste ('pie derecho'). Y entonces ya ponen arriba el cabellete (kaltakpakyo:t) o como le llaman. B: Lo de arriba. A: Si, el kaltakpakyo:t. Nosotros (en español) le decimos caballete, pero no, (en nawat) es kaltakpakyo:t. B: Si. \fr_son 02640-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-07-18-e | 175.441, 196.927 \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kaltakpayo:t \semxref takpakyo:t \raiz kal \raiz ikpak \dt 21/May/2021 \rev \lx kaltakpayo:t \lx_cita kaltakpayo:t \ref 08492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n Entó:s de yo:n kit..., kita:liah, kita:liah a ne:n, tikiliah takalyo:la:nchika:wka, tikiliah pie derecho. De ompa yo:n ki..., ki..., kita:liah no: se: hilo para moka:wa mela:wak. A:mo kanah yetok chikotik, nakasikayahtok. De ompa kita:liah nohjó:n, kita:liah ya ne:n tikiliah, este, takpakyo:t. Ke:mah, a:xkan kilwiah cumbrera. De ompa yo:n kita:liah, kintamachi:wah ya ne:n esquineros de ne:n kale:walmeh tein mela:wkeh, kaltakpayo:t komo kowtsí:n de, ne:n, este, tikiliah kowmihmimil pos kite:mowah katí:n mela:wak pero komo vigas pues nehyó:n no: kite:mowah katí:n más mela:wak. \fr_var \fr_e Entonces cuando ya ponen lo que le llamamos refuerzo al centro de la casa, kalyo:lchika:wka el pie derecho. Posteriormente ponen un hilo para alinear(los pies derechos). Para que no queden desalineados o chuecos. Posteriormente ya ponen lo que le llamamos takpakyo:t. Si, actualmente le llaman cumbrera. Y cuando ya ponen eso proceden a medir las alfardas esquineras de las que son más rectas, el kaltakpakyo:t puede ser de madera cilíndrica pero hay que buscar una que sea recta y si se va a ocupar de viguería pues se busca una que esté recta. \fr_son 08492-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx kalta:lia \lx_cita mokalta:lia \lx_var General \ref 03783 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa habitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokalta:lia) habitar, residir, vivir, hacer casa o residencia (p. ej., en un pueblo) \sig_var General \fr_n Wehka:w ya nika:n nimokalta:li:ko, kipia kaxto:lxiwit a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tiene tiempo que vine a vivir aqui, ya tiene quince años \fr_son 03783-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz ta:l \dt 17/Jan/2022 \lx kaltamachti:lo:ya:n \lx_cita kaltamachti:lo:ya:n \lx_var General \ref 05980 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escuela \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig escuela; lugar de enseñanza \sig_var General \fr_n Yo:n kaltamachti:lo:ya:n tein yetok noxola:l semi we:i, miak pi:pil tein a:mo nika:n kayo:meh ompa momachtiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La escuela que está en mi pueblo es muy grande, muchos niños que no son de aquí estudian alli. \fr_son 05980-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kalnemachti:lo:ya:n \raiz mati \dt 12/May/2020 \lx kaltampa \lx_cita kaltampa \lx_var General \ref 06057 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajo.techo \catgr Adv-lugar \deriv \sig bajo techo; adentro de una casa \sig_var General \fr_n Nochi n' kowit xikta:li kaltampa, mah a:mo a:paliwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Toda la madera pónla debajo del techo, que no se moje. \fr_son 06057-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref we:ikaltampa \raiz kal \raiz tani \dt 13/May/2020 \lx kaltanika \lx_cita ikaltanika \lx_var General \ref 06982 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abajo.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig espacio al exterior de la casa que puede ser por el lado opuesto a donde está la cocina o bien por el lado donde hay más pendiente hacia abajo \sig_var General \fr_n A: Ke:mah, iwki mero ata n' ikamohyo, neli kowke:span mochi:wa, B: Ke:mah wa:n, A: ka:mpa se: we:ikowit nejó:n, wa:n komo a:mo itech tepehxike:span mochi:wa. B: ke:mah wa:n .... A: Niki:ita porque ompa n' tehwa:n yo:n tokaltanika, ompa no: onkak yo:n ka:mpa ata yetok se: te:tepehxit yo:n ne: paratani, ompa no: onkak. Yehwa neh niki:xmattok. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e A: Sí, así es mero, su camote (del tate:mpan cho:kani, Sobralia macrantha Lindl.) se da en la superficie del tronco de un árbol, B: Sí y, A: en donde está un árbol grande este, y si no se da en un risco. B: sí y, A:: Yo lo he visto porque allá por el lado de abajo de nuestra casa, también se da en donde se encuentra un risco. \fr_son 06982-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06982-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-25-d | 82.917, 100.788 \nsem Tradicionalmente las casas de San Miguel Tzinacapan tienen las cocinas a un lado de la casa, podría ser, viendo la puerta al entrar, hacia el derecho o hacia el izquierdo. Siempre la parte de afuera donde se ubica la fogata se llama kaltikwa:pan y la parte de afuera del otro lado se llama kaltanikwa:kopa o, menos común, kaltanika. Al mismo tiempo la parte enfrente de la casa se llama kalte:noh y la parte de afuera atrás de la casa se llama kali:ka:n o kali:ka:mpa. Sin embargo las referencias direccionales de los términos kaltanikwa:kopa, kaltanika y kaltikwa:pan pueden variarse por otros factors como la ubicación general de la casa o lo nivelado o no nivelidad del terreno. En Tacuapan se usa kaltikwa:pan pero no se usa ni kaltanikwa:kopa ni kaltanika. Más común se usa kalparahko y kalparatani para kaltikwa:pan y kaltanikwa:kopa o kaltanika, respectivamente. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kaltanikwa:kopa \semx_tipo Antónimo \semxref kalparatani \semxref kaltikwa:pan \raiz kal \raiz tani \raiz -ka \dt 02/Sep/2020 \rev \lx kaltanikwa:kopa \lx_cita ikaltanikwa:kopa \lx_var Tzina \ref 03300 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abajo.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig espacio al exterior de la casa que puede ser por el lado opuesto a donde está la cocina o bien por el lado donde hay más pendiente hacia abajo \sig_var Tzina \fr_n Neh nocha:n ke:meh tepitsi:n i:xtake:s ka:mpa nikchihchiw, ke:man kiowi nochi yowi n' a:t kaltanikwa:kopa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Como mi casa está construida en un terreno que está un poco inclinado, cuando llueve corre el agua hacia abajo de la casa. \fr_son 03300-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Tradicionalmente las casas de San Miguel Tzinacapan tienen las cocinas a un lado de la casa, podría ser, viendo la puerta al entrar, hacia el derecho o hacia el izquierdo. Siempre la parte de afuera donde se ubica la fogata se llama kaltikwa:pan y la parte de afuera del otro lado se llama kaltanikwa:kopa o, menos común, kaltanika. Al mismo tiempo la parte enfrente de la casa se llama kalte:noh y la parte de afuera atrás de la casa se llama kali:ka:n o kali:ka:mpa. Sin embargo las referencias direccionales de los términos kaltanikwa:kopa, kaltanika y kaltikwa:pan pueden variarse por otros factors como la ubicación general de la casa o lo nivelado o no nivelidad del terreno. En Tacuapan se usa kaltikwa:pan pero no se usa ni kaltanikwa:kopa ni kaltanika. Más común se usa kalparahko y kalparatani para kaltikwa:pan y kaltanikwa:kopa o kaltanika, respectivamente. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kaltanika \semx_tipo Antónimo \semxref kalparatani \semxref kaltikwa:pan \raiz kal \raiz tani \raiz kwa: \raiz pa \ency Ilustración (una ilustracion de los lugares y ubicaciones de una casa) \nota Con gente se tiene que ilustrar y examinar todos los espacios alrededor de la casa. \dt 10/Jan/2022 \rev \lx kaltapowa \lx_cita kikaltapowa \lx_var General \ref 04431 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrirle.la.puerta \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig abrirle la puerta \osten a alguien, a una casa, edificio \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nokni:w ahsik kalihtik tahkoyowa:n, kwala:n no:pá:n wa:n ka:n kikaltapoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano llegó a la casa a media noche, mi papá se enojó y no le abrió la puerta. \fr_son 04431-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kaltsakwa \raiz kal \raiz tapo \nsem Esta palabra, kaltapowa se usa en Tzinacapan y Xaltipan pero según Ceferino Salgado en Tacuapan se usa la forma tatapolia; véase tapolia bajo la entrada para tapowilia. \dt 18/Jan/2022 \lx kaltayekawil \lx_cita kaltayekawil \ref 08495 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kaltech \lx_cita kaltech \lx_var General \ref 01197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esquina.interior \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig rincón o esquina interior \osten de una casa o edificio \sig_var General \fr_n Cuando kwaltsi:n se:wis a ke:mah, entó:s tikwite:wa ya mopili, tiki..., 'tanke:nki:xtia ya, tik..., tikaha:wi:ti ne: kaltechtsi:n. Kaltechtsi:n tikaha:wia para a:mo kipi:tsas ok n' ehekat wa:n ke:mah ompa sepa niman t'take:ntia, niman t'tilmahtia. Ke:mah, kaltech tikaha:wi:s, a:mo tikaha:wi:s ne: kalampa, kaltech. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando ya se enfria bien (el agua calentada para bañar) entonces ya es cuando tomas a tu hijo y le quitas la ropa para bañarlo en un rinconcito. Lo tienes que bañar en un rinconcito para que no le sople el aire y rápidamente le pones su ropa, rápido le pones su ropa. Si tienes que bañarlo en un rincón, no lo puedes bañar afuera, tiene que ser en un rincón. \fr_son 01197-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-31-i | 535.54, 572.028 \sig (con ta- y reduplicación con vocal corta y /h/ : takahkaltech) en todos los rincones interiores \osten de una casa \sig_var Xalpn \fr_n Primero kwaltsi:n tachpa:nas, nochi ne: takahkaltech kwaltsi:n tachpa:na nochi, wa:n kitachihchi:wia ne:n ta:to ka:mpa kite:mas primero ne:n isin. Wa:n no: kita:lia ne: ka:mpa ki..., kite:ntehko ya ne:n sinsakakeh. Kita:lia tatio:chi:wala:tsí:n, kicruzta:lia wa:n ompa no: kinohno:tsa n' ta:ltikpantsí:n, ika mah a:mo kitahta:tili de ki:xte:mili:ti ne:n takwaltsi:ni. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Primero debe barrer bien, todo hasta en los rincones, barre muy bien y ya arregla donde el señor echará por primera vez la mazorca. Y también arregla donde llegará a echar la mazorca que el acarreador de mazorca traerá. Echa agua bendita, pone una cruz y ahí se comunica con la tierra para que no se lo esconda al echarle la mazorca. \fr_son 01197-02_corp_Xalpn-MSG328_faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 1519.463, 1549.723 \nsem En una grabación se escucha takahkaltech de una asesora de Xalpancingo, rumbo a San Andrés Tzicuilan. Aparentemente es simplemente una forma reduplicada de kaltech (que será plural) con el prefijo ta- que a menudo se utiliza para indicar una referencia a un lugar o espacio (p. ej., motano:tsa 'se llama [un lugar]'). Aparentemente también se puede decir simplemente kahkaltech. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz -tech \dt 13/Jul/2021 \rev \lx kaltechowa \lx_cita kikaltechowa \lx_var General \ref 06827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrinconar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrinconar; arrumbar en una esquina \osten de una casa \sig_var General \fr_n ¡Xikaltecho i:n kowit! Se: mometskwi:lti:s wa:n se: mometskoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Arrincona este tronco! Puede uno tropezarse con ello y lastimarse el pie. \fr_son 06827-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz tech \dt 14/Feb/2022 \lx kaltechowilia \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kalte:mpio \lx_cita kalte:mpio \lx_var Ixtla \ref 08455 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var Ixtla \fr_n ¿Ke:ní:w se: ma:se:walkali? Pos ma:se:walkali se: kichi:wa primero se: tasentilia n' kwameh. Wa:n ompa de petstik yetokeh ya n' kwameh, nochi taihtiyo:meh, kale:walmeh, este kiliah te..., ne:..., ka:lte:mpio kilwiah wehka:wta:tomeh, kalte:mpio tein ka:mpa motsi:nketsa n' kale:wal. Ompa ne: tatahko, ne: mono:tsa, kilwiah tatahko..., tatahkoyo:t, wa:n ompa sepa ne:paka de este n..., ne:pa de ne: ahko ya caballete, ka:mpa mokwa:ta:li:tih n' kale:walmeh. \fr_au MMC327 \fr_var Ixtla \fr_e ¿Cómo es la casa de la gente indígena? Pues la casa de la gente indígena, lo primero que se hace en juntar la madera. Y una vez que esté toda la madera como los tirantes, alfardas y lo que le llaman ka:lte:mpio, así le llaman los señores de antes, el ka:lte:mpio es donde se sostienen las alfardas. Allá lo que está en medio, se llama, le llaman tatahkoyo:t y luego, la pieza que va más arriba es el caballete, ahí donde se juntan o se atoran las alfardas. \fr_son 08455-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08455-01_Ixtla \fr_fuente 2009-09-22-h | 8.549, 40.813 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref kalte:mpla:nchah \semxref kalte:nyo:lchika:walo:ni \semxref kalte:nkowa:yo:t \semxref tate:mpla:nchah \semxref tate:nilpil \semxref tate:nkowa:yo:t \semxref te:nkowa:yo:t \raiz kal \raiz te:n \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalte:mpla:nchah \lx_cita kalte:mpla:nchah \lx_var Tzina \ref 08374 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var General \fr_n De ompa kintekpa:nah ya ne:n taihti:yo:meh para, para yehwa ya nochi ompa ne: ki..., kisohsoh ya ne:n tikiliah ne: kalte:mpla:nchah. Nochi kisoyah, ke:mah. Pero ihwa:k no: ne:chilwia:ya ne: noabuelo katka, notio, ke a:mo, a:mo kisoyah, ta: puro yehwa komekat no: kikwiah de n' anay. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e De ahí ya acomodan los tirantes para, para clavarlos y sujetarlos en la madera que le llamamos kalte:mpla:ncha. Ya los clavaban todos, sí. Pero en ese tiempo también me decía mi abuelo fallecido, mi tío, que no clavaban la madera sino que usaban puro bejuco para amarrar cuando construían la casa con hojas de anay (Persea sp.). \fr_son 08374-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08374-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-c | 155.606, 179.028 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalte:mpio \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref kalte:nkowa:yo:t \semxref kalte:nyo:lchika:walo:ni \semxref tate:mpla:nchah \semxref tate:nilpil \semxref tate:nkowa:yo:t \semxref te:nkowa:yo:t \raiz kal \raiz te:m \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalte:na:chachalakil \lx_cita kalte:na:chachalakil \lx_var Tzina \ref 07255 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gotera.de.agua.que.escurre.del.techo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gotera, abajo del los dos lados largos de una casa, que se forma al caer el agua de los techados al llover (en el pasado se acostumbraba ponerle cubetas en este lugar para juntar el agua de lluvia que se escurría del techo) \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa ye:kkiowik wa:n ne: ka:mpa kalte:na:chachalakil a:mo wel se: panowa:ya, miak a:t panchachalakatoya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llovió mucho y no se podía pasar ahí en donde salpica el agua del techo, caía mucha agua. \fr_son 07255-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref achachalakil \semxref a:te:nchachalakil \raiz kal \raiz te:n \raiz a: \raiz chala: \dt 06/Sep/2020 \rev \lx kalte:nchika:walo:ni \lx_cita kalte:nchika:walo:ni \lx_var General \ref 04079 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease kalte:nyo:lchika:walo:ni \raiz kal \raiz te:n \raiz chika: \dt 16/Jan/2022 \lx kalte:nkowa:yo:t \lx_cita kalte:nkowa:yo:t \lx_var Tzina \ref 08437 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var General \fr_n Mm, tiktekitih tama:ma:nih, o:me tein wehwei, tiktekitih mah sehsenki:sa no:, no: chihchiko:me vara. Wa:n sa:te:pan tiktekitih tapayo:meh, mm, tapayo:meh. Tiktekitih chikwe:yi tapayo:meh. Chikwe:yi tapayo:meh porque chiko:me vara ne:n to..., weyak eski n' tocha:n. Wa:n i:n tapayo:meh yeski no: mahma:kwi:l vara de we:weyak. A:mo semi a:kayoh eski n' kalihtik, a:kayohtok eski na:wi vara n' ihtikoya:wak, yehwa n' ihtia:kayo. Sa:te:pan t'tekitih, mm, kalihtikkowa:yo:t. Kalihtikkowa:yo:t no: mah se:senki:sa, no: chiko:meh vara wa:n, wa:n kalte:nkowa:yo:t no: iwki, no: chiko:me vara. Entonces, se:, o:me, e:yi, na:wi, ma:..., ma:kwi:l, ma:kwi:l chihchiko:me vara. Wa:n kaxto:losé: tiktekitih mono:tsa kale:walmeh, tein mokwa:na:mikiskeh ya. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Mm, vamos a cortar los cargadores, dos son grandes, cortamos palos largos, también son de siete varas. Y enseguida vamos a cortar los tirantes. Cortamos ocho tirantes. Ocho tirantes porque nuestra casa va a ser de siete varas de largo. Y los tirantes también serán de cinco varas de largo. No será muy ancho el interior de la casa, por dentro va a ser de cuatro varas de ancho. Después vamos a cortar el kalihtikowa:yo:t ('plancha central'). La plancha central también va ser una sola madera, será de siete varas y las planchas laterales (kalte:nkowa:yo:t) también serán de siete varas. Entonces, uno, dos, tres, cuatro, cinco son de siete varas (nota: esto es, los dos cargadores, las dos planchas lateriales y la plancha central). Y dieciséis que vamos a cortar se llaman alfardas, son los que se van a empalmar en el caballete. \fr_son 08437-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08437-01_Tzina \fr_fuente 2009-09-20-c | 144.542, 253.2 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t y tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalte:mpio \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref kalte:mpla:nchah \semxref kalte:nyo:lchika:walo:ni \semxref tate:mpla:nchah \semxref tate:nilpil \semxref tate:nkowa:yo:t \semxref te:nkowa:yo:t \raiz kal \raiz te:n \raiz kowa: \raiz2 kalte:n \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kalte:noh \lx_cita kalte:noh \lx_var General \ref 06229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa patio.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig espacio o patio frente a la casa \sig_var General \fr_n Pero tehwa:n timomachtia:yah nochi texa:li:xko, yo:n kalte:noh ka:mpa kalnemachti:lo:ya:n katka, nochi katka texa:l, a:mo .... Texa:li:xko a:mo tei:xko ke:meh ekintsi:n tachihchi:wkeh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pero nosotros estudiábamos (en un lugar que) era pura gravilla, allí en frente de la escuela, todo era así, había mucha gravilla, no ..... Pura gravilla, no había piso de cemento como está construido actualmente. \fr_son 06229-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06229-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-h | 116.945, 126.057 \fr_n Pero mochi:wa sah, a:mo ..., ka:sá: ika ixwa sah yo:n xiwit, sayoh mah se: kicuidaro, se: kika:wa m..., mowe:ichi:wa. Pero neli, ka:sá: de kitekih, komo onkak kalte:noh, kitekih yo:n xiwtsí:n, a:mo kika:wah n' ima:y no. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pero nace por sí sola (el opochehkaxiwit, Pluchea carolinensis (Jacq.) G.Don in Sweet), no…, en algunas partes esa planta, nace por sí sola, sólo que debemos cuidarla, se deja (a que crezca), se hace grande la mata. Pero es cierto, en algunas partes las cortan, si hay (una mata) frente a la casa cortan las hojas (para usar como remedio), no dejan las hojas (sobre la planta, que queda sin hojas). \fr_son 06229-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06229-02_Tzina \fr_fuente 2012-07-19-e | 96.342, 108.007 \fr_n A: A:, pos e:xpa nantachihchi:wah. E:xpa. Wa:n i:pa nochi nankihitatiwih xo:chitsí:n. B: E:xpa se: tachihchi:wa. Ke:mah, se: kihitatiw xo:chitsí:n. Se: kihita. Ihkwa:k titachihchi:wah, A: Nochi nankihitah, yehwa ika miak nejó:n nankitekih pos wa:n we:ik..., we:ika nankitachihchi:wiah porque pos para ahsi. B: ihkwa:k titachihchi:wah kalte:noh. A: A:, kalte:noh ya. B: Kalte:noh yetok a, ihkó:n como que xo:..., xo:chikowit. Ihkwa:k kalte:noh ya se: tachihchi:wa. \fr_au MGV330 \fr_var Xalpn \fr_e A: A pues adornan tres veces. Tres veces. Y así siempre van escogiendo todas las florecitas. B: Se adorna tres veces. 1. Sí, se van seleccionando las florecitas. Se escogen. Cuando ponemos el adorno, A: Todas las escogen, por eso cortan muchas, pues y preparan grande el terreno para que alcancen las flores. B: cuando adornamos frente a la casa. A: A frente a la casa. B: En frente de la casa hay, ahí está como que un palo adornado de flores xo:chikowit. Entonces ya adornamos frente a la casa. \fr_son 06229-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06229-03_Xalpn \fr_fuente 2011-07-27-c | 438.041, 459.408 \nsem Aunque literalmente kalte:noh sugiere algo como 'a orillas de la casa' se usa en un sentido más amplio como 'frente a la casa' con el tamaño del espacio así indicado no muy preciso. Este uso parece lo más común. Pero también puede indicar un espacio reducido, quizá de 1 a 3 metros, cerca de la puerte de una casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref kalte:nte:noh \semxref kali:xpan \raiz kal \raiz te:n \dt 02/Sep/2020 \rev \lx kalte:npio \lx_cita kalte:npio \ref 08264 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kalte:ntampa \lx_cita kalte:ntampa \lx_var General \ref 07678 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abajo.alero.de.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig abajo de los aleros de una casa, la parte del techo que sobresale hacia afuera más allá de la pared, ofreciendo una protección a la lluvia por una zona pegada a la pared \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n kalte:ntampa xikte:ma mokow, ta:ka:n kiowi a:mo a:paliwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí abajo de los aleros de la casa echa tu leña, por si acaso llueve no se va a mojar. \fr_son 07678-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz te:n \raiz -tan \raiz -pa \dt 16/Sep/2020 \lx kalte:ntatsakwil \lx_alt kalte:ntsakwil \lx_cita kalte:ntatsakwil \lx_var General \ref 05063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puerta \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig puerta \sig_var 1-Tzina \fr_n Tsi:ntsakwil, tsi:ntsakwil tehwa:n ne: ke:man a:mo, a:mo moi:xmatia de, de tepa:mit. Tehwa:n tiki:matiah, este, xo:no:kowit, xo:no:kowtatsakwil. Xo:no:kowtatsakwil o kwomimiltatsakwil, yehwa yo:n ne:n ke:man tehwa:n katka to..., tokaltatsakwil. Después de yo:n kika:wah nika:n i:n kalte:noh, kita:liah a:m..., ne:, ne: ke:man a:mo moi:xmatia, este, n' ventanas, ke:meh a:man ki:xmatih ventanas. Ne: ke:man tiki:xmatiah tehwa:n solamente sayoh kalte:n..., kalte:mpue:rtah tikiliah, kalte:ntatsakwil. \fr_au RMM \fr_var Tzina \fr_e Las paredes, si, las paredes, en aquéllos tiempos, no se conocían los muros de piedra. Nosotros conocíamos (los muros) de jonote (Heliocarpus, spp.), las paredes de la madera (labrada con hacha, xo:no:wapal, en forma de tabla) de jonote. Las paredes de madera de jonote, de palos (rollizo), eso es lo que se ocupaba en aquéllos tiempos (para) las paredes de nuestras casas. Después de que dejan aquí, en la entrada de la casa…, en aquéllos tiempos no se conocían las ventanas como ahora las conocemos. En aquéllos tiempos, nosotros solamente conocíamos la puerta, sí, al que le llamamos kalte:ntatsakwil. \fr_son 05063-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2009-09-20-e | 149.54, 183.92 \fr_n Itech n' kalte:ntatsakwilmeh ne: ke:man o hasta a:man seki ok, a:mo kielka:wah, itech n' kalte:ntatsakwil ke:man ki:sa se: a:nimahtsi:n kita:liah oho:me tane:x nika:n ni:nipaka, como despedida tikiliah, o sea ke ika timonawatiah ya. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e En las puertas, en el pasado o hasta hoy en día, no lo olvidan, en las puertas cuando sale un difunto colocan dos veladoras en ambos lados (esto es, cuatro veladoras total) como "despedida" que llamamos, o sea con estas (vekadoras) ya nos despedimos. \fr_son 05063-02_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-20-c | 1238.616, 1270.542 \fr_n Ke:mah de ma:tamiah ya ne:n ahko pos, sepa kwalsti:n kitsona:miktiah n' ahko, kelpachowah wa:n kilpia:yah wa:n a:mo panowaya ok n' a:t ne:n kalyo:lpan. De ompa yo:n ma:tamiah, pues sepa mopale:wiah ya ne:n kalte:ntatsakwil. Tanakastantsakwil sepa kita:lia:yah igual, porque igual, igual, Teki..., mowi:kayah ta:tahmeh, mopale:wia:yah nochi hasta tami nochi. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Sí cuando terminaban todo lo de arriba pues, otra vez alternaban las puntas hasta arriba, las doblaban y las amarraban y así ya no entraba el agua en el centro del techo. Después de que terminaban se ayudaban entre todos para hacer el kalte:ntsakwil. Para cerrar los lados laterales de arriba ponían el tanakastantsakwil de igual manera. Traba..., trabajaban juntos los señores, se ayudaban entre todos hasta terminar la casa. \fr_son 05063-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05063-03_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-c | 552.975, 577.288 \nsem En el pasado los kalte:ntatsakwil se hacían de tablas que se paraban en la entrada de la casa simplemente para evitar que pasaran los animales. Ya en estos días se fabrican puertas ya hechas con bizagras y chapa para asegurar. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz te:n \raiz tsakwa \dt 03/Feb/2022 \rev \lx kalte:nte:noh \lx_cita kalte:nte:noh \lx_var General \ref 05092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa umbral \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig región como de medio a un metro del umbral de una casa, sea por adelante (dentro de la casa) o por afuera (antes de pasar a la casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n EGS-- ¿Wa:n kalte:nte:noh ke:ní:w tatsakwayah? MFC-- A:, ika, ika tsakwilo:t, t'ta:liah, t'wi:pa:nah n' tsakwilo:t komo ti..., ohtat tikwi:pa:nah. Wa:n koma:mo tikxihxi:mah xo..., xo:no:tablitas wa:n tikinkwa:kahkalakiah sayoh ne:, t'ta:liah o:me kowit ompa ti..., tikwa:kalakiah ya nika:n. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e EGS-- ¿Y cómo cerraban la entrada de la casa? MFC-- A, pues con alguna cerradura, ocupábamos el tarro, las poníamos en hileras amarrándolos. Y si no, labrábamos con hacha la madera de jonote, tablitas de tronco de jonote, y arriba sólo las metíamos entre dos palos atravesados, aquí metíamos las tablas de abajo (de cabeza) hacia arriba. \fr_son 05092-01_corp_Zuapl-MFC314_ faltar \fr_fuente 1804.812, 1821.948 \fr_n Wa:n nehwa nimonemilia ke a:mo, ke:ní:w ihsiwkatsi:n wa:n pos ta: kalte:nte:noh ke:meh nina:lkwityetok. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Y yo pienso que no, cómo sucedió muy rápido si estaba sentado adentro, casi junto a la entrada de mi casa. \fr_son 05092-02_corp_Xaltn-MFC307_ faltar \fr_fuente 2010-07-31-k | 1198.362, 1206.661 \fr_n EGS-- Wa:n ne:n kalte:nte:noh ke:ní:w kininselia:yah ihwa:k ahsiah. MHO-- Ompa nehjó:n tikinis..., moketsakih ompa ne: wa:n kininpopo:chwiah wa:n kinta:liliah xo:chiko:skat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- ¿Y en la entrada de la casa, cómo los recibían (a los novios cuando se casaban) cuando llegaban? MHO-- Ahí este se, ahí se van a parar y les echan incienso de un sahumerio y les ponen un collar de flores. \fr_son 05092-03_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2010-07-22-e | 241.139, 251.119 \nsem Existen dos palabras relacionadas: kalte:noh y kalte:nte:noh. La primera, que ocurre aproximadmanete 200 veces en el corpus (2017-12-18) referencia el espacio frente y exterior de una casa, por el lado donde está la puerte pero puede indicar una área de hasta uno o dos metros de la pared o muro. La segunda ocurre solamente 6 veces. La palabra kalte:nte:noh indica un espacio de la casa pero cerca de la puerta, sea por afuera o por adentro, pero casi por el umbral. Nótese que kalte:nte:noh no representa la forma reduplicada más común en el náhuat que es con vocal corta y /h/ final (sería kaltehte:noh o con vocal larga (sería kalte:te:noh). Ninguna de las dos formas así reduplicadas existen. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref kalte:noh \raiz kal \raiz te:n \raiz oh \dt 03/Feb/2022 \rev \lx kalte:ntsakwil \lx_cita kalte:ntsakwil \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 13/Apr/2021 \lx kalte:nyo:lchika:walo:ni \lx_alt kalte:nchika:walo:ni \lx_cita kalte:nyo:lchika:walo:ni \lx_var General \ref 02221 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var 1-Tzina \fr_n De ompa yo:n kita:lia:yah ki..., k..., achto kilpia ne:n pla:nchah wa:n, ne: n' ikalte:n..., i[kalte:n]chika:walo:ni. Pero nochi kisohsoyah ika kowkla:bos, parejo, a:mo kikwiah clavos de tepos. Miak tokni:wa:ntsitsi:n xa: kipiaskeh ok yo:n tepos, tepostakoyo:li:..., [tepostakoyo:]ni:lo:ni. Pero ekintsi:n a:xka:n a:mo tikitah ok, puro de clavos ya. Entó:s de yo:n kit..., kita:liah, kita:liah a ne:n, tikiliah takalyo:la:nchika:wka, tikiliah pie derecho. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Posteriormente ponen …, antes amarran la plancha y la solera. Pero todo lo clavaban con clavos de madera, no usaban clavos de fierro. A lo mejor muchas personas personas deben de tener todavía el barreno. Pero actualmente ya no se usa eso, ahora ya usan puro clavos. Entonces ya ponen lo que se llama takalyo:la:nchika:wka, lo que le llamamos pie derecho. \fr_son 02221-01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-13-b | 336.223, 375.495 \nsem Andrés Juárez Hernández, al hablar de la construcción de casas, emplea varios términos con la raíz, chika:w ('fuerte') para referirse a varias partes de las casas, particularmente las de palma. Parece que estas palabras son idiosincráticas de él y no se comparten entre otras. Para la kalte:mpla:nchah, la 'solera', Juárez utiliza kalte:nyo:lchika:walo:ni o, aparentemente, kalte:nchika:walo:ni. La primera palabra lo pronuncia bien pero la segunda palabra ocurre como incompleta ya que dice n' ikalte:n..., ichika:walo:ni que se ha "corregido" a kalte:nchika:walo:ni. Pero bien hubiera querido decir kalte:nyo:lchika:walo:ni que ocurre como palabra completa en otra parte de la misma grabación. Para la media plancha utiliza el término yo:lchika:walo:ni o tatahkoyo:lchika:wka. Y para 'pie derecho', una parte de la casa que casi siempre se llama por su nombre en español, Juárez utiliza takalyo:la:nchika:wka. Estas palabras son idiosincráticas y no compartidas, por lo menos hasta lo que se ha determinado. Existen otras palabras que nada más Juárez ha utilizado pero que parecen ser más definidas, refiriéndose a partes de casas por las que no se han documentado otros nombres: kalitskwinti, takaltsompecho:lo:ni y, como ya mencionado, takalyo:la:nchika:wka. \sem Casa-espacio-y-partes \semxref kalte:mpio \semxref kalte:mpla:nchah \semxref kalte:nkowa:yo:t \semxref kalte:nyo:lchika:walo:ni \semxref tate:mpla:nchah \semxref tate:nilpil \semxref tate:nkowa:yo:t \semxref te:nkowa:yo:t \raiz kal \raiz te:n \raiz chika: \dt 09/May/2021 \rev \nota Checar diferencia entre kalte:nchika:walo:ni, kalte:nyo:lchika:walo:ni, y yo:lchika:walo:ni. \lx kaltikpak \lx_cita kaltikpak \lx_var Tzina \ref 05863 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa techo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig techo, por la parte exterior \osten p. ej,. sobre las tejas, azotea, lámina, zacate, sea casa de dos aguas o de azotea \sig_var General \fr_n Nopiowa;n kochih kaltikpak wa:n kioholi:niah n' teja. Yehwa ika tahxi:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis pollos duermen sobre el techo y mueven las tejas (haciéndolas resbalar), por eso ya gotea. \fr_son 05863-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kalpani \semx_tipo Comparar \semxref kalyo:la:n \raiz kal \raiz -ikpak \dt 12/May/2020 \lx kaltikwa:pan \lx_cita kaltikwa:pan \lx_var General \ref 03024 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabecera.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig espacio al exterior de la casa que puede ser por el lado donde está la cocina o bien por el lado donde hay más pendiente hacia arriba \sig_var General \fr_n Bueno, nochi yo:n taxi:kowa wa:n telkwali. Nik..., neh n'mattok telkwali n' to:to:kowe:wat porque ka..., mochi:wa kwawit, sa:te:pan a:mo wel momela:wa ok. Ta: ke:meh moka:wa komo momati a, wa:n ompa kima:ma n' kowit, kowxoxowik kixi:kowa siquiera, siquiera ka:n ..., se: ciento wa:n tahko ki:loh kixi:kowa, mm. Ka:n tei. Ompa yo:n, kipia ke kitaskeh no:, eh, n' kaltikwa:pan mah tepitsi:n taka:wto. Mah no: tepitsi:n taka:wto ne:n kal..., kaltikwa:pan para tika:wa..., tikchi:..., tikah..., tika:waskeh ne:n..., tikchi:waskeh ne:n, tikohti:skeh n' a:t. Nika:n ke:meh ye:ktelkiowi importa telsenkaya mah kipia n' taa:ohti:lis. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Bueno, todos estos (bejucos) son muy buenos. Yo sé que la corteza del Trema micrantha (L.) Blume (to:to:kowe:wat) es muy bueno porque es, es como madera porque ya no se puede enderezar. Pues así como queda, queda fija, y ahí se sostiene la carga de la madera, puede soportar por lo menos unos ciento cincuenta kilos de madera verde. No hay. Luego ahí deben revisar bien en la parte donde quedará la cabecera de la casa para que haya un espacio. Que haya un espacio (entre el bordo y la casa) ahí la cabecera (kaltikwapan) para hacer…, se debe dejar, este…, para hacer este…, para hacer el caño para el agua pluvial. Como aquí llueve mucho es muy importante hacer el caño para las aguas pluviales. \fr_son 03024-01_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-20-c | 788.156, 838.349 \nsem Tradicionalmente las casas de San Miguel Tzinacapan tienen las cocinas a un lado de la casa, podría ser, viendo la puerta al entrar, hacia el derecho o hacia el izquierdo. Siempre la parte de afuera donde se ubica la fogata se llama kaltikwa:pan y la parte de afuera del otro lado se llama kaltanikwa:kopa o, menos común, kaltanika. Al mismo tiempo la parte enfrente de la casa se llama kalte:noh y la parte de afuera atrás de la casa se llama kali:ka:n o kali:ka:mpa. Sin embargo las referencias direccionales de los términos kaltanikwa:kopa, kaltanika y kaltikwa:pan pueden variarse por otros factors como la ubicación general de la casa o lo nivelado o no nivelidad del terreno. En Tacuapan se usa kaltikwa:pan pero no se usa ni kaltanikwa:kopa ni kaltanika. Más común se usa kalparahko y kalparatani para kaltikwa:pan y kaltanikwa:kopa o kaltanika, respectivamente. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semx_tipo Antónimo \semxref kalparahko \semxref kaltanika \semxref kaltanikwa:kopa \raiz kal \raiz kwa: \raiz -pan \nota Checar bien significado \dt 06/Jan/2022 \rev \lx kaltipan \lx_cita kaltipan \lx_var General \ref 07391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotea \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig azotea o techo (por la parte exterior, de una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomisto:n mo:stah kochi kaltipan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi gato del diario duerme sobre el techo de la casa. \fr_son 07391-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz -pan \dt 08/Sep/2020 \lx kaltoskak \lx_cita kaltoskak \lx_var Tacua \ref 08457 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa interior.superior.casa.de.palma \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig en una casa de palma, el espacio interior que corre a lo largo de la casa abajo del caballete, por donde se van acercando las dos aguas del techo \sig_var Tacua \fr_n Ihxi:kaya nocha:n wa:n nimolwihtok nikpatili:ti a n´kowxiwit, sayoh tahko nikpatili:ti. Niwa:le:was kaltoskak wa:n nitamiki:w tatahkoya:mpa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya gotea mi casa y estoy pensando en cambiarle la palma, nada más le voy a cambiar la mitad. Voy a empezar desde el interior por donde se juntan las dos aguas hasta llegar en medio. \fr_son 08457-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra no está documentada en el corpus de grabaciones pero fue mencionado y descrita por Francisco Ignacio Salgado Palomo (de Tacuapa) cuando fue preguntado acerca de los nombres de las partes de las casas. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz toskak \rev \dt 26/Sep/2020 \lx kaltsakwa \lx_cita kikaltsakwa \lx_var General \ref 01730 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encerrar.en.casa \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig encerrar dentro de una casa o un edificio \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili mokaltsak wa:n a:mo wel mokaltapowa, yeh ika cho:katok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo se encerró en la casa y no puede abrir la puerta (para salir), por eso está llorando. \fr_son 01730-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kaltapowa \raiz kal \raiz tsakwa \dt 18/Apr/2021 \lx kaltsa:la:n \lx_cita kaltsa:la:n \lx_var General \ref 05189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.las.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar entra las casas, con las casas cercas una a la otra \osten pueblo, por el centro \sig_var General \fr_n Ka:mpa ninemi kaltsa:lan, mokwihkwitokeh n' kalmeh. Yehwa ika ka:n wel nikimpia tapialmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde vivo está entre otras casas. Las casas están bien juntas, por eso no puedo tener animales. \fr_son 05189-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref kaltah \raiz kal \raiz tsa:la:n \dt 11/Apr/2022 \lx kaltsi:nke:span \lx_cita kaltsi:nke:span \ref 08484 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kaltsi:nta \lx_cita kaltsi:nta \ref 08451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kaltsi:ntan \lx_cita ikaltsi:ntan \lx_var General \ref 03947 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerca.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig cerca de la casa \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikwa:lpanowih ihkatok se: ta:kat mokaltsi:ntan wa:n ka:n niki:xmat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer lo pasé un hombre parado cerca de tu casa y no lo reconocí. \fr_son 03947-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semxref kalte:noh \semx_tipo Comparar \semxref kalna:wak \raiz kal \raiz tsi:n \nsem Hay varias palabras que indican espacios alrededor de, en relación a, la casa. Por ejemplo, kalte:noh indica el espacio inmediatamente antes (afuera) o después del umbral de la puerta. Por otro lado kalna:wak indica un espacio pegado a una casa, p. ej., hasta cine metros de distancia de la casa. Kaltsi:ntan indica un lugar más lejos de la casa de referencia, aunque también se usa para lugares más cercanas. \nota Hay que revisar todos los locativos con kal. \dt 17/Jan/2022 \lx kaltsi:ntankokopa \lx_alt kaltsi:ntankopa \lx_cita kaltsi:ntankokopa \lx_var General \ref 04177 (duda) CSC usa kaltsi:ntankopa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerca.de.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig por la casa, cerca de la casa \sig_var General \fr_n Mokni:wan nemih yo:n tawakal, nokaltsi:ntankokopa mohtiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tus hermanos viven en la cañada, transitan por el camino que está cerca de mi casa. \fr_son 04177-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kaltsi:ntampa \raiz kal \raiz -tsi:n \raiz -tan \raiz -ko \raiz -pa \dt 18/Jan/2022 \lx kaltsi:ntitech \lx_cita kaltsi:ntitech \lx_var Tzina \ref 01130 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa junto.a.la.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig junto a la casa por la parte exterior donde la pared encuentra la tierra \sig_var Tzina \fr_n Xiksa:lo nochi n' kowit kaltsi:ntitech, mah a:mo a:paliwi ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estiba toda la leña junto a la casa, que ya no se moje. \fr_son 01130-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz tsi:n \raiz -tech \dt 25/May/2021 \lx kaltsontan \lx_cita kaltsontan \ref 08489 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx kaltsonte:n \lx_cita kaltsonte:n \ref 08193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kalwi:ch \lx_cita kalwi:ch \lx_var General \ref 02203 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hollín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hollín que se acumula en los techos y paredes de las casas que es un tipo de mugre negro que se cuelga en lugares arriba de los fogones (no es el tizne que se forma en los utensilios de cocinar como las ollas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man kiowi a:tia n' kalwi:ch wa:n te:ki itech notapalo:l, yeh ika nitachipa:wtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve se deshace el hollin (por la humedad) y cae dentro de la olla de mi comida, por eso estoy limpiando. \fr_son 02202-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz wi:ch ? \dt 09/May/2021 \lx kalwi:chyowa \lx_cita kalwi:chyowa \lx_var General \ref 02136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.hollín \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig impregnarse, cubrirse, mancharse de hollín \osten una pared, una madera \sig_var General \fr_n Seko nikchihchi:wati notikote:noh ka:n nikneki mah kalwi:chyowa nocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a construir aparte (se entiende, fuera de la casa) mi fogón, no quiero que mi casa se impregne de mugre de hollín. \fr_son 02136-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz wi:ch \dt 09/May/2021 \lx kalyekawil \lx_cita kalyekawiltsi:n \lx_var General \ref 06100 (duda) usar frase del corpus, CSC usa yekawil \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vivienda \catgr Sust \infl N1 \sig vivienda, casa \osten \sig_var General \fr_n Xne:chkalpano:ti. Ke:meh weli nokalekawiltsi:n pero a:mo kichi:wili, ompa tisepantakwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Ve a visitarme. Mi casita es muy sencilla pero no importa, ahí vamos a comer juntos. \fr_son 06100-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz yekawi \dt 03/Feb/2022 \lx kalyetok \lx_cita kalyetokeh \lx_var General \ref 00038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.habitando.casa \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar habitando en una casa, con cierto tiempo viviviendo ahí \sig_var General \fr_n Nosiwa:mompoy kinekia ne:chtokas de nomontatwa:n i:n iwe:ikal pero yehwa:n ne:chte:mpale:wihkeh ta: neh i:pa wehka:w a nika:n nikalyetok wa:n yeh a:mo wehka:w kalakiko. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi concuña quería correrme de la casa grande de mis suegros pero ellos me defendieron pues yo ya llevo muchos años viviendo aquí y ella tiene poco que vino se mudó a vivir acá. \fr_son 00038-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: tatikwi:ni, ki:sah tein, tein i:pa tate..., i:pa tekitinih, ta..., kitekitih nochi tein eski xiwit, wehka tame:wah, ka:mpa kalyetokeh, wehka tatehtekih, nochi kitekih tein eski, mah kahfe:n, mah pahpata, tein ya kahsikeh o sakat, kipapayatsah wa:n kwi:kah ne: ka:mpa inincha:n wa:n cuando, cuando yo:n ne: tawiwiyoka ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Cuando truena, salen los que, los que siempre…, los que siempre son trabajadores (hablando de las hormigas arrieras, Atta mexicana), pues, pues van a cortar todo tipo de hierbas, limpian un buen tramo, donde habitan, tumban una buena parte, tumban de todo, ya sean árboles de café, plátanos, zacate, lo que encuentren lo hacen pedacitos y se lo llevan allá en su casa, cuando vibra la tierra. \fr_son 00038-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-27-a | 1284.617, 1302.648 \raiz kal \raiz e \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx kalyetowa:nih \lx_cita ikalyetowa:nih \lx_var General \ref 01926 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa familiares \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig integrantes de una familia (que vive bajo un solo techo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Entó:s de yo:n timotai:ltiah, i:ksá: kwaltsi:n iwki se: moka:wa ya. kwaltsi:n se: pahti a. Wa:n de se: pahti a pos no: hasta ne:n tok..., tokalyetowa:nimeh no: mowelitah ya porque pos te:ka:wa yo:n kokolis. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Entonces al tomar (medicina). a veces ya se mejora uno, uno queda muy bien de salud. Hasta nuestros familiares ya se alegran también porque uno ya mejoró. \fr_son 01926-01_corp_Xaltn-MFC307_ faltar \fr_fuente 2011-07-19-g | 318.94, 334.076 \fr_n A: Pero tio:tak pili kikwi se: tsahtsilis, mm, ke:mah. B: Kikwi tsahtsilis a, ke:meskia yo:n mohka:kwi. A: Wa:n nikili:s ne: no..., nokalyetowa:nih. B: Yo:n mohka:kwi wa:n hasta wiwiyoka. Pero komo tikmattok a:koni ne: toni, toni mitsilwih pos niman xikwi se: p..., se: pio:tetsi:n wa:n xikwi ne: xo:me:tsi:n wa:n niman ika xikpo:powa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues en la tarde el niño empieza a llorar desesperadamente. B: Llora como si estuviera espantado. A: Y les digo a mi familia. B: Hasta tiembla de tanto llorar. A: pero komo tikmattok a:koni ne: toni, toni mitsilwih. Pues rápidamente toma un huevo junto con sauco y hazle una limpia. \fr_son 01926-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2010-07-31-h | 3013.131, 3031.197 \semx_tipo Comparar \semxref kalyetokeh \raiz kal \raiz e \raiz -to \nmorf Esta palabra, kalyetowa:nih ocurre solamente en plural (-nih es el agentivo plural) y casi siempre con prefijo de poseedor. \dt 20/Apr/2021 \lx kalyoh \lx_cita kalyoh \lx_var General \ref 05297 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.habitado \catgr Sust-loc \infl \sig lugar o paraje con casas o habitado \osten \sig_var General \fr_n Tel tatsakwiliah n' ichtekmeh ka:mpa yo:n a:mo kalyoh. Kimattokeh ke ompa a:mo akah kinitas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Asaltan mucho los ladrones donde no hay casas. Saben que ahí nadie los puede ver. \fr_son 05297-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \raiz -yoh \dt 11/Apr/2022 \lx kalyo:la:n \lx_cita kalyo:la:n \lx_var General \ref 04039 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa punto.central.superior.en.casa.de.dos.aguas \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig parte más alto de una casa de dos aguas que corre de una pared a otra por donde esta la viga central (caballete), aparentemente refería tanto al espacio interior como exterior, donde a veces se colocaban tejas grandes (llamados tejones) \sig_var General \fr_n Tahxi:ka nocha:n, taehekak wa:n nochi pawetsik teja tein kipiaya kalyo:la:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi casa gotea, hizo viento y se cayó la teja que tenía sobre la viga central de la casa (la parte mas alta). \fr_son 04039-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kaltikpak \raiz kal \raiz yo:l \raiz -ta:n \nsem Anteriormente la teja que se colocaba en la posición de kalyo:la:n llevaba parada encima una o tres cruces de barro, si llevaba tres la de en medio era la más alta. \ngram Fonologia, nota la excepcion que y se convierte a l / ___ l... i:n kalyo:lan no ocurre. \ency Grabación, ilustración \nota Hay que checar con otras personas, p. ej., Ernesto Vázquez, el significado de kalyo:la:n. \dt 17/Jan/2022 \lx kalyo:lpan \lx_cita kalyo:lpan \lx_var General \ref 00933 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa centro.de.techo \catgr Adv \deriv \infl \sig centro de una techo de dos aguas, donde se juntan en la parte superior \sig_var \fr_n Ke:mah de ma:tamiah ya ne:n ahko pos, sepa kwalsti:n kitsona:miktiah n' ahko, kelpachowah wa:n kilpia:yah wa:n a:mo panowaya ok n' a:t ne:n kalyo:lpan. De ompa yo:n ma:tamiah, pues sepa mopale:wiah ya ne:n kalte:ntatsakwil. Tanakastantsakwil sepa kita:lia:yah igual, porque igual, igual, Teki..., mowi:kayah ta:tahmeh, mopale:wia:yah nochi hasta tami nochi. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Sí cuando terminaban todo lo de arriba pues, otra vez alternaban las puntas hasta arriba, las doblaban y las amarraban y así ya no entraba el agua en el centro del techo. Después de que terminaban se ayudaban entre todos para hacer el kalte:ntsakwil. Para cerrar los lados laterales de arriba ponían el tanakastantsakwil de igual manera. Traba..., trabajaban juntos los señores, se ayudaban entre todos hasta terminar la casa. \fr_son 00933-01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-13-c | 552.975, 577.288 \raiz kal \raiz yo:l \nota Checar significado preciso de kalyo:lpan \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx kalyowal \lx_cita kalyowal \ref 08497 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kamach \lx_cita kamach ahsih \lx_var Tacua \ref 01589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apenas \catgr Modal \deriv \infl \sig apenas (en el siginificado de 'apenas después de tanto tiempo') \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \raiz \semx_tipo Comparar \semxref ke:mach \semxref tonimach \dt 15/Apr/2021 \lx kamachal \lx_cita ikamachal \lx_var General \ref 05240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bifurcación \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig bifurcación \osten de un palo; de la rama de un árbol \sig_var General \fr_n Xikteki se: kowit tein kipia ikamachal. Ika tiktekiskeh wa:xin ihwa:k chika:wayas. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Corta un palo que esté bifurcado. Lo vamos a ocupar para cortar guaje cuando esté maduro. \fr_son 05240-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ohmaxal \raiz kama \raiz chal \dt 11/Apr/2022 \lx kamachaleh \lx_cita kamachaleh \lx_var General \ref 04683 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bifurcado \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig bifurcado, con bifurcación \osten palo con horqueta, horcón \sig_var General \fr_n ¡Xikte:mo se: kowit tein kamachaleh wa:n ika xikteki ne: wa:xin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Busca un palo que está bifurcado y con ello corta el huaje. \fr_son 04683-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz chal \dt 24/Jan/2022 \lx kamacha:lohtok \lx_cita kamacha:lohtok \lx_var General \ref 03321 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.boca.abierta \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la boca abierta \osten seres vivos \sig_var General \fr_n N' teh tikochi tikamacha:lohtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu duermes con la boca abierta. \fr_son 03321-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz cha:l(1) \dt 05/Jul/2021 \lx kamacha:lowa \lx_cita kamacha:lowa \lx_var General \ref 04660 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrir.la.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig abrir la boca \osten p. ej., para comer algo grande \sig_var General \fr_n Ke:man te:tanchipa:wah se: kankowti, wehka:wak se: kamacha:lohtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno va al dentista se cansan los mandíbulos, pues uno tiene que estar un buen rato con la boca abierta. \fr_son 04660-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz cha:l(1) \dt 24/Jan/2022 \lx kamachaltapowa \lx_cita kikamachaltapowa \lx_var Tzina \ref 08111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrirle.bifuración(a.un.horcón) \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kamak \lx_cita ikamak \lx_var General \ref 03384 (duda) CSC no usa esta palabra como para el ejemplo, él usaría moxolopihyo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa boca \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig boca \sig_var General \sig [col] i:pa kamak sah : i:pa ikamak sah | ¡mentiroso!, ¡chismoso! \fr_n I:pa mokamak sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Eres un mentiroso. \fr_son 03384-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \nsem La palabra kamak se utiliza solamente en esta expresión para indicar a alguien que habla mucho, puede ser al decir chismes, mentiras, bromas. Cuando se quiere referenciar la boca, generalmente es mediante la raíz sustantivo te:n incorporado a un verbo: te:ntatsi:nia, te:nkapa:nia, te:ntelowa. \dt 10/Jan/2022 \lx kamanale:roh \lx_cita kamanale:roh \ref 08518 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kamana:lowa \lx_cita kamana:lowa \ref 00541 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa chancear \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \sig chancear; vacilar; tomar el pelo; bromear \sig_var General \fr_n A:mo teh nikmachilih niman, ihkó:n nietok, tak niyo:lchika:wak katka neli no: ni..., t'matis, entós niehkok kalihtik wa:n pe:wak nikilia, ne: nikinilia note:iskaltihka:wa:n, saben que neh nikilia nimo..., niwetsik, nikilia, ne:chpantamo:t nikilia n' tapial, pero nama:wiltihtia:yah. Nikilia, ke:mah. Bueno, a:mo ne:chchi:wkeh cuenta pos ke:meh no..., note:iskaltihka:wa:n a:mo no: ne:chchi:wilihkeh cuenta, yehwa:n kihtohkeh ta:ká:n nikamana:lohtok, a:mo kimatih kox neli. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e No sentí nada en ese momento, así estuve, pues quizá yo estaba fuerte…, sabes, entonces llegué a la casa y empecé a decirles, este, a mis padres, saben que les digo, me…, les digo, me tumbó la bestia, pero iban jugando. Le digo si, bueno pues no me hicieron caso, pues como…, mis padres no me hicieron caso, no me hicieron caso porque ellos dijeron que yo estaba bromeando. \fr_son 00541-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2009-09-22-b | 568.745, 594.986 \fr_n Jonathan a:mo nochipa se: kineltokilia n' tein te:ilia mah se: kichi:wa porque nochipa kamana:lowa. A Jonathan no siempre se le puede creer de lo que indica hacer porque siempre chancea. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A Jonathan no siempre se le puede creer de lo que le pide a uno hacer porque siempre chancea. \fr_son 00541-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kamana:lV \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kamana:ltahto:l \lx_cita kamana:ltahto:l \ref 02534 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa palabras.chancista \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Sep/2018 \lx kami:sahtampa \lx_cita ikami:sahtampa \lx_var Tzina \ref 07985 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajo.de.la.camisa \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig abajo de la camisa (de hombre) o blusa (de mujer) \sig_var Tzina \fr_n Yehwa yo:n ne:, ne: yo:n ta..., yo:n kowxi:xino:lah porin tahkopitsaktik tiki:xmatih, tahkopitsaktik wa:n ye:kte:kokoh te:kehtsomah wa:n sanipa te:kehtsoma komohkó:n se: itech mota:lih itech se: itilmah tatampa. Mokalakia se: ikami:sahtampa wa:n te:kehkehtsoma, sanipa te:kehketsowa, ye:kte:kokoh, yehwa yo:n kowxi:xino:lah, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese es, pues ese es .... esa kowxino:lah (tipo de hormiga) así la conocemos porque tiene la cintura delgada, es muy delgada la cintura y la picadura es muy dolorosa, y pica por todos lados. Se mete abajo de la ropa de uno y pica, pica. Se mete abajo de la camia y pica muchas veces, por todos lados pica. Duele mucho. Esta es la hormiga (llamada) kowxino:lah. \fr_son 07985-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07985_01_Tzina \fr_fuente 2010-07-27-a | 296.965 \dt 22/Sep/2020 \lx kamoh \lx_cita ikamohyo \lx_var General \ref 03646 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camote \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig camote \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikichkwato kamoh. A:man nikmanati wa:n mo:sta niknamakati:w tamanal a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer desenterré unos camotes. Hoy los voy a hervir y mañana lo voy a vender ya hervidos. \fr_son 03646-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ikamohyo) camote, bulbo o tuber de (una planta) \fr_n Yo:n xo:chit ye:kkwaltsitsi:n, ne:chtayo:koli se: ikamohyo, nikto:kas nokaltsi:ntan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esas flores son muy bonitas, regálame uno de los bulbos (de la flor), lo voy a sembrar cerca de mi casa. \fr_son 03646-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kamoh \nsem camote ato:lkamoh; kowkamoh; ta:lkamoh \dt 17/Jan/2022 \lx kamoha:tol \lx_cita kamohato:l \ref 08155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa atole.de.Ipomoea.batatas \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ato:l \dt 07/Sep/2018 \lx kamohtik \lx_cita kahkamohtik \ref 02202 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa macizo \catgr Adj \deriv \infl \sig macizo con consistenci \osten algunas verduras como calabaza no aguada, chayote \sig_var \fr_n \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 09/May/2021 \lx kamohtsa:la:n \lx_cita kamohtsa:la:n \lx_var Tzina \ref 07988 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.los.tubérculos \catgr Locativo \deriv \infl N1=N2 \sig entre los camotes o tubérculos \sig_var Tzina \fr_n Ke:mah, ko:kowa:tsi:n niki:xmattok. Yo:n a:mo teyowa, ne: niki:xmattok ke:ní:w, ne: poso:ni cuando, cuando kepotsi:n mo..., ki:sa itech i..., ikamohtsa:la:n ne:, ka:n ima:tsa:la:n yo:n itaktsoyo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, conozco el ko:kowa:tsi:n (un tipo de orquídae). Esa no produce semillas, yo lo conozco, se abre cuando, cuando aún está en botón, sale entre los sus bulbos, no sale entre las ramas de la mata (de la orquídea). \fr_son 07988-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07988_01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-s | 15.278 \raiz kamoh \raiz -tsa:la:n \dt 22/Sep/2020 \lx kamohwehwei \lx_cita kamohwehwei \lx_var General \ref 01781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.tubérculo.grande \catgr Adj \deriv \infl \sig con o de tubérculo o camote grande \sig_var General \fr_n Wa:n neli a:mo, a:mo wa:ki ke:meh okseki ehkaw, i:n sepa se: to:nal nikte:xi:n, a:mo wa:ki. Wa:n komo se: kite:xi:mak ne: ahko sah, itsmoli:ni sepa i:n pero a:mo kamohwehwei, paniá:n sah yetok i..., i:n xiwit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y es cierto que no, no se seca como los otros tipos de ehkaw, éste, un dia lo tumbé, no se seca. Y si uno no lo tumba, dejando un buen tanto del tronco, luego retoña pero no tiene camotes grandes, están casi muy encima, esta hierba (sus raíces) está casi al ras del suelo. \fr_son 01781-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-a | 115.432, 127.182 \sem Planta-descripción \raiz kamoh \raiz we:i \dt 18/Apr/2021 \rev \lx kamohyowa \lx_cita kamohyowa \ref 00578 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa formársele.camote \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig formársele un camote o tubérculo \osten plants \sig_var General \fr_n Wa:n mo..., wa:n no: yo:n kamohyowa wa:n i:n wehweikilit yo:n a:mo kamohyowa yo:n nalwat sah. Pero metson ne: kipia n' ikamohyo wa:n yo:n ikamohyo a:mo porque kamoh sah wa:n ta:ki wa:n ihkwi a sino que n' ikamohyo mochi:wa, nejó:n, seki mochi:wa ne: de que..., de que motohtoma:wa n' kamohtsi:n wa:n koma:mo se: 'ki:xtih, ne:, mowila:na, p..., ki:sa, panki:sa sep..., panki:sa itsi:ntan ne: yo:n seko panki:satia n' iki:n..., n' itsi:ntan yo:n kilit para mochi:wa sepa se: kone:t ya yo:n ikamoh yehwa mochi:wa sepa n' ko..., ikone:w mahyá: tikihto:ka:n mets..., metson, metsonkamoh i.... Bueno ata ikwa:pan kipia pané: kwa:pihpitstik yehwa sepa ne: mochi:wa ne:n xina:ch, wa:lixwatia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y se ..., y también se le sale un camote al metsonkilit (Xanthosoma violaceum Schott) pero al wehweikilit (Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott) no se le forma un camote sino que es de puras raíces. Pero el metson tiene su camote pero no es solamente camote y da una planta y así nada más sino que su camote se hace, este, unos se hacen de que…, de que se engruesan los camotes y si no los desentierra uno se arrastra, sale, sale a la superficie, otr..., sale a la superficie en la base, este, sale a la superficie al pie de ese quelite para que ya nace otra planta, del camote nace de nuevo la planta, se puede decir que es como su hijo, el…, el metsonkamoh su... .... Bueno, ves que en la punta tiene algo como puntiagudo y es lo que ya se hace de nuevo la semilla y nace. \fr_son 00578-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 137.52, 173.046 \raiz kamoh \rev \rev 2020-12-15 \dt 04/Feb/2021 \lx ka:mpa \lx_cita ka:mpa welis, nikochis \lx_var General \ref 00532 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.donde \catgr Adv-lugar \deriv \sig donde; en el lugar donde \osten en referencia a un lugar donde se localiza o se hace algo \sig_var General \fr_n Ka:mpa mochi:wa n' xokoyo:lin nochipa takwechawtok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En el lugar donde se produce la xokoyo:lin (varios espécies de begonia) siempre está húmedo. \fr_son 00532-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:mpa [nombre o persona] | en el lugar de [nombre o persona] \osten (p. ej., ka:mpa neh nicha:nti 'donde vivo yo' \sig_var General \fr_n Neh nota:lpan mi:lah wa:n ka:mpa nokni:w ita:lpan kowyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el terreno que es mio está sembrado maíz y donde es terreno de mi hermano, es monte. \fr_son 00532-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:mpa dios kipia en paz descanse \osten \sig_var General \fr_n Noto:ka:y, ka:mpa Dios kipia, ne:chteltasohtaya wa:n nochipa ne:chtakowia:ya notasa:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi padrino, en paz descanse, me tenía mucho aprecio y siempre me compraba mi muda de ropa. \fr_son 00532-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:mpa eski donde sea, dondequiera \osten \sig_var General \fr_n I:n almó:n kwali tikwi:kas ika titatanamakati:w ka:mpa eski teh tiknekis wa:n a:mo teh mitsilwi:skeh nion mitskwi:li:skeh porque kwali tamachi:wtok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Con este almud puedes ir a vender (maíz) adonde tu quieras y no te van a decir nada ni mucho menos te lo van a decomisar porque cumple con las medidas legales. \fr_son 00532-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:n \raiz pa \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx kampachowa \lx_cita kikampachowa \lx_var General \ref 02996 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretar.en.la.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agarrar, apretar al echar por completo en la boca \osten generalmente animales como perros a algún objeto o alimento que quieren llevar \sig_var 1-Tzina \fr_n Komohkó:n mitstelkokowa motan, xikampacho tai:la:t, iksá: kina:miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso te duele mucho el diente, echa a la boca aguardiente, a veces con eso se calma (le hace efecto). \fr_son 02996-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz pach \dt 10/Aug/2021 \lx kampachtik \lx_cita kampachtik \lx_var General \ref 02804 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barbón \catgr Adj \deriv \sig barbón, con barba \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n pano:k se: ta:kat kampachtik. Ne:chmowtih, ka:n ke:man nikitstoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana pasó un hombre barbón. Me asustó, nunca antes lo había visto. \fr_son 02804-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz pach \dt 02/Jun/2021 \lx ka:mpaika \lx_cita ka:mpaika \lx_var General \ref 03985 (duda) parece que esta no es una sola palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.donde \catgr Adv-lugar \deriv \sig por donde; hacia donde \sig_var General \fr_n Nokni:w mohtia ka:mpaika nemi Juan, okachi ne:nke:n ahsi icha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano camina por donde vive Juan, es más rápido por ahí llegar a su casa (por ser menos distancia). \fr_son 03985-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:n \raiz pa \raiz -ka \dt 17/Jan/2022 \rev \lx kampets \lx_cita kampets \lx_var General \ref 06757 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comelón \catgr Adj \deriv \sig comelón \sig_var 1-Tzina \fr_n Teh titelkampets, nochipa tite:kwalia se: inakaw wa:n ta: teh no: mitsta:liliah itech motapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú eres muy comelón, siempre te comes el pedazo de carne de otros y pues a ti también te lo ponen en tu comida. \fr_son 06757-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz petsV \dt 29/May/2020 \lx kampeya:wa \lx_cita kikampeya:wa \lx_var General \ref 06734 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escupir.de.la.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escupir (algo como comida) de la boca \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ke:man titatasi xikampeya:wa mokwalak, mah ki:sa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuando tosas escupe la flema para que se salga!. \fr_son 06734-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz peya: \dt 14/Feb/2022 \lx ka:n \lx_cita ka:n \lx_var General \ref 04557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa no \catgr Adv-modo \deriv \sig no (antes de un predicado pero nunca solo en respuesta a una pregunta; véase a:mo) \sig_var General \fr_n I:n tsapot ka:n kwahkwali. Ne:nkah sah nikwa:lkwik, sayoh ika nimoeti:lih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Estos zapotes no están buenos. Lo trajé en vano, sólo me cansé con su peso. \fr_son 04557-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:n ya | todavía no (sinón.: aya:mo) todavía no \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ta:tahtsi:n ya, kipia e:yi powal wa:n mahtak xiwit wa:n ka:n ya kwa:pochi:nia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá ya está grande (de edad), tiene setenta años y todavia no se le blanquea el pelo. \fr_son 04557-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:n ke:man| nunca \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nikmati ka:nikahkwí:n nemi mokni:w, ka:n ke:man nikalpanowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No sé por donde vive tu hermano, nunca lo visito. \fr_son 04557-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem En la frase illustrativa nótese que we:itakwa es una sola palabra indicando 'comer mucho'. Así se dice niwe:itakwa. \raiz ka: \ngram en Xaltipan dicen ka:n kikwe:ntahchi:wa ina:n/ ka:n kichi:wa kwe:ntah \dt 24/Jan/2022 \lx ka:nachi \lx_cita ka:nachi \lx_var General \ref 06110 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa cuánto \catgr Interrogativo \deriv \plural ka:nachi:meh \sig ¿cuánto?, ¿cuántos? \sig_var General \fr_n ¿Ka:nachi piomeh tikimpia wa:n ka:nachi we:wehchomeh? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Cuántos pollos tienes y cuántos guajolotes? \fr_son 06110-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ke:ski \raiz ka:n \raiz achi \dt 08/Nov/2021 \lx ka:nachpa \lx_cita ka:nachpa \lx_var General \ref 06573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa cuántas.veces \catgr Interrogativo \deriv \sig cuántas veces \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh a:mo ke:man niah México, teh ka:nachpa tiahka? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo nunca fui a México, ¨¿Tú cuántas veces fuiste? \fr_son 06573-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 08/Nov/2021 \lx kanah \lx_cita kanah \lx_var General \ref 07465 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa no \catgr Neg \deriv \sig no (para contestar una pregunta) \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- ¿Teh nika:n tinemi? B-- Kanah, neh seko ninemi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¿Tu vives aquí en esta casa? B-- No, yo vivo en otra parte. \fr_son 07465-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref ke:mah \semxref a:mo \semx_tipo Comparar \semxref ka:n \raiz ka:n \nsem Para contestar una pregunta en el negativo se puede usar kanah o a:mo. Antes de un predicado, para negarlo, se utiliza ka:n y a:mo. Por ejemplo, Ka:n nimaya:na o, menos común, A:mo nimaya:na. Pero no se puede decir ?Kanah nimaya:na. Nótese que para contestar una pregunta en afirmativo se usa solamente ke:mah. \dt 10/Sep/2020 \lx kanakia \lx_cita kikanakia \lx_var Tzina \ref 01741 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embocarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embocarle; poner, meter en la boca de \osten p. ej., de un bebé \sig_var Tzina \fr_n ¡Mah nimitskanaki tsiktsi:n nakat! Xikeko ox oksik a, a:mo xikchia:wa moma:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que te ponga yo un pedazo de carne en la boca! Prueba si ya se coció, no ensucies las manos con grasa. \fr_son 01741-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref te:nakia \raiz kan \raiz aki \nsem En Tacuapan dicen te:nakia. \dt 18/Apr/2021 \lx kanaktok \lx_cita kanaktok \lx_var General \ref 03970 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.en.la.boca \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig tener, estar con (algo) en la boca \osten juguetes, tortillas \sig_var General \fr_n ¿Ton kanaktok yo:n pili? Xikita xa: tomi:n? Kipetstolohti. Qué es lo tiene en la boca ese niño, revisa quizá sea una moneda, se la vaya a tragar. Voy por agu \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Qué es lo tiene en la boca ese niño? Revisa quizá sea una moneda. Puede ser que se la vaya a tragar. \fr_son 03970-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz aki \dt 17/Jan/2022 \lx kananatska \lx_cita kananatska \lx_var General \ref 02631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rechinarsele.los.dientes \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rechinarsele los dientes (particularmente a los niños, a animales como los puercos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili nochipa kananatska, eski kikokowa itan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hijo siempre le rechinan los dientes, quizá le duele los dientes (y por eso los frota haciéndolos rechinar). \fr_son 02631-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz natska \dt 21/May/2021 \lx kana:pepexoka \lx_cita kana:pepexoka \lx_var Tzina \ref 05017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.boca.llena.de.saliva \catgr V1 \infl Clase 4 \sig con la boca de llena de saliva fría y con nauseas \osten \sig_var \fr_n Ne: siwa:t a:mo te:we:lia. Kihtowa ke mo:stah kana:pepexoka wa:n ka:n maya:na. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquella mujer no tiene apetito. Dice que a diario le dan náuseas y no tiene hambre. \fr_son 05017-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz a: \raiz pexo: \nmorf No se usa en perfectivo ni durativo, por lo menos no comúnmente. Generalmente predomina el uso en presente. \dt 03/Feb/2022 \lx kana:r \lx_cita kana:r \lx_var General \ref 03645 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el canal \glosa canal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig canal o canaleta \sig_var General \fr_n No:pá:n kita:lia:ya kana:r wa:n kipante:nkalakia:ya itech tanque, ke:man kiowa miak a:t mosentilia ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá ponía un canal y lo conducia hacia el tanque de agua, cuando llovía se juntaba mucha agua. \fr_son 03645-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Es una canaleta que se hace en forma de tubo abierto (como medio tubo), hecho de bambú o, rústicamente, el tallo de plátano, para desviar el agua del techo a un lugar almacenaje. \dt 17/Jan/2022 \lx kana:rtik \lx_cita kana:rtik \ref 08165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa acanalado \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kana:wa \lx_cita kikana:wa \lx_var General \ref 02685 (duda) CSC no se le hace muy común usar esta palabra como en el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajar.de.grosor \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reducir el grosor de; hacer más delgado (p. ej., una tabla al cepillarla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nineki xikana:wa i:n wapal, mah ahoktia, teleti:k wa:n nikwi:kili:ti nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quiero que le bajes el grosor a esta tabla! para que baje de peso, pesa mucho y se lo voy a llevar a mi hermano. \fr_son 02685-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kana:w \dt 21/May/2021 \lx kana:wak \lx_cita kana:wak \lx_var General \ref 05489 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa delgado \catgr Adj \deriv \sig delgado; de poco grosor \osten tela, tabla, papel, piedra de laja \sig_var General \fr_n ¡Xikowa motilmah tein kana:wak. Nika:n takawa:ni wa:n tein tila:wak te:xiwtatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tu ropa cómprela de tela delgada. Aqui hace mucho calor y la gruesa acalora. \fr_son 05489-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kana:w \dt 11/Apr/2022 \lx kana:waya \lx_cita kana:waya \lx_var Tzina \ref 08002 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.menos.grueso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Oct/2018 \lx kanchakwa:ni \lx_cita kanchakwa:ni \lx_var General \ref 01419 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masticar.ruidosamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig masticar, comer ruidosamente (cualquier cosa, abriendo y cerrando la boca) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Nehmach xitakwa! Nochipa tikanchakwa:ni wa:n pitsotik mokaki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Come despacio! Siempre haces mucho ruido al comer y se escucha feo. \fr_son 01419-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz chakwa: \dt 29/Mar/2021 \lx kanelowa \lx_cita kikanelowa \lx_var General \ref 00820 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jugar.dentro.de.la.boca \catgr V2 \infl Clase 2b \sig jugar (p. ej., un dulce) dentro de la boca \osten la acción de agitar o jugar con algo dentro de la boca, quizá entre masticándolo y chupándolo \sig_var General \fr_n JVC-- Yehwa yo:n kisa: ne:n para chicle ya n' icho:kilo. Ke:mah. MJT-- Ke:mah. Ke:mah, yehwa ya no: ka se: 'kwa:kwahkwa ya ta: ne: pati:yoh pero no: n' chi:kileh se: mokowilia wa:n ne:n a:ki dios kite:tayo:kolia n' ia:yo:tsi:n kowtsí:n pos ne: se: yehwa ya se: ki..., no:, ma:ski ka:n tsope:k pero ne: se: kikwahkwa ya. JVC-- Ke:mah, se: kikwahkwa ya neli. MJT-- Ta: importa no: se: kineki se: takanelohtos se: ikanko. JVC-- Ke:mah. MJT-- Ke:mah. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e JVC-- Eso es lo que sale este, la savia ya es el chicle (del xi:kohtsapot, Manilkara zapota (L.) P. Royen). Si. MJT-- Si. Si, ya eso es lo que uno mastica pues tambien el chicle es caro el que compra uno y que bueno que Dios nos regala el jugo de ese arbolito ya es lo que…, también aunque no esté dulce pero ya lo mastica uno. JVC-- Si, de verás que ya lo mastica uno. MJT-- Pues lo que importa es que uno quiere estar masticando algo con la boca. JVC-- Si. MJT-- Si. \fr_son 00820-01_corp_Yohua-MJT354 \fr_fuente 2012-07-25-h | 172.668, 189.847 \sig (con te:- : te:kanelowa) chismear sobre, hablar mal de \osten \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t te:kwala:ntih ta: miakka:n kalpanowa wa:n telsenka te:kanelowa mahyá: ka:n teh ichi:walis n' itikote:noh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa mujer provoca coraje porque visita a varias familias y habla mal de uno como si no tuviese sus quehaceres en su cocina. \fr_son 00820-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz nelV \dt 23/Mar/2021 \lx ka:ni \lx_cita ka:ni n' tiow \lx_var General \ref 02172 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa dónde \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿dónde?, ¿a dónde?, interrogativo para preguntar sobre el lugar \sig_var 1-Tzina \fr_n A.- ¿Ka:ni tiahka ya:lwa? B.- ¡Niahka nikohkowito! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A.-¿A dónde fuiste ayer? B.- ¡Fui a traer leña! \fr_son 02172-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ¿pero cómo? \sig_var General \fr_n "Yehwa yo:n", nikilia, "kinekia ne:ch..., ne:chpaya:nas ika n machete pero ka:n, ta: ka:n welik, mm". "¿Ka:ni?", kihtowa, "pero se: arriero mah se: mope:waltili", kihtowa, "pos se:, se: arriero", kihtowa, "chikaktik. Kahokwi wehwei tama:mal eti:k wa:n para se: i:kni:w", kilia, "¡Uta! wehka 'kwapipitso:s". \fr_au 2010-07-14-f \fr_var Tzina \fr_e "Eso es", le digo, "quería despedazarme con machete pero no, pues no pudo, mm". "¿Pero cómo?", dice, "si un arriero empieza uno a provocar", dice, "pues un, un arriero", dice, "es muy fuerte. Levanta cargas grandes y pesadas y para (pelear) con un hermano” le dice, "¡Uta! Lo va a aventar muy lejos". \fr_son 02172-02_corp_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 5886.71, 5908.398 \semx_tipo Comparar \semxref ka:mpa \raiz ka:n \nsem Nótese la diferencia entre ka:ni y ka:mpa, esta última palabra para frases relativas sin cabeza: Ka:n nikwelita ka:mpa tinemi 'No me gusta (el lugar) donde vives.' \dt 08/Nov/2021 \lx kanihtik \lx_cita ikanihtik \lx_var General \ref 03772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.de.la.boca \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig dentro de la boca, sea el espacio dentro de la boca o la superficie interior \sig_var General \fr_n Nokanihtik e:wkeh seki kokomeh, yeh ika ka:n wel nitakwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dentro de mi boca salieron unos granitos, por eso no puedo comer. \fr_son 03772-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kanko \raiz kan \raiz ihti \dt 17/Jan/2022 \lx kanihwioh \lx_cita kanihwioh \lx_var General \ref 02558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.barba \catgr Adj \deriv \sig con barba (hombre); barbón \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kanihwioh wa:n wehkapantik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá es barbón y alto. \fr_son 02558-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz ihwi \dt 21/May/2021 \lx kanihwiyowa \lx_cita kanihwiyowa \lx_var General \ref 04828 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.barba \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele barba \osten a un hombre \sig_var General \fr_n Ekin chiko:mea:man nimote:ntsonxihxi:nka wa:n sepa nikanihwiyowak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Apenas hace ocho dias me había rasurado y ya nuevamente me salió la barba. \fr_son 04828-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz ihwi \dt 24/Jan/2022 \lx ka:nika \lx_cita ka:nika \lx_var General \ref 05815 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa por.dónde \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿por dónde?; ¿hacia dónde? \sig_var General \fr_n A-- ¿Ka:nika tia:ti? B-- ¡Neh nia:ti tanikwa:kopa! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¿Por dónde te vas a ir? B-- ¡Yo me iré por la parte de abajo! \fr_son 05815-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ka:nikahkwí:n \semx_tipo Comparar \semxref ka:mpa \raiz ka:n \raiz ka \dt 08/Nov/2021 \lx ka:nikahkwí:n \lx_cita ka:nikahkwí:n \lx_var General \ref 06276 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa por.donde \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿por dónde? \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:nikahkwi:n yahki no:má:n, niktohtokati kielka:w iwi:pi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Por dónde se fue mi mamá? La voy a seguir, se le olvidó su huipil. \fr_son 06276-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ka:nika \raiz ka:n \raiz -ka \raiz ihkwi:n ? \dt 08/Nov/2021 \lx kanko \lx_cita ikanko \lx_var General \ref 06085 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.de.la.boca \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dentro de la boca, sea el espacio dentro de la boca o la superficie interior \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia se: kokot ikanko, wehka:w a kipia wa:n ka:n wel pahti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tiene un grano dentro de la boca, ya tiene tiempo que lo tiene y no se cura. \fr_son 06085-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kanihtik \raiz kan \raiz -ko \dt 04/Feb/2022 \lx kankokoixwa \lx_cita kankohkokoixwa \lx_var General \ref 00979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brotársele.granos.en.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag \rdp_int kan+kokoixwa \sig brotársele granos en la boca \osten \sig_var General \fr_n HSO-- ¿Wa:n ke:ní:w (wehweikilit) tikihtowa tein a:mo we:lik toni n' te:chi:wilih o ke:ní:w a:mo wel se: kikwa? JVC-- Pos te:te:nahwayo:tih. HSO-- A: no: te:te:nahwayo:tih? Aha. Aha. JVC-- Te:te:nahwayo:tih yo:n a:mo te:miktih. Pero a:mo se: kixi:kowa porque ye:kte:te:nahwayo:tih. Ke:mah. Ke:mah komohkó:n se: kikwah ya mah se: kanahwayowa se: mokantsotsona wa:n a:mo, a:mo se: kikwa mejor ihkwi se: 'ka:wa. Ke:mah. HSO-- A:h. ¿Pero a:mo se: te:n..., se: kankohkokoixwa oso ke:mah? JVC-- Kanah. HSO-- ¿Kanah? HSO-- Pero pos igual a:mo se: ki..., [ki]sentoka se: ki.... JVC-- Pos ka:n se: kixi:ko:s te:te:nkokoh porin cho:kil. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- Y cómo es, el quelite (wehweikilit, Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott) que dices que no es sabroso, qué es lo que nos provoca o porqué no se puede comer? JVC-- Pues nos provoca comezón. HSO-- ¿Ah, también nos causa comezón? Ahah. Ahah. JVC-- Nos causa comezón, ese no mata. Pero uno no lo soporta porque causa bastante comezón. Sí. Sí, si uno ya comió, empieza uno a sentir comezón, uno se rasga la boca y no, es mejor no comerlo, así lo deja uno. Sí. HSO-- A:h. ¿Pero a uno no ..., a uno no le salen granos en la boca o sí? JVC-- No. HSO-- ¿No? HSO-- Pero pues es igual, uno no lo sigue …, JVC-- Pues uno no va a soportar, nos causa comezón por la savia. \fr_son 00979-01_corp_Tzina-HSO366_faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 377.661, 405.377 \sem Enfermedad \raiz kama \raiz koko \raiz ixwa \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx kankokowa \lx_cita kikankokowa \lx_var General \ref 00400 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimarle.la.boca \catgr V2 \infl Clase 2b \sig provocarle dolor o malestar en la boca \osten a personas, o quizá a un caballo por sus frenos o bien se puede decir te:nkokowa \sig_var General \fr_n Wa:n nejó:n a:mo teh kwi:..., a:mo teh kitamantilia n' taxkaltsí:n kipi:kih ika para tamal, ahwia:k ki:sa. A:mo, a:mo kitsohya:lia. I:n seki iswat ke:meh yo:n, yo:n kowa:ta..., yo:n kowa:tapi:tsxiwit kiliah, yo:n kitsohya:lia semi, semi kitamantilia ne:n tamaltsí:n. Ki..., tsohya:k tepitsi:n, pané: te:kankokoh n' iahwia:kka, siempre ki..., kipa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y eso no…, no le provoca ningún cambio a los tamales porque con eso los envuelven, salen ricos. No, no le produce mal olor. Las otras hojas como el, el kowa…, el que le dicen kowa:tapi:tsxiwit (Philodendron inaequilaterum Liebm.), ese le produce un mal olor, hace muy diferente el tamal. Lo…, tiene un poco de mal olor, parece que su olor provoca malestar al interior de la boca, siempre lo impregna. \fr_son 00400-01_corp_Tzina- \fr_fuente 2012-07-24-e | 193.18, 212.654 \raiz kan \raiz kokowa \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx kankowti \lx_cita kankowti \lx_var General \ref 06331 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsele.la.mandíbula \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cansarsele, sentirse cansado la mandíbula \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh ka:n nitakwahkwa. Nikankowti wa:n sa:te:pan ka:n wel nitakwa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no mastico. Se me cansa la mandíbula y después ya no puedo comer. \fr_son 06331-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kan \raiz kow \dt 08/Feb/2022 \lx kanmora:dohtia \lx_cita kanmora:dohtia \ref 08448 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kano:nes \lx_cita kano:nes \lx_var General \ref 07466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el anona \glosa Annonaceae.Annona.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Annona sp., planta de la familia Annonaceae, llamada en español 'anona'. El fruto es comestible y comerciable. La madera se usa para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia miak kano:nes. I:n xiwit kwaltsi:n ta:kkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo muchos (árboles de) anona. Este año produjeron bien. \fr_son 07466-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \dt 10/Sep/2020 \lx kantae:wia \lx_cita mokantae:wia \lx_var General \ref 00869 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guardar.comida.en.la.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokantae:wia) guardar comida en la boca \osten perros y marranos \sig_var General \fr_n I:n itskwinti ka:n xiktamaka ok, nochipa mokantae:wia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este perro ya no le des de comer, siempre guarda comida en la boca. \fr_son 00869-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz e:wV \nsem Cuando un cachorro es muy bonito la gente le gusta y le hace el mal de ojo dicen que el perro se guarda su comida en los cachetes porque se chiquea. Parece que pasa lo mismo con los lechones. \dt 05/Apr/2021 \lx kante:ka \lx_cita kikante:ka \lx_var General \ref 01259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vertirle.a.la.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vertirle (un líquido, particularmente la medicina) directamente a la boca de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ka:n kineki pahtai:s, niki:tski:ti wa:n teh xikante:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo no querie tomar la medicina, lo voy a agarrar y tú échasela a la boca. \fr_son 01259-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz te:ka \nota En Tacuapa kite:ntia \dt 21/Mar/2021 \lx kanti:l \lx_cita kanti:l \ref 02575 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el candil \glosa candil \lx_var General \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig candíl \sig_var 1-Xalti \fr_n Wehka:w timota:wilia:yah ika kanti:l, nika:n ka:n teh tit katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo nos alumbrábamos con candil, aqui no había energía eléctrica. \fr_son 02575-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El candil es una lámpara tradicional que se ocupan en las comunidades donde no hay energia eléctrica. Está elaborado de lámina en forma de recipiente o olla en miniatura con un orificio donde se le inserta otro pedazó de lámina en forma de tubo en que se inserta la mecha, generalmente de algodón. Una vez inserada la mecha, se le echa pétroleo dentro del recipiente para que pueda encenderse. \dt 21/May/2021 \lx kantipan \lx_cita ikantipan \lx_var General \ref 02523 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachete \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig cachete; mejilla (la parte expuesta, no adentro de la boca) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chkokowa se: notankoch yeh ika poso:ntok nokantipan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele una muela por eso tengo la mejilla inflamada. \fr_son 02523-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kama \raiz -pan \dt 21/May/2021 \lx kantiti:ka \lx_cita kantiti:ka \lx_var General \ref 02460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamarsele.la.mejilla \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig inflamarsele la mejilla \osten por infeccion en la muella o a causa de una postemilla \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkokowa se: notankoch yeh ika nikantiti:katok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele una muela por eso se me inflamó la mejilla. \fr_son 02460-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kama \raiz ti:ka \dt 21/May/2021 \lx kantsaya:ni \lx_cita kantsaya:ni \ref 08291 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kantsili:n \lx_cita kantsili:n \lx_var General \ref 04061 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Totonaco \pres_el qantsi: miya:k \glosa Smilicaceae.Smilax.domingensis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Smilax domingensis Willd., planta de la familia Smilacaceae; sus hojas y guías tiernas son comestibles y sus raíces medicinales. También se conoce como witstololo. \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n yahki kowtah kite:moto kantsili:n komo kahsi tiknamakaskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá fue al monte a buscar kantsili:n si encuentra lo venderemos. \fr_son 04061-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Comestible-hojas \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref witstololo \nsem Aparentemente un préstamo del totonaco: cf. qantsi: miya:k en Zongozotla, qantsali:lh en Coahuitlán y hentza'lí:lh en Chicontla y Patla \dt 17/Jan/2022 \lx ka:ntsimpata:wak \lx_cita ka:ntsimpata:wak \ref 08673 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx kapa:ni \lx_cita kapa:nito \lx_var General \ref 07696 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig (con direccional : kapa:nito o kapa:niko) ir o venir a caerse golpeándose (contra algo, la cabeza contra algo, al pegar con el suelo un fruto que cae de un árbol) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:li:k xitemo, a:mo ka:n tima:tapestkoh, tikapa:niti:w itech ne: tet wa:n timokoko:s \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Baja con cuidado, no te vayas a soltar de las manos y caerte sobre la piedra y te vas a lastimar mucho. \fr_son 07696-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kapa: \nota Checar sa: achi en la ultlima frase. \dt 19/Sep/2020 \lx kapa:nia \lx_cita takapa:nia \lx_var General \ref 06059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.palmadas \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kikahkapa:nia) darle palmadas \osten p. ej., a la masa sobre el metate antes de moler \sig_var General \fr_n Mokni:w wehka moma:kaki ke:man tisi, chika:wak kikahkapa:nia n' itix. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A lo lejos se escucha cuando muele (para hacer tortillas) tu hermana, siempre le da fuertes palmadas a la masa (a la masa sobre el metate, para extenderla). \fr_son 06059-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kapa: \dt 03/Feb/2022 \lx kapatsahwa \lx_cita kikapatsahwa \lx_var General \ref 03599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regañar.fuerte \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig regañar fuerte o exageradamente \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikahsito no:pá:n kwala:ntok wa:n ne:chkapatsahwak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a alcanzar a mi papá muy enojado y me regañó exageradamente. \fr_son 03599-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kapats \raiz ahwa(2) \dt 17/Jan/2022 \lx kapolato:l \lx_cita kapolato:l \lx_var General \ref 05557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.capulín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole de capulín, hecho de los frutos del Parathesis psychotriodes Lundell, de la familia Myrsinaceae \sig_var General \fr_n No:má:n kichihchi:wa n' kapolato:l wa:n kinamakati ka:mpa nimomachtia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá prepara atole de capulín y lo va a vender donde estudio. \fr_son 05557-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Bebida \raiz kapol \raiz ato:l \ncomp En Tacuapan este árbol se llama ma:rsohkapolin porque sus frutos maduran en el mes de marzo. También hacen atole de sus frutos. Es el único árbol cuyos capulines se emplean para hacer atole. \ency Grabación \dt 12/Apr/2022 \lx kapolin \lx_cita kapolin \lx_var General \ref 03885 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa capolín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig capulín, baya \osten tipo de fruto pequeño y redondo característica de ciertos plantas o árboles, como, por ejemplo, varias espécies de Melastomataceae \sig_var General \fr_n Nika:wi:n onkak miak taman kapolin. Seki se: kikwa wa:n seki sayoh kikwah chiktehmeh. \fr_au CSC366 \fr_var Tacua \fr_e Por acá hay muchos tipos de capulin. Unos son comestibles para los humanos y otros nada más se lo comen los pájaros. \fr_son 03885-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto seco del café, se obtiene al secar el fruto maduro con las dos cáscaras \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n niknamakato se: koxta:l kahbe:nkapolin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana fui a vender un costal de café en capulín. \fr_son 03885-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig nombre genérico para varias árboles, la mayoría de la familia Melastomataceae pero por lo menos uno de la familia Primulaceae; generalmente el nombre del árbol o arbusto incluye kapolin en los compuestos: xa:lkapolin (Conostegia xalapensis (Sw.) D. Don ex DC), to:toli:xkapolin (Conostegia icosandra (Sw. i:n Wikstr.) Urban), y chi:chi:lkapolin, Parathesis psychotriodes Lundell, de la familia Myrsinaceae \sig_var General \fr_n Onkak miak taman kapolin, seki ma:tohtomiyoh wa:n seki ma:ahalaxtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay muchas clases de capulín, unos tienen las hojas pubescentes y otros tienen las hojas lisas. \fr_son 03885-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \sem Planta \raiz kapol \nsem Generalmente kapolin refiere a las bayas comestibles de algunos árboles y, por extensión, los mismos árboles que los producen: el xa:lkapolin [Conostegia xalapensis (Sw.) D. Don ex DC]. el to:toli:xkapolin (Conostegia icosandra (Sw. i:n Wikstr.) Urban), y el chi:chi:lkapolin, Parathesis psychotriodes Lundell, de la familia Primulaceae. También nótese que hay un árbol que se llama to:to:tsapot in Tzincapan () que en Tacuapan se llama taxwiskapolin (Bunchosia biocellata Schltdl.) En San Miguel Tzinacapan solamente algunas personas comen los frutos maduros del to:to:tsapot; también, según Ceferino Salgado ha visto que su abuela de Ayotoxco se come los frutos del mismo árbol, Bunchosia biocellata. Quizá por eso se le dice kapolin. Finalmente hay que notar que aunque algunos incluyen kapolin en el nombre de algunos Clidemia otros lo llaman algún tipo de teswat, que no tienen frutos comestibles. Asi para Clidemia petiolaris (Schltdl. & Cham.) Schltdl. ex Triana, Hermelindo Salazar lo llama ta:lpan teswat otros le dicen xa:lkapolin itahta:y. Y para Clidemia dentata ex D. Don. en Tzinacapan se llama ta:lpan teswat (por ser de poca altura) mientras que en Tacuapan se llama simplemente kapolin. En los dos pueblos se comen sus frutos. \dt 17/Jan/2022 \raiz kapol \nota Agregar al final todos los árboles, plantas que se designan como capulines. \dt 08/Oct/2018 \lx kapolwa:k \lx_cita kapolwa:k \lx_var General \ref 01193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frutos.del.café.secos \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig frutos del café secados \osten por haberlos dejado en el sol \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chnamaki:lti o:me kilo kapolwa:k. Neh nochi niknamak, a:mo teh nikwa:tsak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quiero que me vendas dos kilos de café seco. Yo vendí todo (en cereza), no sequé nada. \fr_son 01193-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kahfe:wa:k \raiz kapol \raiz wa:ki \dt 13/Jul/2021 \lx kapotstik \lx_cita kapotstik \lx_var General \ref 00943 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa negro \catgr Adj \deriv \sig muy negro \osten se denomina así a un objeto muy negro, en comparasión con ti:ltik, que es un negro normal \sig_var General \fr_n I:n yetok se: okwilin ye:kkapotstik, ka:n niki:xmati to:ni. ¡Xikitaki! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui está un animal muy negro, no reconozco que es. ¡Ven a verlo! \fr_son 00943-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kapots \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx karre:rah \lx_cita karre:rah \lx_var General \ref 06120 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el carrera \glosa rápidamente \catgr Adv-modo \deriv \sig rápidamente \osten p. ej., al llevarse a cabo o hacer una acción \sig_var General \fr_n Ne:chnawati:toh ke pawetsik nokni:w. Karre:rah niwa:le:w pero ke:man niehkok i:pa kwi:kakeh ya n' tapahti:lo:ya:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Fueron a avisarme que se cayó mi hermano. Me vine rápido pero cuando yo llegué ya lo habían llevado al hospital. \fr_son 06120-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 15/May/2020 \lx ka:sika \lx_cita ka:sika \ref 08104 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa en.alguna.parte \catgr \infl \sig corto por ka:n sah ika) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ka:sá: \lx_cita ka:sá: \lx_var General \ref 03771 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.algún.lugar \catgr Pronombre-indefinido \deriv \sig en algún lugar o parte; en algunos lugares \sig_var General \fr_n Ka:sá: kito:kah miak tao:l, nikahkwí:n tehwa:n a:mo tikwe:ito:kah ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En algunos lugares siembran mucho maíz, por estos rumbos ya no se siembra tanto. \fr_son 03771-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kanah \raiz ka:n \raiz sa: \nota Hay que revisar el uso del plural y singular de esta palabra. (ka:sá:). \dt 17/Jan/2022 \lx ka:t \lx_cita ka:t \ref 08180 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kati:yeski \lx_cita kati:yeski \ref 01359 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa cualquiera \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Mar/2021 \lx katka \lx_cita katka \lx_var General \ref 03430 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa era \catgr V1 \deriv \sig ser, forma supletiva para el pasado de la cópula, el verbo 'ser' que se utiliza para referirse a alguien o algo que ya no existe en el mismo estado que antes (p. ej., una planta, animal o persona muerta, una cosa que ya no tiene el mismo dueño, etc.) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:l katka ia:xka nowe:ita:t, sayoh ke kinamaki:ltih ne: ta:kat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese terreno era de mi abuelo, nomás que se lo vendió a ese señor. \fr_son 03430-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yehwa \raiz kah \semxref e \semx_tipo Comparar \semxref onkak \raiz kah \nsem Hay tres usos principales del verbo kah/e. El primero es como cópula (español 'ser'); véase la discusión en la entrada para e como cópula. El segundo es el verbo de existencia onkak; véase la discusión en la entrada para onkak. El tercer uso es para el verbo de presencia 'estar', etok en el presente; véase la entrada bajo etok. Nótese también que el verbo 'ser' puede usarse para objetos que se convirtieron de un uso a otro (como la iglesia en el texto de arriba). \nmorf El verbo de existencia (cf. español 'haber') es onkak que para el pasado es onkaya; véase la discusión bajo onkak. El pasado del verbo de existencia (cf. español 'estar') es etoya; véase ye. \dt 14/Jul/2021 \lx katí:n \lx_alt kati:ni \lx_cita ¿Katí:n tikwelita? \lx_var General \ref 03249 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa ¿cuál? \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿cuál? (como interrogativo, para escoger entre dos o más) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia ma:kwi:l tahmachkami:sas, ¿katí:n tikwelita? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo cinco blusas bordadas, ¿Cuál te gusta? \fr_son 03249-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kat \raiz i:n \nmorf El plural de katí:n es kati:nkeh. \dt 08/Nov/2021 \lx ka:wa \lx_cita kika:wa \lx_var General \ref 01946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag +na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dejar; abandonar \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo xika:wa kalte:noh motilmah! Poliwis, noya:n tachtektih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No dejes afuera tu ropa! Se va a perder, en todas partes están robando. \fr_son 01946-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar o desistir de hacer \osten algún vicio o mania \sig_var General \fr_n Nokni:w miakpa ya tikilwihkeh mah kika:wa n´ tai:l wa:n a:mo takaki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le hemos dicho varias veces que deje de beber alcóhol y no hace caso. \fr_son 01946-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig vender a cierto precio \sig_var 1-Tzina \fr_n Niknamakato pahpata. kwali ne:chixta:wilihkeh, nika:w se: pahpata ika se: wa:n na:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a vender plátanos. Me los pagaron bien, vendí un plátano en un peso con cincuenta centavos. \fr_son 01946-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moka:wa) dejarse; no oponerse; no resistir (p. ej., no oponerse a que alguien le quite la comida) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ka:n ximoka:wa mah mitstewi mota:kaw! Nochipa xima:kto se: kowit wa:n ke:man kinekis mitsmá:s xikomo:nili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te dejes que te golpee tu marido! Siempre debes tener un palo en la mano y cuando quiere golpearte azótale un golpe con el palo. \fr_son 01946-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (recíproco : moka:wah) separarse; divorciarse (la pareja coyugal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w a:mo ke:man kwaltsi:n nemik iwa:n isiwa:w yeh ika moka:wkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano nunca pudo tener una relación buena con su esposa por eso se separaron. \fr_son 01946-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con na:l- : na:lka:wa) acompañar a (alguien, al ir solamente parte del camino con el acompañado y regresar mientras él o ella sigue su camino) \fr_n ¡Xikna:lka:wati mokni:w! Ximokepa ne: ixta:wat, ne:paka ka:n mowis ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a encaminar a tu hermana! ¡Regrésate en el potreo! más allá ya no va sentir miedo. \fr_son 01946-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- y reflexivo : mosenka:wa) descuidarse \osten al no trabajar o hacer algo provechoso, p. ej., una persona que aunque le hace algo (p. ej., dinero, comida, trabajo) y tiene enfrente el remedio (p. ej., un trabajo), no lo toma prefiriendo quedarse sin iniciativa \sig_var General \fr_n ¡Ka:n semi ximosenka:wa! wela:man onkak tateki:lis, xite:tateki wa:n a:mo mitspolo:s toni tikwa:s . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te descuides tanto! Está la temporada de cosecha de café, corta café (de otros, como peón) y no te faltará qué comer \fr_son 01946-07_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahkoka:wa \semxref pampilowa \raiz -pan \raiz ka:wa \nmorf Con el significado de 'dejar caer' el verbo panka:wa no se usa sino con reduplicación de vocal corta y /h/, aunque sea para una cosa nada más que se deja caer. Sin embargo, con un direccional y con el significado de 'encaminar' si ocurre sin reduplicación. \nota Checar todo panka:wa o pankahka:wa \dt 20/Apr/2021 \dt 14/Jan/2019 \nsem Algunos significados de ka:wa probablemente son influencias o calcos del español. Un ejemplo es 'dejar a un cierto precio', basado en el uso del español '¿En cuánto lo dejas?'. También puede ser una influencia del español el recíproco moka:wah con el significado de 'separarse' o 'divorciarse' (en español coloquial 'se dejaron'). \raiz ka:wa \lx kawaktik \lx_cita kawaktik \lx_var General \ref 02036 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brilloso \catgr Adj \deriv \sig brilloso (lentejuelas, diamante, telas con brillo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne tilmah nikwelita, kwaltsi:n kawaktik, nikowati nimochihchi:wili:s se: nokwe:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa tela me gusta, está brilloso (como de seda), voy a comprarla para hacerme una falda. \fr_son 02036-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref miliktik \raiz kawa: \dt 29/Apr/2021 \lx ka:wal \lx_cita ka:wal \lx_var General \ref 03085 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viudo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig viudo, viuda \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ka:wal wa:n kimpia e:yi kone:meh, nochi yehwa kintamaka wa:n kintapa:kia. Kikowa n' taxkal wa:n sayoh takwa:lchi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor es viudo y tiene tres hijos, él es el responsable de darles de comer y lavarles la ropa a todos. Compra tortillas y nomás prepara la comida. \fr_son 03085-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \dt 07/Jan/2022 \lx ka:walani \lx_cita moka:walani \lx_var General \ref 07457 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.necesario.llevar.a.dejar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ser necsario llevar a dejar (alguien a otro lugar) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili moka:walani kalnemachti:lo:ya:n, ka:n kineki ya:s ise:lti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño es necesario llevarlo a dejar al escuela, no quiere irse solo. \fr_son 07457-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \raiz -tani \nmorf La forma moka:walani es una alternativa de moka:wtani. Aparentemente proviene de ka:wa + -l a que se le agrega -tani, marcado como reflexivo y que se reduce a lani después de la /l/ y la doble /ll/ se reduce a una sola. No se expresa en perfectivo sino solamente en imperfectivo: moka:walania \dt 11/Apr/2022 \lx ka:walowa \lx_cita ka:walowa \lx_var General \ref 06299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.viudo(a) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse viudo o viuda por muerte de la pareja \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man nowe:ita:t ka:walowak i:pa kipiaya ya na:wi powal xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi abuelo enviudó ya tenía los ochenta años. \fr_son 06299-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \dt 08/Feb/2022 \lx ka:walpox \lx_cita ka:walpox \lx_alt ka:wal ipox \lx_var General \ref 06317 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig hongo todavía no identificado ni colectado. Se come hervido o preparado en ajonjolí \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ka:walpox semi we:lik, se: kimana wa:n sa:te:pan se: kikwe:cholia a:ko:lin wa:n chi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo ka:walpox es muy sabroso, se hierve y después se le muele ajonjolí y chile. \fr_son 06317-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz ka:wa \raiz pox \dt 18/May/2020 \lx ka:walpox \lx_alt ka:wal ipox \lx_cita ka:walpox \lx_var General \ref 06118 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Polyporaceae.Favolus.brasiliensis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Favolus brasiliensis (Fr.) Fr., tipo de hongo comestible de la familia Polyporaceae \sig_var General \fr_n No:má:n kihtowa ke: telwe:lik n' ka:walpox, neh ka:n niki:xmati, ka:n ke:man nikwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá dice que el hongo ka:walpox es muy sabroso, no lo conozco, nunca lo he comido. \fr_son 06118-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \sem Comestible \raiz ka:wa \raiz pox \nsem Significa 'barriga de viuda' o algo similar. Es comestible y se da por la región de Cuetzalan en el bosque grande de los terrenos de San Miguel Tzinacapan. Se come en caldo con ajonjolí. \dt 14/May/2020 \lx ka:waltia \lx_cita ne:chka:waltia \lx_var General \ref 04994 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.dejar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar o instigar a divorciarse \osten de su pareja, sea esposo o esposa \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n iwa:n nietoya ya nota:kaw sayoh ke nopa:wa:n ne:chka:waltihkeh. Kihtowah ke: ka:n teh kipia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vivía bien con mi esposo sólo que mis papás me obligaron a separarme de él. Dicen que es muy pobre. \fr_son 04994-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \dt 24/Jan/2022 \lx kawa:ni \lx_cita kawa:ni \lx_var General \ref 05507 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig (con ta- : takawa:ni) hacer calor \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- : takawa:ni) hacer calor \osten en cuanto a la temperatura ambiental por el sol; por efecto del fogón o un calentador en un espacio cerrado, como la casa \sig_var General \fr_n Nika:n i:pa ye:ktakawa:ni, ne:nke:n ok mayo. Ihwa:k nochi yowal se: xiwtatata. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Aquí siempre hace mucho calor, particularmente en el mes de mayo. En ese mes toda la noche se siente bochorno. \fr_son 05507-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kawa: \ncomp No se encuentra la palabra kawa:ni en los diccionarios del náhuatl clásico. \dt 12/Apr/2022 \lx kawa:ntia \lx_cita kikawa:ntia \lx_var General \ref 05803 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig calentar \osten comida, tortilla \sig_var General \fr_n ¡Xikawa:nti a n' tapalo:l! Ehkoti a mo:pá:n wa:n tisentakwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ya calienta la comida! Ya va a llegar tu papá y vamos a comer juntos. \fr_son 05803-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref toto:nia \raiz kawa: \dt 03/Feb/2022 \lx kawa:ntia \lx_cita kika:kawa:ntia \ref 08581 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kawa:ntilia \lx_cita ne:chkawa:ntilia \lx_var General \ref 03349 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig calentar de o para \osten comida, tortillas \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkawa:ntili kahfe:n! Nisekwi, a:mo nitai:s sese:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Calienta para mi el café! Tengo frio, no lo voy a tomar frío. \fr_son 03349-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref toto:nilia \raiz kawa: \dt 06/Jan/2022 \lx kawa:ntok \lx_cita kawa:ntok \lx_var General \ref 05559 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acalorado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig acalorado \osten cuerpo, por la acción de trabajar \sig_var General \fr_n A:mo xima:lti ika sese:ka:t. Tika:wantok wa:n mitskwis tataxis. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e No te bañes con agua fría. Estás acalorado y te va a dar tos. \fr_son 05559-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kawa: \dt 12/Apr/2022 \lx kawa:yoh \lx_cita kawa:yoh \lx_var General \ref 03749 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el caballo \glosa caballo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig caballo doméstico, Equus ferus caballus, de la familia Equidae \sig_var General \fr_n Nikpia se: nokawa:yoh, mo:stah nikwi:ka kowtah wa:n nikwa:lkwiltia kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un caballo, diariamente lo llevo al rancho y lo hago traer leña. \fr_son 03749-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \dt 17/Jan/2022 \lx ka:wel \lx_cita ka:wel \lx_var General \ref 05388 (duda) analizar si es una sola palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa no.poder \catgr Aux \deriv \sig no poder \sig_var General \fr_n Tayowak ka:wel nikochik nochi yowal. Tawahwia:yah n' itskwimeh, a:it toni kiitstoyah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche no pude dormir toda la noche. Ladraban los perros, ¿quién sabe que estaban viendo? \fr_son 05388-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:n \raiz weli \nmorf Se considera una palabra compuesta de ka:n más wel. \dt 11/Apr/2022 \lx ka:wi \lx_cita taka:wi \lx_var General \ref 07732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \vease taka:wi \raiz ka:wi \nsem Este verbo intransitivo ocurre nada más en la forma impersonal taka:wi, véase esta entrada. \dt 15/Aug/2018 \lx ka:wilia \lx_cita kika:wilia \lx_var General \ref 06300 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (algo, un objeto) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimitska:wilih tsiktsi:n tapalo:l. ¡Xikwa ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te dejé un poquito de comida. ¡Ya cómetela! \fr_son 06300-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar (algo, un bien o inmueble) en herencia a (alguien) (generalmente cuando el o la que deja algo en herencia todavía vive; véase abajo ka:wilihte:wa) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chka:wilia se: almo:n ta:l wa:n se: kali. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me da por herencia un almud de terreno y una casa. \fr_son 06300-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moka:wilia) quedarse con, guardarse (un objeto, p. ej., para utilizar después) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikimpiaya ma:kwi:l piomeh, na:wi nikinamak wa:n se: nimoka:wilih nikwa:s ke:man ehkos nookichpil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenía cinco pollos, vendí cuatro y me quedé con uno para comer cuando llegue mi hijo. \fr_son 06300-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : ne:chtaka:wilia a menudo seguido por un complemente empezando con mah del cual el objeto de taka:wilia es el sujeto) dar permiso, permitir, ceder a (a alguien que haga algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xihkato ka:mpa se: panowa, xiktaka:wili mokni:w mah pano!, kiwa:lkwi se: tama:mal kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No estés tapando el paso, dale permiso que pase a tu hermano! Trae un tercio de leña. \fr_son 06300-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con -te:wa : ne:chka:wilihte:wa) dejar (p. ej., mueble, dinero, terreno) en herencia a (alguien); dejar como regalo (p. ej., mueble, dinero, terreno) a (alguien; cuando el o la que deja sale del pueblo, de la casa, para no regresar, p. ej., alguien que vivía en un pueblo y al mudarse, le deja la casa a un amigo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kali ne:chka:wilihte:w nokni:w, sayoh ke a:mo wel ne:chmakak ok a:mat yehwa ika ne:chkwi:li:snekih n' ipilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta casa me lo dejó mi hermano como regalo (implica que se murió o salió, yéndose lejos), sólo que ya no pudo darme la escritura. Por eso sus hijos me lo quieren quitar. \fr_son 06300-05_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kikahka:wilia) aventar (un objeto) contra o a (alguien, algo); pegar, golpear (con un objeto, puño) a (alguien, algo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kwala:ntoya wa:n no ka tawe:lki:sak, ne:chkahka:wilih se: kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño estaba enojado y se desquitó conmigo, me aventó un palo. \fr_son 06300-06_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n t'ta:taka:wilihtiw \raiz ka:wa \dt 08/Feb/2022 \lx ka:wilia \lx_cita ne:chka:wilia \lx_var General \ref 05725 (duda) el primer ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar encargado para cuidar \osten dejar encargado solamente en el sentido de dejar una cosa atrás al cargo de alguien; 'encargar' o 'dejar encargado' un pedido es tekowa \sig_var General \fr_n Mah nimitska:wili nochikiw. Niow nitakowati wa:n amo nikneki nikwi:kas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Te encargo mi canasta. Voy a ir de compras y no quiero llevarla. \fr_son 05725-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : ne:chtaka:wilia) cederle paso, dejar pasar \osten a alguien, un animal domésico \sig_var General \fr_n I:n ohti semi tatso:la:n. Komo se: kina:miki tapial a:mo wel se: kitaka:wilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este camino es un lugar muy estrecho. Si uno encuentra una bestia, no se le puede dejar pasar. \fr_son 05725-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con -te:wa) dejarle en herencia; heredarle \osten a alguien, un bien material, dinero \sig_var General \fr_n Ihwa:k mikik no:pá:n, ne:chka:wilihte:w o:me almo:n ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuandose murió mi padre, me dejó en herencia una hectárea de terreno. \fr_son 05725-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \dt 12/Apr/2022 \lx kawiltsi:n \lx_cita \lx_var \ref 08651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx ka:wtok \lx_cita kika:wtok \lx_var General \ref 07474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \vease ka:wa \raiz ka:wa \dt 15/Aug/2018 \lx ka:xahkoihkak \lx_cita ka:xahkoihkak \lx_var General \ref 04096 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.piernas.abiertas.dobladas \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar acostado con las piernas dobladas, las rodillas hacia afuera y las piernas abiertas \osten mujer en parto \sig_var General \fr_n Mokni:w a:mo tekitito, kachi kwali yahki ta:wa:nato wa:n ne: ka:xahkoihkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano no fue a trabajar, mejor fue a emborracharse y ahí está acostado con las piernas abiertas. \fr_son 04096-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:x \raiz ahko \raiz ihka \nmorf Las palabras que terminan en ihkak y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo, -ihkatok y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo -tok. \dt 17/Jan/2022 \lx kaxahpa:s \lx_cita kaxahpa:s \lx_var General \ref 00982 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vasija.para.agua \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig vasija de barro que se coloca cerca del metate y contiene agua, llamado a:chi:wi:l, con que se lavan las manos al moler \sig_var General \fr_n Yo:n me:liohko:mit tikilia:yah pero tein yo:n ata mahyá: tamalko:mit, we:i. Pero ekintsi:n pané: a:mo no: semi onkakeh ok. Onkakeh Zacapoaxtla, neli seki onkakeh ok wa:n n'pia ok neh, me:liohko:meh nikimpia o:me ok wa:n cuartillako:meh. Nikimpia ok, nikowa wa:n nike:wa, nik..., nikimpia, mm. Wa:n cazuela wa:n tein ika nimoa:chi:wi:lkwis se: tikilia:yah kaxahpa:s, kaxahpa:s wa:n tein ika ne: nikwahkalo:s n' a:t tsiwahkal. Tsiwahkal para a:mo tein a:man onkak tsiwahkal, kowtsiwahkal onkakeh nika:n, ne: ka:mpa neh nimoskaltih, we:noh ka:mpa a:man ninemi. Ta:kih ok yo:n kwama:pan, a:mo, a:mo yo:n kwomekat, kwama:pan. Kilia:yah kowtsiwahkal, yehwa yo:n no: semi listo x'pia para komo tikma:petskoh pos i:ksá: tapa:nih. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Ése le llamabamos me:liohko:mit (olla de barro grande para hacer atole o tamales) pero ése, que se parece a la olla para hacer tamales, es grande. Pero parece que ahora ya no hay muchos. Sí lo hay en Zacapoaxtla, es cierto, todavía hay algunos, yo todavía tengo un me:liohko:meh y cuartillako:meh. Todavía tengo, lo compro y los guardo, todavía los tengo, mm. Y una cazuela y con el que voy a echar el agua para lavarme las manos cuando muela, uno que le llamamos kaxahpa:s y con el que voy a jicarear el agua, una jícara. Una jícara pero no es la jícara que hay ahora, si no el kowtsiwahkal que hay aquí, allá donde yo crecí, bueno, donde ahora vivo. Todavía se dan en las ramas de la planta. No, no es ese bejuco, sobre las ramas, le llamaban kowtsiwahkal, ese debes tenerlo a la mano porque si lo sueltas, a veces se quiebra. \fr_son 00982-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-21-f | 1251.853, 1320.532 \semx_tipo Comparar \semxref a:chi:wi:l \raiz kax \raiz ahpa:s \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx kaxaltik \lx_cita kaxaltik \lx_var General \ref 07658 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flojo \catgr Adj \deriv \sig flojo; aflojado (tortillo, chapa de una puerta, pata de una mesa, un diente, trenzas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tepos kaxaltik. ¡Xiktili:nti! koma:mo kopi:nis wa:n poliwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este tornillo está flojo. ¡Apriétalo, de lo contrario se va a zafar y se va a perder. \fr_son 07658-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaxa: \dt 16/Sep/2020 \lx kaxa:ni \lx_cita kaxa:ni \lx_var General \ref 04912 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig aflojarse \osten tornillo apretado, nudo \sig_var General \fr_n Teh okachi tima:chika:wak. ¡Xiktili:nti i:n tepos! Sepa kaxa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes los brazos más fuerte. ¡Aprieta este tornillo!. Otra vez se aflojó. \fr_son 04912-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig disminuirse; bajarse el nivel \osten agua en un pozo, rios, granos almacenados \fr_n Ke:man takawa:ni, itech a:me:yalmeh kaxa:ni n' a:t yeh ika ka:n te:chahsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace calor disminuye el agua en los manantiales por eso no nos alcanza. \fr_son 04912-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metskaxa:ni \nsem En algunas lenguas náhuatl es común que el verbo kaxa:ni se usa para dolores fuertes musculares, p. ej., lo que siente la mujer después del parto. Aunque este uso no es común en el náhuat documentado en este diccionario se nota que existe una hierba nekaxa:ni:l, (Loeselia mexicana (Lam.) Brand), conocido localmente como 'espinosilla'. Se usa en té para calentura. Se toma también por la mujer embarazada cuando se siente cansancio. Y según Amelia Domínguez, "El té de nekaxa:ni:l se les da a las mujeres recién aliviadas para evitar la recaída. Generalmente cuando una mujer quiere recaer, siente dolor muscular y fiebre. Al tomar el té, puede evitar la recaída". \raiz kaxa: \dt 24/Jan/2022 \lx kaxa:nia \lx_cita kikahkaxa:nia \lx_var General \ref 01671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig disminuir, estar por acabar (agua, granos almacenados) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:meh chiko:mea:man tikowaskeh ya n' tao:l, tikaxa:nihkeh ya n' tosin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Como en una semana ya vamos a comprar maíz, ya estamos por acabar nuestra mazorca. \fr_son 01671-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bajarle el volumen (a un aparato como la radio, la televisión) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikaxa:ni motepos! Ne:chkwehsowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Bájale el volumen a tu radio! Me molesta (el ruido). \fr_son 01671-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (a menudo con reduplicación de vocal corta y /h/ : kikahkaxa:nia) aflojar (tortillo apretado, nudo, algo asegurado en posición fija) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikwi:wi:pe:wto n' si:yah porque tikahkaxa:nia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés meneando la silla porque la aflojas. \fr_son 01671-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tanawia \raiz kaxa: \nota Checar significado en cuanto a mujeres y tambien si se usa como intransitivo \dt 17/Apr/2021 \lx kaxa:nilia \lx_cita ne:chkaxa:nilia \lx_var General \ref 02897 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aflojar (una parte que se puede apretar y aflojar) a (un objeto, p. ej., una máquina) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tepos teltili:ntok n' ima:y. ¡Xikaxa:nili teh okachi tima:chihchika:wak! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El mango a esta máquina (p. ej., una despulpadora) está muy apretado. ¡Aflójaselo, tú tienes las manos más fuertes. \fr_son 02897-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaxa: \dt 17/Jul/2021 \lx kaxit \lx_cita kaxit \lx_var General \ref 05471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plato.de.barro \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig plato de barro, particularmente un plato hondo \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikinkowak seki kaxmeh, seki nikintayo:koli:ti nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré unos platos de barro, unos se los voy a regalar a mi hermano. \fr_son 05471-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekolkaxit \semxref tepalkat \raiz kax \nsem Típicamente un kaxit es un traste hondo de barro utilizado para comer, sobre todo para caldos. \dt 11/Apr/2022 \lx ka:xko \lx_cita ika:xko \lx_var General \ref 05049 (duda) parece ser más común decir kika:xteliksakeh y no como aparece en el ejemplo, es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.las.piernas \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig entre las piernas, entrepiernas; en la genitalia \sig_var General \fr_n O:me pipil motewihkeh wa:n se: kiteliksakeh ika:xko. Ka:n wel me:waya ok. Wehka:wak ompa tsahtsitoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dos jóvenes se pelearon y a uno de ellos le dieron una patada entre sus genitales. Ya no se podía levantar. Pasó mucho tiempo ahí gritando. \fr_son 05049-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:x \raiz -ko \dt 03/Feb/2022 \lx kaxo:n \lx_alt kajo:n \lx_cita kaxo:n \lx_var General \ref 05761 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cajón \glosa cajón \catgr Sust \deriv \lx_var General \infl N1 \sig cajón de madera \osten con o sin tapa \sig_var General \fr_n ¡Xikchihchi:wa se: kaxo:n, itech tata:saskeh nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Haz un cajón, dentro de ello mis pollos van a poner. \fr_son 05761-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 12/Apr/2022 \lx ka:xpanowia \lx_cita kika:xpanowia \lx_var General \ref 00594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atravesar.sobre \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig atravesar o pasar sobre \osten p. ej., algo como un plato, un niño acostado, un tronco bloqueando un camino pero sin pisar sobre el tronco sino levantar un pie y pasar por arriba primero con una pierna y después con la otra \sig_var General \fr_n ¡A:mo xika:xpanowi nopili, xiktayewalwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No pases por arriba de mi niño (acostado en el suelo), dale la vuelta! \fr_son 00594-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref panowia \raiz ka:x \raiz pano \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ka:xpanowia \ref 02532 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 12/Sep/2018 \lx kaxtapa:n \lx_cita kaxtapa:n \lx_alt kaxtapa:n xiwit \lx_alt kaxtapa:n xo:chit \lx_alt kaxtapa:n mekat \lx_var General \ref 07158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Convolvulaceae.Ipomoea.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies del género Ipomoea, plantas de la familia Convolvulaceae, llamado en español quiebraplatos. Se ha colectado las siguientes especies, todas nombradas kaxtapa:n: Ipomoea batatas (L.) Lam.; Ipomea indica (Burm. f.) Merr.; Ipomoea cholulensis Kunth; Ipomoea variabilis Schltdl. & Cham. Algunos incluyen a Merremia umbelata (L.) Hall. f. como un tipo de kaxtapa:n. Algunos de estos Ipomoease usan para alimentar a los animales domésticos y para detener hemorragias externas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kaxtapa:n onkak o:me taman, se: taman poso:ni ixo:chio pisi:ltik wa:n oksé: taman kipia wehwei n' ixo:chio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay dos clases de quiebraplatos, una clase da flores pequeñas y otra clase tiene grandes sus flores. \fr_son 07158-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-raíz \sem Planta \sem Forraje \sem Medicinal \raiz kax \raiz tapa: \nsem Parece que si se le pregunta a alguien cuantos tipos de kaxtapa:n hay, la contestación más probable es que hay dos tipos, distinguidos por el color de las flores. Unos tienen flores azules y otros blancas. Todas se utilizan para forraje de cochinos y para remedio. Algunos extienden el término en náhuatl kaxtapa:n al Merremia umbelata (L.) Hall. f. pero parece que generalmente este no se considera un kaxtapa:n. \dt 04/Sep/2020 \lx kaxtapa:nkamohato:l \lx_cita kaxtapa:nkamohato:l \lx_var General \ref 00909 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.Ipomoea.batatas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole hecho de los tubérculos del Ipomoea batatas (L.) Lam. cultivado \sig_var General \fr_n ADA- Ke:mah. Pos miak tasohka:matik tine:chtapowih ke:ní:w tikchihchi:wa i:n kaxtapa:nkamohato:l. Ne:, neh nimolia que eski we:lik, a:mo ke:man nikekowa. MSO-- A:mo. Ta: we:lik. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e ADA- Si. Pues muchas gracias que me platicaste de como preparas el atoles de camote (del Ipomoea batatas L.). Yo pienso que ha de estar muy rico, nunca lo he probado. MSO- - No. Pues sabe rico. \fr_son 00909-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 648.217, 658.804 \fr_n EGS-- E:lo:ato:l, ¿ke:ní:w se: kichi:wa? ESL-- Yeh se kwe:chowa no: ika metat e:lo:tao:l wa:n no: se: kitsetselowa wa:n se: kimolo:ntia ya. EGS-- ¿Se: kitsope:lia oso a:mo? ESL-- Ke:mah, no: se: kitsope:lia mahyá: e:lo:tamal. EGS-- Wa:n i:n kaxtapa:nkamohato:l. ESL-- Yeh no: se: 'kwe:chowa n' kamoh, kwaltsi:n se: kipa:ka wa:n se: 'kwiti ka:mpa onkak wa:n kwaltsi:n se: kipa:ka. Wa:n ne:n tixato:l mah molo:nto ya, ato:ltapaya:n. Ke:mah se: kipantsetselowilia ya sah wa:n se: kitsope:lia, kwali a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- El atole de elote, ¿Cómo se prepara? ESL-- Ese también se muele en metate y se cuela y se pone a hervir. EGS-- ¿Se endulza o no? ESL-- Si también se endulza como a los tamales de elote. EGS-- Y el atole de camote (de Ipomoea batatas L. ESL- Ese también, se muele el camote, se lava bien. Y se va a traer allá de donde hay y se lava muy bien. Y el atole de masa ya tiene que estar hirviendo, atole de masa martajada. Sí, posteriormente ya se cuela y se endulza, ya listo. \fr_son 00909-02_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2010-07-15-h | 123.178, 169.382 \nsem El atole llamado kaxtapa:nkamohato:l se hace con masa y camote molido. El camote molido es del kaxtapa:n una variedad de Ipomoea batatas L. silvestre que se distingue, tanto morfológicamente como lexicalmente, del ato:lkamoh que refiere al Ipomoea batatas L. cultivado. El silvestre tiene la flor más blanca y tiene las hojas acorazonadas; el cultivado tiene la flor más morada y sus hojas son lobuladas como las de papaya o Manihot esculenta. Para hacer atole de cualquier de los dos primero se muele martajado el nixtamal y se disuelve en agua. Se le quita un poco el itsonteyo (el pico del grano) y luego ya se pone el líquido sobre la lumbre para que se vuelva atole. Se debe estar removiendo el atole para que no se pegue al interior de la olla. Por separado, previamente lavado, se muelen las raíces del kaxtapa:n o ato:lkamoh. Se muelen lo más fino que se pueda y se disuelve en agua para luego colarlo para separar y filtrar lo que no se pudo moler por duro. Luego ya se le agrega al agua de masa que se está preparando Se debe estar moviendo hasta que hierva. Se endulza con panela. \sem Comida \raiz kax \raiz tapa: \raiz kamoh \raiz ato:l \rev 2020-12-15 \dt 28/Feb/2021 \lx kaxtepech \lx_cita kaxtepech \lx_var General \ref 01608 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa repisa.colgante \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig madera, tabla que se cuelga horizontalmente en la cocina (con lazos, como una cuna) sobre lo cual se ponen los trastes de la cocina \sig_var General \fr_n ¡Xikinpahpa:ka i:n tapalkameh wa:n xikinta:li itech ne: kaxtepech! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Lava esos trastes y pónlos sobre la tabla colgada! \fr_son 01608-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \raiz kaxit \raiz pech \nmorf La proveniencia de la te en kaxtepech no es seguro, quizás proviene del objeto no referencial ta-. \dt 15/Apr/2021 \lx kaxti:l \lx_cita kaxti:l \lx_var General \ref 06616 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el castilla \glosa gallo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gallo (solamente se aplica al pollo macho) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa no:má:n kikowak se: kaxti:l. Mo:sta tikwaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi mamá compró un gallo. Mañana lo vamos a comer. \fr_son 06616-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref po:yohwe:wet \nsem El gallo se come, también se adquire para fertilizar a las gallinas. \dt 27/May/2020 \lx kaxti:l \lx_cita kaxti:l \lx_var General \ref 04050 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el castilla \glosa gallo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gallo macho, ya adulto \osten \sig_var General \fr_n Nikpia se: kaxtil tein okachi we:i. Taká:n tikneki tikowas nimitsnamaki:ltis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un gallo que es más grande. Si te interesa comprarlo te lo puedo vender. \fr_son 04050-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-ave \dt 17/Jan/2022 \lx kaxto:l \lx_cita kaxto:l \lx_var General \ref 07810 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quince \catgr Adj-cuant \deriv \sig quince \sig_var General \fr_n Nikimpia kaxto:l ta:ke:walmeh wa:n mo:stah nikintamaka yeh ika ka:n niwa:latok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo quince peones y diario les doy de comer, por eso no he venido. \fr_son 07810-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kaxto:l + om[número] | quince + número (p. ej., kaxto:lomo:me, 'diecisiete') \fr_n Nokni:w kipia kaxto:lona:wi xiwit wa:n ne:h kaxto:lose:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene diecinueve años y yo dieciseis. \fr_son 07810-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:man kaxto:l / kaxto:l a:man | de hoy en quince, hace o en dos semanas (el verbo en futuro o pasado selecciona la interpretación correcta, 'en 15 días' o 'hace 15 días') \fr_n A:man kaxto:l a niahka icha:n no:má:n, sepa niá:s mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace ya quince días (dos semanas) fui a la casa de mi mamá, otra vez voy a ir mañana. \fr_son 07810-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka \raiz se: \raiz powa \raiz Kaxto:l quince, es la base para contar del quince al diecinueve kaxto:lose:; kaxto:lomome; kaxto:lome:i:; kaxto:lona:wi y para veinte la base es sempowal; vease sempowal; \dt 22/Sep/2020 \lx kaxto:lika \lx_cita kaxto:lika \ref 02491 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 21/May/2021 \lx kaxto:losé: \lx_cita kaxto:losé: \lx_var General \ref 05191 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dieciseis \catgr Adj-cuant \deriv \sig_var General \fr_n A:man telpati:yoh n' tomat, ya:lwa nitahtan wa:n ne:chilwihkeh kaxto:losé: peso n' kilo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora el jitomate es muy caro, ayer pregunté por el precio y me dijeron que vale a dieciseis pesos el kilo. \fr_son 05191-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaxto:l \raiz se: \dt 11/Apr/2022 \lx kaxto:lto:nal \lx_cita kalto:lto:nal \ref 05416 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa dos.semanas \catgr Sust \infl \sig por dos semanas; por quince días \osten en referencia a una duración de tiempo continuo \sig_var General \fr_n Xiow icha:n mokni:w, ompa xietoti sikie:ra se: kaxto:lto:nal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a la casa de tu hermano, ahí ve a estar por lo menos unos quince dias. \fr_son 05416-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaxto:l \raiz to:na \nsem Para expresar en concepto de 'hace dos semanas' o 'en dos semanas', véase la entrada bajo kaxto:l. \dt 11/Apr/2022 \lx kaxto:lto:nalika \lx_cita kaxto:lto:nalika \ref 02484 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 21/May/2021 \lx ka:ya \lx_cita ka:ya \ref 08102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa todavía.no \catgr Adv-tiempo \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ka:n \raiz ya \dt 15/Aug/2018 \lx kaya:wa \lx_cita kikahkaya:wa \lx_var General \ref 03067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mentir \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (a menudo con reduplicación de vocal corta y /h/ : kikahkaya:wa) mentirle (a alguien); engañar (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nochipa tine:chkahkaya:wa, tikihtowa tine:chka:wili:ti:w kalihtik tomi:n tein tine:chtawi:kia wa:n a:mo tiow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre me mientes, dices que me vas a ir a dejar el dinero que me debes a mi casa y no vas. \fr_son 03067-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig engañar a, ponerle los cuernos a \osten esposo, esposa, novio o novia \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitayo:koxtok, nota:kaw nochipa yowi wa:n a:mo ehko, ya:lwa nikmatik takah ne:chkahkaya:wa. Moka:wati iwa:n se: siwa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estoy triste, mi esposo siempre va y no llega. Ayer me enteré, ¡me engaña! Va a quedarse con otra mujer. \fr_son 03067-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xolopih \raiz kaya: \dt 06/Jan/2022 \lx kayo:t \lx_cita kayo:t \lx_var General \ref 03435 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa originario \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig originario \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- ¿Ka:ni tikayo:t (n' teh)? B-- Neh nikayo:t Yohualichan. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¿De dónde eres tú? B-- Soy deYohualichan.bajo kayo:t. \fr_son 03435-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \osten una persona \raiz kayo: \nmorf El sustantivo kayo:t se puede combinar con otras palabras de varias categorías gramaticales. Algunos ejemplos son: wehkakayo:t, mikta:nkayo:t, ya:lwakayo:t. \dt 14/Jul/2021 \lx ke \lx_cita tikihtowa ke tietoya \lx_var General \ref 02618 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el que \glosa que \catgr Aux \deriv \sig [col] sayoh ke | solamente que \fr_n Ya:lwa nikpale:wi:to nokni:w, sayoh ke ka:n ne:chtaxta:wih porin ka:n kipia tapatal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a ayudar a mi hermano, sólo que no me pagó porque no tuvo cambio. \fr_son 02618-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nota Checar todos los uso de ke en los textos. \dt 21/May/2021 \lx kech \lx_cita nokech \lx_var General \ref 02073 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuello \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig (posesión enajenable : ikech) cuello, pezcuezo de (un ser humano, animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chkokowa nokech, ya:lwa nimokechchikotila:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me duele el cuello, ayer me di un estirón en el cuello. \fr_son 02073-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig punta tierna donde cabe la ramita (de epazote, yerbabuena; es esta parte que se utiliza como condimento) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chtayo:koli o:me ikech moepaso:w! Nikwa:ti piotet epaso:yoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Regálame dos ramitas tiernas (pequeñas) de tu epazote! Voy a comer huevo con epazote. \fr_son 02073-02_Pelab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \dt 06/May/2021 \lx kechahkoihka \lx_cita kechahkoihkatiw \lx_var General \ref 00858 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.el.cuello.en.alto \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con el aspectual -tiw : echahkoihkatiw) ir con el cuello en alto \osten sólo aves \sig_var General \fr_n Seki chiktehmeh ke:man ne:nemih kechahkoihkatiowih ke:meh yo:n paloma. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Algunos pájaros cuando andan con el cuello parado en alto (estirándo el pezcuezo al andar) como la paloma. \fr_son 00858-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz ah \raiz -ko \raiz ketsa \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kechahkoihkak \lx_cita kechahkoihkak \lx_var General \ref 05844 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.cuello.erguido.hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar con el cuello erguido hacia arriba \osten una culebra a punto de atacar \sig_var General \fr_n Ne:chmowtih se: kopalak, nikitaya se: kowa:t kechahkoihkak ne: tetampa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me asustó un palo podrido, veía como una víbora con la cabeza erguida ahí debajo de una piedra. \fr_son 05844-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz ahko \raiz ihka \nmorf Las palabras que terminan en ihkak y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo, -ihkatok y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo -tok. \dt 02/Sep/2020 \lx kechahkoihkatiw \lx_cita kechahkoihkatiw \lx_var General \ref 04618 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.cuello.estirado.arriba \catgr Direccional \infl Direccional \sig (generalmente con aspectual -tiw : kechahkoihkatiw) ir con el cuello estirado hacia arriba \osten víboras, otros animales \sig_var General \fr_n Yo:n ilama kechahkoihkatiw kitipi:ni:ti motix. ¡Xikalanki:xti wa:n xitatsakwa mah a:mo kalaki ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese pava va estirándo el pescuezo para comerse tu masa. ¡Sácalo afuera de la casa y cierra la puerta para que ya no entre! \fr_son 04618-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz ah \raiz -ko \raiz ihka \nmorf No ocurre como estativo kechahkoihkatok sino solamente con el direccional -tiw o -tiwi:ts, etc. También ocurre como kechahkoihkak. \dt 24/Jan/2022 \lx kechahkoketsa \lx_cita mokechahkoketsa \lx_var General \ref 00881 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2(refl) \infl Clase 3 \sig (con reflexivo : mokechahkoketsa) tener la punta erguida \osten ciertas plantas \sig_var General \fr_n Ke:mah, mowila:na wehka, mowila:na wehka, wehka, se:...., ta:lpan mowila:na, wa:n mahmaxal..., momahmaxalowa ihkó:n i..., panki:sa n', seki yowi ne:wí:n wa:n miak, miak mochi:wa ma:talin, se: kitila:na, se: kitamo:ta ok, ihko:ni, a:mo wa:ki ke:man, yo:n sepa mokechahkoketsa wa:n sepa selistok como *siempre** ihkó:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, se extiende lejos en el suelo, se extiende lejos en el suelo, lejos, se…, se extiende en el suelo, y se…, se bifurca así…. Salen sus ramas, unos se van por allá y muchos, se abunda el ma:talin (Commelina spp.), lo jala uno, lo tira uno así, no se seca nunca, ese otra vez se pone erecta la punta tierna y otra vez revive así como siempre. \fr_son 00881_01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-27-e | 76.232, 90.719 \raiz kech \raiz ahko \raiz ketsa \dt 06/Apr/2021 \lx kechchihkolkowti \lx_cita kechchihkolkowti \lx_var General \ref 08658 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Apr/2019 \lx kechi:ka:n \lx_cita nokechi:ka:n \lx_var Xaltn \ref 02730 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuca \catgr Sust-loc \infl \sig nuca; parte posterior del cuello, arriba del hombro \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikma:mah se: koxta:l sinti wa:n nikechkowtik. Ekintsi:n nechkokowa nokechi:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer cargué un costal de mazorca y me cansé del cuello. Ahora me duele la nuca. \fr_son 02730-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz i:ka:n \dt 25/May/2021 \lx kechilia \lx_cita kikechilia \lx_var General \ref 06433 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pararle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig parar, poner en posición vertical (algo) para o de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mokni:w tai:sneki kahfe:n wa:n toto:nik. ¡Xikte:kili wa:n xikechili me:sahpan mah se:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano quiere tomar café y está caliente. Sírveselo (en una taza) y ponla (para él) sobre la mesa para que se enfríe. \fr_son 06433-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ketsa \dt 08/Feb/2022 \lx kechilpia \lx_cita kikechilpia \lx_var General \ref 05039 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.del.cuello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar de la apertura \osten una bolsa, un costal \fr_n ¡Kwali xikinkechilpi n' koxta:lmeh. Koma:mo te:ntomiskeh wa:n pi:xowis n' kahfe:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amarra bien (la apertura de) los bultos. De lo contrario se van a desatar y se va esparcir las semillas del café. \fr_son 05039-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:nilpia \raiz kech \raiz ilpi \dt 03/Feb/2022 \lx kechilpilia \lx_cita kikechilpilia \lx_var General \ref 01570 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar kechilpia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarle.el.cuello.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrarle el cuello a (un animal, con lazo, mecate) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkechilpili notskwin!, Nikwi:kati mah kipahti:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amarra mi perro en el cuello (para mi)! Lo voy a llevar que lo vacunen. \fr_son 01570-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechpilowilia \raiz kech \raiz pil \dt 15/Apr/2021 \lx kechista:k \lx_cita kechista:k \lx_var General \ref 06648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kechkalakia \lx_cita mokechkalakia \lx_var General \ref 01256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterse.el.cuello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokechkalakia) meterse el cuello (en un agujero, mangana o lazada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopitsow mokechkalakih kowtsa:la:n wa:n mikik. Ka:n a:kin kiitak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi puerco metió el cuello entre los troncos y se murió. Nadie lo vio. \fr_son 01256-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz kalaki \dt 21/Mar/2021 \lx kechkalakilia \lx_cita kikechkalakilia \lx_var General \ref 01195 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.al.cuello \catgr V3 \infl Clase 2b \sig ponerle al cuello \osten algo como collar o guirnalda, a alguien \sig_var General \fr_n Ompa ahsih ya ne: ka:mpa icha:n okichpil, tatsotsonah ya, mona:lketsatih, mona:lketsati a ne:n siwa:pil, n' okichpil. Ompa ke:mah kalanki:sah ya n' te:ikni:wa:n de n' okichpil, kitso:tsowiah ya, kitsowiah ika panko:skat. Ompa ne: moma:ma:keptokeh mismo yehwa:n. Sepa ne: madrina kitsowiah, ompa padrino, n' te:ta:tmeh motsowiah, yeh no: kontsowia oksé: wa:n se: relajo ompa ne: mochi:wah yehwa:n mismo. Yo:n..., ma:ski wintih o ke:ní:w pero pos kitstok que kikechkalakili:koh ya ne: no: tsikwi:nte:wa mokechkalakilia oksé:, que siwa:t, ompa ne:n tapa:ktihtokeh no:. De ompa yo:n nochi yo:n kichi:wah ya yo:ni. \fr_au MMM335 \fr_var Tzina \fr_e Entonces ya llegan a la casa del muchacho, ya empiezan a tocar, se paran en el umbral de la casa, la muchacha ya se va a parar en el umbral de la casa, el muchacho. Entonces ya salen afuera los hermanos del muchacho, lo lazan con collar de pan. Ahí hacen lo mismo entre ellos mismos. La madrina lo laza, de ahí el padrino, los papás se lazan, de ahí laza a otro y se hace todo un relajo ahí mismo. Aunque estén tomados pero pues sabe porque ve que le vienen a colocar al cuello y sale corriendo para colocarle otro al cuello la mujer, ahí están causando risa. De ahí ya todo hacen eso, así es. \fr_son 01195-01_corp_Tzina-MMM335_faltar \fr_fuente 2009-09-25-a | 2062.092, 2101.551 \raiz kech \raiz kalaki \dt 13/Jul/2021 \lx kechke:mit \lx_cita kechke:mit \lx_var General \ref 03955 (duda) en la región de Cuetzalan no se usa esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa huipil \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huipil, en el uso regional que es un triángulo de tela tejida que se pone sobre la blusa \sig_var General \sem Ropa \semx_tipo Sinónimo \semxref wi:pi:l \raiz kech \raiz ke:mi \nmorf Nótese que aparentement es un neologismo utilizado por los promotores de la Feria del Huipil que se lleva a cabo en Cuetzalan el día de 4 de octubre. Quizá fue tomado de un libro u otro variante del náhuat. Se utiliza para aplicarse a lo que generalmente se llama wi:pi:l en Cuetzalan y sus alrededores. \dt 13/Jan/2022 \rev \lx kechko \lx_cita nokechko \lx_var General \ref 02719 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.el.cuello \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig en el cuello, por el cuello \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh ka:n nimokechpilowilia n' tepos, ne:chahwayo:tia wa:n ne:chkwi:ltia kokomeh nokechko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no me pongo cadenas o dijes en el cuello, me provoca comezón y me salen granos en el cuello. \fr_son 02719-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref toskak \raiz kech \raiz -ko \nsem En Tacuapan según Ceferino Salgado refiere kechko refiere a la parte del cuello por atrás, por la nuca, por donde uno carga bultos por la espalda. Hermelindo Salazar estuvo de acuerdo pero para Amelia Domínguez la referencia es a la parte del cuello entre la barba y el pecho. Para ella la parte posterior es kechi:ka:n \dt 25/May/2021 \lx kechkochchokoy \lx_cita kechkochchokoy \lx_var General \ref 03154 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelo.de.nuca \catgr V1 \deriv \infl \sig pelo en forma como de colita chiquita por la nuca, característica de algunos niños \sig_var \fr_n \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 07/Jan/2022 \lx kechkochi:ka:mpa \lx_alt kwechkochi:ka:mpa \lx_cita ikechkochi:ka:mpa \lx_var Tzina \ref 07991 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.la.nuca \catgr Locativo \deriv \infl Oblig pos \sig por la nuca, la parte posterior del cuello \sig_var Tzina \fr_n Entó:s yeh tikaha:wia, tepitsitsi:n, tepitsitsi:n wa:n i:pa tikepa n' a:tsí:n ikwechkochi:ka:mpa, ahketstikopa. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Entonces la remojas (la cabeza) un poco, muy poco con agua y desvías el agua hacia la nuca (estando la persona) boca arriba. \fr_son 07991-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07991_01_Tzina \fr_fuente 2010-07-31-h | 187.433 \raiz kech \raiz koch \raiz i:ka:n \raiz -pa \dt 22/Sep/2020 \lx kechkochi:ka:n \lx_cita ikechkochi:ka:n \lx_var General \ref 05121 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuca \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig nuca \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili ne:chma:k se: ma:it nokechkochi:ka:n. ¡Xikilwi mah a:mo iwki kichi:wa!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo me dió un manotazo en la nuca. ¡Llámale la atención que no haga así! \fr_son 05121-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref kechkochtan \raiz kech \raiz kochi \raiz i:ka:n \dt 11/Apr/2022 \lx kechkochi:ka:nkopa \lx_cita ikechkochi:ka:nkopa \lx_var Tzina \ref 08018 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kech \raiz koch \raiz kechkoch \dt 15/Aug/2018 \lx kechkochi:ka:ntekoch \lx_cita ikechkochi:ka:ntekoch \lx_var Tzina \ref 07993 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kech \raiz koch \raiz i:ka:n \raiz tekoch \dt 15/Aug/2018 \lx kechkochtan \lx_cita ikechkochtan \lx_var General \ref 00919 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuca \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig nuca \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa nokechkochtan. Ya:lwa niwetsik wa:n nimokechkochtantawi:tek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele la nuca. Ayer me caí y me la golpeé (contra el suelo). \fr_son 00919-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechkochi:ka:n \raiz kech \raiz koch \raiz -tan \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx kechkochtanilpia \lx_cita mokechkochtanilpia \lx_var General \ref 03157 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arreglarse.cabello.en.coleta \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokechkochtan) arreglarse o amarrarse el cabello en una coleta \osten personas, sea hombre o mujer, de cabello largo \sig_var General \fr_n Nokni:w mokechkochtanilpih wa:n yahki xola:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana arregló su cabello en una coleta y fue al centro. \fr_son 03157-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz koch \raiz -tan \raiz ilpi \dt 07/Jan/2022 \lx kechkochtantsoneh \lx_cita kechkochtantsoneh \lx_var General \ref 06034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.cabello.largo \catgr Adj \deriv \sig de cabello largo \sig_var General \fr_n Ne: okichipil ka:n moye:kkwa:teki, nochipa kechkochtantsoneh. Yahka parakoh wa:n ompa kiitato. Nika:n a:mo iwki mokwa:tekih n' ta:kameh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese muchacho no se rasura bien, siempre deja un poco de cabello en la nuca (lo que en la región de Cuetzalan, la gente lo conoce como colita). Fue a la ciudad y ahí aprendió (a tener su cabello así). Aquí, los hombres no se cortan así el cabello. \fr_son 06034-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz koch \raiz tan \raiz tson \dt 02/Sep/2020 \lx kechkokoyoh \lx_cita kechkokoyoh \lx_var General \ref 04870 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.granos.en.el.cuello \catgr Adj \infl \sig con granos en el cuello \osten toros, caballos, pero generalmente no humanos \sig_var General \fr_n Ne: kwa:kweh kechkokoyoh. Mosta tiki:tski:skeh wa:n tikwitapili:xtapa:naskeh tepitsi:n mah eski:sa wa:n ihkwi poliwiskeh ya n' kokomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa res tiene granos en su cuello. Mañana lo vamos a agarrar y le vamos a rajar un poco la cola para que sangre y así ya se van a extinguir esos granos. \fr_son 04870-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz koko \nsem Cuando un toro tiene granos en el cuello se les raja la cola con machete para que salga la sangre y así se le quita la enfermedad. A los perros cuando tienen sarna se les puede mochar la cola o una parte de la oreja para que sangren y así también se les quita la enfermedad. \dt 24/Jan/2022 \lx kechkopiktik \lx_cita kechkopiktik \lx_var General \ref 02567 (duda) el ejemplo no da mucho sentido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.cabeza.zafado \catgr Adj \deriv \sig con la parte movible (que se da vuelta para abrir y cerrar) zafada (de una llave de naríz) \sig_var 1-Xalti \fr_n Toya:wtok n' a:t. Kechkopiktik llave. ¿Xikowati se: wa:n xikpata! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se está regando el agua. Se zafó la parte movible de la llave de naríz. ¿Ve a comprar una y cámbiala! \fr_son 02567-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz kopi: \dt 21/May/2021 \lx kechkopi:na \lx_cita kikechkopi:na \lx_var General \ref 03998 (duda) CSC usa kechtila:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperle.el.pescuezo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig romperle el pescuezo, cuello; desnucar \osten a un ave para matarlo \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil kimiktih se: pio wa:n ke:meh tsikitsi:n ok katka ihsiwka kikechkopi:nak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija mató a una gallina y como era chiquita todavía la desnucó fácilmente. \fr_son 03998-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechkoto:na \raiz kech \raiz kopi: \dt 17/Jan/2022 \rev \lx kechkopi:ni \lx_cita kechkopi:ni \lx_var General \ref 04021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desnucarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig desnucarse \osten una ave \sig_var General \fr_n Ke:man tikmikti:s se: pio, xikmachili mah kwali kechkopi:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mates un pollo, revise a que quede bien desnucado. \fr_son 04021-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz kopi: \dt 17/Jan/2022 \lx kechkostik \lx_cita kechkostik \lx_var General \ref 00741 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.cuello.amarillo \catgr Adj \deriv \infl \sig de cuello totalmente o parcialmente amarillo o de un color cercano \osten perro; gato; toro; gallina; nauyaca (Bothrops asper) \sig_var General \fr_n Ipoxko nochi hasta, hasta itsi:ntan ka:mpa mokalawia, nochi kwi:kwiltik, kwi:kwiltik, kwi:kwiltik wa:n nehjó:n kwitapi:leh, ihkwi:ni n' i..., ikwitapi:l no:. Wa:n ne: yeh achi toma:wak ke:meh we:i kimichin n' ikwitapi:l. Ke:mah, yehwa yo:n, n' ika se: ki:xmati ke xo:china:weyak pero kechkostik wa:n na:wi iekatsol. Yo:n ki..., ki..., koyo:komeh kiliah cuatro narices pero tehwa:n tiki:xmatih xo:china:weyak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Todo el vientre hasta, hasta el ano en la parte donde defeca, todo es moteado, moteado, moteado y tiene cola, así, así también es su cola. Y ése es un poco más grueso como la cola del ratón grande. Sí eso es, por eso se conoce como xo:china:weyak pero tiene el cuello amarillo y tiene cuatro narices. Ése los mestizos llaman 'cuatro narices', pero nosotros le llamamos xo:china:weyak. \fr_son 00741-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-28-n | 240.077, 261.37 \raiz kech \raiz kos \rev 2020-12-15 \dt 25/Feb/2021 \lx kechkotoltik \lx_cita kechkotoltik \lx_var General \ref 04868 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa degollado \catgr Adj \deriv \sig degollado \osten ser vivo sea persona o animal, particularmente aves de corral \sig_var General \fr_n Se: n'mattok mono:tsaya Santia..., a:mo tiki:xmati Santiago Tekal, Santiago Méndez, mono:tsaya. No: katka ... no: 'ki:xtia:ya gente kwa:ltoktia:ya n' tomi:n, pos seki a:mo kinimakaya n' tomi:n nochi yo:n. Se: viaje tane:sik kechkotoltik ne: ohti, kimiktihkeh, porque yeh moto:ntohchi:w, yeh mo..., yeh moto:ntohchi:w, kinkwi:lia:ya ne:n tokni:wa:n ne:n intomi:ntsi:n, o sea a:mo kintachtekia:ya, pero a:mo kite:ma:ktia:ya n' tomi:n tein kiwa:ltoktia:yah o sea a:mo kintachtekia:ya, pero a:mo kite:ma:ktia:ya n' tomi:n tein kiwa:ltoktia:yah. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Uno me acuerdo que se llamaba Santia…, no conoces a Santiago Tekal, se llamaba Santiago Mendez. También era, también invitaba (lit., 'sacaba') a la gente (de su pueblo para ir a trabajar a otro lado), se lo encargaban el dinero, pues algunos no les entregaba el dinero completo. Una vez amaneció degollado en el camino, lo mataron porque él se hizo de tonto, él se, él se hizo de tonto, se los quitaba su dinerito a las personas o sea que no les robaba pero no entregaba el dinero que le habían encargado. \fr_son 04868-01_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-23-i | 1862.483, 1892.956 \fr_n Wa:n ompa yetokeh, ompa yetokeh pi:piltsi:n wa:n imomá:n no: ompa etok, kikwik imache:teh wa:n k..., se: machetazo, se:sah ikechko, koto:nik ikech, wetsito itsontekon. Wa:n ki..., moihtowa ke pe:wak siwa:t, pe:wak kechkotoltik pe:wak ne:nemi ok kalihtik wa:n mochi:waya ne:ch..., esti tein ki:saya ne: mo..., ihkwí:n mo...panki:sa ika chika:walis wa:n mochi:waya mah[y]á: arquitos se: .... Nochi kalihtik neli taeheswih, miak esti kimimiloh hasta ke wetsik ne:n siwa:t. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Y ahí están, ahí están los niños y su mamá también ahí está, tomó su machete y un machetazo, sólo un machetazo le dio en el cuello, se quedó degollado, se le cayó la cabeza. Y lo…, se dice que la mujer empezó así degollada todavía, empezó a caminar dentro de la casa y se hacía la sangre que salía este se…, así salía con fuerza hacia arriba, se formaban así como arquitos todo por dentro de la casa desparramó la sangre, se imagina que tiró mucha sangre hasta que se cayó aquella mujer. \fr_son 04868-02_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-24-a | 222.606, 265.85 \raiz kech \raiz koto: \dt 24/Jan/2022 \rev \lx kechkoto:na \lx_cita kikechkoto:na \lx_var General \ref 02382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa degollar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig degollar \osten animal o humano, con cuchillo, machete \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa kimiktihkeh se: ta:kat, kikechkoto:nkeh wa:n kikoxta:lakihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mataron a un hombre, lo degollaron y lo metieron en un costal. \fr_son 02382-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechkopi:na \raiz kech \raiz koto: \dt 13/May/2021 \lx kechkowti \lx_cita kechkowti \lx_var General \ref 07627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsele.el.cuello \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig cansarse (a alguien) del cuello quedándose algo tieso y adolorido \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwa:lma:mah se: koxta:l sinti wa:n kanah nimose:wih yeh ika nitelke:chkowtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me traje un costal de mazorca (cargándolo con mecapal en la frente) y no descansé en ninguna parte (del trayecto del camino) por eso me cansé mucho del cuello. \fr_son 07627-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz kow \dt 16/Sep/2020 \lx kechkoyo:nia \lx_cita kikechkoyo:nia \lx_var General \ref 06756 (duda) se puede usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acuchillar.cuello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acuchillar el cuello, pescuezo de (un marrano, res) para sacrificar (el animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Sempanti sah xikechkoyo:ni n' pitsot, koma:mo wehka:wak tiktahyowi:ltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Sólo una vez acuchilla el cuello del marrano, de lo contrario lo haces sufrir mucho tiempo. \fr_son 06756-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref kechkoto:na \semx_tipo Comparar \semxref kechkopi:na \raiz kech \raiz koyo: \dt 14/Feb/2022 \lx kechmekat \lx_cita kechmekat \lx_var General \ref 00785 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trampa.de.pájaros.con.hilo \catgr Sust \infl N1 \sig trampa para atrapar pájaros con un hilo que hecho un lazo se cuelga por donde hay semillas de árboles esparcidos sobre el suelo \osten se espera que el pájaro camine y pasar por medio del lazo haciendo que se aprete sobre su pescuezo o cuerpo \sig_var General \fr_n EGS-- A:man xte:chtapowi ke:ní:w se: kichihchi:wa i:n kechmekat wa:n toni se: kikwi. JVC-- Ah, pos kechmekat se: kichihchi:wa achto se: kite:mowa, ne:n, kaba:yohkwitapi:l tein achi we:weyak. Wa:n yehwa yo:n se: kima:li:na. Se: kikwi sake:ra i:x..., i:xchikwe:yi se: kikwi yo:n, n... kaba:yohkwitapi:l. I:xchikwe:yi para i:xtoma:wak moka:wa, a:mo koto:ni. Wa:n ke:mah tikmali..., o sea se: kimali:na no:, se: kitetsi:lowa ihkwí:n, se: kitetsi:lowa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Ahora platicanos como se hace la trampa para atrapar pájaros amarrándose un hilo al pescuezo. JVC-- A pues la trampa para atrapar pájaros amarrándose del pescuezo se hace, primero se busca, este, la cola de caballo del más largo. Y eso se tuerce. Se toman como unos ocho cabelllos de cola de caballo. Por lo menos se ocupan de unos ocho cabellos para que salga grueso, no se revienta. Y entonces ya lo tuerce…, también se tuerce, se tuerce así, se tuerce. \fr_son 00785-01_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2010-07-21-d | 0.0, 27.094 \raiz kech \raiz meka \dt 22/Mar/2021 \lx kechnakayo \lx_cita ikechnakayo \lx_var General \ref 02190 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carúnculas.de.gallo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig carúcula o carúnculas, piel arrugada que cuelga de la garganta \osten pollos, gallinas \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikpoloh se: nopio:lamaw, nikte:mo:ti xa: nikahsis ok, niman niki:xmatis kipia we:i ikechnakayo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me perdió una gallina, lo voy a buscar quizá todavia la encuentre, luego la voy a reconocer, tiene grande la barba. \fr_son 02190-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ko:skat \raiz kech \raiz naka \semxref ia:mapa:n \nsem Para pavos, a la misma parte del cuerpo se le dice iko:skaw; véase ko:skat \dt 09/May/2021 \lx kechnawa \lx_cita kikechnawa \lx_var General \ref 07081 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx kecholi:nia \lx_cita mokecholi:nia \lx_var General \ref 00941 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mover.el.cuello \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : mokecholi:nia) moverse el cuello o, por extensión, la cabeza \osten \sig_var General \fr_n AND-- A:, ekintsi:n kichi:wah ya. JVC-- Mokecho:oli:nihtokeh ihkó:n kichi:wah mokechoholiniah ne:n koyo..., ki..., kita:liliah. Ke:mah pero neli, o:me taman nikita n' iteyo ne:n ka:la:tsapot se:, se: taman sah n' ineketsalis pero n' iteyo o:me taman porque seki tepitsi:n we:weyak wa:n seki ohololtik sah. AND-- Pos yo:n nimitstahtania porque neh nikmattok ... Sayoh se:sah niki:xmati. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Ah, ahora ya lo hacen (juguetes de tortuguitas hechos de fruto de Calatola). JVC-- Se están moviendo del cuello, así se mueven del cuello…, le ponen. Si, pero de verás, yo veo que son dos tipos ls frutos del kala:tsapot (Calatola sp.) uno, su fora de crecer es uno solo pero sus frutos son dos tipos porque uno son largos y otros son esféricos. AND-- Pues yo te pregunto porque yo sé… Nada más conozco un tipo. \fr_son 00941-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-24-f | 109.494, 126.302 \fr_n JVC-- Cuando se: mokokowa semi mal se: yetok. Ke:mah yo:n nika:n se: ikechko [...], yeh n' kokoxkeh hasta ye:kkech..., kechto:pitstik a nochi 'kokowa to:pitsmeh n' ikechko a:mo wel mokecholi:nia ok ihkó:n ne:wí:n ki:namiki yo:n xiwit semi (to:pitspah). AND-- Ke:meh eskia yo:n mokehketsah sah se: i..., ii:ka:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Cuando uno está enfermo, está uno muy mal. Si, aquí en el cuello…, el enfermo hasta…, ya tiene ganglios en todo el cuello, le duelen los ganglios y ya no puede mover su cuello así, por allá encuentran esa hierba (Pilea pubescens Liebm. AND-- Como si fuera que nada más son erectas…, en la parte de atrás. \fr_son 00941-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-23-a | 396.059, 406.291 \raiz kech \raiz oli: \dt 19/Apr/2021 \lx kechpano:ltia \lx_cita ne:chkechpano:ltia \lx_var General \ref 04081 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudar.subir.carga.a.hombros \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ayudar (a alguien) a cargar en hombros \osten p. ej., un costal, un poste, ayudando a subir la carga \sig_var General \fr_n ¡Xine:chkechpano:lti i:n koxta:l, eti:k wa:n ka:n wel nikahokwi nose:lti! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ayúdame a acomodar este bulto sobre mi hombro! Pesa y no lo puedo levantar sólo. \fr_son 04081-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz pano: \dt 17/Jan/2022 \lx kechpanowa \lx_cita kikechpanowa \lx_var General \ref 01261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.en.hombros \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar (p. ej., un costal, un poste) en hombros (marcando la diferencia que generalmente se carga con la cabeza) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: parahko tawa:ntok mopa:n wa:n ompa kikechpanohtok n' ia:chah. Xiow xiktahtani:ti koma:mo ompa kipolo:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá arriba esta tomando tu papá y ahí tiene cargando con el hombro su hacha. Ve a pedirle su hacha porque si no, ahí la va a perder. \fr_son 00678-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechwia \raiz kech \raiz pano: \dt 21/Mar/2021 \lx kechpanowilia \lx_cita ne:chkechpanowilia \lx_var General \ref 07585 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargarle.en.hombros \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cargar (algo como un bulto) sobre los hombros de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkechpanowili i:n nokoxta:l wa:n xika:wtiki:sa nokalihtik!. Nimitstaxta:wi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Carga este bulto sobre tu hombros para mi y pasa a dejarlo a mi casa! Te voy a pagar (por este trabajo). \fr_son 07585-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz pano \dt 14/Sep/2020 \lx kechpa:tska \lx_cita kikechpa:tska \lx_var General \ref 07325 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahorcar \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx kechpi:ki \lx_cita kikechpi:ki \lx_var General \ref 00685 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envolver.el.cuello \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig envolver, colocar o poner (p. ej., una bufanda, un pedazo de tela) al o alrededor del cuello de \sig_var General \fr_n Teltasese:ya. ¡Xikechpi:ki mopili ika se: tilmah koma:mo tataxiskwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace demasiado frío. ¡Cúbrele el cuello a tu niño con una tela, de lo contrario le puede dar gripa. \fr_son 00685-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz pi:ki \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx kechpilkatok \lx_cita kechpilkatok \lx_var General \ref 03305 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahorcado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig ahorcado; enredado en un lazo o soga \osten generalmente animales por accidente \sig_var General \fr_n Nopitsow mikik ya:lwa, moihilpih wa:n nikahsiko kechpilkatok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se murió mi puerco, se enredó el lazó (enredándose alrededor del tronco donde lo había amarrado) y lo vine a encontar ahorcado. \fr_son 03305-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz pil \dt 10/Jan/2022 \lx kechpilowa \lx_cita mokechpilowa \lx_var General \ref 06032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahorcarse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig colgar por el cuello \osten una persona para matarla \sig_var General \fr_n Ne: wehkaw i:pa nemiah tachtekinih. Kihtowah ka:mpa kalakiah ontachtekiah kikechpilowayah n' a:kin icha:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Desde hace muchos de por sí había ladrones. Dicen que a donde iban a asaltar ahorcaban al dueño de la casa. \fr_son 06032-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokechpilowa) ahorcarse acidentalmente con lazo \osten un puerco, perro, un gato, un animal atado por el cuello que se deja apacentar y se ahorca por estar jalando \sig_var General \fr_n Mokni:w itapaial ya:lwa mokechpiloh wa:n mikik, ka:n a:kin kiitak nochi:n yahkah ilwititoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El caballo de tu hermano se ahorcó ayer y se murió, nadie lo vio, todos habían ido a la fiesta. \fr_son 06032-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \nsem 'Colgar del cuello' en el sentido de una medalla u otro objeto es kechpilowilia en que el objeto secundario es el objeto colgado y el objeto primario es la persona o cosa a que se le cuelga. \dt 03/Feb/2022 \lx kechpilowilia \lx_cita mokechpilowilia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.en.el.cuello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig ponerse (un collar) en el cuello \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh ka:n nimokechpilowili:s i:n tepos, ne:chahwayo:tia wa:n e:wah kokomeh no kechko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no me voy a poner en el cuello esta cadena, me provoca comezón y me salen granos en el cuello. \fr_son 00531-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz pilV \dt 05/Oct/2020 \lx kechpitsaktik \lx_cita kechpitsaktik \lx_var General \ref 06071 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cuello.delgado \catgr Adj \deriv \sig de cuello delgado \osten serpientes como mia:watsi:n y la nauyiaca; pavo y varios otras aves \sig_var General \fr_n Mia:watsi:n yeh moskaltia ke:meh, ke:meh se: mo:lik wa:n tahko sah. Tsikitsi:n wa:n no: kechpitsaktik wa:n no: kwa:inachi, kwa:pata:wak tepitsi:n wa:n ipanko no ke:meh na:weyak, iwki a, iwki a ke:meh na:weyak. Te:tepe:yoh, kipia, kipia kostik, mahyá: te:tepetsitsi:n kwa:pihpistik. Wa:n, wa:n ih..., ihkwi:ntsi:n mochi:wa sentoma:wak wa:n kipia ikwitapi:l tsikitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e El mia:watsi:n (tipo de culebra pequeña no identificada) crece como, como un codo y medio de largo nada más. Es chiquito, también tiene el cuello delgado y la cabeza grande, su cabeza es un poco ancha y en el lomo es como la nauyaca, se parece, se parece como a la nauyaca. Tiene como unos cerros y tiene color amarillo, tiene así como unos cerritos puntiagudos o triangulares. Y, y son de este tamaño, tiene el cuerpo grueso y tiene su cola corta. \fr_son 06071-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06071-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-n | 23.877, 43.42 \raiz kech \raiz pitsa: \dt 02/Sep/2020 \rev \lx kechposteki \lx_cita kikechposteki \lx_var General \ref 02642 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle.la.punta \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrarle la punta o las ramas más altas \osten de una planta, árbol \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ke:man nitatekiko nikechpostek i:n kahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer que vine a cosechar café le quebré la punta (la rama más alta) a esta planta de café. \fr_son 02642-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz posteki pilowa \dt 21/May/2021 \lx kechposteki \lx_cita kechposteki \lx_var General \ref 01956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarsele.la.punta \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quebrarsele la punta o las ramas más altas (a una planta, árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xitehko ikechtan yo:n pimienta! Kechpostekis wa:n tipawetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te subas hasta lo más alto de ese árbol de la pimienta! Se le va a quebrar (la punta, las ramas altas) y te vas a caer al suelo. \fr_son 01956-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz posteki \dt 20/Apr/2021 \lx ke:chpostekilia \lx_cita ne:chkechpostekilia \lx_var General \ref 08744 (duda) parece ser más común usar kechposteki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle.la.coronilla.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig romperle (el mango o cabo de una herramienta) a (alguien) \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig quebrar, cortar la punta más alta de una planta, las ramas de un árbol de, en perjuicio o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Okachi tiwehkapantik, ¡Xine:chkechpostekili yo:n kahfe:n mah a:mo moskalti ok, komo a:mo, a:mo se: ahsis se: kitekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Eres más alto (de mi), rompe las ramitas más altas de esa planta de café para que ya no siga creciendo, de lo contrario no se va a poder llegar para cosecharla (por la altura). \fr_son 00801-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz posteki \nmorf A menudo este verbo se encuentra en su forma reduplicada: kechpohpostekilia indicando la pluralidad del objeto secundario, el objeto quebrado. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx kechpostektok \lx_cita kechpostektok \lx_var General \ref 06854 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar kechpostek \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.punta.quebrado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la punta o ramas superiores quebrada (esto es, lo más alto de una planta, árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: kowtsapot kechpostektok, eski ehekak i:n to:nalmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese árbol de mamey tiene quebrado las ramas más altas, quizá hizo viento en días pasados. \fr_son 06854-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz postek \dt 01/Jun/2020 \lx kechselo \lx_cita ikechselo \ref 08049 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa cogollo \catgr \infl \sig cogollo, o la punta tierna de una planta \sig_var 1-Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kech \raiz sel \dt 15/Aug/2018 \lx ke:chta:lilia \lx_cita mokechta:lilia \lx_var General \ref 04340 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgar.en.el.cuello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokechta:lilia) poner o colocar en el cuello \osten p. ej., un collar \sig_var General \fr_n ¡Ximokechta:lili moko:skaw okachi mitsna:miki! ¡Koma:mo tikwelita, xiknamaka! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónte tu collar en el cuello, te queda bonito! Si no te gusta, ¡véndelo! \fr_son 04340-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz ta:l \dt 18/Jan/2022 \lx kechtan \lx_cita ikechtan \lx_var General \ref 04147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa la.punta \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig la punta, la parte más alto \osten de planta, árbol \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikteki n' kowtet, tein tikpe:walti:s kwaltsi:n xiktekili, a:mo sayoh ikechtan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a cosechar la pimienta, lo que empieces a cosechar, coséchalo bien, no solamente en la coronilla (la parte más alta donde se encuentra la mayor parte de la producción). \fr_son 04147-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz -tan \nsem Para personas no se emplea ikechtan aunque si se ocupa ikech 'su cuella' \dt 18/Jan/2022 \lx kechtayo \lx_cita ikechtayo \lx_var General \ref 02902 (duda) usar frase del corpus, el ejempo no es bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cogollo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cogollo \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikpostekili i:n kahfe:n ikechtayo mah a:mo wehkapantia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cortale el cogollo de la planta de café para que no crezca tanto. \fr_son 02902-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz -tan \dt 06/Jun/2021 \lx kechteki \lx_cita kikechteki \lx_var General \ref 02893 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.la.punta \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cortarle la punta \osten a una planta, para limitar el desarrollo hacia arriba y afuera y para que crezca más densamente; a una garrocha \sig_var General \fr_n ¡Xikechteki nochi n' kahfe:n mah a:mo moskalti wehkapan! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Córtale la punta de las plantas de café para que no crezca muy alto! \fr_son 02893-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz teki \nsem Para 'cortarle el cuello' se usa kechtsonteki. \dt 17/Jul/2021 \lx kechtekilia \lx_cita ne:chkechtekilia \lx_var General \ref 02063 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar kechteki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortale.la.punta \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle la punta (a una planta) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkechtekili nokahfe:n! Ka:n nikneki mah wehwekapantia, ka:n se: ahsi ke:man se: tateki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Córtales las puntas a mis plantas de café! No quiero que crezcan muy altas, no se alcanza cuando se cosecha. \fr_son 02063-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz teki \dt 04/May/2021 \lx kechtetekwinowa \lx_cita kikechtetekwinowa \lx_var General \ref 06816 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n tikinkechtetekwinohkeh tapialmeh ika inilazo wa:n tikinki:xtilihkeh gamarra wa:n ke:mah, wa:n nikilwia "cabrón" nikilia "mal ne:chpasa:roh," cabrón nikilia mose..., nose:lti nikilia "ka:ni tiahka" \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Enredamos los lazos en el pescuezo de las bestias, les quitamos la gamarra y entonces, y entonces, y le digo, cabrón le digo, muy mal fue lo que me pasó, yo solito le digo, y tu adonde habías ido? \fr_son 06816-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref \semx_tipo \raiz \dt 02/Sep/2020 \lx kechtipan \lx_cita ikechtipan \lx_var General \ref 05414 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.el.hombro \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig sobre el hombro o la parte superior de la espalda \osten en la parte de arriba, abajito de la nuca en el pezcuezo \sig_var General \fr_n Ka:n nikwa:lkwik nomekapal. Nikwi:kati n' kahfe:n nokechtipan. Nikxi:ko:s, ka:n semi miak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No traje mi mecapal. Voy a llevar el (costal de) café por mi espalda (sobre la parte superior). Lo voy a aguantar, no es mucho. \fr_son 05414-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kech \raiz -pan \dt 11/Apr/2022 \lx kechtipana:paltik \lx_cita kechtipana:paltik \lx_var General \ref 08560 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado.por.el.hombro \catgr Adj \deriv \infl \sig mojado por el hombro o la parte superior de la espalda, sea por la lluvia, el sudor u otros líquidos \sig_var Tzina \fr_n Ka:n, no: iwki sah no: tiki:xmattokeh yo:n xiwtsi:n kiliah teahwach porke mochi:wa itech tet. Ihki seki:n kitoka:ytiah teahwach. Mochi:wa itech teke:span ka:mpa tet pahpachyo ompa mochi:wa oso tehtepa:nke:span. Ka:sá: mochiwa semi yo:n ne:n teahwach, yo:n ixwa sah tak mochi:wa ke:ní:w yo:ni tak a:skameh 'kwi:kah n' iteyo. Iixwa sah mah tehtepa:nke:span. Wa:n itech tecorral semi kwelita mochi:was ka:mpa ne: pahpachyo n' tecorral ompa semi mochi:wa yo:n, yo:n xiwtsi:n kiliah teahwach. Wa:n neli semi, semi kwali para yo:n pilimeh mok..., moyowali:to:niah. Yo:n seki hasta i:n tehwa:n ke:masá: se: mose:wia wa:n se: wa:lihsa se: pan..., kechtipana:paltik o se: a:paltik se: icamisa.\fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e No, también así la conocemos nosotros, esa hierbita le llaman teahwach porque se da en las piedras. Algunos así lo llaman teahwach. Se da en la superficie de las piedras donde hay musgo, ahí se da o en la superficie de las paredes de piedra. En algunas partes se da mucho, esa hierba teahwach creo que la hierba nace sola o quien sabe tal vez las hormigas se llevan las semillas. Nacen solas en las superficies de las paredes. Y en los corrales de piedra esa planta se adapta mucho donde el corral de piedra tiene musgo, ahí se da mucho, esa, esa hierbita que le llaman teahwach. Y es cierto que es muy bueno para los niños que se…, sudan por las noches. Algunos hasta nosotros a veces descansa uno y al despertar tiene uno está con la espalda mojada o hasta la camisa está mojada. \fr_son 08560-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08560-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-23-b | 193.334, 232.519 \raiz kech \raiz -pan \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kechtipankostik \lx_cita kechtipankostik \lx_var General \ref 01236 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.hombro.amarillo \catgr Adj \deriv \infl \sig de hombro o espalda por la parte superior de color amarillo \osten animales particularmente algunos artrópodos \sig_var General \fr_n RMM-- 'Ne:chtapohpolwi tehwa:tsi:n no: n'nekia nimitsnohno:tsas ika seki okwiltsitsi:n, ka:nachi taman xi:kohmeh tikini:xmati tehwa:tsi:n. JVC-- A: de n' xi:kohmeh. Pos xi:kohmeh niki:xmattok yo:n xi:komeh tein yo:n ti:ltikeh wa:n mahyá: kwitako:nkohkostikeh, komoke rayados. Yehwa neh niki:xmati yo:n xi:kohmeh wa:n seki xi:komeh niki:xmattok yo:n kwitako:nista:keh, yeh tsikitsitsi:n kachi wa:n ohololtikeh sah wa:n i:n seki ne:n nimitsilia yo:n ke..., ke:chtipan no:, ke:chtipan, mahyá: kechtipankostik, ikechtipan wa:n nika:n ikwitako:n no: kostik tepitsi:n, se: raya kipia ihkó:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Discúlpame usted, también yo quería platicarle acerca de unos animalitos, ¿usted cuantos tipos de jicotes conoce? JVC-- A de los jicotes. Pues de los jicotes conozco de esos jicotes negros y al lado tienen como su abdomen amarillo, son así como rayados. Esos son los jicotes que conozco, y conozco otros jicotes que son blancos por los lados de su abdomen, esos son más chiquitos y tienen cuerpo como boludo, y de los que te platico, esos tienen el hombro también, su hombro, como son de hombros amarillo, su hombro y aquí en los lados del abdomen también son un poco de color amarillo con una raya, así. \fr_son 01236-01_corp_Tzina-RMM313_faltar \fr_fuente 2013-04-05-e | 0.000, 39.854 \fr_n Pos kanah, neh soh niki:xmati yehwa ke:meh i:n tite:tawi:tekiliah nimitsilia yo:n kahbe:ntah se: kahsi yo:n kwitako:nihista:keh, nikitani achi nohne:lmeh wa:n ohololtikeh sah pero a:mo lo:kohmeh yo:n. A:mo te:tokah yo:n. Se: kinoli:nia, a:mo te:tokah. Pero i:n seki nimitsilia tein yo:n kechtipankohkostikeh wa:n, wa:n nejó:n kwitako:n, kwitako:nraya:dos, tellokohtikeh yo:n. Tello:kohtikeh wa:n a:mo n'mati ox e:yi taman porque nikita yo:n se..., seki telwehwei ata, a:mo n'mati ox yehwa te:na:n porque seki telwehwei ata mo..., mochi:wah yo:n. Seki wehwei semi kachi, ata. Wa:n a:mo kowtekinimeh, yo:n kowtekinimeh senti:ltikeh wa:n i:n a:mo, i:n kechtipankostik, ikechtipan wa:n kwitako:nraya:doh ihkó:n, pero wehwei kachi. Wa:n no: onkak seki, no: iwki a, ye:kiwki a, ye:kiwki a no: pero achi nohne:lmeh tepitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues no, yo sólo conozco pues así como chapeamos en el cafetal ajeno, se encuentran los que tienen el abdomen blanco, he visto que son más pequeños y tienen su cuerpo boludo pero esos no son muy bravos. No se abalanzan contra uno. Aunque les mueves su nido, no te corretean. Pero de los otros que te platico los que tienen el hombro amarillo, y tienen el abdomen, abdomen rayado, esos son muy bravos. Son muy bravos y no se sabe si son tres tipos porque he visto que unos son muy grandes, no se sabe si es la reina porque algunos de esos crecen muy grandes. Unos son más grandes, pues. Pero no son carpinteros (Xylocopa, kowtekinimeh), los Xylocopa todos son de color negro y estos no, son de hombro amarillo, en el hombro y con el abdomen rayado así, pero son más grandes. Y también hay otros que se parecen, casi se parecen mucho, pero son un poco más pequeños. \fr_son 01236-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-04-05-e | 429.858, 473.703 \nsem Las dos frases ilustrativas de esta entrada se toman de un texto grabado acerca de los xi:koh, un término que aparentement cubre abejas tanto del género Bombus como del Xylocopa \raiz kech \raiz -pan \raiz kos \dt 21/Mar/2021 \rev \lx kechtiti:ka \lx_cita kechtiti:ka \lx_var General \ref 01535 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.cuello.hinchado \catgr V1 \deriv \sig estar con el cuello hinchado \osten p. ej., por un golpe, piquete \sig_var General \fr_n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e \fr_son 01535-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz ti:ka \dt 14/Apr/2021 \lx kechtsikowa \lx_cita mokechtsikowa \lx_var General \ref 00759 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atragantarse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokechtsikowa) atragantarse; quedarsele algo atorado en la garganta \osten p. ej., comida, una pastilla; el nixtamal a un ave \sig_var General \fr_n Ihwa:k ihsiwka nitakwa nochipa nimokechtsikowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando como muy rápido siempre me atraganto. \fr_son 00759-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref toskatsikowa \raiz kech \raiz tsiko \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kechtson \lx_cita ikechtson \lx_var General \ref 06133 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crines \catgr Sust \infl Oblig pos \sig crines \osten de caballo \sig_var General \fr_n Xne:chtayo:koli tsiktsi:n ikechtso:n motapial. Nitawito:wi:ti wa:n i:pa yehwa kikwih para n' tamali:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Regálame un poco de los crines de tu caballo. Voy a poner una trampa para aves y eso es lo que siempre usan para la soga. \fr_son 06133-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz tson \dt 15/May/2020 \lx kechtsonteki \lx_cita kikechtsonteki \lx_var General \ref 06287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa degollar.con.machete \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig degollar (a un ser vivo, sea humano o animal) con machete \sig_var 1-Xalti \fr_n O:me ta:kameh motewihkeh, se: kipiaya machete wa:n sa achi kikechtsonteki n' ita:kaikni:w. Kwali ke choloh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dos hombres se pelearon, uno de ellos tenía machete y por poco le corta la cabeza (degollándo) al contrario. Lo bueno que le dio tiempo huir. \fr_son 06287-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz tson \raiz teki \dt 08/Feb/2022 \lx kechwia \lx_cita kikechwia \lx_var General \ref 01687 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.en.hombros \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar (un objeto) sobre el hombro (aunque no sea objeto pesado, simplemente uno lo lleva así) \fr_n Teh nochipa tikechwia mowi:pi:l, komo a:mo tikneki timota:lili:s a:mo xikwi:ka. Tikpolo:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre llevas tu huipil sobre el hombro, en caso de que no te lo quieres poner (alrededor del cuello) no te lo lleves. Lo vas a perder. \fr_son 01687-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechpanowa \raiz kech \nsem De las dos palabras, kechpanowa y kechwia el segundo es menos común. Por ejemplo aunque está en el vocabulario de Aldegundo González y Amelia Domínguez, Eleuterio Gorostiza no la conoce. Nótese que mientras kechpanowa siempre tiene el significado de 'cargar', kechwia puede significar tanto 'cargar' (un objeto pesado) como llevar (como el wi:pi:l en el ejemplo arriba. \dt 17/Apr/2021 \lx kechxi:petsnemi \lx_cita kechxi:petsnentinemi \lx_var General \ref 07464 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa andar.sin.collar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (generalmente con -tinemi : kechxi:petsnemi) andar sin collar; no usar collar \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:pil nochipaya ke:chxi:petsne:ntinemi, ka:n kineki kikwis iko:skaw wa:n tel miak kipia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha siempre anda sin collar, no quiere usar collar y tiene muchos. \fr_son 07464-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz xi: \raiz petsV \raiz nemi \dt 11/Apr/2022 \lx kechxi:petstik \lx_cita kechxi:petstik \lx_var General \ref 02883 (duda) CSC usa kechxi:pets \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cuello.pelón \catgr Adj \deriv \sig con cuello pelón, sin plumas \osten las aves, particularmente los pollos \sig_var General \fr_n X'ne:chnamaki:ki:lti ne: mopio ke:chxi:petstik, nikwe:welita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Véndeme ese pollo con cuello pelón, me gusta algo. \fr_son 02883-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kech \raiz xi: \raiz petsV \dt 03/Jun/2021 \lx kechxokoltik \lx_cita kechxokoltik \lx_var General \ref 01348 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cuello.adolorido \catgr Adj \deriv \infl \diag \rdp_int kech+xokoltik \sig con el cuello adolorido (particularmente por dormir mal) \sig_var General \fr_n Achá: nichihkolkochik ta: nitane:siko nikechxokoltik. \fr_au CSC366 \fr_var Tacua \fr_e A lo mejor dormí mal acostado porque amanecí con el cuello adolorido. \fr_son 01348-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase xokoltik. \raiz kech \raiz xokol \dt 24/Mar/2021 \rev \lx kehke:l \lx_cita kehke:l \lx_var General \ref 08755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa burlón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig burlón; que se burla de gente \osten p. ej., de su pobreza, de sus desaventuras o problemas \sig_var General \fr_n A:mo niktatane:wili:s mokni:w, te:kehke:lowa porin ka:n teh se: kipia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le voy a pedir prestado a tu hermano, se burla de uno por ser pobre (no tener nada). \fr_son 00884-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:l \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx kehkeleh \lx_cita kehkeleh \lx_var General \ref 07017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosquilloso \catgr Adj \deriv \sig cosquilloso \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xine:chnawa, nikekeleh wa:n niktoya:was i:n a:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me abraces, siento cosquillas y (por las cosquillas que me hagas) voy a regar esta agua. \fr_son 07017-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kel \dt 01/Jun/2020 \lx kehke:lita \lx_cita kikehke:lita \lx_var General \ref 00761 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.sin.seriedad \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \sig tomar sin seriedad; menospreciar \sig_var General \fr_n Nikta:kachi:wa teisá: pahtsi:n, a:mo nikehke:lita sah porin nochipa ne:chpahtia. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Respeto cualquier medicina, no solamente la menosprecio porque siempre me cura. \fr_son 2010-07-27-d | 00761-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 774.264, 780.799 \raiz kehke:l \raiz ita \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kehke:lowa \lx_cita kikehke:lowa \lx_var General \ref 04229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa burlarse.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig burlarse de \osten alguien, p. ej., por su estado físico, de pobreza, por sus vestidos \sig_var General \fr_n A:mo niá:s nikalpano:ti:w mokni:w, nochipa te:kehke:lowa wa:n ka:n nikwelita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a ir a visitar a tu hermano, siempre se burla de uno y no me gusta. \fr_son 04229-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kekelowa \raiz ke:l \dt 18/Jan/2022 \lx kehke:stata \lx_cita kehke:stata \ref 08438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kehkexowa \lx_cita mokehkexowa \lx_alt \lx_var General \ref 00592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morirse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokehkexowa) morirse de un ataque, repetinadamente \osten de veneno, de mal aire, de un choque \sig_var General \fr_n Notskwin mopahwih, pe:wak tsi:tsikwi:ni wa:n noi:xte:noh mokehkexoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi perro se envenenó, empezó a correr mucho y se murió en frente de mi. \fr_son 00592-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kexV \nsem El uso de mokehkexowa se restringe a ciertos tipos de muerte cuando alguien tiembla fuertemente antes de morir, provocado por un ataque, por envenenamiento u otras muertes de este tipo. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx kehtsoma \lx_cita kikehtsoma \lx_var General \ref 01549 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mordiscar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig morder (un animal a otro o a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ti:ltik itskwinti te:kehtsoma. Ke:man tiá:s, xikwi:ka se: kowit! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro muerde. Cuando vayas (por donde está), ¡lleva un palo! \fr_son 01549-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kehtsoma \dt 15/Apr/2021 \lx kekeleh \lx_cita kekeleh \lx_var General \ref 07689 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosquilloso \catgr Adj \deriv \sig cosquilloso, sensible a cosquillas \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xine:chma:toka, nikekeleh wa:n nikma:petsko:s i:n kaxit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me toques, soy cosquilloso y puedo soltar este plato de las manos. \fr_son 07689-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kekel \dt 14/Sep/2020 \lx kekelowa \lx_cita kikekelowa \lx_var General \ref 05169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.cosquillas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacerle cosquillas \sig_var General \fr_n Nochipa tikekelowa mokni:w, yeh ika opochehkakwi. A:mo sepa iwki xikchi:wa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre le haces cosquillas a tu hermano por eso le da bronquitis. No lo vuelvas a hacer. \fr_son 05169-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kehkelowa \raiz kekel \nsem Se considera que al hacerle cosquillas a un niño puede empezar a reir demasiado y a toser mucho y la larga. Eso puede caausar que el niño se enferme de tos o bronquitis. \dt 11/Apr/2022 \lx kekexikilit \lx_alt ekexikilit \lx_cita kekexikilit \lx_var General \ref 02026 (duda) usar frse del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Xanthosoma.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Xanthosoma robustum Schott y otros Xanthosoma, plantas de un género de la familia Araceae. A las hojas de estas plantas se les quita la parte entre las nerveduras para usar como alimento de los pavipollos, mezclado con masa de nixtamal. Parece que es la misma especie científico que el kwopitsokilit que si es comestible. El kekexikilit provoca comezón o ardor en la boca al masticar las hojas. Las dos, kekexikilit y kwopitsokilit crecen en zonas húmedas o en cañadas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kekexikilit iselo kwali se: kinimaka n' to:tolkone:meh, se: kimana iwa:n ehkaw wa:n to:tolkilit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas tiernas de la mafafa blanca se les puede dar a los pavipollos, se hierve con ehkaw y hojas de floripondio. \fr_son 02026-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forraje \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref kwopitsokilit \raiz kech \raiz kil \dt 29/Apr/2021 \lx kele:stik \lx_cita kele:stik \lx_var General \ref 00625 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alto.y.flaco \catgr Adj \infl \sig alto y flaco \osten animales como perros, pollos \sig_var General \fr_n Nikpia se: itskwinti kele:stik, wehkapantiak sah pero a:mo motoma:wa wa:n telsenka takwa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tengo un perro alto y flaco, solamente creció mucho pero no se engorda y come mucho. \fr_son 00625-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kele:s (?) \nmorf No se ha encontrado un cognado en otras lenguas náhuatl aunque se tiene que seguir buscando. Tampoco está claro la etimología de esta palabra, esto es, si kel es un morfema aparte. \nota Checar si se usa en S. Miguel Tzinacapan \dt 16/Feb/2021 \lx kelo:nia \lx_cita kikelo:nia \lx_var General \ref 02667 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgarrar(músculo) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar desgarre muscular \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa no:pá:n mometskelo:nih, wetsik wa:n motawi:tek itech se: tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi papá se hizo un desgarre muscular, se cayó se golpeó sobre una piedra. \fr_son 02667-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kelo: \nsem También se podría decir metskelo:ni o mometskelo:nia en lugar de kikelo:nia imets. \dt 21/May/2021 \lx kelpach \lx_cita ikelpach \lx_var General \ref 03993 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblez.de.falda \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig doblez que corre de la cintura hacia los pies de una falda en la parte posterior por donde se siente la mujer \sig_var General \fr_n Mah pata:wak mokelpach. Taka:n timota:lia, tikahokwi wa:n a:mo moitas ox timotahta:lwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que sea ancho tu dobléz del enagua. Si acaso te sientas, lo levantas y así no se verá si te ensucias. \fr_son 03993-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tipo de nudo corredizo, que se desata fácilmente \sig_var General \fr_n Xikilpi:ti ne:pa ne: pitsot. Sayoh xikilpi kelpach ke:meh ihsiwka se: kitomas. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Amarra allá a ese marrano. Pero solamente amárralo con nudo corredizo para poder dezatarlo de rápido.. \fr_son 03993-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kel \raiz pach \ency Grabación, ilustración \nsem En el español local, a la falda exterior se le llama 'enagua'. El enagua consiste en una larga tira de tela, como de 4 a 6 metros. Los extremos (esto es, por las bordes menos anchas) se cosen para hacer un cículo de tela. Al ponerse la falda la mujer dobla esta tela por la parte posterior, sobre sus nalgas quedando un doblez de tres capas de tela. Al sentarse las mujeres pueden soltar o desplegar la doblez por si acaso se ensucia una parte de la tela blanca. Al pararse ponen otra vez la doblez de tal manera que quede cubierta la parte de la falda que tocaba el banquito o silla en que se había sentada y que a lo mejor se ensució de tierra. En la actualidad las jovenes ocupan dobleces de menos anchura que funcionen más como adorno que para cubrir la asentadera del enagua cuando se ensucie. \ency Grabación, ilustración \dt 17/Jan/2022 \rev \lx kelpachilpia \lx_cita kikelpachilpia \lx_var General \ref 05503 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atar.con.nudo.fácil.de.desatar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atar, amarrar con nudo corredizo, que fácilmente se desata \osten esto es, con el tipo de nudo llamado kelpach \sig_var General \fr_n Ke:man tiktama:ma:ltis motapial nochipa xikelpachilpi sah. Ihkó:n ihsiwka tiktatohtomili. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando le pongas la carga a tu bestia siempre amárrala con nudo corredizo. Así fácilmente jalas la punta y la desatas. \fr_son 05503-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kel \raiz pach \raiz ilpi \ency Ilustración \dt 12/Apr/2022 \lx kelpachiwi \lx_cita kelpachiwi \lx_var General \ref 00947 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig doblar \osten algún material recto siempre y cuando sea flexible, p. ej., tubo de cobre, alambrón, alambre, bejuco \sig_var General \fr_n I:n tepos kana:wak, niman kelpachiwi. ¡Okachi kwali a:mo xikwi! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este fierro está muy delgada, se dobla muy rápido. Sería mejor que no lo ocupes. \fr_son 00947-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kel \raiz pachV \nsem Se utiliza la palabra kelpachiwi generalmente para referirse a sólidos que son bastante suaves o delgados para poderse doblar, p. ej., un tubo de aluminio. \nmorf En muchos casos el segmento original /kw/ se ha perdido la labialización en Cuetzalan. Así kepa y no kwepa y kelpachiwi y no kwelpachiwi. Pero, nótense las palabras kweltik y kweltia. \nsem Según Ceferino Salgado en Tacuapan es más común usar el verbo transitivo en reflexivo, mokelpachowa. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx kelpachiwtok \lx_cita kelpachiwtok \lx_var General \ref 02333 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig doblado \osten p. ej., tubos \sig_var General \fr_n Ata neli moxe:lowa n' ie:wayo. Yehwa ya kilia:yah wehka:w wa:l..., tomat pantaxi:pewal wa:n se:katanmohmotsol yehwa yo:n tomat ke:meh yo:n ne: Ehkatlá:n ata i:ksá: kwa:lkwih ok mahyá: i:xo:me i..., ka:mpa tsi:nihkak, [ko]moke ka:mpa tsi:npilkak mahyá: semi i:ihtikpa pero kelpachiwtok n' tomat, yehwa yo:n iw..., ihkó:n motahtania:yah yehwa:n. Tein ke:mah nante:chilwi:skeh a:koni ne:, a:koni kintio:chi:was. Te:mo:ka:n ya a:kinkintio:chi:wati porque i:n tikin..., le..., te..., te:tio:chi:walti:tih topilwa:n. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Verdad que se divide su cascara. Eso es lo que antes le decían…, tomate pelado y arrugado de las axilas eso es el tomate que todavía traen los de Ecatlan como si fueran dobles…, donde tiene su base parece que lo tiene muy por adentro pero es doblado el tomate, eso es…, así se preguntan ellos. Lo que si es que nos van a decir quien, quién los va a bendecir. Busquen quien los va a bautizar porque vamos…, (vamos) a bautizar a nuestros hijos. \fr_son 02333-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-21-p | 479.928, 519.022 \semx_tipo Discusión \semxref kelpachtik \raiz kelpach \nsem La palabra kelpachiwtok se utiliza para cosas suaves que se doblan sin romper o maltratarse. \dt 12/May/2021 \lx kelpachowa \lx_cita kikelpachowa \lx_var General \ref 03940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig doblar \osten algún material recto siempre y cuando sea flexible, p. ej., tubo de cobre, bejuco al hacer artesanías \sig_var General \fr_n Nokni:w kwali kinchihchi:wa wahkalmeh, ita:kaw kikelpachowa n' komekat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana sabe hacer huacales, su esposo dobla el bejuco (para hacer el huacal). \fr_son 03940-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takelpachowa) doblar milpa \sig_var General \fr_n Ya:lwa no:pá:n takelpacho:to wa:n neh niktamakato. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi papá fue a doblar los tallos de las plantas de maíz en su milpa y yo le fui a dar de comer. \fr_son 03940-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kel \raiz pachV \nsem En cuanto al término takelpachowa refiere a una fase local de la producion de maíz, se doblan las cañas para continuar con el secado de las mazorcas antes de la cosecha, esta actividad consiste en doblar a la mitad el tallo de maíz de tal modo que las puntas de las mazorcas cuelguen hacia abajo, permitiendo de este modo el escurrimiento de la llluvia que le pueda caer). \ncomp Notase que a veces /kw/ se vuelve /k/ en un cambio histórico en la SNP: kwepa : kepa, kwelpachiwi : kelpachiwi. \dt 17/Jan/2022 \lx kelpachowilia \lx_cita ne:chkelpachowilia \lx_var General \ref 02336 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : ne:chtakelpachowilia) doblarle (la milpa) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtakelpachowilih nomi:lah, neh ka:n nike:mantik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano dobló mi milpa para mi, yo no tuve tiempo. \fr_son 02336-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kel \raiz pach \dt 12/May/2021 \lx kelpachtia \lx_cita kelpachtia \lx_var General \ref 04888 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig doblarse; quedar doblado \osten láminas, objetos que no deben doblarse \sig_var General \fr_n ¡Mah a:mo kelpachtia yo:n tepos! Ompa koyo:nis wa:n a:mo teh tomi:n para tikowaskeh se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que no quede doblado esa lámina! Allá (de se dobla) se va a agujerear y no hay dinero para comprar otra. \fr_son 04888-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chihkoltia \raiz kel \raiz pach \dt 24/Jan/2022 \lx kelpachtia \lx_cita mokelpachtia \lx_var General \ref 00677 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.dobléz \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokelpachtia) ponerse doblez que corre de la cintura hacia los pies de una falda \osten en la parte posterior por donde se siente la mujer \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n pata:wak mokelpachtia:ya. Ekintsi:n seki ka:n mokelpachtiah ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelita se ponía el pliegue ancho de su enagua. Ahora, algunas ya no se ponen pliegue. \fr_son 00677-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kel \raiz pach \nsem Véase la discussión bajo kelpach. \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx kelpachtik \lx_cita kelpachtik \lx_var General \ref 06061 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abollado \catgr Adj \deriv \sig abollado \osten p. ej., productos como lámina con defectos de fabricación o golpes \sig_var General \fr_n I:n cubeta a:mo neh noa:xka. I:n kelpachtik wa:n tein neh yankwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta cubeta no es mia. Ésta está abollada y la mia es nueva. \fr_son 06061-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kelpachiwtok \raiz kel \raiz pach \nsem Nótese que kelpachtik se emplea a algo que está abollado, generalmente por accidente como la lámina de un coche accidentado. El estado es más o menos permanente. Pero kepachiwtok se utiliza para cosas (como telas) que se doblan a propósito y pueden ser otra vez extendidas sin mayor dificultad. \dt 13/May/2020 \lx ke:mach \lx_cita ke:mach tite:chkalpano:ko \lx_var General \ref 00507 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.sorpresa \catgr Modal \deriv \sig que sorpresa, que casualidad, que raro; modal que expresa sorpresa o admiración por algo sucedido que no se esperaba \sig_var General \fr_n Ke:mach tiwa:lah tine:chkalpano:ko, ka:n ke:man semi tiwi:tsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que casualidad que veniste a visitarme, casi nunca vienes. \fr_son 00507-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ka:mach \semxref tonimach \raiz ke:n \raiz mach(2) \nsem Según Carochi, ke:mach es "pregunta con admiración". Tiene el mismo uso y significado en SNP náhuat. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ke:mah \lx_cita ke:mah \lx_var General \ref 07283 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa si \catgr Adv \deriv \sig si (en respuesta a una pregunta que require una contestación de 'si' o 'no') \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- ¿Tiwi:tsa mo:sta? B-- Ke:mah, niwi:tsa kwalka:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¿Vienes mañana? B-- Si, vengo temprano. \fr_son 07283-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] wa:n ke:mah | y luego \sig_var 1-Tzina \fr_n Sayoh nitachpa:nati wa:n ke:mah nitisis a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Solamente voy a barrer y luego ya hago tortillas. \fr_son 07283-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref neli \raiz ke:mah \dt 07/Sep/2020 \lx ke:man \lx_cita ke:man \lx_var General \ref 04258 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuando \catgr Subord \deriv \sig cuando \sig_var General \fr_n Ke:man tiá:s icha:n mo:má:n, xiknawati mah ne:chka:wili:ki se: pio, nika:n nikixta:wili:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vayas a a la casa de tu mamá, le dices que me traiga una gallina y aquí se la pago. \fr_son 04258-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ya | hacer tiempo \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] ka:n o a:mo ke:man | nunca \sig_var General \fr_n ¿Ke:yeh mitskwala:ntia nopili? Ka:n ke:man teh mitschi:wilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Porqué te hace enojar mi hijo? Nunca te hace nada malo. \fr_son 04258-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ne: ke:man | en esos tiempos; en aquellos tiempos \sig_var General \fr_n Wa:n ne: ke:man. ¿ton dibujitos kipiaya? ¿A:mo kipiaya chechelo:meh? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Y en esos tiempos, qué dibujitos (de bordados) tenía? ¿No tenía ardillas? \fr_son 04258-03_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente Ctama-2011-08-17-a | 010:14 \sig_var 1-Xalti \semx_tipo Sinónimo \semxref ihwa:k \raiz ke:man \nsem Nótese que para interrogaciones "empotradas" se utiliza ke:mania:n : Ka:n nikmati ke:mania:n wi:tsa mo:pa:n 'No sé cuando va a venir tu papá'. \nota Checar diferencia entre ke:man e ihwa:k. \dt 18/Jan/2022 \lx ke:mania:ntika \lx_cita ke:mania:ntika \lx_var General \ref 05965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.días.pasada \catgr Adv-tiempo \deriv \sig hace unos días; recientemente \osten a menudo implica, pero no tiene que ser así, que fue la vez pasada, la última vez que ocurrió la acción \sig_var General \fr_n Ke:mania:ntika nokni:w ne:chwa:ntika pio a:ko:loh ika owakilit. Niktelwe:lilih. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Hace unos días visité a mi hermano y me convidó pollo en anjojolí y (Tinantia erecta (Jacq.) Schltdl. (owakilit). Me gustó mucho. \fr_son 05965-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tonto:naltika \raiz ke:man \dt 12/May/2020 \lx ke:maniá:n \lx_cita ke:maniá:n \lx_var General \ref 07318 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa ¿cuándo? \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿cuandó? (forma interrogativa para hacer una pregunta) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Ke:maniá:n tiá:s nokalihtik? Nikneki xine:chkalpano:ti wa:n nimitsmakas seki pahpata. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Cuándo vas a mi casa? Quiero que me visites y te voy a dar unos plátanos. \fr_son 07318-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:man \raiz -ya:n \dt 08/Nov/2021 \lx ke:mansá: \lx_cita ke:mansá: \ref 07888 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.algún.momento \raiz ke:man \raiz sa: \dt 15/Aug/2018 \lx ke:manti \lx_cita ke:manti \lx_var General \ref 02201 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.tiempo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig tener tiempo disponible \sig_var General \fr_n Ekintsi:n a:mo nike:manti, mo:sta niá:s nimitskalpano:ti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy no tengo tiempo disponible, mañana te voy a ir a visitar. \fr_son 02201-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref o:rahti \raiz ke:man \nsem Nótese que o:rahti y ke:manti no son precisamente sinónimos. La primera palabra es más bien como 'no dar tiempo' en el sentido de que si va a hacer una actividad a la una de la tarde y otra a las tres, no da tiempo para ir al banco entre la una y las tres. La palabra ke:manti es más bien como 'tener tiempo disponible'. \dt 09/May/2021 \lx ke:masá: \lx_cita ke:masá: \lx_var General \ref 03357 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa algunas.veces \catgr Pronombre-indefinido \deriv \sig algunas veces; a veces; de vez en cuando; ocasionalmente \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:masá: ne:chtamakah ka:mpa nitekiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces me dan de comer donde trabajo. \fr_son 03357-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:man \raiz sa: \dt 05/Jul/2021 \lx ke:meh \lx_cita ke:meh \lx_alt ke:mih \lx_var General \ref 06977 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa como \catgr Subord \deriv \sig como; parecido; en la misma manera que \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh ninemi ke:meh ka:mpa teh tinemi, kwaltsi:n kowyoh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo vivo en un lugar parecido a donde tú vives, todavia hay muchos árboles. \fr_son 06977-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ke:meh weli | con dificultad $$ \sig_var 1-Xalti \fr_n Tehwa:n ke:meh weli timoskaltihkeh, ka:n tikpiayah tocha:n. Tite:palyetoyah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con mucha dificultad crecimos, no teniamos donde vivir. Crecimos en casa prestada. \fr_son 06977-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref ke:n \semxref ke:ni:w \semx_tipo Comparar \semxref ke:niwki \raiz ke:n \dt 01/Jun/2020 \lx ke:meskia \lx_cita ke:meskia \lx_var General \ref 04296 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa como.si.fuera \catgr Adv \deriv \sig (seguido por verbo en condicional) ser como si hubiera [verbo] \sig_var General \fr_n I:n pili ka:n momachtia wa:n weli kitahto:ltia n' a:mameh, ke:meskia momachti:skia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no estudia y sabe leer escritos, es como si hubiera estudiado. \fr_son 04296-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (seguido por sustantivo) como si fuera [sustantivo] \sig_var General \fr_n Nokni:w kwaltsi:n kinehmachipia nopili ke:meskia yeh ipili. Yeh ika ka:n nitanemilihtiw ke:man niow wehka nitekititi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana cuida muy bien a mi hijo como si fuera hijo de ella. Por eso no me preocupo cuando voy lejos a trabajar. \fr_son 04296-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:n \raiz e \nmorf La palabra ke:meskia es una compuesta de ke:meh y la cópula en condicional, eskia. \dt 18/Jan/2022 \lx ke:mi \lx_cita kike:mi \lx_var General \ref 03385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparse.con \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig envolver; tapar \osten \sig_var \fr_n \sig emborrachar, dejar emborrachado \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwalka:n sah nitai:k tai:la:t niman ne:chke:mik porin aya:mo nialmasa:lowa:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Muy temprano tomé aguardiente y luego me emborraché porque no había almordado. \fr_son 03385-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen-) cubrirse toda la superficie del cuerpo de un ataque o invasión \osten p. ej., granos en la piel, hormigas \sig_var General \fr_n Ka:n nikinitak seki a:ltsimitmeh wa:n ne:chsenke:nkeh ne: ka:mpa nitawi:tektoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me fijé que habian unas avispas allá donde estaba chapeando y me atacaron cubriéndome de avispas. \fr_son 00885-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:mi \nsem El verbo ke:mi generalmente se usa como transitivo en forma reduplicada con vocal corta y /h/ en referencia a llamas que alcanzan un objeto. Se aplica en particular a situaciones en que se quema el campo para prepararlo por la siembra y que las llamas alcanzan plantas alrededor que se lastiman por el calor del fuego. \dt 06/Jan/2022 \lx ke:mi \lx_cita ke:mi \lx_var General \ref 00885 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.con \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig taparse o cubrirse con \osten una cobija, tela \sig_var General \fr_n ¿A:koni ke:mik i:n a:yat tayowa:k wa:n a:mo kikehkelpachoh ok? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quién se tapó con esta cobija anoche y ya no la dobló? \fr_son 00885-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:mi \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx ke:n \lx_cita ke:n \lx_var General \ref 07203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa como \catgr Subord \deriv \sig como, de la manera de \sig [col] ka:n ke:n ita | no tener ningún parentesco con [objeto] (p. ej., ka:n ke:n nimitsita 'no tengo ninguna relación de parentesco contigo') \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:pil ka:n ke:n nikita, i:pa sayoh kwaltsi:n timonohno:tsah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha no es mi familiar, nomás nos llevamos muy bien. \fr_son 07203-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ke:n a:mo | porqué no, como no \sig_var 1-Xalti \fr_n A-- ¡Xikmahse:wa se: taxkaltsi:n! B-- Ke:n a:mo, tasohka:matik. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¡Tómate algo para comer (tortilla y comida)! B-- Como no, gracias. \semxref ke:niw \semx_tipo Comparar \semxref ke:meh \raiz ke:n \nsem Aparentemente ke:n se emplea solamente en las colocaciones o frases de esta entrada. Por ejemplo, para decir 'No sé como lo aguantas' se dice A:mo nikmati ke:niw tikihyo:wia. Para decir, 'Juan habla como niño' se dice Juan tahtowa ke:meh pili. \nota Checar uso de ke:n fuera de las colocaciones listadas. \dt 05/Sep/2020 \lx ke:niwki \lx_cita ke:niwki \lx_var General \ref 01213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa cómo.es \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿cómo es?; ¿de qué forma, apariencia? \sig_var General \fr_n ¿Ke:niwki katka momisto:n tein tikpoloh? Nocha:n ehkok se: nextik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Cómo era el gato que perdiste? En mi casa llegó uno que es gris. \fr_son 01213-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ke:ni:w \raiz ke:n \raiz iw \dt 08/Nov/2021 \lx ke:niwkitik \lx_cita ke:niwkitik \lx_var General \ref 00542 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cómo.es \catgr Adv-modo \deriv \sig cómo es \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿Ke:niwkitik i:n tein tikilwia criollo \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¿Cómo es el que le llamas criollo? \fr_son 00542-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_fuente 2011-08-23-s | 013:40 \fr_n FRP-- Ke:mah, no: niki:xmattok teswat, uhuh. CGN-- A:, no: tiki:xmattok. FPR-- Wa:n teh ke:niwkitik tiki:xmati teswat, ke:niwkit, ne:n, ... Pues de, de moskaltihtiw iwki we:ixtiw, we:ixtiw wa:n ke:man ne: más wehkapania ya pe:wa ya, ne:n, mochi:wa n' i..., n' ikapotsi:tsi:n para xo:chit. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e FRP-- Si, también conozco el teswat, aja. CNG-- Ah, también lo conoces. FRP-- Y tu como conoces el teswat, como es, este…, Pues de, de que va creciendo as[i se va haciendo grande, se va haciendo grande y cuando ya se hace más alto ya empieza, este, se hacen…, sus botones para la flor. \fr_son 00542-02_corp_faltar \fr_fuente 2012-07-31-f | 8.521, 28.679 \raiz ke:ni:w \ncomp Es más común ke:niwki o, en Tacuapan, ke:nikwi. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ke:ntia \lx_cita kipanke:ntia \ref 02362 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 13/May/2021 \lx ke:ntia \lx_cita kike:ntia \lx_var General \ref 04518 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \infl Clase 2b \sig cubrir o tapar; abrigar \osten a alguien, con tela, cobija, sarape \sig_var General \fr_n Xike:nti se: a:ya:t nopili . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tapa con una cobija a mi hijo. \fr_son 04518-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:mi \nmorf El verbo ke:ntia ocurre casi siempre con ta-, véase take:ntia o bien con parte del cuerpo incorporado: i:xke:ntia, kwa:ke:ntia, panke:ntia. \nsem Es mucho más común decir kitake:ntia que kike:ntia. El verbo panke:nti tiene como objeto la persona, animal u objeto que se tapa con la tela, cobija o algo parecido. Se puede expresar lo que se usa para tapar directamente, como en la frase ilustrativa ¡Xine:chpanke:nti se: a:ya:t!, o se puede no expresar: ¡Xine:chpanke:nti! '¡Tápame!'. Cuando la persona está acostada el verbo significa 'tapar'; cuando la persona está parada significa 'taparle la espalda' (p. ej., con un naylon contra la lluvia). \dt 24/Jan/2022 \lx ke:ntok \lx_cita ke:ntok \lx_var General \ref 06664 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.cubierto.con \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar cubierto con \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nike:ntok se: we:ia:yat, tein tsikintsi:n ka:n nikmati ka:n yetok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo estoy tapado (envuelto) con una cobija grande, no se donde está la (cobija) chica. \fr_son 06664-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:mi \dt 28/May/2020 \lx ke:ní:w \lx_alt ke:ni:n \lx_cita ke:ni:w \lx_var General \ref 04290 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa ¿cómo? \catgr Interrogativo \deriv \sig [col] ke:ni:w [unidad de medida] | ¿a cómo [la unidad de medida de]? \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:ni:w kilo monakaw? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿A cómo el kilo de carne (que vendes)? \fr_son 04290-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kehke:ni:w) cuanto cuesta cada uno \sig_var General \fr_n A-- ¿Kehkeniw moayohwa:n? B-- Nikneki ma:kwi:l pe:soh tein okachi we:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A-- ¿Qué precio tiene cada calabaza? B-- El más grande vale cinco pesos. \fr_son 04290-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ka:nachi \raiz ke:n \raiz iw \nmorf Aunque la /i:/ final de ke:ni:w es larga, parece que se deriva de la misma raíz iw de iwki. Si es así la razón por el alargamiento no se aclara todavía. \dt 18/Jan/2022 \lx ke:ní:w \lx_alt ki:ni:n \lx_cita ke:ní:w \ref 08396 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kepa \lx_cita kikepa \lx_var General \ref 07159 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa voltear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig voltear (p. ej., tortillas del comal cuando se cuecen, ropa secándose, trastes) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikepa niman motaxkal, mah a:mo tahtata! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Voltea luego tus tortillas, que no se quemen! \fr_son 07159-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig pagar && \sig_var 1-Xalti \fr_n Inachi kwe:ntah nikpia, nimocha:ntih wa:n nitane:w kaxto:l mi:l pesos de tomi:n, nikepas se: xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo una deuda grande, construí mi casa y pedí prestados quince mil pesos, lo voy a pagar dentro de un año. \fr_son 07159-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig vertir (un contenedor con algo, sea liquído o solído como granos de café, a otro recipiente al voltear el contenedor original; véase no:kia y pante:ka) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikepa i:n kahfé:n itech ne: we:i bo:lsah wa:n ika nikwi:kati. Niknamakati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vierte este café en esa bolsa grande y con esa (bolsa) me lo voy a llevar. Lo voy a vender. \fr_son 07159-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokepa) convertirse en (p. ej., un nahual) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat kihtowah iksá: mokepa kwa:kweh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que ese hombre se convierte en toro. \fr_son 07159-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokepa) regresar de un lugar a otro (p. ej., un migrante) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w yahka tekitito ne: ana:lpa wa:n mokepak a, ya:lwa ehkok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermnao fue a trabajar al otro lado (Estados Unidos) y ya regresó, llegó ayer. \fr_son 07159-05_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kepi \dt 05/Apr/2022 \lx kepaltia \lx_cita ne:chkepaltia \lx_var General \ref 06932 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.devolver \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a devolver (un objeto que había sido pedido prestado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtayo:kolihka seki tet ke:man nimocha:ntih, ekintsi:n sepa ne:chkepaltia wa:n ka:n nikpia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me había regalado unas piedras cuando construí mi casa, ahora me exige devolverselas y no las tengo. \fr_son 06932-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kepa \dt 14/Feb/2022 \lx kepi \lx_cita kepi \lx_var General \ref 00570 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa voltearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig voltearse \osten la tortilla sobre el comal \sig_var General \fr_n ¡Xikta:li a motaxkal, kepis a! Kawa:n ya n' koma:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ya pon la tortilla (sobre el comal), ya se va a poder voltear (la tortilla, por estar bien caliente el comal). Ya se calentó e comal. \fr_son 00570-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Kwaltsi:n x'taxo:taltili mokoma:l para mah kwaltsi:n takehkepi wa:n ihkwi nionó: kohkoto:nis motaxkal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Avívale bien el fuego a tu comal para que las tortillas se volteen fácilmente y así tampoco se van a romper. \fr_son 00570-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig recuperse \osten dinero, p. ej., después de hacer una inversión de dinero y sufrir pérdidas si apenas recupera la inversión original \sig_var General \fr_n Nikowak se: pitsot wa:n nikmiktih. Sayoh kepis notomi:n porque miakeh motakwe:ntahti:koh wa:n iksá: a:mo nochi:n taxta:wah ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compré un cerdo y lo maté. Nada más se ver a recuperar mi dinero (no va a haber ganancias) porque muchos vinieron a pedir fiado y a veces no todos pagan \fr_son 00570-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kepi \nsem Es probable que el significaddo de 'recuperarse' el dinero de una inversión proviene de un calco del español. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx kepilia \lx_cita ne:chkepilia \lx_alt kepia \lx_var General \ref 06215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa devolverle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig devolver, regresar, remplazar (p. ej., un objeto pedido prestado, dañado) con uno de igual valor o utilidad a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: xiwit mokni:w kitane:wilih tomi:n no:pá:n wa:n ka:n kikepilih ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un año tu hermano le pidio dinero prestado a mi papá y ya no se lo devolvió. \fr_son 06215-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitakepia) borrar o absolver una deuda con (alguien) en efectivo o especie \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowak se: pio. Ika niktakepi:ti nokni:w, ke:man nimocha:ntih ne:chtane:wtih se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré un pollo. Con él voy a absolver mi deuda con mi hermano, cuando hice mi casa me había prestado uno. \fr_son 06215-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kepa \nmorf El verbo ditransitivo kepilia (o kepia con objeto noreferencial ta- es interestante en que no acepta una secuencia de objeto referencial secundario ki- antes de un objeto no referencial te:-. No se dice kite:kepilia o kite:kepia. Pero si se acepta ta- con objeto referencial: ne:chtakepia. \dt 08/Feb/2022 \lx kepo \lx_alt kepotsi:n \lx_cita kepo \lx_var Tzina \ref 01023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa capullo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig capullo, flor en botón \sig_var Tzina \fr_n Kwaltsi:n poso:niti i:n xo:chit, tiktekis chikomea:man wa:n tika:ketsaskeh. Ayamo xikteki porque nochi kepo ok wa:n aya:mo nochi poso:nis komohko:n se: kia:ketsa ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Va a florecer muy bonito esta flor, las vas a cortar en unos ocho días y las vamos a poner en florero. Todavía no las cortes porque aún son capullos y no todas van a terminar de florecer si es que ya se ponen en agua. \raiz kepo \nmorf Quizá la palabra kepotsi:n está relacionada con kepo:ni. Es también posible que proviene del español capullo. \dt 28/Apr/2021 \lx kepo:ni \lx_cita kepo:ni \lx_var General \ref 01219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrirse(capullo) \catgr V1 \infl Clase 3 \sig abrirse \osten capullo \sig_var General \fr_n EGS-- Yehwa i:n xo:chit, ¿kito:kah oso mochi:wa sah? MJT-- Este se: kito:ka iteyotsi:n, ta: mo que mahyá: yo:n exo:yowa. Mahyá: exo:tsí:n ata mochi:wa wa:n se: kipihpixka wa:n se: kitohto:ka ya. Entó:s ompa ixwa ya, mo que kepo:ni wa:n iwki mochi:wa we:ikowit a. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e EGS-- Y esta flor lo siembran o nace por si sola? MJT-- Este, se siembra su semilla, como que da unas vainas. Da como unas vainas y los pela uno y eso es lo que se siembra. Entonces ya ahí nace, germina y ya se hace un árbol grande. \fr_son 01219-01_corp_Yohua-MJT354_faltar \fr_fuente 2012-07-25-t | 44.985, 61.432 \raiz kepo: \nsem Parece que se \dt 19/Jul/2021 \lx keptok \lx_cita keptok \lx_var General \ref 04970 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volteado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig volteado, al revés \osten p. ej., una camisa, calcetines, con la vista para adentro o bien se puede aplicar a prendas, como algunas chamarras, que tienen doble visto \sig_var General \fr_n Ke:mah tahtanih ya n' ahko, sentapal no: wa:n sentapal no: seki:n kinimakatiowih no: kowxiwit pero tso:tsonkeptok. A:mo s..., a:mo se..., a:mo seko sah keptok para kitamo:ta n' a:t nochi kalampa, a:mo kalakis kalihtikpa. De ompa yo:n tein ika kiihtsomayah nohjó:n kowxiwit ito:ka:y n' komekat te:sakamekat. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Luego ya piden arriba (las personas que están arriba), de lado y lado, unos van dando las palmas pero invertido de manera intercalada, no es de un solo lado para que pueda repeler el agua hacia el exterior, no va a filtrar hacia adentro. Después de eso, con el que lo cosían es el bejuco te:sakamekat. \fr_son 04970-01_corp_Tzina-AJH303_ faltar \fr_fuente 2010-07-13-a | 417.91, 441.269 \raiz kepa \dt 24/Jan/2022 \lx ke:s \lx_cita ike:s \lx_var General \ref 06153 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pierna \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig muslo \osten de un animal para comer, si es de quadrúpedo refiere al muslo de las piernas o patas traseras \sig_var General \fr_n Nikowato pitsonakat, niknekia se: ike:s wa:n ka:n tei ok katka, sayoh moka:waya se: ima:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a comprar carne de puerto, quería la pierna y ya no había, solamente quedaba un brazuelo (muslo de pierna delantera). \fr_son 06153-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:s \nsem La forma no posesionada se utiliza exclusivamente para referirse a la pierna (muslo) comestible de una ave. Para humanos, se usa ke:sko para referir al muslo. También para los quadrúpedos. \dt 02/Sep/2020 \lx ke:sehke:wa \lx_cita kike:sehke:wa \ref 00511 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa quitarle.corteza \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \sig quitarle la corteza \osten particularmente a los árboles de jonote u otros que tienen su jonote \sig_var General \fr_n De xo:no:t, pos ne.... Nimitsili:ti tepitsi:n loké:s de nik..., nikmati tepitsi:n. Nejó:n de n' xo:no:t, pos ne:n xo:no:t se: kehke:wa wa:n kwaltia ika se: tachihchi:wa, xo:no:t. I:n xo:no:t nejó:n se: ki..., se: kikwi wa:n se: kitila:na ihkó:n, nika:n ihkatok ne:n kowit mela:wak wa:n se: 'ke:sehke:wa wa:n se: kiahkotila:na. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e De jonote, pues este… Te voy a decir un poco de lo que…, un poco de lo que sé. Este del jonote, pues este el jonote lo desprende uno y sirve para arreglar, el jonote. El jonote este lo…, lo agarra uno y lo jalamos así, aquí está el árbol recto, se desprende la corteza jalándolo hacia arriba. \fr_son 00511-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-27-j | 13.735, 41.969 \semx_tipo Sinónimo \semxref ke:skopi:na \raiz ke:s \raiz ehke:wa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ke:sehke:wi \lx_cita ke:sehke:wi \ref 03738 (duda) para CSC es más común usar ehkewi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa deprenderse.corteza \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag \rdp_int ke:s+ehke:wi \sig desprenderse la corteza \osten a un árbol \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig desprenderse el revocado \osten a una paredad \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref i:xehke:wi \raiz kes \dt 13/Jan/2022 \lx ke:ski \lx_cita ke:ski \lx_var General \ref 01649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poco \catgr Adj-cuant \deriv \sig poco; algo de; una pequeña cantidad de \sig_var 1-Xalti \fr_n Nite:tamakato wa:n ompa nikwa:lkwik ke:ski nokow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a dar de comer (a varias personas trabajando en el campo) y de ahí me traje un poco de leña. \fr_son 01649-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ka:nachi \raiz ke:ski \dt 08/Apr/2021 \lx ke:sko \lx_cita ike:sko \lx_var General \ref 07417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muslo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig muslo; parte superior de la pierna entre la rodilla y el torso \sig_var General \fr_n Nopili kitsopo:nihkeh ike:sko wa:n titi:kak, nikta:lili:ti istaa:t mah patsa:waya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hijo le inyectaron en el muslo y se inflamó. Le voy a poner agua de sal para que se desinflame. \fr_son 07417-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ke:s \dt 08/Sep/2020 \lx ke:skopi:na \lx_cita kike:skopi:na \lx_var General \ref 04963 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descortezar(árbol) \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig sacarle la corteza \osten a un árbol, con machete \sig_var Tzina \fr_n ¡Xikinke:skopi:na yo:n xo:no:kowmeh mah wa:kika:n, kitampawia kahfe:n wa:n ka:n wel moskaltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quítale la corteza a esos árboles de jonote para que se sequen, le hace mucha sobra a las matas de café y no pueden desarrollarse. \fr_son 04963-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ke:sxihxi:ma \semxref ke:sehke:wa \raiz ke:s \raiz kopi: \nsem En Tacuapan se acostumbra más usar la palabra ke:sehke:wa. \dt 24/Jan/2022 \lx ke:skwa:pan \lx_cita ike:skwa:pan \lx_var General \ref 05659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ingle \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig ingle, parte del cuerpo donde se junta el muslo de la pierna con el torso \sig_var Tzina \fr_n JVC-- Titi:kaya, titika:ya, titi:kaya (chi:chi:lkokot) ihwa:k, ke:mah. AND-- Titi:kaya, titi:kaya wa:n yehwa yo:n ata ika ti..., Kilpia:yah hasta ahko, ke:masá: hasta nika:n, hasta nika:n se: ike:skwa:pan se: kilpia:ya. JVC-- Iwki se..., se..., ika ya te:ilpiah, ke:mah. AND-- Para a:mo panki:saya ne:n, ne:n te..., de nochi, ke:meskia chichinakatiw pero a:mo panki:saya de te:koko:s. JVC-- Mm, mm, mm. AND-- Pos nika:n ne: kitsakwilia:ya ya ne:. JVC-- Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Se hinchaba, se hinchaba (por efecto de erisipela), cuando se hinchaba, entonces sí. AND-- Se hinchaba, se hinchaba y con ello pues lo …. Lo amarraban hasta arriba, a veces hasta aquí, hasta aquí en el ingle se amarraba. JVC--Así se ..., se ..., con ello nos amarraban, sí. AND-- Para que no se subiera este, este …, todo, se siente como ardor pero ya no se subía el dolor. JVC-- Mm, mm, mm. AND-- Pues aquí atajaba el …, JVC-- Sí. \fr_son 05659-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-03-g | 881.251, 900.792 \raiz ke:s \raiz kwa: \raiz -pan \nsem Ni Ceferino Salgado ni Hermelindo Salazar ocupan esta palabra sino que ke:stsi:ntan, literalmente 'donde termina la pierna'. Ceferino Salgado no tiene palabra especial para el 'ingle'. Nótese que en usar ke:skwa:pan para ingle es la parte superior a la pierna (cf. kwa:- 'cabeza') mientras que en el término ke:stsi:ntan en ingle es 'la base' de la pierna, donde termina por decir. Generalmente se utiliza ke:sko para 'muslo'. \nota Checar bien ubicacion de ke:skwa:pan \dt 12/Apr/2022 \lx ke:sma:toka \lx_cita kike:sma:toka \lx_var General \ref 08739 (duda) no es común usar esta palabra y el ejemplo está my rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocar.pierna.de. \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tocar la pierna de (alguien, accidentalmente); \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili kike:sma:tokak nopili wa:n ye:kma:sese:k, yeh ika tsahtsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo le tocó la pierna a mi bebé y tiene las manos muy frias, por eso lloró (mi bebé). \fr_son 00785-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pachowa \raiz ke:s \raiz ma: \raiz toka \nsem Para la acción de sobar, sea la pierna u otra parte del cuerpo, se utiliza la forma reduplicada de pachowa: pahpachowa. \dt 22/Mar/2021 \lx ke:span \lx_cita ike:span \lx_var General \ref 08700 (duda) se usa más take:span \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.superficie \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en la superficie (de algo vertical como pared, árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ike:span tepa:mit xikso se: clavo wa:n ompa xikpilo nomorra:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la superficie de la pared clava un clavo y sobre el cuelga mi morral. \fr_son 00526-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Itech ne: xo:no:kwowit miak xo:no:okwilimeh etokeh ike:span. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Sobre ese árbol de jonote hay muchos gusanos, están sobre su tronco (en la superficie de). \fr_son 00526-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:s \raiz -pan \dt 29/Oct/2019 \lx ke:ssa:liwya:n \lx_cita ike:ssa:liwya:n \lx_var General \ref 04131 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ingle \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig ingle, coyunta del muslo con el cuerpo \sig_var General \fr_n Mopili metstapetskoh wa:n motsakwilih kowtsa:la:n. Kihtowa mahyá: kopi:n i:n ike:ssa:liwya:n. Yowi mah kipahpacho:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se desbarrancó y se atoró entre los troncos. Dice que al parecer se le zafó la coyuntura de la pierna. Va para que le soben. \fr_son 04131-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:s \raiz sa:l \raiz -ya:n \dt 18/Jan/2022 \lx ke:stata \lx_cita kehke:stata \ref 08417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ke:stehteki \lx_cita kike:stehteki \lx_var General \ref 05088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.machetazos(a.un.árbol) \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig darle machetazos \osten al tronco de un árbol, por maldad \sig_var General \fr_n ¡A:mo xike:stehteki noxokow! Wa:kis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No le des machetazos a mi árbol de naranjo! Se va a secar. \fr_son 05088-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ke:sxihxi:ma \semx_tipo Comparar \semxref ehke:wa \raiz ke:s \raiz teki \dt 03/Feb/2022 \lx ke:steki \lx_cita kike:stehteki \lx_var General \ref 06011 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.la.corteza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle la corteza \osten de un árbol, p. ej., para que se seque, o para usar pedazos de la corteza o su savia como remedio \sig_var General \fr_n No:pá:n kike:stehtek o:me to:to:kowmeh, mah wa:ki. Kitampawia:yah se: pimie:ntahkone:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá le quitó la corteza de dos matacaballos (Trema micrantha (L.) Blume) para que se sequen. Le echaban mucha sombra a una mata chica de pimienta. \fr_son 06011-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:s \raiz teki \dt 03/Feb/2022 \lx ke:stetexowa \lx_cita ke:stetexowa \lx_var General \ref 05689 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa roer.corteza.de \catgr V1 \infl Clase 2b \sig roer la corteza de \osten un árbol, un animal como ardilla que no tiene que comer \sig_var General \fr_n Ke:man chechelo:t a:mo kiahsi to:ni kikwa kike:stetexowa yo:n ayakachkowit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando la ardilla no encuentra comida, mordisquea la corteza de la caoba (Swietenia macrophylla King) para comérselo. \fr_son 05689-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:s \raiz texV \nsem Según Ceferino Salgado las ardillas solamente mordisquean a dos árboles: ayakachkowit (Swietenia macrophylla King) y el a:nay (Persea schiedeana Nees o quizá Persea americana Mill. \dt 12/Apr/2022 \lx ke:stsa:tsaya:ntok \lx_cita ke:stsa:tsaya:ntok \ref 00169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.corteza.rayada \catgr Estativo \infl \sig con la corteza agrietada \osten ciertos ar \sig_var General \fr_n EGS-- ¿Ke:ní:w se: ki:xmati miskit wa:n ma:tanka n' ixiwyo? MGG-- Mm, ma:tanka yeh nejé:n, yeh pané:, nejé:n ke:stsa:tsaya:ntok n' ikowyo. Ke:mah, wa:n miskit yeh ke:salaxtik, yeh ke:s..., ke:salaxtik. Ke:mah, a:mo, a:mo nikihto:s mahyá ke:stsa:tsaya:ntok, yeh ke:salaxtik n' ikowyo. Ke:mah. Ke:s..., ke:sahalaxtik n' ikowyo wa:n yehwa ya. Yo:n tein mela:wak no: pos no: se: kite:xi:ma para kalikxit se: kikwi. Yehwa sah yo:ni. \fr_au MGG317 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Como se distinguen las hojas del miskit (Lennea melanocarpa (Schltdl.) Vatke ex Harmso o quizá Lonchocarpus hidalgensis Lundell ) de las de ma:tanka (Diphysa americana (Mill.) M. Sousa)? MGG-- Este, el ma:tanka parece que la corteza de su tronco tiene aberturas. Si, y el miskit tiene el tronco liso…, tiene el tronco liso. Si, no voy a decir que la corteza de su tronco tiene aberturas sino que su tronco es liso. Si. Su…, su tronco es liso y ya. El tronco recto se tumba y se ocupa para horcón. Eso es todo. \fr_son 00169-01_corp_Tzina-MGG317_faltar \fr_fuente 2011-07-21-v | 315.799, 346.393 \raiz ke:s \raiz tsaya: \nsem Se utiliza este término para referirse a la corteza de ciertos árboles, por ejemplo algunos encinos, que tienen la corteza gruesa y partida, no lisa. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ke:stsonteki \lx_cita kike:stsonteki \ref 08089 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa cortar.tronco/tallo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ke:sxa:loh \lx_alt ke:sxa:lyoh \lx_cita ke:sxa:loh \lx_var General \ref 00805 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.corteza.de.textura.arenosa \catgr Adj \infl \sig con la corteza de textura arenosa, rasposa al tacto \osten algunos árboles \sig_var General \fr_n A:mo ke:man nikita ompa ne: 'tekkeh seki kowit, tik..., tiktsaya:nkeh kowit, ompa ne:, ka:mpa ne:n, ne:pa, nota:lpan ne:pakatsi:n nochi yo:n awakatsitsi:n onkak wa:n no: awakatsitsi:n ne: pané: ke:sxa:lyoh ata. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e \fr_son 00804-01_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-08-02-r | 171.703, 184.5 \raiz \dt 22/Mar/2021 \lx ke:sxihxi:ma \lx_cita kike:sxihxi:ma \lx_var General \ref 01975 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.corteza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle o quitarle la corteza \osten a un árbol \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xike:sxihxi:ma yo:n xo:no:kowit mah wa:ki! Kitampawia n' kahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quítale la corteza a ese árbol de jonote para que se seque! Le hace sombra a (las plantas) de café. \fr_son 01975-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ke:stehteki \semx_tipo Comparar \semxref ehke:wa \semx_tipo Sinónimo \semxref ke:skopi:na \raiz ke:s \raiz xi:ma \dt 21/Apr/2021 \lx ketsa \lx_cita kiketsa \lx_var General \ref 00654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag +na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig poner de pie o en posición vertical \sig_var General \fr_n Ka:mpa timota:lna:miki iwa:n ne: ta:totsi:n xike:tsa se: tet oso se: kowit tein selias porque yeh ne: i:pa ihkwi momattok kiihkwania n' lindero. \fr_au CSC370 \fr_var Xaltn \fr_e Donde colindas con ese señor pon una piedra parada o un palo que retoñe porque ese señor está acostumbrado de siempre mover los linderos (por acaparar más terreno). \fr_son 00654-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig colocar o poner sobre el fogón \osten el comal, algo como frijoles que se cuecen en una olla \sig_var General \fr_n ¡Xiketsa we:ikoma:l! Nimitspale:wi:ti titisiti wa:n tia:skeh ok tikwiti:wih kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pon el comal grande sobre el fogón! Te voy a ayudar a hacer tortillas y todavia vamos a ir a traer leña. \fr_son 00654-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moketsa) detenerse \osten líquido que sale de un recipiente, la sangre que salir del cuerpo; \sig_var General \fr_n Ke:man se: motsonteki mah se: kima:pa:tska wi:tsikite:mpil wa:n mah se: kita:lili n' ka:mpa se: moteki. Ne:nke:n ika moketsa n' esti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno se corta con machete, que exprima uno wi:tsikite:mpi:l (Hamelia patensJacq.) y se le pone el jugo en la herida. Rápidamente se detiene la sangre. \fr_son 00654-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : mokesta) empezar a pararse para caminar \osten un bebé \fr_n Nopili ekin kipia se: xiwit wa:n moke:ketsa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo apenas tiene un año y ya se para (para caminar). \fr_son 00654-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \raiz ketsa \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx ke:yeh \lx_cita ke:yeh \lx_var General \ref 04792 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa ¿por qué? \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿por qué? \sig_var General \fr_n A--- ¿Ke:yeh a:mo tikwahkowito? B--- Ka:n nike:mantik, nitapa:kak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e A--- ¿Por qué no fuiste a traer leña? B--- No tuve tiempo, lavé la ropa. \fr_son 04792-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:yeh \dt 24/Jan/2022 \lx kiawi:lo \lx_cita kiawi:lo \lx_var General \ref 03560 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarse.por.la.lluvia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \sig mojarse por la lluvia \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Oct/2018 \lx kikinaka \lx_cita kikinaka \lx_var General \ref 01646 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa platicar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig platicar (en el sentido de ser platicador, de desenvolverse en la plática) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mopili ka:n kikinaka, nochipa se: kinohno:tsa wa:n ka:n te:na:nkilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no platica, siempre le habla uno y no responde. \fr_son 01646-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kina \dt 15/Apr/2021 \lx kikinatsa \lx_cita kikikinatsa \lx_var General \ref 02346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa platicarle.mucho \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig platicarle mucho (a alguien) sin aparente pausa y un tanto ruidoso \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:pil neli te:kikinatsa, kimati miak taman. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha platica mucho, sabe muchas cosas (información para contar). \fr_son 02346-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kina: (?) \dt 12/May/2021 \lx kikisi \lx_cita kikisi \lx_var General \ref 02537 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chiflar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig chiflar (con la boca, no con los dedos metidos en la boca) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat mo:stah kwalka:n mota:lia ikalte:noh wa:n kikisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre todas las mañanas se sienta en el patio de su casa y chifla. \fr_son 02537-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpi:tsa \raiz kisi \dt 21/May/2021 \lx kikixilia \lx_cita kikikixilia \lx_var General \ref 03332 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chiflarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig chiflarle \osten a alguien, con la boca pero no utilizando los dedos metidos en la boca \sig_var General \fr_n Nokni:w nochipa ne:chkikixilia ke:man ne:chnotsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano para hablarme siempre me chifla. \fr_son 03332-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpi:chilia \raiz kisi \dt 06/Jan/2022 \lx kilit \lx_cita kilit \lx_var General \ref 05443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quelite \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca; vocal final > 0 \sig quelite, cualquier hierba o hojas tiernas o retoños de árbol, comestible sea cruda o cocida \osten p. ej., las hojas de algunas Leucaeana sp., guaje) \sig_var General \fr_n ¡Xine:chnamaki:lti ma:kwi:l pe:soh mokil! Tonto:naltika ya nikele:wihtok wa:n ka:n nikahsitoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Véndeme cinco pesos de tu quelite! Desde cuando se me está antojando y no lo había encontrado. \fr_son 05443-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz kil \dt 11/Apr/2022 \lx kilnamaka \lx_cita kilnamaka \lx_var General \ref 04363 (duda) bajo namaka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.quelites \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender quelites, plantas comestibles \sig_var General \fr_n No:pá:n kito:kak kiltet wa:n nochi ixwak, ekintsi:n mo:stah kilnamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi sembró semillas de quelite y germinó todo, ahora a diario vende quelites. \fr_son 04363-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kil \raiz namaka \dt 18/Jan/2022 \lx kiltet \lx_cita kiltet \lx_var General \ref 01824 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.quelite \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de quelite \sig_var 1-Xalti \fr_n Xine:chnamaki:lti ke:ski kiltet, nitachipa:w nokaltsi:ntan wa:n niktepe:was wi:pta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vendeme un poco de semilla de quelite, limpié (un pedazo de terreno) junto a mi casa y pasado mañana quiero esparcirlo para que germine. \fr_son 01824-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kil \raiz te \dt 18/Apr/2021 \lx kimichin \lx_cita kimichin \lx_var General \ref 01416 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ratón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ratón, cualquier de varias especies del género Mus, de la familia Muridae \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n a:mo onkakeh kimichimeh porin nikpia se: misto:n wa:n kinkwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa no hay ratones porque tengo un gato y se los come. \fr_son 01416-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kostik kimichin | tipo de ratón, especie del género Mus de la familia Muridae, que vive en el campo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa nitato:kak ne:chtachkwilihkeh seki kostikkimichimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde sembré maíz me escarbaron las semillas unos ratones de campo. \fr_son 01416-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \semx_tipo Comparar \semxref we:ikimich \raiz kimich \dt 29/Mar/2021 \lx kimichkomekat \lx_alt kimichnakaskomekat \lx_cita kimichkomekat \lx_var General \ref 01684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada. Sirve para tratar la tosferina \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kimichkwamekat mochi:wa kowtah wa:n a:mo a:kin semi ki:xmati, kihtowah kwali ika se: kipahtia mihmikilo:tataxis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Kimichkwamekat se da en el monte y casi nadie lo conoce, dicen que con eso se puede curar la tosferina. \fr_son 01684-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \raiz kimich \raiz kow \raiz meka \dt 17/Apr/2021 \lx kimichnakaskwamekat \lx_cita kimichnakaskwamekat \lx_var General \ref 04630 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease kimichkwamekat \sem Planta \raiz kimich \raiz nakas \raiz kow \raiz meka \nsem Este término fue utilizado por un asesor (no se apuntó quien) como nombre de una planta. Queda por investigar a que planta se refería ya que los asesores del equipo léxico no manejan esta palabra. \dt 21/Jan/2022 \lx kimichtakwal \lx_cita kimichtakwal \lx_var General \ref 04654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mordisqueado.por.el.ratón \catgr Sust-predicado \deriv \sig mordisqueado por un ratón, comida dejada por un ratón \osten pan, torilla, plátanos, maíz, frutos en general \sig_var General \fr_n I:n pahpata xikinmaka ya n' piomeh mah kikwa:ka:n. Kimichtakwal a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya dale a los pollos este plátano que se lo coman. Ya fue mordisquedado por un ratón. \fr_son 04654-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kimich \raiz kwa \nsem Hay una creencia que si un niño o niña se come la sobra de comida de un ratón le causa un mal efecto. Cuando ya está grande el niño le achacan un robo o que le chismeen que anda con varias mujeres para que su pareja lo deje. \dt 24/Jan/2022 \lx kimichtapahsol \lx_cita kimichtapahsol \lx_var General \ref 07011 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nido.de.ratón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nido de ratón (hecho de papel, tela, naylon, hojas de maíz, lo que encuentra en la casa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: wapaltsa:la:n nikahsik se: kimichtapahsol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá entre esas tablas encontré un nido de ratón. \fr_son 07011-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kimich \raiz pahsol \dt 01/Jun/2020 \lx kine:ki:n \lx_alt ne:ki:n \lx_cita kine:ki:n \lx_var General \ref 04059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa respuesto.a.saludo \catgr Saludo \deriv \vease ne:ki:n \sem Saludo \dt 16/Oct/2018 \lx kini:n \lx_cita kini:n \ref 08140 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kini:ni \lx_cita kini:ni \ref 08261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kiowa:chikteh \lx_cita kiowa:chikteh \lx_var General \ref 04369 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de ave no identificado \sig_var Tzina \fr_n Yo:n kiowa:chikteh iwki mono:tsa porin pata:ntinemi ma:ski kiowtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kiowa:chikteh se llama así porque anda volando aunque esté lloviendo. \fr_son 04369-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz kiowi \raiz a: \raiz chikteh \nsem El nombre y descripción de esta ave fue ofrecido por Juan de los Santos. Habría que investigar si es compartido con otros de la comunidad. \dt 18/Jan/2022 \lx kiowa:eheka \lx_cita kiowa:eheka \lx_var General \ref 06045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llover.con.viento.fuerte \catgr V1 \infl Clase 3 \sig llover con viento fuerte \osten como una tempestad que hasta puede tirar árboles \sig_var General \fr_n Ke:man kiowa:eheka, taa:kalaki nocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve y corre viento, en mi casa entra agua. \fr_son 06045-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kiow \raiz a: \raiz eheka \dt 13/May/2020 \lx kiowa:eskowit \lx_cita kiowa:eskowit \lx_var Tacua \ref 04407 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Hypericaceae.Vismia.baccifera \catgr Sust \infl N1 \sig Vismia baccifera<.sci> (L.) Triana & Planchon subsp. baccifera, árbol de la familia Hypericaceae conocido en Tacuapan como kiowa:eskowit y en San Miguel Tzinacapan como tixkowi \sig_var Tacua \fr_n Yo:n kiowa:eskowit kwaltsi:n tata sayoh ke:man xoxowik teleti:k porque tela:yoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese kiowa:eskowit (Vismia baccifera<.sci> (L.) Triana & Planchon subsp. baccifera) prende bien nada más que cuando es verde es muy pesado porque contiene mucha agua. \fr_son 04407-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref ti:xkowit \raiz kiow \raiz a: \raiz es \raiz kow \dt 18/Jan/2022 \lx kiowa:miki \lx_cita kiowa:miki \lx_var General \ref 04247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahogarse.con.agua.de.lluvia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ahogarase con agua de lluvia \osten aves como pollitos, pavipollos \sig_var General \fr_n Ya:lwa poliwkeh o:me nopio:kone:wa:n. Xa: kiowa:mikkeh ta: telkiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer desaparecieron dos pollitos míos. Tal vez se ahogaron con el agua de la lluvia, llovió mucho. \fr_son 04247-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kiowi \raiz miki \dt 18/Jan/2022 \lx kiowa:t \lx_cita kiowa:t \lx_var General \ref 01681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.de.lluvia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua de lluvia (que ha sido sido almacenada para uso doméstico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nika:n a:mo tikpiah a:t, tiksehsentiliah kiowa:t wa:n yehwa titaih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui no hay agua entubada, juntamos agua de lluvia y lo tomamos. \fr_son 01681-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kala:t \raiz kiow \raiz a: \dt 17/Apr/2021 \lx kiowa:tah \lx_cita kiowa:tah \lx_var General \ref 01451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa temporada.de.lluvia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig temporada de lluvia \sig_var 1-Tzina \fr_n Niman titapixkaskeh, *porque** i:n kiowa:tah ixwa sinti wa:n miak se: kia:wilowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vamos a cosechar pronto las mazorcas, en esta temporada de lluvia germina los maíces y se desperdicia mucho. \fr_son 01451-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Época \semx_tipo Comparar \semxref wa:ki \raiz kiow \raiz a: \raiz -tah \nsem La temporada de secas se indica con la forma impersonal tawa:ki; véase también to:nalketsa en reflexivo: moto:nalketsa. \dt 05/Apr/2021 \lx kiowi \lx_cita kiowi \lx_var General \ref 03980 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llover \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig llover \sig_var General \fr_n Ya:lwa kiowik wa:n tasese:yak. Ekin ok pe:wak to:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer llovió e hizo frio. Apenas empezó a hacer sol. \fr_son 03980-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \semx_tipo Comparar \semxref mixkiowi \raiz kiowi \dt 17/Jan/2022 \lx kiowi:lo \lx_cita kiowi:lo \lx_var General \ref 02708 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarse.por.lluvia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mojarse por la lluvia \osten generalmente objetos dejados afuera, como la leña, y sobre que cae la lluvia \sig_var General \fr_n Ye:kkiowi:lok notasa:l. Nikelka:w, a:mo nikalakih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Se mojó mi ropa por la lluvia. Se me olvidó, no la metí. \fr_son 02708-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kiowi \dt 25/May/2021 \lx kiowi:ltia \lx_cita mokiowi:ltia \lx_var General \ref 07028 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarse.por.la.lluvia \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokiowi:ltia) mojarse por la lluvia (una persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimokiowi:ltih yeh ika nitataxiskwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me mojé con la lluvia por eso me agarró la gripa. \fr_son 07028-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takiowi:ltia) provocar que la tierra se moje por la lluvia; hacer llover (un santo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: tokni:wan kikalanki:xtihkeh se: xa:ntoh, kitowah mah takiowi:lti. O:me metsti a n' ka:n kiowtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquéllas personas sacaron un santo afuera, dicen que era para provocar la lluvia. Ya pasaron dos meses que no llueve. \fr_son 07028-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kiowi \raiz \dt 16/Feb/2022 \lx kiowiskowit \lx_cita kiowiskowit \lx_var General \ref 04403 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.árbol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de árbol que quizá sea Drypetes lateriflora (Sw.) Krug & Urb., árbol de la familia Putranjivaceae. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n kiowiskowit kwali se: kikwi kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kiowiskowit se puede usar para leña. \fr_son 04403-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kiowi \raiz kow \nota Mejora la frase y grabar. Determinar es el 1762 es esta árbol. Hay que preguntar a la gente de San Miguel cual es esta planta. \dt 18/Jan/2022 \lx kiowit \lx_cita kiowit \lx_var General \ref 02189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lluvia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lluvia \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikita telwi:tsa n' kiowit!, ¡Xihsiwi xikalaki n' tilmah mah a:mo a:paliwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mira viene la lluvia! ¡Apúrate a meter la ropa para que no se moje. \fr_son 02189-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \raiz kiow \dt 09/May/2021 \lx kiowita \lx_cita kiowita \ref 01876 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa pronosticar.lluvia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \sig pronosticar o avisar la lluvia \osten ciertos animales como las hormigas marabunta (pe:pe:wanimeh) o algunos pájaros \sig_var General \fr_n Ne: ka:la:meh kiowitah. Neli n’ tsahtsih wa:n telte:kwehsohkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquéllas ranas están prediciendo la lluvia. Están croando demasiado y causan mucho ruido. \fr_son 01876-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kiow \raiz ita \dt 18/Apr/2021 \lx kiowteyo:meh \lx_cita kiowteyo:meh \lx_var General \ref 02998 (duda) aclarar kimá: o kima:h \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayos \catgr Sust-agent \deriv \plural Entrada-plural \infl N1 \sig rayos \sig_var General \fr_n Ke:man kiowi wa:n tati:tikwi:ni nikochi. Nikinmowilia n' kiowteyo:meh, iksá: kima:h n' kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve y truena me duermo. Les tengo miedo a los rayos, a veces le caen (los rayos) a los árboles. \fr_son 02997-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref a:chi:wanimeh \raiz kiowi \raiz te \dt 06/Jun/2021 \lx kiowteyo:xo:chit \lx_cita kiowteyo:xo:chit \lx_var General \ref 02451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ahwachma:ma:ni \sem Planta \raiz kiow \raiz te \raiz xo:chi \dt 17/May/2021 \lx kiowteyo:xokoyo:lin \lx_alt kiowteyo:xiwit \lx_cita kiowteyo:xokoyo:lin \lx_var General \ref 06081 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begoniaceae.Begonia.nelumbifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Begonia nelumbifolia Schlcht. & Cham., planta de la familia Begoniaceae; es una maleza y sus hojas se usan como planta medicinal \sig_var Tzina \fr_n Ixiwyo kiowteyo:xokoyo:lin kwaltia para pahti, komo a:ksá: kimowtihkeh a:chi:wanimeh kimanah n' xiwit wa:n ika ka:ltiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de Begonia nelumbifolia Schlcht. & Cham. (kiowteyo:xokoyo:lin) sirven para medicina. Si a alguien le asustaron los rayos hierven esta hoja y con eso lo bañan. \fr_son 06081-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Medicinal \raiz kiow \raiz te \raiz xoko \raiz yo:l \raiz xiw \dt 08/Feb/2022 \lx kiowtsakwa \lx_cita mokiowtsakwa \lx_var General \ref 02153 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.atrapado.por.la.lluvia \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mokiowtsakwa) quedarse atrapado, en un lugar protegido pero sin poder salir, por la lluvia (p. ej., al ir a visitar a alguien y de repente llueve mucho que no se puede salir a la calle) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayowak nikochik icha:n nokni:w. Nikalpano:to wa:n ompa nimokiowtsakwak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche me quedé en la casa de mi hermano. Fui a visitarlo y ahí me agarró la lluvia que no me permitía salir. \fr_son 02153-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kiow \raiz tsakwa \dt 09/May/2021 \lx ki:sa \lx_cita ki:sa \lx_var General \ref 00907 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salir hacia afuera \osten p. ej. de la casa \sig_var General \fr_n Mookichipil nochipa ki:sa de yowak yowi nemiti. ¡Xiktaka:walti! koma:mo teisá: mochi:wili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo siempre sale de noche a pasear. ¡Llámale la atención, de lo contrario le va a suceder algo lamentable. \fr_son 00907-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig terminar un periodo de trabajo o de estudio, como un año escolar; salir al cumplir una cadena en la cárcel \sig_var General \fr_n A:mo teh kiye:kchi:w n' toxiwtekiwah wa:n mo:sta ya ki:sa. Tein kalakiti tikitaskeh ox kwaltsi:n tekitis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No hizo nada nuestra autoridad y mañana termina su periodo. El que va a entrar vamos a ver si trabaja bien. \fr_son 00907-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taki:sa) escampar; dejar o terminar de llover \sig_var General \fr_n Nochi me:tsti kiowtoya, yekin ya:lwa taki:sak. \fr_var General \fr_e Durante un mes estuvo lloviendo, apenas ayer dejó de llover. \fr_son 00907-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y pan- : tapanki:sa | desarrollarse \osten la semilla de maíz sembrada, solamente en referencia a la semilla de maíz \sig_var General \fr_n Nitato:kati. Kwali ke kiowik ya:lwa, kwecha:wayak n' ta:l wa:n ihsiwka tapanki:sas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a sembrar maíz. Qué bueno que llovió ayer, se hunedeció la tierra y va desarrollarse rápidamente la semilla (sembrada). \fr_son 00907-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz ki:sa \dt 12/Apr/2021 \sig [col] kwali ki:sa) resultar o salir bien \osten un trabajo, tarea, inversión \sig_var General \fr_n Se: xiwit kwali ki:ska n' totato:k, kiowik wa:n a:mo taehekak. Ekitsi:n no:ya:n ehekawestik mi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El año pasado había salido bien la cosecha de maíz, llovió y no hizo viento. Ahora en todas partes el aire tumbó las milpas. \fr_son 00907-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref me:ya \raiz ki:sa \nmorf La raíz ki:sa se puede combinar con varios adverbios o raices sustantivales. Véase panki:sa, te:nki:sa, ahkoki:sa, taniki:sa, i:xki:sa. Aparte se combina con muchas partes del cuerpo, por ejemplo kwa:ki:sa, ma:ki:sa. El uso de taki:sa refiere solamente cuando deja de llover en un día y no significa el fin de la temporada de lluvias (para eso, se dice, A:mo kiowi ok). Nótese que el objeto semántico (esto es, lo que se termina por completo) se expresa después del verbo senki:sa pero sin marcarlo en el verbo, que es intransitivo. A veces el objeto tiene un sustantivo relacional antes (como ika) y a veces no. \rev 2020-12-15 \lx ki:sa \lx_cita ne:chki:sa \lx_var General \ref 05357 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \pres_tipo Neologismo \glosa salirle \catgr V2 \infl Clase 4/3 \sig salírsele; resultarle bien \osten una actividad o hechura \sig_var General \fr_n Nikchihchi:wasneki se: tahmach wa:n ka:n ne:chki:sa. Nimopohpolowa sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero hacer un bordado y no me sale. Me equivoco constantemente. \fr_son 05357-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:sa \nsem Lal formación de ki:sa como verbo transitivo proviene de un calco del español, 'salírsele' como en la frase 'nunca me sale bien'. \dt 11/Apr/2022 \lx ki:stok \lx_cita ki:stok \lx_var General \ref 01339 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig salido \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man katka nipili nimometspostekka wa:n ka:n niye:kpahtik ok, se: omit ki:stok wa:n ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño me rompí la pierna y ya no se me sanó bien, tengo un hueso salido (de su lugar correcto pero no perforando la piel) y me duele. \fr_son 01339-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:sa \dt 24/Mar/2021 \lx kit \lx_cita kit \lx_var General \ref 04469 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dicen \catgr Modal \deriv \sig según, según dicen \sig_var General \fr_n Neli kit wa:lahkah ya:lwa, ka:n ne:chahsikeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es verdad que vinieron, dicen (p. ej., los mismos que vinieron, u otros), pero no me encontraron. \fr_son 04469-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \nmorf Aparentemente kit es una forma modal abreviada de kihtowa. \nota Revisar significado en los textos. \dt 18/Jan/2022 \lx kitol \lx_cita ikitol \lx_var General \ref 01532 (duda) parece que la primera vocal es larga \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encias \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig las encías \sig_var 1-Xalti \fr_n Titi:katok mokitol, yeh ika ka:n wel titakwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes inflamado las encías, por eso no puedes comer. \fr_son 01532-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kitol \dt 14/Apr/2021 \lx ki:tskia \lx_alt tsi:tskia \lx_cita kiki:tskia \lx_var General \ref 04530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agarrar con la mano o la boca así \osten cualquier objeto que así se puede sostener \fr_n ¡Xiki:tski yo:n pio! Niknamaki:lti:ti moa:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Agarra ese pollo! Se lo voy a vender a tu tia. \fr_son 04530-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig atrapar \osten un animal \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kintsi:tskia ka:la:meh, kininwa:tsa wa:n kininamaka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel hombre atrapa ranas, las seca y las vende. \fr_son 04530-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tomar preso \osten una persona que huye o se fuga \sig_var General \fr_n Ya:lwa kiki:tskihkeh se: ichtek. Kiahsitoh te:kalihtik. \fr_au \fr_var \fr_e Ayer atraparon un ladrón. Lo encontraron en casa ajena. \fr_son 04530-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:tski \dt 24/Jan/2022 \lx ki:tskilia \lx_cita ne:chki:tskilia \lx_var General \ref 07021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agarrar, sostener (algo, en la mano) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n 'Ne:chki:tskili nopili mah nikwiti itilma. Niktapatili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sostén mi hijo (para mi), para que vaya (yo) a traer su ropa. Lo voy a cambiar. \fr_son 07021-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y ta- : motaki:tskilia) agarrarse (a un palo, tubo, caballo, árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ximotaki:tskili kwali, komo a:mo tima:tapetsko:s wa:n tipawetsis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Agárrate bien, de lo contrario te vas a soltar (del árbol) y te vas a caer! \fr_son 07021-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:tski \dt 16/Feb/2022 \lx ki:tskilia \lx_cita ne:chki:tskilia \lx_alt tsi:tskilia \lx_var General \ref 06991 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detenerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atrapar, detener o agarrar (p. ej., un animal suelto, un fugitivo) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chki:tskili yo:n pio, nikilpihtoya wa:n choloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Atrápame ese pollo, lo tenía amarrado y se escapó. \fr_son 06991-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:tski \dt 14/Feb/2022 \lx ki:xtia \lx_cita kiki:xtia \lx_var General \ref 04331 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitar del fogón \osten una olla \sig_var General \fr_n Xiki:xti n' koma:l wa:n xiketsa kahfe:n!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Saca el comal del fogón y prepara café (parando la olla con agua sobre el fogón)!. \fr_son 04331-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sacar \osten tabla, viga de un tronco \sig_var General \fr_n Nikte:ntekiti ne: tio:kowit wa:n niki:xti:ti kalkowit para nookichpil icha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a tumbar ese árbol de cedro y de ello voy a sacar madera para construir la casa de mi hijo. \fr_son 04331-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig obligara renunciar; sacar de un trabajo o situación \osten p. ej., como autoridad de pueblo por no hacer bien su trabajo; a un niño de la escuela; un preso de la carcel \sig_var General \fr_n Ka:mpa nitekitia ne:chki:xtihkeh, nimokokowa:ya wa:n ka:n niah kaxto:lto:nal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde trabajaba me hicieron renunciar, me enfermé y no fui (a trabajar) por quince dias. \fr_son 04331-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig apadrinar \osten un niño cuando termina prescolar, primaria, secundaria, bachillerato \sig_var General \fr_n Mo:sta ka:n niwi:tsa, niki:xti:ti nokni:w ipili, mo:sta ma:tami iprimaria. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana no vengo, voy a apadrinar el hijo de mi hermano (mi sobrino), mañana termina la primaria. \fr_son 04331-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- panki:xtia) alzar o subir de abajo hacia arriba \osten p. ej., un bulto puesto en el piso ponerlo en una silla \sig_var General \fr_n Xikpanki:xti a sinti ne: ta:lkwa:tipan wa:n neh niktekiti ok ke:ski mah nikmahxiti notama:mal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya sube esa mazorca allá en la colina y yo voy a cosechar otro poco más para acompletar mi carga. \fr_son 04331-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig encarecer; subirle el precio a \osten alguien, p. ej., de un producto al subir el precio \sig_var General \fr_n Ya:lwa te:chnawatihkeh ke sepa kipanki:xti:tih n' tao:l ipati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer nos avisaron que nuevamente van a subir el precio de maíz. \fr_son 04331-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:sa \dt 18/Jan/2022 \lx ki:xtilia \lx_cita kiki:xtilia \lx_var General \ref 06056 (duda) para el primer significado se puede usar ki:xtia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle del fogón \osten una olla para alguien \sig_var General \fr_n ¡Xine:chki:xtili nonextamal, chochopokatok a wa:n oksis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Saca mi olla de nixtamal (para mi), ya está hirviendo y se va a cocer (el nixtamal no se debe cocer). \fr_son 06056-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tallar o crear para \osten alguien, p. ej., tabla, viga, cintas de un tronco; piedras de la tierra \sig_var General \fr_n Nikneki xikte:nteki ne: ala:wakkowit wa:n x'ne:chki:xtili cintas, nimocha:nti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que tumbes ese árbol de carboncillo (Ocotea puberula (Rich.) Nees) y sácale cintas para mi, voy a construir mi casa. \fr_son 06056-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : panki:xtilia) alzar o subir de abajo hacia arriba \osten p. ej., un bulto puesto en el piso ponerlo en una silla para o en beneficio de alguien \sig_var General \fr_n ¡Xine:chpanki:xtili nokoxta:l ne: ohte:n wa:n ompa nikwitiki:sa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sube mi bulto sobre allá en la orilla de camino (para mi) y ahí pasaré por el! \fr_son 06056-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:sa \nsem El objeto secundario de ki:xtilia puede ser un lugar donde un objeto está metido (p. ej., sacarle un clavo de una tabla) o bien puede ser alguna persona o beneficiario de la acción de 'sacar' (p. ej., sacar un bulto de una casa para el beneficio de alguien). \ngram Relativizador: Nikneki xine:chpanki:xtili seki nokwow te:ntok ne: nomi:ltatsi:ntan. / Nikneki xine:chpanki:xtili seki nokwow te:ntok ne: nomi:ltatsi:ntan. Por la manera de articular, no hay una pausa, coma antes de te:ntok que sugiere un frase relativa con zero en lugar de tein. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2022 \lx kochi \lx_cita kochi \lx_var General \ref 02874 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel; 0-ta-; 0-lo \sig dormir \sig_var General \fr_n Tayowak kwaltsi:n nikochik, ka:n semi takawa:nik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche dormí muy bien, quizá porque ya no hizo tanto calor. \fr_son 02874-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pasarse de madura (como el mamey, aguacate, chinina) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n chini:nah kochik a, ¡Xiktamo:ta ya, ka:n we:lik ok eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa chinina ya se pasó de maduro, ¡Ya tírala, ya no estará bueno! \fr_son 02874-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \dt 17/Jul/2021 \lx kochihkwita \lx_cita mokochihkwita \lx_var General \ref 02633 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.del.baño.dormido \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (como reflexivo : mokochihkwita) hacerse del baño (defecar) en la noche (mientras se duerme) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayowak nopili moxwitih yeh ika mokochihkwitak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche mi niño se empachó por eso se hizo del baño en la cama (mientras dormía). \fr_son 02633-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koch \raiz ih ? \raiz kwita \dt 21/May/2021 \lx kochihsolowa \lx_cita kikochihsolowa \lx_var General \ref 06911 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desvelar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig hacer desvelar; no dejar dormir (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chkochihsoloh nopili. Mokokowa wa:n nochi yowal cho:katoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo no me dejó dormir. Está enfermo y toda la noche estuvo llorando. \fr_son 06911-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokochihsolowa) desvelarse \raiz kochi \raiz ihsol \dt 14/Feb/2022 \lx kochi:lo \lx_cita kochi:lo \lx_var General \ref 04196 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dormir \osten véase notas morfológicas \sig_var General \fr_n Kwali kochi:lo, ka:n a:kin ne:chna:nkilih. Niwi:tsa mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Están bien dormidos (pero no se sabe quien), nadie me respondió. Regreso mañana. \fr_son 04196-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \nmorf En el náhuat de Cuetzalan hay pocos verbos que comúnmente se emplean en el impersonal con -lo \dt 18/Jan/2022 \lx kochisneki \lx_cita kochisneki \lx_var General \ref 07834 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.sueño \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig tener sueño \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo niá:s namowa:n, niman nikochisnekis wa:n ka:n wel nimokochihsolowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy con ustedes, luego me va a dar sueño y no puedo desvelarme. \fr_son 07834-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \raiz neki \dt 22/Sep/2020 \lx kochita \lx_cita kikochita \lx_var General \ref 02814 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soñar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig soñar (algo); soñar acerca de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayowak nikochitak nokni:w tein nemi México ke ehkok a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche soñé a mi hermano que vive en México que ya había llegado aqui. \fr_son 02814-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mi \raiz koch \raiz ita \nsem La forma reduplicada tehte:mi tiene también el significado de 'soñar'; nótese que en otras lengua náhuatl se dice te:miki. \dt 14/Jul/2021 \lx kochitsapot \lx_cita kochitsapot \lx_var General \ref 01030 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rutaceae.Casimiroa.edulis \catgr Sust \infl N1 \sig Casimiroa edulis La Llave, árbol de la familia Rutaceae, clasificado como un tipo de tsapot \osten \sig_var \fr_n \raiz kochi \raiz tsapo \dt 04/May/2021 \lx kochkamacha:lowa \lx_cita kochkamacha:lowa \lx_var General \ref 03281 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bostezar \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig bostezar \sig_var General \fr_n Mopili kochisneki a, ye:wa ya pe:wak ko:kochkamacha:lowa. ¡Xika:lti wa:n mah kochi a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo ya tiene sueño, tiene rato que empezó a bostezar ¡Báñalo y que ya se duerma! \fr_son 03281-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \raiz kama \raiz cha:l(1) \dt 10/Jan/2022 \lx kochkana:wtok \lx_cita kochkana:wtok \lx_var General \ref 06610 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.semidormido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar semidormido \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikihxiti ta: yekin mote:kak, sayoh kochkana:wtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Despiertalo, sólo está semidormido pues acaba de acostarse. \fr_son 06610-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xkochtok \raiz koch \raiz kana:w \dt 14/Feb/2022 \lx kochka:wa \lx_cita kochka:wa \lx_var General \ref 00910 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.dormido \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig quedarse dormido y por eso no atender a algo \osten generalmente se usa cuando hay algo puesto a cocer y se quema o se echa a perder \sig_var General \fr_n Tayowak nikmantoya seki kowkamoh wa:n nikochka:w. A:yohtamik wa:n nochi tatak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche estuve cociendo la yuca y me quedé dormido. Se consumió el agua y se quemó todo. \fr_son 00910-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \raiz ka:wa \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx kochkepa \lx_cita mokochke:kepa \lx_var General \ref 04575 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moverse.en.la.cama.dormido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reflexivo y reduplicación interna de vocal larga : mokochke:kepa) moverse en la cama repetidas veces al estar dormido \sig_var General \fr_n I:n nopili ke:man mokochke:kepa nochipa pawetsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo cuando se mueve mucho en la cama (volteándose de un lado a otro mientras duerme) siempre se cae de la cama. \fr_son 04575-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koch \raiz kepa \dt 24/Jan/2022 \lx kochkikinaka \lx_cita kochkikinaka \lx_var General \ref 06743 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa platicar.dormido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hablar, placticar dormido \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowa no:má:n ke nochipa nikochkikinaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá dice que siempre platico mientras estoy dormido. \fr_son 06743-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kochnohno:tsa \semx_tipo Sinónimo \semxref kochtahtowa \raiz koch \raiz kinaka ? \dt 14/Feb/2022 \lx kochkwi:lia \lx_cita ne:chkochkwi:lia \lx_var General \ref 05942 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig provocarle enfermedad al niño en la noche al estar todos dormidos \osten a la mamá o papá \sig_var General \fr_n Yankwixtok nemik ipili ne: siwa:t wa:n tayowak kikochkwi:li:koh. Ye:wa tanesik mokokowa n’ pili wa:n i:n tio:tak mikik a. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Apenas nació el bebé de aquella señora y anoche le vinieron a quitar (robar espiritualmente) mientras dormían. En la mañana amaneció enfermo el bebé y por la tarde de hoy ya se murió. \fr_son 05942-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \raiz kwi \nsem Se usa kochkwi:lia cuando un espíritu maligno (el diablo) roba el espíritu de un bebé en la noche cuando el niño y sus papás están dormidos. Como consecuencia, el bebé de pronto se enferma y se muere. Generalmente vomita y llora hasta morir. Nóta que el objeto del verbo es la mamá o papá (o los dos) del niño atacado. \dt 03/Feb/2022 \lx kochme:wa \lx_cita kochme:wa \lx_var General \ref 00146 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantarse.dormido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig levantarse dormido y caminar como sonámbulo \osten \sig_var General \fr_n Nokni:w kochme:wa. Tikmowiliah mah kalanki:sa, yeh ika kwali titatsakwah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se levanta dormido. Tenemos miedo que se salga (por la noche), por eso cerramos muy bien. \fr_son 00146-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Iwa:n nikochi nosiwa:pil, mokokowa wa:n iksá: kochme:wa wa:n kalanki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Duermo con mi hija, está enferma y a veces se levanta de noche y sale de la casa (como sonámbulo). \fr_son 00146-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kochpolowa \raiz koch \raiz e:wa \nmorf Es interesante que aparentemente el de me:wa proviene del reflexivo. No se dice ?mokoche:wa. \nota Checar si mejor poner raíz como me:wa o e:wa, la m proviene del reflexivo. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx kochmiki \lx_cita kochmiki \lx_var General \ref 02526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.profundamente.dormido \catgr V1 \deriv \sig quedar dormido profundamente (y no despertar por nada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kochmiki, se: kioli:nia wa:n ka:n ihsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo duerme profundamente, uno lo mueve (para que despierte) y no despierta. \fr_son 02526-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig morirse durante la noche al estar durmiendo; morir mientras duerme \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t ipopá:n kochmikik. kwaltsi:n takwah tayowak wa:n kochito, ye:wa kwalka:n ka:n ihsak ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El papá de aquélla mujer se murió mientras dormía. Anoche comió bien y se fue a dormir, hoy por la mañana ya no despertó. \fr_son 02526-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \raiz miki \dt 21/May/2021 \lx kochmowtia \lx_cita kikochmowtia \lx_var General \ref 02300 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asustar.mientras.duerme \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig asustar (a alguien) mientras duerme \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayowak ne:chkochmowti:ko nokni:w. Wa:lahka mah niktane:wti *seri:yoh**. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche mientras (yo) dormía me vino a asustar mi hermano. Vino a que le prestara cerillos. \fr_son 02300-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokochmowtia) tener pesadillas \fr_n Nokni:w ke:man takochita pitsotik nochipa mokochmohmowtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano cuando sueña feo siempre se asusta mientras duerme. \fr_son 02300-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koch \raiz mow \dt 11/May/2021 \lx kochne:to:n \lx_cita ikochne:to:n \lx_var General \ref 00995 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sudor.nocturno \catgr Sust \infl Oblig pos \sig sudor nocturno, que sale de una persona en la noche \osten \sig_var General \fr_n AND-- Pos nikmatik porque itilmahtsi:n semi ye:ka:paltik i:ni, ye:ka:paltik itilmahtsi:n wa:n nochi nika:n i:xkwa:ko nochi nika:n i..., n' ikechkochi:ka:n. MFC-- A:paltik, a:paltik wa:n ne: yo:n, yo:n kochne:to:n ata, mmm. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e AND-- Pues, supe porque su ropa estaba muy empapada, su ropa estaba muy emapada y todo aquí en su frente…, en la parte de atrás de su nuca. MFC-- Es empapado, es empapado y este, eso es el sudor que sale en la noche, si. \fr_son 000 \fr_fuente 2010-07-29-b | 1489.736, 1499.261 \raiz koch \raiz i:to:n \dt 27/Apr/2021 \lx kochnohno:tsa \lx_cita mokochnohno:tsa \lx_var General \ref 07192 CSC usa kochtahtowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hablar.dormido \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig hablar dormido \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak timokochonohno:tstoya. Achá: kanahika timomowtihtos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche estás hablando mientras dormiás. Quizá te has de haber espantado en algún lugar. \fr_son 07192-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref kochkikinaka \semx_tipo Sinónimo \semxref kochtahtowa \raiz kochi \raiz no:tsa \dt 05/Apr/2022 \lx kochonih \lx_cita kochonih \lx_var General \ref 07160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Caricaceae.Carica.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Carica sp., (quizás, C. cauliflora), planta de la familia Caricaceae. Produce una especie de papaya pequeña cuya pulpa es comestible. \sig_var 1-Tzina \fr_n Achto onkaya miak kochonih nota:lpan, ekintsi:n a:mo tei ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes había mucho kochonih en mi terreno, ahora ya no hay nada. \fr_son 07160-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz kochon (?) \dt 04/Sep/2020 \lx kochpetako \lx_cita ikochpetako \lx_var General \ref 00101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.cama.de.petate.de.bagazo \catgr Sust-loc \infl \sig en o sobre el petate de bagazo que sirve de cama \osten objetos, personas \sig_var General \fr_n A:mo kinekiah mah te:pi:tsa ehekat, ne:pa komo tiki:sati itech n' temaskal, pero importa xiktsompi:ktiwi:ki ika se: a:ya:t para tikalaki:ti a, tiowa mokol..., mokalihtik, ne:n mokochpetako tiow ya, eso, ke:mah. Para a:mo, para a:mo se: kwohkwowtis yeh. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e No querían que le pegue a uno el viento, cuando vas a salir allá del temaskal, pero es importante que vayas todo cubierto con una cobija cuando ya vas a entrar, ya vas…, cuando ya vas a tu casa, ya vas a tu cama, si. para que no, para no quedar adolorido (embarado). \fr_son 00101-01_corp_Tzina_MJA312 \fr_fuente 2010-07-15-g | 373.825, 391.972 \raiz koch \raiz peta \raiz -ko \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx kochpetat \lx_cita kochpetat \lx_var General \ref 03334 (duda) CSC usa petat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa petate.de.bagazo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig petate hecho de bagazo amarrado con fibra de jonote \sig_var General \fr_n \fr_e \fr_n ¡Xiksowa ne: kochpetat ompa xikochika:n wa:n tehwa:n tikochitih ka:mpa nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tiende ese petate y en el se acuestan para dormir y nosotros vamos a ir a dormir a la casa de mi hermano. \fr_son 03334-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koch \raiz peta \dt 10/Jan/2022 \rev \lx kochpolowa \lx_cita mokochpolowa \lx_var General \ref 00168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantar.como.sonámbulo \catgr V2(refl) \infl Clase 2b \sig (con reflexivo : mokochpolowa) levantarse como sonámbulo de estar dormido \osten \sig_var General \fr_n Ne: okichpil we:i we:wet a wa:n kihtowah n' ita:twa:n ke telsenka mokochpolowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese muchacho ya es un hombre grande y dicen sus papás que frecuentemente se levanta en las noches como sonámbulo. \fr_son 08709-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kochme:wa \raiz koch \raiz polV \dt 04/Jan/2021 \lx kochtahmati \lx_cita kochtahmati \ref 08383 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kochtahtowa \lx_cita kochtahtowa \lx_var General \ref 07766 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hablar.dormido \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hablar dormido, entre sueño \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kochtahtowa, iksá: kihtowa toni n' kichi:wa n' to:naya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá habla dormido, a veces dice lo que hace en el dia. \fr_son 07766-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kochkikinaka \semx_tipo Comparar \semxref kochnohno:tsa \raiz koch \raiz ihto \dt 22/Sep/2020 \lx kochte:ka \lx_cita kochte:ka \lx_var General \ref 05603 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acurrucar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acostar, poner en la cama \osten particularmente a un bebé o niño chiquito, para que se duerme, acompañándolo a la cama \sig_var General \fr_n Mo:stah ke:man tayowa nikochte:ka nopili. Koma:mo ka:n kochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Diario al anochecer llevo a mi niño a la cama para dormir. De lo contrario no duerme. \fr_son 05603-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kochtia \raiz kochi \raiz te:ka \nsem El segundo significado 'aburrir' probablemente es un calco del español 'hacer dormir' en sentido figurativo. \dt 12/Apr/2022 \lx kochte:kilia \lx_cita ne:chkochte:kilia \lx_var General \ref 08766 (duda) es más común decir xikochte:ka nopili \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acurrucarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acostar, poner en la cama (particularmente un bebé o niño chiquito, para que se duerme, acompañándolo a la cama) para (alguien, particularmente su mamá o papá) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chkochte:kili nopili itech wahkal, xiktapechti ika se: a:ya:kone:t ke:meh a:mo sekwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Acuesta a mi bebé en el huacal. ¡Pónle una cobija pequeña para que no sienta frio! \fr_son 00950-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \raiz te:ka \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx kochte:na:yo \lx_cita ikochte:na:yo \lx_var General \ref 06694 (duda) usar una frase del corpus ya que este ejemplo está muy forzado en usar la palabra como aparece en la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa baba.nocturna \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig baba que sale de la boca al estar durmiendo (una persona, sea de cualquier edad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man tikochi miak mokochte:na:yo tiktoya:wa itech motatsompal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mientras duermes riegas (se te sale) mucha baba sobre tu almohada. \fr_son 06694-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koch \raiz te:n \raiz a: \dt 28/May/2020 \lx kochte:na:yo:tia \lx_cita kochte:na:yo:tia \ref 08204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kochtia \lx_cita kikochtia \lx_var General \ref 04489 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostar.a.dormir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mandar o hacer dormir \osten a alguien, particularmente en otro lugar \sig_var General \fr_n Ya:lwa Kose:n kiti:tankeh mah kikwiti kowit wa:n ta:wa:nato sah. Takwala:ntih, kalte:noh kikochtihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer, mandaron a José a que fuera a traer leña y sólo fue a emborracharse. Hice enojar a los familiares, lo mandaron a dormir afuera. \fr_son 04489-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:n o a:mo kochtia | no dejar dormir \osten ruidos, animales, personas que no dejan dormir a uno \sig_var General \fr_n Nopili mokokowa wa:n ka:n ne:chkochtih. Nochi yowal tsahtsik. I:pa tane:sik a kochtiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo está enfermo y no me dejó dormir. Toda la noche lloró. Ya amaneciendo, se quedó dormido. \fr_son 04489-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kochte:ka \raiz kochi \dt 18/Jan/2022 \lx kochxi:xa \lx_cita mokochxi:xa \lx_var General \ref 07164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orinarse.en.la.noche \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mokochxi:xa) orinarse en la noche (sobre si mismo, en la cama, por incontinencia urinaria nocturna) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w mokochxi:xa ke:man tel tai a:t, yeh ika kochi ta:lpan. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se orina en la cama (de noche) cuando toma mucha agua, por eso duerme en el piso. \fr_son 07164-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koch \raiz xi:xa \dt 05/Apr/2022 \lx kochxi:xpah \lx_cita kochxi:xpah \lx_var General \ref 02736 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease a:a:yakach \sem Planta \raiz kochi \raiz xi:xa \raiz pah \dt 25/May/2021 \lx kohkowi \lx_cita kohkowi \lx_alt kwahkowi \lx_var General \ref 06968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leñar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig leñar (en el sentido de cortar y acarrear la leña) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili yahki kohkowito iwa:n no:pá:n. Ye:wa ya yahkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo fue a leñar con mi papá. Ya tiene rato que se fueron. \fr_son 06968-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowteki \raiz kow \dt 14/Feb/2022 \lx kohkowia \lx_cita kikohkowia \lx_alt kikwahkowia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leñarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig leñar para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niow niktaxta:witi nokni:w, ya:lwa ne:chkohkowi:to. Ka:n teh nokow katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a pagarle a mi hermano, ayer fue a leñar por mi. No tenía nada de leña. \fr_son 00637-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \dt 05/Oct/2020 \lx kohkowi:ltia \lx_cita ne:chkohkowi:ltia \lx_alt ne:chkwahkwawi:ltia \lx_var General \ref 08777 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.leñar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar o llevar (a alguien) a leñar \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n nokni:w ne:chkohkowi:lti:to, yeh ika tahka ya niahki nimomachti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana mi hermano me llevó a leñar, por eso fui tarde (tarde en la mañana) a estudiar. \fr_son 01025-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx kohkowini \lx_alt kohkowinitsi:n \lx_cita kohkowini \lx_var General \ref 01613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gusano.leñador \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular \sig nido de la tipo de larva de Lepidoptera de la familia Psychidae que crece dentro de un nido de palitos finamente cortados \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh etok se: wa:wkowit wa:n ompa mopiloh se: kohkowinih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa está un wa:wkowit (Perrottetia longistylis Rose, de la familia Celastraceae) y ahí se colgó un kohkowinih. \fr_son 01613-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz kowi \nsem Se tiene la costumbre de colocar el nido colgado al niño para que cuando crezca sea buen leñador. También en una grabación (2013-04-05-d) Ernesto Vázquez menciona que se puede usar el "nido" como dedal para proteger el dedo acidentado. \dt 15/Apr/2021 \lx kohkox \lx_cita kohkox \lx_var General \ref 03617 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de ave no identificada que canta en las mañanas y cuyo nombre proviene del sonido de su canto \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil kimiktih se: kohkoch. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese muchacho mató a un kohkoch. \fr_son 03617-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz kochi \dt 17/Jan/2022 \lx kokay \lx_cita kokay \lx_var General \ref 06277 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Annonaceae.Annona.cherimola \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Annona cherimola Mill, (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 29), árbol de la familia Annonaceae. Su fruto se come crudo y se comercializa. Sus hojas son medicinales \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:wí:n a:mo ta:ki n' kokay, xo:chiowa wa:n ita:kka selikxi:ni wa:n a:mo chika:waya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por aquí no produce la chirimoya, florea y sus frutos se caen tiernos y no maduran. \fr_son 06277-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz kokay (?) \dt 08/Feb/2022 \lx kokohya:k \lx_cita kokohya:k \lx_var General \ref 05686 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnado.con.orines \catgr Adj \infl \sig impregando con el olor de orines \osten cobijas, ropa \sig_var General \fr_n Nikpa:kati noa:ya:w porque kokohya:k. Tayowak nopili mokochxi:x. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a lavar mi cobija porque está impregnado de orín. Anoche mi niño se orinó. \fr_son 05686-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \raiz hya: \dt 12/Apr/2022 \lx kokoixwa \lx_cita kokoixwa \lx_var General \ref 00418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.granos \catgr V1 \infl Clase 4 \sig salirsele granos, tener o sufrir de brote de granos \osten seres humanos \sig_var General \fr_n Nopili moohxi:ltih seki xiwit wa:n yekinika pe:wak ahwayowa. Sa:te:pan kokoixwak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hijo se paso a rosar contra unas hierbas y en un principio le dio mucha comezón. Pero después le salieron unos granos. \fr_son 00418-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \raiz ixwa \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx koko:k \lx_cita koko:k \lx_var General \ref 04411 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picoso \catgr Adj \deriv \sig picoso \osten una comida con mucho chile \sig_var General \fr_n Yon chi:ltekpin telsenka koko:k, a:mo iwki n' wehweichi:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El chiltepin es muy picoso, los jalapeños no son así. \fr_son 04411-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \dt 18/Jan/2022 \lx koko:ka:t \lx_cita koko:ka:t \lx_var General \ref 02078 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguardiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aguardiente \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kameh mo:stah kwalka:n taih koko:ka:t. Ka:n kimowiliah wa:n miakeh ya ika mikkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esos señores todas las mañanas toman aguardiente. No les dá miedo y ya fallecieron varios (por el efecto) del aguardiente. \fr_son 02078-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Bebida \semx_tipo Comparar \semxref chichi:ka:t \raiz koko: \raiz a: \dt 06/May/2021 \lx koko:kxiwit \lx_cita koko:kxiwit \lx_var Tzina \ref 00911 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Polygonaceae.Persicaria.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Persicaria sp. y otra planta parecida, las dos de la familia Polygonaceae; son malezas sin uso alguno. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n koko:kxiwit a:mo kwali mah se: kiteki. Komo se: kiteki te:ahwayo:tia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No es bueno cortar las hojas del koko:kxiwit. Si se corta le provoca a uno comezón. \fr_son 00911-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz koko: \raiz xiw \nsem Nota que en Zongozotla hay un Persicaria y otra planta de la misma familia, Polygonaceae, que tienen hojas que pican y se llama xpi:n tsi:yá: (lit., 'su.chile ratón') o xpi:n chachaq (lit., 'su.chile sapo') \nota Checar notas sobre el totonaco. \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx kokolaki \lx_cita kokolaki \lx_var General \ref 00555 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demacrarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig demacrarse, enflaquecer, quedar flaco \osten por enfermedad, como diabetes, por susto \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat katka toma:wak wa:n ekintsi:n telkokolak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor estaba gordo, a lo mejor se asustó y ahora ya enflaqueció. \fr_son 00555-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ponerse amarrillenta o enfermizo \osten hojas de plantas \sig_var General \fr_n JVC-- Yo:n ke:mah se: kito:ka. Se: kito:ka wa:n komo tikma:kwik kokolaki. A:mo, a:mo kamohyowa kwali. HSO-- A:mo mochi:wa ise:lti. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ese si se siembra. Se siembra y si le cortaste las hojas, se enferma. No, no da buenos camotes. HSO-- No se da sólo. \fr_son 00555-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \raiz aki \ncomp Según Ceferino Salgado, en Tacuapan en referencia a plantas se usaría más tso:yo:tia. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx kokolakia \lx_cita kikokolakia \lx_var General \ref 07069 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.pálido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar (a alguien) pálido; poner (a alguien) enfermizo; dejar (a alguien) debilitado \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man tekolo:yowa mopili niman moita kikolakiah n' okwilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando a tu hijo se le infesta de piojos en la cabeza luego se nota porque lo dejan pálido. \fr_son 07069-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoxka:akia \raiz koko \raiz aki \dt 05/Apr/2022 \lx koko:lia \lx_cita kikoko:lia \lx_var General \ref 03462 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.picante \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle picante \osten a un guisado \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikoko:li n' tapalo:l, mokni:w mopahtihtok wa:n a:mo wel kikwa chi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No le pongas picante a la comida, tu hermano está tomando medicina y no puede comer picante. \fr_son 03462-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokoko:lia) enchilarse \sig_var General \fr_n Nopili mokoko:lih. Xikwa:nti tsikitsi:n a:t mah ika mote:nkoko:kki:xti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo se enchiló. Ofrécele un poquito de agua para que se le quite el ardor de la boca. \fr_son 03462-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chi:lwia \raiz koko: \dt 06/Jan/2022 \lx kokolis \lx_cita kokolis \lx_var General \ref 06314 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermedad \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig enfermedad (de cualquier tipo, pero que afecta un ser vivo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ne:ntok se: kokolis, miak tokni:wan miktokeh. Sayoh kinkwih toto:nik wa:n koma:mo kixi:kohkeh mikih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que hay una enfermedad, mcuha gente se está muriendo. Nomás le dá fiebre y si no la aguantaron mueren. \fr_son 06314-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \nmorf Es muy común que el sustantivo kokolis es el segundo elemento en un compuesto nominal donde el primer elemento es una parte del cuerpo: ihtikokolis \dt 18/May/2020 \lx kokoliskwi \lx_cita kokoliskwi \lx_var General \ref 00972 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfermarse \osten personas y animales \sig_var General \fr_n Nokni:w ye:kachi:chika kokoliskwi, a:mo semi chika:wak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana se enferma frecuentemente, no es tan fuerte. \fr_son 00972-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokolispe:wa \raiz koko \raiz kwi \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx kokoliskwi:ltia \lx_cita kikokoliskwi:ltia \lx_var General \ref 05583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.enfermedad \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig hacer enfermar a; provocar alguna enfermedad en \osten generalmente una persona a otra, por algo que hace \sig_var General \fr_n A:mo ximoaha:palohto. Timokokoliskwi:lti:s wa:n a:mo tipahtai. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te estés mojando. Te vas a enfermar y no te gusta tomar medicina. \fr_son 05583-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref kokolispe:waltia \semx_tipo Comparar \semxref ma:wa \raiz koko \raiz kwi \nsem El verbo kokoliskwi:ltia indica la acción de provocar la enfermedad (en alguien, o si es reflexivo, en si mismo) por hacer algo no aconsejable como salir en el frío sin chamarra, en la lluvia sin paraguas. No se usa para el contagio, véase ma:wa, ni para comidas que hacen enfermar, véase pahwia. \dt 12/Apr/2022 \lx kokolismiki \lx_cita kokolismiki \lx_var General \ref 05717 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morirse.por.una.epidemia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig morirse de epidemia \osten animales domésticos pollos, pavos, cerdos \sig_var General \fr_n Ka:n teh nopiowa:n ok. Kokolismikkeh, i:xkich nikimpiaya. Sayoh moka:w se: pollo wa:n se: piolamat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no tengo pollos. Se murieron en una epidemia, tenía muchos. Sólo quedó un pollo y una gallina. \fr_son 05717-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \raiz miki \dt 12/Apr/2022 \lx kokolispe:wa \lx_cita kokolispe:wa \lx_var General \ref 00666 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfermarse; empezar a sentirse mal de una enfermedad \osten pero no, p. ej., por haber comido algo \sig_var General \fr_n Niow nikalpano:ti noa:wi. Ke:man ya kokolispe:wak wa:n a:mo wel nikonkalpanohtoya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a visitar a mi tía. Ya tiene un buen tiempo que se enfermó y no había podido ir a visitarla. \fr_son 00666-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoliskwi \raiz koko \raiz pe:wa \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx kokolispe:waltia \lx_cita kikokolispe:waltia \lx_var General \ref 00653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.enfermedad \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig provocar enfermedad \osten a alguien \sig_var General \fr_n Nokni:w a:mo wel kikwa pitsonakat. Niman kikokolispe:waltia porin chia:wak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hermano no puede comer carne de puerco. Le provoca una enfermedad por ser grasosa. \fr_son 00653-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokokolispe:waltia) provocarse enfermedad \osten por hacer algo que deja uno susceptible a enfermarse como salir en el frío o lluvia \sig_var General \fr_n Tehwa sah timokokolispe:waltih, ya:lwa kiowtoya wa:n tikalanki:sak, ka:n tiknekik timopi:kis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú mismo te provocaste la enfermedad, ayer estaba lloviendo y te saliste fuera de la casa, no quisiste taparte (con un naylon). \fr_son 00653-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoliskwi:ltia \raiz koko \raiz pe:wa \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx kokolisti \lx_cita takokolisti \lx_var General \ref 07691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.enfermo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig estar enfermizo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikowati miak tomat wa:n nikimakas nopiowa:n. Xa: kinina:mikis ta: kokolistih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a comprar mucho jitomate y les voy a dar (a comer) a mis pollos. Están enfermizos, quizá los sane. \fr_son 07691-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takokolisti) haber epidemia de animales (p. ej., que afecta a todos los puercos, pollos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kihtowah takokolisti, xa: no: mikiskeh nopiowa:n wa:n telmiakeh nikimpia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que hay epidemia (en este caso, que afecto a los pollitos), quizá también se mueran mis pollos, y tengo muchos. \fr_son 07691-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \nsem El impersonal de kokolisti se aplica solamente a animales; para epidemias de personas se utiliza el verbo nemi en estativo (nentok) con la mención específica de la enfermedad, por ejemplo, nentok toto:nik 'hay una epidemia de fiebre'. \dt 19/Sep/2020 \lx ko:kolotia \lx_cita ko:kolotia \lx_var General \ref 03802 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enflaquecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enflaquecer; quedarse flaco \osten animales, p. ej., por falta de buena alimentación \sig_var Tzina \fr_n Nopitsow ka:n takwa sayoh tsahtsi. Yeh ika ko:kolotiak, iwki nikmikti:s wa:n tikwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi cerdo no come, nomás gruñe. Por eso quedó flaco, así lo voy a matar y lo vamos a comer. \fr_son 03802-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kakalachtia \raiz kolo \dt 17/Jan/2022 \lx ko:kolotik \lx_cita ko:kolotik \lx_var Tzina \ref 02173 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flaco \catgr Adj \deriv \sig muy flaco; raquítico \osten generalmente animales, por falta de comer o enfermedad \sig_var Tzina \fr_n Ne: tapial ye:kko:kolotik, eski a:mo kitamakah sayoh kitekiti:ltiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese caballo es muy raquítico, quizá no le dan bien de comer y nomás lo ponen a trabajar. \fr_son 02173-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Comparar \semxref talwatik \semxref omitik \semxref kakalachtik \raiz kolo \dt 09/May/2021 \lx kokoltia \lx_cita takokoltia \lx_var General \ref 06580 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.enfermo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : takokoltia) tener un miembro de la casa enfermo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w takokoltia yek ika a:mo wel kanah yowi. Ne:chwa:lti:tan mah nikwi:li:ki itao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene un enfermo en la casa por eso no puede ir a ningún lado. Me mandó a que yo viniera a traerle el maíz. \fr_son 06580-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \dt 10/Feb/2022 \lx kokomochilia \lx_cita mokokomochilia \lx_var Tzina \ref 00725 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.de.golpes \catgr V3(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mokokomochilia) tomarse de un solo jalón, sin saborearlo en la boca \osten bebida \sig_var Tzina \fr_n ¡Xitai i:n paht! Sepa sah ximokokomochili, nió:n no: tikeko:s ox chichi:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Beba este remedio! Otra vez tómatelo de un solo trago, así ni vas a saber que es amargo. \fr_son 00725-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz komo: \nsem En Tacuapan la forma de decir 'tomar de un solo jalón' es mokomo:nilia, no usa mokokomochilia. \nota checar uso de kokomochilia \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx kokomoka \lx_cita kokomoka \lx_var General \ref 01388 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonar.fuerte \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig sonar fuerte (agua de una torrente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man kiowi ahkwa:kopa, miak a:t taneki:saki wa:n se: kikaki ke:meh kokomoka ne: a:taw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve por la parte (tierras) de arriba, se baja el cauce y se escucha como suena fuerte en el rio. \fr_son 01388-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz komo: \nsem El poco usual, pero aceptable, usar kokomoka con el significado de 'hacer un sonido al caerse (frutos)'. \nota Checar el uso de kokomoka con frutos que se caen. \dt 29/Mar/2021 \lx kokomotsa \lx_cita kikokomotsa \lx_var General \ref 01938 (duda) CSC no usa esta palabra para el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpetear.con.puño \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig golpeatear con puño \osten un tambor, un persona (e.g, por la espalda) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili kimpe:waltih seki pi:pil wehwei:n wa:n kikomotskeh. Sa achi kimiktiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo provocó a unos jóvenes mas grandes que él y le dieron una paliza a golpes. Por poco y lo matan. \fr_son 01938-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz komo: \dt 20/Apr/2021 \lx ko:ko:ntsitsi:n \lx_cita ko:ko:ntsitsi:n \lx_var General \ref 04406 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Melastomataceae.Tibouchina.tortuosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tibouchina tortuosa (Bonpl.) Almeda, planta de la familia Melastomataceae, una maleza sin uso \sig_var Tzina \fr_n Yo:n ko:ko:ntsitsi:n mochi:wa ohte:noh, iwki kito:ka:ytiah porin i:ta:kka mahyá: se: ko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ko:ko:ntsitsi:n se da en la orilla del camino, así lo nombran porque su fruto parece una ollita. \fr_son 04406-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \nsem Un asesor de Tzinacapan designó un Tibouchina naudiniana<.sci> (Decne.) Cogn. como ko:ko:ntsi:n; probablemente refiere el nombre a las dos especies. \raiz ko:m \dt 18/Jan/2022 \lx kokopahtik \lx_cita kokopahtik \lx_var General \ref 03677 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.picoso \catgr Adj \deriv \infl \sig muy picoso, excesivamente picoso \sig_var General \fr_n JVC-- Ahwiya:k. AND-- Telahwiya:k wa:n a:mo semi koko:k, ahwiya:k kwaltsi:n pero a:mo semi koko:k. JVC-- Koko:k komo t'te:milih telmiak ne:n tapalo:l. Komo a:mo pos a:mo, a:mo, a:mo koko:ya semi. Yo:n kitelkowah n' tein pisi:ltik, más kikowah porque nikitani neh yo:n weyakchi:ltekpin ihkwí:n se: kite:ntok kimowiliah porque telkokopahtik. Yo:n a:mo kachi te:kowiliah, nikitani neh porque tikwi:kah ke:masá: wa:n AND-- Kokopahtik wa:n .... JVC-- t'te:ntokeh n' ch..., chi:ltekpin we:weyak kimowiliah. Niman tahtanih ox chi:ltekpin. Nikilia, ke:mah. Pos a:mo te:chkowiliah, panowah sah, mejor kinekih tein yo:n pisi:ltik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Tiene buen sabor (hablando del chiltecpin chiquito). AND--Tiene buen sabor y no es muy picoso, tiene buen sabor pero no es muy picoso. JVC-- Pica pero solamente si le agregas una buena cantidad a la comida. De lo contrario, pues no pica, no, no pica mucho. Los que son pequeños lo compran mucho, yo le visto que lo compran más y el chiltepín largo uno puede tener esparcido a un lado, le tienen miedo porque es muy picoso. Ese casi no nos lo compran, yo lo he visto porque a veces lo llevamos y AND-- Es muy picoso y... JVC-- lo tienes tendido el chiltepín largo, le tienen miedo. Luego, luego preguntan si es chiltepín. Le digo, sí. Pues no nos lo compran, se van derecho (los compradores, esto es, no se detienen para comprarlo), mejor compran los chiquitos. \fr_son 03677-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2013-07-22-m | 816.864, 839.713 \raiz koko \raiz pah \dt 17/Jan/2022 \rev \lx kokopahtik \lx_cita kokopahtik \lx_var General \ref 01564 (duda) CSC usa koko:k \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.picoso \catgr Adj \deriv \sig muy picoso; con exceso de picante; pasado de picoso (sopas, guisados, comidas) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nikwa:s motapalo:l, telkoko:pahtik wa:n ka:n wel nichi:lkwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a comer tu comida, está muy picosa y no puedo comer picante. \fr_son 01564-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koko:k \raiz koko: \raiz pah \nmorf Parece que la etimología de este adjetivo incluye la raíz nominal pah de 'veneno', 'remedio'. Nótese también el verbo pa que indica 'impregnar' o 'teñir' (p. ej., la savia de un árbol a una prenda de vestir, la esencia de una zorrilla a la ropa o piel). Entendio así, koko:pahtik indica un guisado que está 'impregnado' de chile a un grado que rebasa lo de simplemente koko:k. \nota Checar con Karen Dakin la etimologia. \dt 15/Apr/2021 \lx kokopisi:lmeh \lx_cita kokopisi:lmeh \ref 08584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kokot \lx_cita kokot \lx_var General \ref 06726 (duda) para el segundo ejemplo usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grano \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable, Intrínseca \sig grano que se presenta en la piel (p. ej., por una picadura de un insecto, por una reacción alérgica) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kokot we:iak. ne:chtipi:nih se: mo:yo:t wa:n nikwahwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este grano se infectó. Me picó un mosco y me rasgué. \fr_son 06726-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ikokoyo) \osten solamente el fruto del olo:pio, Couepia polyandra (Kunth) Rose \sig_var General \fr_n I:n yetok seki olo:pio, xiki:xtili ikokoyo wa:n xikwa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí hay unos frutos de olopio, quítale los granos y ya cómetelos. \fr_son 06726-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \dt 29/May/2020 \lx kokoti \lx_cita kokoti \lx_var General \ref 04737 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.granos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener, salirsele granos \osten a alguien, en cualquier parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Komohkó:n kokoti mopili mo:stah xikimpa:kili n' ikokowa:n ika wa:kohxiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si tu hijo tiene granos, a diario lávaselos con extracto de guaco (Mikania micrantha Kunth in HBK, un tipo de Asteraceae). \fr_son 04737-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \nmorf Aunque no acepta el uso del perfectivo (?kokot) si se puede utilizar el imperfectivo (kokotia). \dt 24/Jan/2022 \lx kokotochilia \lx_cita kikokotochilia \lx_var General \ref 01864 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despedazarle.y.agregarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despedazar para \osten tortillas para un niño \sig (con pan- : pankokotochilia) despedazar (condimentos como cilantro, nakastekilit) para agregarle a (comida en proceso de preparación) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikchihchi:wa xokoyo:lemo:l, a:mo xikelka:wa tikpankokotochili:s nakastekilit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso preparas frijoles con peciolos de begonia, no se te olvide agregarle el nakastekilit. \fr_son 01864-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz koto: \dt 18/Apr/2021 \lx kokotoka \lx_cita kokotoka \lx_var General \ref 01554 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despedazarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despedazarse (tela dejada en agua); desebrarse (carne después de cocerse) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xika:pachi tilmah, pala:ni wa:n kokotoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No dejes la ropa en el agua, se va a pudrir y se despedaza. \fr_son 01554-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz koto: \dt 15/Apr/2021 \lx kokototsa \lx_cita kikokototsa \lx_var General \ref 07576 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despedazar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig despedazar \osten tortilla, carne, papel \sig_var General \fr_n Motskwin sayoh kikokotots n' taxkal wa:n ka:n kikwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu perro nada mas despedazó la tortilla y no se la comió. \fr_son 07576-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koto: \dt 14/Sep/2020 \lx kokowa \lx_cita kikokowa \lx_var General \ref 00963 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doler \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dolerle; provocarle o causarle dolor \osten particularmente un dolor del cuerpo a alguien \sig_var General \fr_n Semi ne:chkokowa nomets, a:mo nikmati ke:yeh. Ta: sayoh niwetsik wa:n sa:te:pan pe:wak nikmachilia ya. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me duele mucho el pie, no sé por qué. Sólo me caí y después ya empecé a sentirlo (el doler). \fr_son 00963-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokokowa) estar enfermo \osten de cualquier enfermedad, sea crónica o aguda \sig_var General \fr_n Noa:wi nochipa ya mokokowa, a:mo ke:man pa:ki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tia siempre está enferma, nunca se siente bien. \fr_son 00963-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoyanih \raiz koko \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx ko:kowa:tsi:n \lx_cita ko:kowa:tsi:n \lx_var General \ref 06678 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Orchidaceae.Lycaste.aromatica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lycaste aromatica (Graham) Lindl., planta de la familia Orchidaceae. Su flor es muy llamativa pero no tiene ningún uso ornamental. \sig_var Tzina \fr_n Nokali:ka:mpa nikto:kak yo:n ko:kowa:tsi:n itech se: kowit. I:n xiwit poso:nka ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Detrás de mi casa sembré ko:kowa:tsi:n en un árbol. Este año ya floreció mucho. \fr_son 06678-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta (no colectada) \semxref tepe:to:roh \semx_tipo Referente natural igual \raiz kowa: \dt 14/Feb/2022 \lx kokowilia \lx_cita ne:chkokowilia \lx_var General \ref 06438 (duda) para CSC es más común usar kitakokowilih \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lastimarle a (alguien, alguna parte del cuerpo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mookichpil kitope:w nopili wa:n kikokowilih ikoko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu chamaco empujó a mi hijo y le lastimó la herida que tiene. \fr_son 06438-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \dt 08/Feb/2022 \lx kokoxka:akia \lx_cita kikokoxka:akia \lx_var General \ref 07424 (duda) no aparece en el corpus, parece ser más común usar kokoxka:ta:lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarazar.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embarazar a; dejar a (una mujer) embarazada \sig_var 1-Xalti \fr_n Mookichpil sayoh kikokoxka:akih nosiwa:pil wa:n a:mo kineki kitekipano:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo sólo dejó embarazada a mi hija y ya no la quiere mantener. \fr_son 07424-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \raiz aki \nsem Parece que este verbo proviene del uso en español de 'estar enferma' para indicar a una mujer en estado de embarazo. \dt 11/Apr/2022 \lx kokoxka:ka:wa \lx_cita kikokoxka:ka:wa \lx_var General \ref 01391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.embarazada \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar embarazada (a una mujer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat teleheliwis. ¡A:mo iwa:n xinentinemi! Sayoh mitskokoxka:ka:was wa:n ya:s. Nochipa iwki kichi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre es muy malo. ¡No andes con él! Nomás te va a dejar embarazada y se va a ir. Siempre hace así. \fr_son 01391-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoxka:ta:lia \raiz koko \nsem Los dos verbos kokoxka:ka:wa y kokoxka:ta:lia son casi sinónimos. Pero solamente el segundo se usa en forma reflexiva para indicar 'quedarse embarazada'. \dt 29/Mar/2021 \lx kokoxka:ta:lia \lx_cita kikokoxka:ta:lia \lx_var General \ref 06763 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.embarazado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar embarazada (a una mujer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mookichpil sayoh kikokoxka:ta:lih nokni:w isiwa:pil wa:n yahki. A:mo kitekipanowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo sólo dejó embarazada a la hija de mi hermano y se fue. No la mantiene. \fr_son 06763-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokokoxka:ta:lia) quedarse embarzada \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nimokokoxka:ta:lih i:pa nikpiaya ya sempowal wa:n ma:kwi:l xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me quedé embarazada, ya tenía veinticinco años. \fr_son 06763-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoxka:ka:wa \raiz koko \raiz ta:li \dt 14/Feb/2022 \lx kokoxka:tik \lx_cita kokoxka:tik \lx_var General \ref 02075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermizo \catgr Adj \deriv \sig enfermizo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili nochipa ya kokoxka:tik. Ka:n kineki takwa:s motelne:neki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo siempre está como enfermizo. No quiere comer, se chiquea mucho. \fr_son 02075-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoxkeh \raiz koko \nota checar bien si debe haber dos entradas distintas para kokoxkeh \dt 06/May/2021 \lx kokoxka:yetok \lx_cita kokoxka:yetok \lx_var General \ref 03874 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.embarazada \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar embarazada \osten (una mujer, no incluye a las animales hembras) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:pil kokoxka:yetok, a:mo wehka:wa pilnemiti wa:n iwki tama:ma. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa muchacha está embarazada, en poco tiempo dará a luz y así carga cosas pesadas. \fr_son 03874-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tapia \semx_tipo Comparar \semxref pilwah \raiz koko \raiz e \nsem Para animales hembras se utiliza pilwah aunque esta palabra también se utiliza para mujeres. Nótese que pilwah también significa 'tener hijos', generalmente en referencia a mujeres. \dt 17/Jan/2022 \lx kokoxkeh \lx_cita kokoxkeh \ref 03202 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermo \catgr Sust-agent \deriv \plural Regular agentivo : kokoyanih \sig enfermo; persona enfermiza \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n kiahxitihkeh se: kokoxkeh ne: tapahti:lo:ya:n, a:mo se: kimati ox ne:nke:nti s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana llevaron a un enfermo allá al hospital, quien sabe si todavia sane. \fr_son 03202-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \nota checar bien si debe haber dos entradas distintas para kokoxkeh \dt 03/Jul/2021 \lx kokoxkeh \lx_cita kokoxkeh \lx_var General \ref 00765 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermizo \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo: kokoyanih \sig persona enfermiza \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat i:pa kokoxkeh moskaltih, ka:n ke:man teh kiye:kmatik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor desde pequeño de por así creció muy enfermizo, nunca se sintió bien de salud. \fr_son 00765-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoxka:tik \raiz koko \nota checar bien si debe haber dos entradas distintas para kokoxkeh \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx koko:ya \lx_cita koko:ya \lx_var General \ref 00435 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.picoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar picoso \osten p. ej., un guisado al echarle mucho chile \sig_var General \fr_n Motapalo:l telkoko:yak. A:mo xikmaka nopili, yeh ka:n chi:lkwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu comida quedó bien picosa. No se lo des a mi hijo porque él no come picante. \fr_son 00435-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko: \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx kokoyanih \lx_cita kokoyanih \lx_var General \ref 03183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease kokoxkeh \sig enfermos \sig_var General \raiz koko \dt 17/Sep/2018 \lx kokoyochilia \lx_cita kikokoyochilia \lx_var General \ref 04539 (duda) es más común usar koyo:nia, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerearle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agujerearle repetidas o varias veces \osten un objeto, generalmente en perjuicio de alguien \sig_var General \fr_n Kimichin kikwah notilmah wa:n ne:chkokoyochilih se: noa:ya:w. Ka:n niman tikitakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El ratón se comió mi ropa y dejó todo agujereado a una de mis cobijas. No nos fijamos luego. \fr_son 04539-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koyo:nilia \raiz koyo: \dt 24/Jan/2022 \lx kokoyoh \lx_cita kokoyoh \lx_var General \ref 04805 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.granos \catgr Adj \deriv \sig con granos \osten personas o animales \sig_var General \fr_n Mopili kokoyoh, xikimpa:kili ika wa:kohxiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene granos, lávaselos con las hojas de Mikania micrantha Kunth in HBK. \fr_son 04805-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con puntos negros parecidos a granos \osten solamente el fruto del olo:pio, Couepia polyandra (Kunth) Rose \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chwa:ntikeh seki olo:pio semi panehewalti:ltik pane: kohkokoyoh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me convidaron unos frutos de olo:pio (Couepia polyandra (Kunth) Rose) con muchos puntos negros como si tuvieran granos. \fr_son 04805-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \raiz koko \glosa con.granos en reses Ne: kwa:kweh kechkokoyoh. Mosta tiki:tski:skeh wa:n tikwitapili:xtapa:naskeh tepitsi:n mah eski:sa wa:n ihkwi poliwiskeh ya n´kokomeh. Esa res tiene granos en su cuello. Mañana lo vamos a agarrar y le vamos a rajar un poco la cola para que sangre y así ya se van a extinguir esos granos. Nika:wi:n mochi:wa n’ olo:pio ye:kkohkokoyoh. Niahka Veracruz wa:n ompa onkak wehwei wa:n kwahkwali. Por aquí el el olo:pio tiene muchos protuberancias. Fui a Veracruz y ahí hay grandes y buenos. \dt 24/Jan/2022 \lx kokoyoka \lx_cita kokoyoka \lx_var General \ref 02124 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escaparsele.liquido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig gotear; salirsele o escaparsele líquidos \osten a un recipiente como cubeta, garrafón, que está roto, agujereado, fisurado \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ko:mit kokoyoka. ¡A:mo ika xiketsa n' et! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A esa olla de barro se le sale el agua por estar fisurada. ¡No la uses para cocinar los frijoles! \fr_son 02124-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihkoyoka \raiz koyo: \dt 09/May/2021 \lx kokoyotsa \lx_cita kikokoyotsa \lx_var General \ref 03001 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerear \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig agujerear repetidas o varias veces \osten un recipiente, un objeto balaceado por muchos tiros). \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿A:koni kikokoyots i:n kwetax. I:n ika nikintamaka ya nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quién agujereó (dejó muy agujereado) este recipiente de plástico? Era con este les daba de comer a mis pollos. \fr_son 03001-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koyo:nia \raiz koyo: \nsem El verbo koyo:nia significa 'agujerear', pero una sola vez, mientras que kokoyotsa indica varias perforaciones en un solo objeto. \dt 06/Jan/2022 \lx kokoyowa \lx_cita kokoyowa \lx_var General \ref 02328 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.granos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cubrirse o llenarse de granos (una persona enferma) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili niman kokoyowa ke:man tikwi:kah ne: ixta:wat, yeh ika a:mo tikwi:kah ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este bebé se llena de granitos cuando lo llevamos al potrero, por eso ya no lo llevamos. \fr_son 02328-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \dt 17/May/2021 \lx kola:l \lx_cita kola:l \lx_var General \ref 03594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el corral \glosa corral \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig corral de palos; cerca viva \osten de cualquier tipo, generalmente con postes y travesanos de varas delgadas aunque también de alambre \sig_var General \fr_n Nikchihchi:w se: kola:l wa:n tio:tak ompa kintsakwa noma:n ipiowa:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Construí un corral y en la noche ahí encierra sus pollos mi mamá. \fr_son 03594-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref tekola:l \dt 17/Jan/2022 \lx kola:lexkowa:t \lx_cita kola:lexkowa:t \lx_var General \ref 07023 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el corales; kowa:t \glosa coralillo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig serpiente no identificada ni colectada, en español llamado 'coralillo'; parece que podría abarcar tanto los coralillos (familia Elapidae) como los falsos coralillos \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka nokahfe:ntah wa:n nikahsik se: kola:lexkowa:t. ¡Nikmiktih!. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a mi cafetal y encontré un coralillo. ¡Lo maté! \fr_son 07023-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz kowa: \dt 02/Sep/2020 \lx kola:ltia \lx_cita kola:ltia \lx_var General \ref 07859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el corral \glosa cercar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cercar; poner una cerca alrededor de (algún área determinada, p. ej., con varas secas o verdes, con una cerca viva) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ne:chnawatih mah nikola:lti seki xiwpahmeh. Kimpia piomeh wa:n kikwah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me ordenó que cercara unas plantas medicinales. Tiene pollos y se las comen. \fr_son 07859-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kola:l \nsem A menudo la construcción de una cerca implica primero empotrar palos de los árboles que pueden servir como postes y cerca viva al echar raices y retoñar. \dt 22/Sep/2020 \lx kola:ltilia \ref 01289 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 22/Oct/2018 \lx ko:lex \lx_cita ko:lex \lx_var General \ref 02110 (duda) usar frase del corpus el ejemplo no es bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el Prestamo \glosa col \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig col \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pio:nakat tapisi:lo:l a, sayoh xikpante:mili:kan yo:n ko:lex. \fr_son 02110-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne de pollo ya está desmenuzada, sólo échenle a esa col. \sem Comestible-hojas \dt 09/May/2021 \lx ko:lexemo:l \lx_cita ko:lexemo:l \lx_var General \ref 02906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles.con.col \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 06/Jun/2021 \lx koloh \lx_cita koloh \lx_var \ref 08314 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx kolomeh \lx_cita kolomeh \lx_var General \ref 02818 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa varas.para.armazón.de.temazcal \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Jun/2021 \lx kolori:ntet \lx_cita kolori:ntet \lx_var General \ref 07630 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.colorín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de Erythrina sp., el colorín \sig_var 1-Tzina \fr_n Notamachtihka:w ne:chtahtanih kolori:ntet, kihtowa ke ika ne:chmachti:s mah nitapowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi maestro me pidio semilla de Erythrina sp., el colorín, dice que con ello me va a enseñar a contar. \fr_son 07630-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta-parte \semx_tipo Comparar \semxref ekimit \raiz te \nsem Algunos maestrso lo usaban como material didáctico para las matemáticas. Algunas personas las usan en los amuletos contra los malos aires. \dt 14/Sep/2020 \lx kolo:sxo:chit \lx_cita kolo:sxo:chit \lx_var General \ref 03223 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cruz; xo:chit \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease sa:ntakrusxo:chit \sem Ornamental \sem Planta \raiz xo:chi \dt 10/Jan/2022 \lx ko:lo:t \lx_cita ko:lo:t \lx_var General \ref 07040 (duda) no aparece en el corpus y en el ejemplo habla del alacrán mientras que en la glosa es el vinagrillo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vinagrillo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mastigoproctus, sp. (probablemente Mastigoproctus liochirus de la familia Thelyphonidae, llamado en español 'vinagrillo'. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:wí:n a:mo semi onkakeh n' kolo:meh wa:n tein nemih pané: a:mo te:kwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por aquí no hay muchos alacranes y los que viven al parecer no pican. \fr_son 07040-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ko:lo: \nsem Los ko:lo:t que hay en la región de San Miguel Tzinacapan son de color negro y no son de la orden Scorpiones como son los denotata ko:lo:t en otras regiones de México. Parece que hay dos tipos, ambos de la familia Thelyphonidae. Uno quizá sea la espécie Mastigoproctus giganteus y el otro Mastigoproctus proscorpio. Ninguna de las dos tienen la típica cola de los alacrones, sólo tienen las dos tenazas. Una de las dos tiene las patas más largas que la otra. \dt 02/Sep/2020 \lx kolo:tsi:n \lx_cita kolo:tsi:n \lx_var General \ref 04110 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el cruz \glosa cruz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cruz \sig_var General \fr_n Ne:chmaka mah nimitswi:kili yo:n kolo:tsi:n. Tikma:petsko:s wa:n postekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dáme la cruz para que me la lleve. Se te va a caer de las manos y se va a quebrar. \fr_son 04110-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/Jan/2022 \lx ko:ltia \lx_cita ko:ltia \lx_var Tzina \ref 00896 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encorvarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig encorvarse; quedarse chueco \osten una tabla o madera por efecto natural de secarse \sig_var Tzina \fr_n I:n kowit ko:ltiak, mah tikma:maltia:nih teisá: tein eti:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta madera quedó chueco, le hubiéramos puesto algo pesado encima. \fr_son 00896-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chihkoltia \raiz ko:l \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx ko:ltik \lx_cita ko:ltik \lx_var General \ref 07246 (duda) comparar con las frases del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curvo \catgr Adj \deriv \sig curvo; pando (p. ej., un banco, mesa, tabla u otro objeto duro por naturaleza) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w niktane:wtihka se: wapal wa:n ne:chkepilih ya sayoh ke ko:ltik, a:mo iwki nikmakaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le había prestado una tabla a mi hermano y ya me la devolvió nada más que está pandeada, no se la había dado así. \fr_son 07246-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:l \dt 06/Sep/2020 \lx koma:it \lx_cita koma:it \lx_var General \ref 02898 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Damburneya.gentlei \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Damburneya gentlei (Lundell) Trofimov (syn. Nectandra lundellii C.K. Allen), árbol de la familia Lauraceae cuya madera sirve para leña y las hojas antes se usaban para techar. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kipia se: koma:it i:ta:lpan, mo:sta kite:xi:mati wa:n kitehtekis kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tiene un árbol de kwoma:it mañana lo va tumbar y cortará leña. \fr_son 02898-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz kow \raiz ma:i \nsem Podría ser que haya dos tipos de kwoma:it. Juan de los Santos dijo que hay dos tipos de kwoma:it: peta:ka:lkwoma:it y el otro es tohmikwoma:it; Ricardo de Santiago vio el primero en el campo y pensó que podría ser un Lauraceae. \dt 03/Jun/2021 \lx koma:l \lx_cita koma:l \lx_var General \ref 02422 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig comal (pieza de barro plano que se coloca sobre un fogón para cocinar, particularmente tortillas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kitapan ikoma:l. Kikahka:wilih se: kowit. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana quebró su comal. Le pegó con un palo (accidentalmente). \fr_son 02422-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koma:l \dt 17/May/2021 \lx koma:lato:l \lx_cita koma:lato:l \lx_var General \ref 02308 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.atole.hecho.sobre.comal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de atole hecho de granos de maíz rojo que se tuestan, se muelen hasta quedarse fino y se le agrega a agua para luego poner sobre un comal nuevo a hervir que espesa; se mueve con un olote para que no se queme. Una vez hervido, se retira del comal y se lo bebe al enfermo. \sig_var General \fr_n EGS-- Ke:mah, pos ompa nipawí:n yo:n, este, tikihtohtok the no: kichi:wayah. Neh nikitaya. No:má:n kichi:waya ok pero, i:n sa:te:pan a:mo, a:mo kichi:wa ok se:..., pero ompaka ne:wí:n tehwa:n tikiliah koma:lato:l. Pero yeh yo:n a:mo, bueno yo:n a:mo, a:mo okachi, este, ni..., a:mo nikmati, n'mattok kwali kikwih komo a:ksá: estsompi:lti. Pero a:mo n'mati n' kalanemi:lis ox no: kitai:ltiah. Pero yehwa yo:n koma:lato:l kichi:wah n'mattok, ko:yah, este ne:n tsi:katao:l. CVH Pero y..., pero yeh tsi:kat. EGS-- Tsi:katao:l n' ko:yah, CVH-- Yo:n tsi:k..., tsi:kat. EGS-- wa:n ke:mah kitewa:tsah koma:lko, wa:n s..., sepa kwaltsi:n tewa:ki a ke:mah, kikwe:chowah metako. Kikwe:chowah kwaltsi:n alaxtia neli tikihto:s, kwaltsi:n ika tsiktsi:n a:t kaha:wihtiwih wa:n ke:mah kit..., ki..., tetsa:wak moka:wa kwaltsi:n alaxtsí:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS--Sí, pues de ahí, de este lado, eso lo que tú estás comentando también lo hacían. Yo lo veía. Mi mamá todavía lo hacía pero ya estos últimos tiempos ya no, ya no lo hace, pero por allá, nosotros le llamamos , 'atole de comal' (koma:lato:l). Pero eso, yo no, bueno, ese no es muy común, este, no sé, yo sé que lo ocupan cuando alguien tiene desintería pero no sé si es para la diarrea, si acaso también les dan a beber. Pero ese, el 'atole de comal' yo sé que lo preparan, desgranando el maíz rojo (tsi:katao:l). CVH-- Pero ese debe ser el de (color de) hormiga arriera (Atta mexicana). EGS-- Sí, desgranan el maíz rojo , CVH—Ese, el (color de) "hormiga arriera". EGS-- y luego lo tuestan sobre el comal, una vez que se tuesta bien ya lo muelen sobre el metate. Lo muelen, es cierto, queda muy finita como tú dices, muy bien, con poquita agua, le van echando poco a poco y luego queda espeso, bien finita. \fr_son 02308-01_corp_TzinaEGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 2699.093, 2742.853 \nsem El koma:lato:l es un tipo de atole con propiedades curativas que se elabora sobre el comal, por eso su nombre. Primero se tuestan los granos y luego sobre metate se muelen hasta quedarse fino como masa seca. Se deben usar granos solamente de maíz rojo. Se disuelve lo molido con un poco de agua y se echa sobre un comal, de preferencia nuevo. Algunas personas dicen que se cuela primero para quitar cualquier pedacito grande que quede de los granos de maíz. Se remueve el agua con los granos molidos hasta que hierva y luego se retira de la lumbre y ya se sirve para beber. Según una asesora se bebe solamente el agua, el maíz se desecha. Este atole no se endulza. Sirve para curar la diarrea. \sem Comida \raiz koma:l \raiz ato:l \dt 16/May/2021 \rev \lx koma:lato:l \lx_cita koma:lato:l \ref 02952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa atole.hecho.sobre.comal \catgr \infl \sig tipo de atole medicinal hecho con granos de maíz rojo que se tuestan sobre comal y se le agrega agau \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 06/Jun/2021 \lx koma:li:xko \lx_cita koma:li:xko \ref 03451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa sobre.comal \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig sobre el comal, en la superficie de un comal \sig_var General \fr_n Yo:n chia:wakilit kwali se: kixka koma:li:xko. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El chia:wakilit (Physalis gracilis Miers) bien se puede asar sobre el comal. \fr_son 03451-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koma:l \raiz i:x \dt 14/Jul/2021 \lx koma:lkone:t \lx_cita koma:lkone:t \lx_var General \ref 03731 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comal.chico \catgr Sust \deriv \sig comal chico, pero no de juguete \sig_var General \fr_n No:man ne:chkowilih se: koma:lkone:t, ke:man nose:lti nitisi yehwa nikwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me compró un comal chico, cuando hago tortillas sola, ese (el comal chico) es lo que ocupo. \fr_son 03731-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref we:ikoma:l \raiz koma:l \raiz kone: \dt 17/Jan/2022 \lx koma:lpitsot \lx_cita koma:lpitsot \lx_var General \ref 01883 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.cocido.en.comal \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Equivalente \semxref koma:ltamal \semxref pi:pitsot \raiz koma:l \raiz pitso \dt 18/Apr/2021 \lx koma:ltamal \lx_cita koma:ltamal \lx_var General \ref 05158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.de.comal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tamal o quesadilla preparado en comal \sig_var General \fr_n Ne: nimi:lah onkaya ista:knanakat wa:n nikwa:lkwik, ¡Xikchihchi:wa se: koma:ltamal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en mi milpa había hongos de los blancos y los traje ¡Prepara un tamal con hongos que se cueza sobre el comal! \fr_son 05158-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Equivalente \semxref pi:pitsot \raiz koma:l \raiz tamal \nsem El koma:ltamal es una tortilla doblada en dos, tipo quesadilla, con hongos en medio a menudo con epazote. Los hongos que se pueden usar incluyen el ista:knanakat y el seknanakat y quizá el e:lo:nanakat ('huitlacoche') a veces con epazote. Se cuece sobre el comal envuelto en hojas de tamal. Por eso se considera tamal y no quesadilla. \dt 11/Apr/2022 \lx koma:lte:ma \lx_cita kikoma:lte:ma \ref 08206 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx koma:mo \lx_alt komo a:mo \lx_cita koma:mo \ref 00057 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el como; a:mo \glosa si.no \catgr Subord \deriv \sig si no \sig_var General \fr_n Koma:mo tikneki tiá:s timomachti:ti:w, xiow iwa:n mo:pá:n xitekititi mi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si no quieres ir a estudiar, ve a trabajar con tu papá en la milpa. \fr_son 00057-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig de lo contario \sig_var General \fr_n Ke:man tine:chka:wili:ki:w n' tao:l iwa:k nimitsmakas momekapal. Koma:mo a:mo ke:man nimitsmakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me vengas a dejar el maíz, entonces te voy devolver tu mecapal. De lo contrario nunca te lo voy a dar. \fr_son 00057-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (después de un imperativo o optativo negativo) si así \osten se hace, esto es, ignorando el imperativo o optativo negativo \sig_var General \fr_n A:mo ilakatstik xiktehteki n' tilmah, koma:mo ilakatstik ki:sas nokwe:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No vayas a cortar chueca la tela, si así lo hacer va a queda chueca mi falda. \fr_son 00057-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n pili mah a:mo yowi ne: take:s, koma:mo motetekwino:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño que no vaya por donde está esa pendiente porque se va a rodar. \fr_son 00057-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] koma:mo ehkok | en caso de no llegar \fr_n Koma:mo tikpia tomi:n, nimitspatili:s kilit ika xokot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En caso de que no tengas dinero, vamos hacer trueque, vamos a cambiar los quelites con las naranjas. \fr_son 00057-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:mo \nsem Se nota el doble negativo que ocurre cuando koma:mo se utiliza después de una claúsula negativa como en el último ejemplo. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx koma:pankwesalti \lx_alt kowma:pankwesalti \lx_cita koma:pankwesalti \lx_var General \ref 02899 (duda) revisar los significados de voladores y quetzalines \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volador \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser, salir de volador \sig_var 1-Xalti \fr_n Mookichpil kowma:pankwesalti. Kiwelita mopampilo:s, ka:n i:xmohmowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo es volador. Le gusta aventarse desde lo alto (desde la manzana que está colocado en la punta del palo volador), no le tiene miedo a la altura. \fr_son 02899-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz -pan \raiz kwetsal \dt 17/Jul/2021 \lx komekachalawih \lx_cita komekachalawih \lx_var General \ref 02690 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease chalawih \sem Planta \sem Leña \sem Comestible-fruto \raiz kow \raiz meka \raiz chalawih \nsem El kwomekachalawih es el chalawih más común. \dt 05/Sep/2018 \lx komekayohpitsaktik \lx_cita komekayohpitsaktik \lx_var General \ref 00900 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.tallo.delgado \catgr Adj \infl \sig con el tallo delgado \osten hablando de bejucos y lianas \sig_var General \fr_n HSO-- Yehwa nikita teltahtalpia yo:n komekat tel..., motelpacha:nia, *porque simarró:n** tein yo:n tein kwali kahtso:t tein yo:n ..., a:mo mopacha:nia tepitsi:n sah moskaltia wa:n, wa:n ompa ch..., wehweyi mochi:wa kamoh wa:n yo:n komekayohpitsaktik wa:n ne: komek..., tomaktik n' ikomekayo. JVC-- Ke:mah, yehwa yo:n niki:xmattok yo:n kahtso:t. HSO-- Aha, ke:mah nejó:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- Eso es lo que veo que ese bejuco se amarra mucho en los árboles es muy…, se extiende mucho, porque es silvestre del que es buena jícama del…, no se extiende mucho solamente crece un poco y, y allí…, se hacen los camotes grandes y es de bejuco delgado y el…, su bejuco es grueso. JVC-- Si, eso es lo que yo conozco, esa jícama. HSO-- Aja, eso es. \fr_son 00900-01_corp_Tzina-HSO366_faltar \fr_fuente 2014-07-25-r | 84.063, 102.14 \raiz kow \raiz meka \raiz pitsa: \dt 12/Apr/2021 \lx komimil \lx_cita kowmimil \lx_var General \ref 06674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madera.en.trozo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig madera en trozo (pero no grueso) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:mah. Yehwa sah yo:ni neh nikmattok, ne:, neli nikmattok ne: wehka:w ke:man kalmeh ne: aya:mo semi kichihchi:wayah de tepa:mit porque ekintsi:n no:ya:n nochi tet a n' inkali pero ne: wehka:w mocha:ntia:yah ika, ne:n, yehwa n'... teja wa:n yehwa n' kalkowit eliwis sah ihkó:n kite:mowa:yah ne: komimil kihtowah. \fr_au \fr_var \fr_e Si. Eso es lo único que yo sé, este, de verás sé que anteriormente cuando las casas todavía no las hacían con muros de piedra o block porque ahora en todas partes las casas ya son de muros pero antes construian con, este, con teja y la estructura era nada más de cualquier palo cilíndrico. \fr_son 06674-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz mimil \nsem El kowmimiles como de diez centímetros de díametro de grosor. \dt 02/Sep/2020 \lx komimil \lx_cita komimil \ref 08405 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ko:mit \lx_cita ko:mit \lx_var General \ref 04424 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olla \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig olla (de barro) \sig_var General \fr_n I:n ko:mit tatsiktik, xa: ki:sas n' a:t. Kachi kwali xikwi tein yankwik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla de barro está muy estrellada, quizás salga el agua. Mejor ocúpa una nueva. \fr_son 04424-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \raiz ko:mi \nsem Para olla de metal se dice simplemente 'olla' con el préstamo del español. \nmorf Nótese que en composición con ihkak se usa la raíz ko:n-; véase ko:nihkak \dt 18/Jan/2022 \lx komo \lx_alt mo \lx_cita komo \lx_var General \ref 07050 (duda) mejorar las frases entre los 3 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el como \glosa si \catgr Subord \deriv \sig si (condicional) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tikteki ne: xo:chit a:mo xika:wilti. ¡Xika:ketsa! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Si cortas esa flor, no vayas a jugar con ellas (desperdiciándolas). ¡Ponlas en agua! \fr_son 07050-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] komo a:mo | si no (lo mismo que koma:mo) \fr_n Nowa:n tiá:s komo a:mo tiwehka:was. Neh a:mo nimitschi:xtos. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Irás conmigo si no te tardas. Yo no te voy a estar esperando. \fr_son 07050-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] komo a:mo | de lo contrario (lo mismo que koma:mo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah tima:wiltia sah. Mo:sta xikohkowiti:w komo a:mo ka:n nimitstamakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días nada más te dedicas a jugar. Mañana ve a traer leña, de lo contrario no te voy a dar de comer. \fr_son 07050-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] komo a:mo | si así (se hace, esto es, de la manera expresada en la claúsula anterior; lo mismo que koma:mo) \sig_var 1-Xalti \fr_n kwaltsi:n xinexketsa, mah a:mo oksi komo a:mo sasaltia n' tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Prepara bien el nixtamal. Que no se cueza (esto es, que nada más se descarapele bien), si así se hace la masa sale chiclosa. \fr_son 07050-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koma:mo \dt 16/Feb/2022 \lx komohkó:n \lx_cita komohkó:n \lx_alt mohkó:n \lx_var General \ref 06979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el como; ihkó:n \glosa si.acaso \catgr Subord \deriv \sig si acaso; por si acaso \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah kwalka:n tachi:xtinemih kalpan xa: toya:wtos n' a:t. Komohkó:n toya:wtok te:kwi:li:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas andan revisando en las casas para ver si quizá hay fugas de agua (en las mangueras). Si acaso uno deja fugar el agua se le cancelan el servicio. \fr_son 06979-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 01/Jun/2020 \lx komoktik \lx_cita komoktik \lx_var General \ref 00426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.emite.sonido.hueco \catgr Adj \deriv \sig que emite un sonido hueco fuerte al ser golpeado \osten un tambor, un piso de cemento que se ha levantado \sig_var Tzina \fr_n Ke:mah yo:n tein wehwei tel..., ki:sa telkomoktik, a:mo kwaltsi:n tsiliktik. Wa:n ne: yo:n tein tsiliktik, se: kita:lilia tein pisi:ltik n' iteyo, kwaltsi:n k..., kakistia ne:n ayakach nikchihchi:waya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, de los que están grandes (de las sonajas) son…, salen emiten sonidos fuertes, no sale fino en sonido. Y el que sale fino en sonido se le pone las semillas chiquitas, es bonito…, sonaban bien las sonajas que yo hacia. \fr_son 00426-01_corp_Tzina-JVC313_pendiente \fr_fuente 2012-07-27-j | 949.475, 957.904 \raiz komo: \nota \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx komo:ni \lx_cita komo:ni \lx_var General \ref 05257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonar.fuerte \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sonar fuerte \osten agua de un rio; el viento cuando sopla fuerte \sig_var General \fr_n Ne: a:tawa:t chika:wak komo:ntok, eski kiowik ahkwa:kopa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El agua del rio está produciendo un sonido duro, a lo mejor llovió demasiado por allá arriba. \fr_son 05257-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz komo: \dt 11/Apr/2022 \lx komo:nia \lx_cita kikomo:nia \lx_var Tzina \ref 03555 (duda) CSC usa má: \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.fuertemente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear fuertemente; darle golpes a \osten alguien \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nikahsito no:kni:w neli kikomo:nia isiwa:w. Nikwik se: kowit wa:n no: nikmá:k para mah kikahka:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a encontrar a mi hermano golpeándo a su esposa. Agarré un palo y también lo golpeépara que la soltara. \fr_son 03555-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nota komo: kawa \dt 17/Jan/2022 \lx komo:nilia \lx_cita ne:chkomo:nilia \lx_var General \ref 03893 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig azotar, golpear fuertemente \osten con una vara, lazo, provocando un fuerte chasquido \sig_var General \fr_n ¡Ka:n ximoka:wa mah mitstewi! Nochipa xima:kto se: kowit wa:n ke:man kinekis mitsmá:s, ¡xikomo:nili! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te dejes que te golpee! Siempre debes tener un palo en la mano y cuando quiere golpearte, ¡azótale un golpe con el palo! \fr_son 03893-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz komo: \nsem En Tzinacapan la forma de decir 'tomar de un solo jalón' es mokokomochilia \raiz komo: \dt 17/Jan/2022 \lx kone:miki \lx_cita kone:miki \lx_var General \ref 00015 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morir.de.bebé \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig morir de bebé recién nacido \osten el niño que así de esta edad se muere \sig_var General \fr_n Na:wi katkah nopi:pilwa:n, e:yi nemi wa:n se: kone:mik, i:pa ka:n chi:chi:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenía cuatro hijos, tres viven y uno se me murió recién nacido, ni siquiera le dí pecho. \fr_son 00015-01_elab_Xaltn-ADA300 \fr_fuente Frase elaborada \raiz kone: \raiz miki \nsem Se utiliza kone:miki cuando el niño muere de recién nacido. Cuando muere de una edad como de una semana para arriba se utiliza el verbo miki sin la incorporación modificante, esto es mikik nopili, kipiaya kaxto:l to:nal 'se murió mi niño, tenía 15 días de edad'. Nótese que en Balsas es sustantivo incorporado es "posesionado" así que una mamá diría nikone:mikik 'se me murió mi niño (de tierna edad)'. \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx kone:t \lx_cita kone:t \lx_var General \ref 02917 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig niño (de nacimiento hasta como los 10 o 12 años) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man se: kone:t a:mo teh te:tekipachowa, sayoh a:wil se: kielna:miki. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno es niño nada preocupa, sólo se piensa en jugar. \fr_son 02917-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Grupo de edad \raiz kone: \nsem La palabra kone:t se puede aplicar a qualquier niño y hasta a hijos grandes. Cuando es posesionado contrasta con pili que se puede utilizar sin posesionarse (p. ej., nika:n ma:wiltihtok se: pili 'a young child is playing here'). \dt 06/Jun/2021 \lx -kone:t \lx_cita koma:lkone:t \lx_var General \ref 00365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chico \catgr Sufijo \deriv \infl N1, N2 \sig sustantivo que se usa productivamente como segundo elemento en compuestos nominales para indicar la cría del objeto referenciado por el primer elemento: misto:nkone:t 'gatito'. \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikahsik se: itskwinkone:t mike:t nokalte:noh. Eski a:ksá ompa kitamo:tato. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer encontré un cachorro muerto en el patio de mi casa. A lo mejor alguien lo fue a tirar allá. \fr_son 00365-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sustantivo que se usa productivamente como segundo elemento en compuestos nominales para indicar poco tamaño del objeto referenciado por el primer elemento: koma:lkone:t 'comal chiquito'. \sig_var General \fr_n Mo:sta nikchihchi:wati se: kalkone:t. Ompa nike:was nokow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a hacer una casa chiquita. Allá voy a guardar mi leña. \fr_son 00365-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kone: \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx ko:nihkak \lx_cita ko:nihkak \lx_var General \ref 04428 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.en.olla \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar en una olla (de barro) \osten frijoles, frutos, calabazas, cualquier tipo de alimento incluyendo quelites para animales; semillas secas que se guardan \sig_var General \fr_n Xikintamaka n' to:tolkone:meh. Ko:nihkak n' inkil. Xikpaya:na n' nextamanal wa:n xiknelo iwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dales de comer a los pavipollos. Está en olla de barro el quelite. Muele el nixtamal y revuelve con ello. \fr_son 04428-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:m \raiz ihka \nmorf Es interesante que en esta forma, ko:nihkak, la raíz del ko:mit es ko:n \dt 18/Jan/2022 \lx ko:nkech \lx_cita ko:nkech \lx_var General \ref 03158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuello.de.olla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cuello de una olla (que se útiliza como base para parar ollas que se colocan encima) \osten \sig_var 1-Xalti \fr_n Xiki:xti noko:n wa:n xiketsa itech ne: ko:nkech, mah a:mo kwitsese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Saca mi olla de barro de la lumbre y páralo en el cuello de la olla allá para que no se le enfríe la base. \fr_son 03158-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:n \raiz kech \dt 26/Jun/2021 \lx ko:nkechtayo:t \lx_cita ko:nkechtayo:t \lx_var General \ref 03193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuello.de.olla \catgr Sust \deriv \infl \sig cuello de olla \sig_var General \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Dec/2020 \lx ko:nketsa \lx_cita kiko:nketsa \lx_var General \ref 03056 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.en.olla \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig poner en olla de barro \osten ejotes para hervir; tamales para cocerse a vapor; abejas meliponas para traer a casa y criar \sig_var General \fr_n Ne: kowtah se: kinahsi pisi:lnekmeh. Se: kinko:nketsa wa:n se: kinwa:lkwi kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Allá en el monte se atrapan las meliponas. Se meten en la olla y se traen a la casa. \fr_son 03056-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son Pendiente grabar (repetida bajo pisi:lnekmeh) \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:n \raiz ketsa \dt 06/Jan/2022 \lx ko:nkilit \lx_cita ko:nkilit \lx_var General \ref 03761 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Schistocarpha.bicolor \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Schistocarpha bicolor Less., planta de la familia Asteraceae. Se usa como forraje verde para cerdos y aves de corral. \sig_var General \fr_n Nopiowa:n wa:n nopitsow kikwah ko:nkilit, yeh ika nota:lpan nika:wtok mah onka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis pollos y mi cerdo comen ko:nkilit, es por eso estoy dejando mi terreno para que crezca. \fr_son 03761-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forraje \sem Planta \raiz ko:m \raiz kil \dt 17/Jan/2022 \lx -kon:et \lx_cita pitsokone:t \lx_var General \ref 02553 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cría \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig sustantivo que se compone con otra raíz sustantival, que le precede, y que indica la cría de un animal, sea doméstico o silvestre (p. ej., pitsokone:t, itskwinkone:t) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niknamaka se: pitsokone:t, a:mo wel niktekipano:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Vendo un lechón, no voy a poder criarlo. \fr_son 02553-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kone: \nsem Raras veces se combina kone:t con un sustantivo que indica un objeto y significa una versión pequeña, pero no muñeca, del objeto. Por ejemplo, a:ya:kone:t 'cobija pequeña'. \nota Checar si es correcto usar tekipanowa como criar animal domestico. \dt 21/May/2021 \lx -kopa \lx_cita ma:se:walkopa \lx_var General \ref 01566 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por \catgr Adv-lugar \deriv \sig (a veces reduplicación de vocal corta : -kokopa) sufijo locativo puesto a los sustantivos o sustantivos posesionados que indica hacia o rumbo a un lugar determinado (ej., kwesala:nkopa 'por Cuetzalan', ahkwa:kopa 'por tierras altas'; tanikwa:kopa 'por tierras bajas') \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ahkwa:kopa panowa se: ohpitsak wa:n ahsi ka:mpa nemi mokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por aqui hacia arriba pasa una vereda y conduce a donde vive tu hermano. \fr_son 01566-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sufijo nominal que al agregarse a un sustantivo que indica una categoría humana indica 'en la manera de' esta categoría [raiz (ej., ma:se:walkopa koyo:kopa 'en la manera, lengua de la gente indígena, de la gente mestiza o foránea, respetivamente \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh ka:n wel nitahtowa koyo:kopa, yeh ika ka:n kanah niki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No puedo hablar español, por eso no salgo a ningún lado. \fr_son 01566-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -ko \raiz -pa \nmorf No está completamente claro cuando se usa la forma reduplicada, -kokopa y cuando no. No parece afectar mucho el significado. Pero hay que checar. \dt 15/Apr/2021 \lx kopach \lx_cita kopach \lx_var General \ref 01209 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa heno \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig heno \sig_var 1-Xalti \fr_n Teltasese:ya, nikwiti kopach ompa kochis notskwin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace mucho frio, voy a traer heno para que en ello duerma mi perro. \fr_son 01209-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko \raiz pach \raiz \dt 21/Mar/2021 \lx kopach \lx_cita kopach \lx_var General \ref 03311 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bromeliaceae.Tillandsia.usneoides \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tillandsia usneoides L., planta de la familia Bromeliaceae, en español local 'heno'. Se recolecta en diciembre para adornar los nacimientos en las casas \sig_var General \fr_n Mo:sta nikte:mo:ti kopach, nikwis ika nitachihchi:was nokalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana iré a buscar heno, lo ocuparé para adornar mi casa. \fr_son 03311-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \raiz kow \raiz pach \nsem También se aplica la palabra kopach para heno, un tipo de musgo. \dt 05/Jul/2021 \lx kopachsipo \lx_cita kopachsipo \lx_var General \ref 02485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gusano.verde \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larva de insecto de color verde y que tiene espinillas urticantes en el lomo \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech i:n xiwit yetokeh miak kopachsipomeh. ¡Xikinmikti:ka:n, koma:mo te:chkwa:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En esta hierba hay muchas larvas de insecto. ¡Mátenlas, sino nos van a picar! \fr_son 02485-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz kowi \raiz pach \raiz sipo \dt 21/May/2021 \lx kopahsol \lx_cita kopahsol \lx_var General \ref 00549 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa varas.enmarañadas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig maraña de ramitas secas \osten caídas de un árbol, generalmente son desperdiciadas \sig_var General \fr_n ¡Xikta:lili kopahsol yo:n chi:l!. Ihkó:n ka:n kima:kwa:skeh ok n' piomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle marañas de ramas secas a las plantas de chile (alrededor de cada planta o de un grupo de plantas)! De esa forma los pollos no se la van a comer. \fr_son 00549-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowit \semxref kowtati:l \semxref kopinis \raiz kow \raiz pahsol \nsem La palabra kopinis refiere a varitas muy delgadas que sirve también para el fogón. El kopahsol es la maraña de ramitas delgadas y entrelazadas que se forman en los extremos de algunos árboles, particularmente los najanjos. Al tumbar el árbol se quedan tiradas sobre el suelo como desperdicio ya que son demasiado delgadas para leña ni tampoco se usa para yesca de la cual se emplean varitas regulares, derechitos. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx kopalahwia:k \lx_cita kopalahwia:k \ref 07945 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz kopal \raiz ahwia: \dt 04/Dec/2020 \lx kopalak \lx_cita kopalak \lx_var General \ref 00637 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronco.podrido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tronco o madera podrido \sig_var General \fr_n Ne:paka xikta:li yo:n kopalak mah ompa moma:nelo iwa:n ta:l. Ompa tikto:kaskeh tomat. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pon por allá esta madera podrida para que ahí se revuelva con la tierra. Ahí sembraremos jitomate. \fr_son 00637-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowi \raiz pala: \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx kopan \lx_cita kopan \lx_var General \ref 01461 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig camilla de madera (hecha de dos palos traversales con tablas que corren en la misma dirección que el cuerpo del enfermo llevado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa kokolispe:wak nowe:ita:t wa:n kiwi:kakeh ika kopan, ekintsi:n yetok tapahti:lo:ya:n . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se enfermó mi abuelo y lo llevaron en una camilla, ahora esta en el hospital. \fr_son 01461-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz -pan \dt 21/Mar/2021 \lx kopan \lx_cita kopan \lx_var General \ref 02718 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camilla.de.tablas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig camilla hecha de tablas (con esto se trasladaba anteriormente a los enfermos graves o cuando se encontraba algún cadaver, en ello se llevaba ante la autoridad porque casi no había transporte) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man nowe:itat pawetsik imi:lah ixtayowaka, kiahokwitoh wa:n kiwa:lkwikeh ika kopan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi abuelo se cayó en su milpa (desbarrancándose), había perdido los sentidos y lo lo trajeron en una camilla de tablas, (cargándolo sobre los hombres entre cuatro personas) \fr_son 02718-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko \raiz -pan \dt 25/May/2021 \lx kopano:l \lx_alt kwapano:l \lx_cita kopano:l \lx_var General \ref 00174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa travesaño \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig travesaño utilizado para sostener (a alguien) mientras coseche pimienta \sig_var General \fr_n ¡Xikteki se: kopano:l wa:n itech timoketsas! Ihkó:n okachi kwali tiktekis ne: we:ipimie:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Corta un travasaño y sobre el te paras! Así puedes cosechar mejor (los frutos) de la pimienta grande. \fr_son 00174-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz kow \raiz pano \nsem El kopano:l es un palo de aproximadamente 2 a 3 metros que se monta sobre las ramas del árbol de pimienta colocándolo entre una y otra rama y amarrándola para mejor seguridad. Sobre esste palo uno puede pararse para alcanzar las ramas del árbol. \ency Grabación, ilustración \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx kopatilah \lx_cita kopatilah \lx_var \ref 06064 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.ramas.enmarañadas \catgr Sust-loc \infl N1 \sig lugar con árboles tirados y las ramas enmarañadas de tal manera que estorben el paso \osten \sig_var General \fr_n Ka:n wel se: panowa nika:n, ye:kkopatilah, ya:lwa kiowa:ehekak wa:n ma:tsahtsaya:nkeh n' kowmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No se puede pasar por acá, hay muchas ramas tiradas, ayer llovió con aire y se quebraron las ramas de los árboles. \fr_son 06064-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz patilV \raiz -lah \dt 13/May/2020 \lx kopiktik \lx_cita kopiktik \lx_var General \ref 05195 (duda) el ejemplo es muy forzado y no tiene coherencia, parece que la palabra kopiktik no se usa sola \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafado \catgr Adj \deriv \sig zafado \osten objeto que había estado metido en un espacio como un hoyito o agujero \sig_var General \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n nikmachilia kopiktik noahkol. A:xá: nimoahkolnekwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y hoy siento mi hombro zafado. Quizá me lo torcí. \fr_son 05195-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kopi: \dt 11/Apr/2022 \lx kopilowa \lx_cita kikopilowa \lx_var General \ref 05310 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgar.de.rama.de.árbol \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colgar de la rama de un árbol \osten morral, los huaraches, funda o cubierta de machete \sig_var General \fr_n Xikopilo nomorra:l, ompa nikalakih notaxkal. Koma:mo kikwas yo:n itskwinti. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuelga mi morral en la rama de un árbol, ahí metí mis tacos. De lo contrario se las va a comer ese perro. \fr_son 05310-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz pilo \nsem La acción de columpiarse no implica la necesidad de una cuerda ya que a veces hay arboles con mucho bejuco y algunos de ellos son resistentes que aguantan gran peso como el de una persona y en ello se pueden trepar para columpiarse. \dt 11/Apr/2022 \lx kopi:na \lx_cita kikopi:na \lx_var General \ref 05817 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desprender \osten \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n neh niki:xmattok wa:n pos yo:n tein chihchi:chi:ltik no: kikwih ke:meh ekintsi:n tama:chihchi:walis, miak taman onkak. Pos kikwih ne:n tokni:wa:n kitekitih, ne:wí:n kima:tekitih wa:n ki:..., ki:xtiliah yo:n iteyo 'kopi:nah, wa:n de xokoya kopi:ni. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ese es el que yo conozco (un Loranthaceae o Santalaceae) y pues las de color rojo también la ocupan para artesanías que actualmente se hacen. Pues las personas las van a cortar, por ahí le cortan las ramas, le sacan las semillas y la desprenden, cuando ya se va pudriendo la madera se desprende. \fr_son 05817-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 5817-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-20-f | 83.235, 99.067 \semx_tipo Comparar \semxref ehke:wa \semxref te:nkopi:na \raiz kopi: \nsem El verbo kopi:na es más común usado en reflexivo para indicar brotes de parte de plantas. También es común que ocurre la raíz te:n- (te:nkopi:na) para indicar 'zafar', 'desprender' o más usual, 'desenchufar'. Con el sentido de 'desprender' es mucho más común usar ehke:wa. Para la acción de brotar (p. ej., un retoño) es usa de mokopi:na se restringe a algunas plantas. Así, p. ej., para el brote de maíz se dice tapanki:sa. \nota Checar uso de brotarsele tallo (a los bulbos sembrados; para otros el verbo que se usa en esta situación es panki:sa 'salirse a la superficie' [una planta que brota, sea de semilla o de bulbo]) \dt 03/Feb/2022 \lx kopi:ni \lx_cita kopi:ni \lx_var General \ref 03367 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig zafarse \osten algo metido en un hoyito o agujero que no está bien ajustado o aflojado \sig_var General \fr_n Yo:n tepos a:mo xikoli:ni, kaxaltik wa:n kopi:ni ise:lti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese fierro (p. ej., un clavo o tornillo que está metido en un agujero, en un espacio donde cabe sin ajustarse bien) no lo muevas, está flojo y se zafa sólo. \fr_son 03367-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ehke:wi \raiz kopi: \dt 06/Jan/2022 \lx kopi:nilia \lx_cita ne:chkopi:nilia \lx_var General \ref 06297 (duda) sólo aparece una vez en el corpus con otro sentido, el ejemplo de esta entrada parece ser muy rebuscado y si se deja hay que meter los n y apostrofes \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarsele \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig zafar, sacar de un espacio donde está metido (una parte de un objeto) de (el objeto de que es parte) \fr_n Ke:man tiktamikwis computadora, ¡xikopi:nili cable wa:n ke:man niehkos neh nike:was a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando terminas de usar la computadora, sácale (desenchúfale) el cable y cuando llego yo lo voy a guardar. \fr_son 06297-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kopi: \nsem El aplicativo kopi:nilia aparentemente se emplea exclusivamente con objetos primarios que son el objeto a que una parte se le quita, zafandola. Para indicar la acción de zafar o hacer zafar un objeto en beneficio o perjucio de alguien (p. ej., un dueño) se usa la forma transitiva: A:koni kikopi:n i:n tepos? Mah kichihchi:wa, kwala:nis no:pá:n. ('¿Quién zafó este tornillo? Que lo componga porque se va a enojar mi papá.') y no ??A:koni kikopi:nilih i:n tepos no:pá:n? que sugiere que el fierro estaba metido en mi papá. \dt 08/Feb/2022 \lx kopinis \lx_cita kopinis \lx_var General \ref 07867 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa varas.de.ramas.secas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ramas secas de árboles que se han caido (p. ej., a causa del viento) y están regadas sobre el suelo (algunas personas recogen para leña aunque otras las menosprecian para leña dado que son muy delgadas o a punto de echarse a perder) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwiti ne: kopinis. Mo:sta ika nitaxo:talti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ir a traer esas varas secas y regadas. Mañana voy a hacer lumbre con ello. \fr_son 07867-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref kowit \semxref kopahsol \semxref kowtakwahkowi:l \semx_tipo Comparar \semxref kowtati:l \raiz kopi: \dt 23/Sep/2020 \lx kopipits \lx_cita kopipits \lx_var General \ref 05723 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.pájaro.de.mal.agüero \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pájaro (no identificado) de mala agüero \sig_var General \fr_n Kihtowah ke n' kopipits te:te:tsawaia. Ta:ka:n a:ksá mokokowa wa:n a:mo pahtis, panowa kopipits te:nawatia ke mikiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que el kopipits es de mal agüero. Si hay un enfermo y ya no va a sanar pasa el kopipits para avisar que va a morir. \fr_son 05723-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig palo de madera corto y rollizo, cilíndrico \osten generalmente utilizado para aventar a frutos para que caigan \fr_n Xine:chtekili o:me kopipits wa:n neh niktekis yo:n pa:wa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Córtame dos pedazos de madera cilíndricos y yo voy a cosechar esas chininas (aventándoles los palos desde abajo). \fr_son 05723-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko \raiz pitsV \nsem Algunas personas dicen que el kopipits es un pájaro blanco y grande y al volar produce un chiflido. Los antepasados contaron que vuela rápido, ellos creyeron que este pajaro parte de un panteón, es un pedazo de hueso y a donde cae se convierte en tuza. \nmorf Probablemente el sustantivo kopipits y el verbo derivado, kopipitswia, proviene de pitsa:waya 'adelgazar' aunque también existe piswia 'aventar'. \ency Grabación, ilustración \dt 12/Apr/2022 \lx kopipitswia \lx_cita kikopipitswia \lx_var General \ref 00008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventarle.madera \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig aventarle madera contra \osten una persona, animal \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kikopipitswih ipili wa:n kimetskokoh. Ekintsi:n ka:n wel moketsa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa señora le aventó un palo y cayó (el palo) sobre el pie (del niño). Le lastimó el pie y ahora no puede pararse. \fr_son 00007-03_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko \raiz pitsV \nmorf Probablemente el sustantivo kopipits y el verbo derivado, kopipitswia, proviene de pitsa:waya 'adelgazar' aunque también existe piswia 'aventar'. \rev 2020-12-14 \dt 16/Dec/2020 \lx kopitsokilit \lx_alt kwapitsokilit \lx_cita kopitsokilit \lx_var General \ref 03876 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Xanthosoma.robustum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott y Xanthosoma robustum Schott, planta de la familia Araceae, llamada en español 'mafafa blanca'. A las plantas que crecen en zonas húmedas o en cañadas se les cortan las hojas y sirven para comer. Sólo se le quita la nervadura. \sig_var General \fr_n Yo:n kopitsokilit mochi:wa itech a:taw wa:n kahfe:ntah, we:lik sayoh tein mochi:wa ka:mpa takwecha:wya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mafafa blanca se da en el barranco y cafetal, es sabrosa sólo la que se da donde hay humedad. \fr_son 03876-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hojas \sem Planta \semxref wehweikilit \semxref pa:pata:wakkilit \semx_tipo Referente natural igual \semx_tipo Comparar \semxref kekexikilit \nsem Algunas personas nombran wehweikilit refiriéndose al tamaño de esta planta comestible; otros lo nombran pa:pata:wakkilit en referencia a la anchura de las hojas. No se sabe por qué le dicen kwopitsokilit, aunque algunos dicen que antes los jabalíes consumían sus rizomas y sus hojas. Un variante del kwopitsokilit se llama kekexikilit. Las hojas producen comezón al comer aunque sirven para alimentar a los pavipollos \raiz kow \raiz pitso \raiz kil \dt 17/Jan/2022 \lx kopitsot \lx_cita kopitsot \lx_var General \ref 05490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pecari.tajacu \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pecari tajacu (Linnaeus, 1758), mamífero de la familia Tayassuidae, llamado en español 'jabalí' \sig_var General \fr_n Niahka nitachiato ne: kowtah wa:n telsenka tahtachkwalah. Kihtowah ke a:mo a:yo:to:chin tachkwa ta: se: kopitsot ompaka kii:tah n' tato:kanih. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Fui a echar a vistazo en el monte (p. ej., para buscar donde había rastros para escoger el lugar y luego ir a cazar) y encontré un lugar muy escarbado. Dicen que no escarban los armadillos sino que fue un jabalí que por ahí lo han visto los campesinos. \fr_son 05490-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz kow \raiz pitso \dt 11/Apr/2022 \lx kopixka:l \lx_cita kopixka:l \lx_var General \ref 00832 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piaya.cayana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Piaya cayana (Linnaeus, 1766), tipo de ave conocida como 'pájaro ardilla' \sig_var General \fr_n Nokahfe:ntah onkakeh miak kwopixka:lmeh, tak kikwah kowtet tein ompa onkak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay muchos kwopixka:lmeh, tal vez comen las semillas (de los árboles) que hay allí. \fr_son 00832-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-ave \raiz kow \raiz pixka \nmorf La etimología de kwopixka:l no es transparente fuera del primer elemento kow. Es posible, aunque dudoso, que incluye la raíz pixka, particularmente por la larga /a:/ final, que no se explica. Pero más probable es que el nombre es onomatopoeica. \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx korpusxo:chit \lx_cita korpusxo:chit \lx_var General \ref 03489 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el corpus; xo:chit \glosa Lytraceae.Lagerstroemia.indica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lagerstroemia indica L., planta de la familia Lytraceae. Se distinguen variantes por el color de la flor: rosa claro, rosa fuerte y blanca. Se usan como adorno en los floreros de los altares católicos \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ju:nioh poso:ni miak korpusxo:chit, kwali se: k'a:ketsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de junio florea mucho corpusxo:chit, se puede poner en el florero. \fr_son 03489-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \dt 14/Jul/2021 \lx kosama:lo:t \lx_cita kosama:lo:t \lx_var General \ref 03895 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Mustela.frenata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mustela frenata Lichtenstein, 1831, mamífero de la familia Mustelidae, en español llamado 'onza' \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chkwalih se: nopio:kone:w n' kosama:lo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me comió un pollito la onza. \fr_son 03895-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz kos \raiz ama:lo: ? \nmorf En Guerrero (valle del Balsas) kosama:lo:t se usa para decir 'arco iris'. El onza no se encuentra. \dt 17/Jan/2022 \lx kosantsi:n \lx_cita kosantsi:n \lx_var General \ref 01393 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arcoiris \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig arcoiris \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: etok se: kosantsi:n, a:mo xikmahpilwi komo a:mo piliwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí está un arcoiris, no lo señales con el dedo, de lo contrario va a desaparecer. \fr_son 01393-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \raiz kos \dt 29/Mar/2021 \lx kosawia \lx_cita kosawia \lx_var General \ref 06088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarillarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig amarillarse; ponerse amarilla o anaranjada \osten p. ej., hojas de árboles, frutos al madurarse o por enfermedad \sig_var General \fr_n Pe:wati a kosawiati n' xokot. Niktekis wa:n niknamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya va a empezar a ponerse las naranjas amarillas. Las voy a cortar y las voy a ir a vender. \fr_son 06088-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kos \nmorf Para el durativo Eleuterio Gorostiza dice kosawistok mientras que Amelia Domínguez dice kosawixtok. \dt 04/Feb/2022 \lx kose:wi \lx_cita kose:wi \lx_var General \ref 06887 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarillearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig tornarse o volverse amarillo \sig_var 1-Tzina \fr_n Pe:wati a kose:witi n' xokot. Niktekis wa:n niknamakati:w Cuetzalan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya pronto van a tornarse amarillas las naranjas. Las voy a cortar y las voy a ir a vender a Cuetzalan. \fr_son 06887-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kostia \raiz kos aiz e:wV \nota Determinar la dif. entre kostia y kose:wi \dt 14/Feb/2022 \lx ko:ska:ma:it \lx_cita ikoskama:y \lx_var General \ref 08701 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa listón.colgado.de.collar \catgr Sust \deriv \sig listones de varios colores que se le cuelgan a los collares de piedra roja o de chaquira que usan las mujeres \sig_var Xaltn \fr_n Ne:chxiwtatia noko:skaw yehwa ika a:mo miak noko:skama:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi collar me acalora por eso no tengo mucho listón a mi collar. \fr_son 00370-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:ska \raiz ma:i \dt 25/Oct/2019 \lx ko:skat \lx_cita ko:skat \lx_var General \ref 01894 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa collar \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig collar \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikahkwí:n nochi siwa:meh kikwih ko:skat chi:chi:ltik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Por aquí todas las mujeres ocupan collar rojo. \fr_son 01894-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechnakayo \raiz ko:ska \nmorf Los asesores de la Sierra Nororiental de Puebla no aceptaron la posesión intrínseca iko:skayo. Pero en San Agustín Oapan escuché esta forma en referencia a una cerámica pintada con la parte superior del cuerpo de una mujer quien portaba un collar. Alguién comentó que la cerámica tenía 'su collar', kipia iko:skayo. \dt 18/Apr/2021 \lx ko:skatia \lx_cita kiko:skatia \lx_var General \ref 02255 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.collar.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner o colocar un collar a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n kiko:skatia nokni:w ihwa:k yowi momachti:ti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá le pone un collar a mi hermana cuando va a la escuela. \fr_son 02255-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:ska \nsem Nota que ko:skatia refiere solamente a la acción de ponerle o colocarle un collar a alguien, no la acción de comprarle uno. Para este se dice kikowilia ko:skat \dt 09/May/2021 \lx ko:skawia \lx_cita tako:skawia \lx_var General \ref 04090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.collar.al.cuello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con ta- : takoskawia) usar o llevar un collar \sig_var General \fr_n No:má:n ka:n ke:man tako:skawih. Iko:skaw tein kitayo:kolihka no:pá:n kinamakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá nunca usó collar. El collar que le había regalado mi papá, lo vendió. \fr_son 04090-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:ska \nsem El verbo ko:skawia siempre se usa con ta-, nunca con un objeto referencial. \dt 17/Jan/2022 \lx ko:skawia \lx_cita tako:skawia \lx_var General \ref 02512 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease tako:skawia \raiz ko:ska \dt 21/May/2021 \lx ko:skayeh \lx_cita ko:skayeh \lx_var General \ref 07805 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.collar.puesto \catgr Adj \deriv \sig con collar puesto \sig_var 1-Xalti \fr_n Mosiwa:pil okachi kina:miki mah ko:skayeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hija le queda mejor con collar. \fr_son 07805-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:ska \dt 22/Sep/2020 \lx ko:so:l \lx_cita ko:so:l \lx_var General \ref 04218 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuna \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cuna hecha de madera \sig_var General \fr_n Nopili a:mo kipia i:ko:sol, sayoh se koxtal tikpilowilihkeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi bebé no tiene cuna, sólo le colgamos un costal (que hicimos en la forma de una cuna). \fr_son 04218-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ko:so: \nsem El ko:so:l originalmente se fabrica por los carpinteros de madera tallada en forma de un cajón sin tapa. Es mas largo que ancho para que el bebe pueda descansar cómodamente, en las cuatro esquinas le hacen orificios (cuatro) para que ahí le inserten los lazos para colgarlo de un palo o de una viga el interior de la casa. Se mide como un metro de largo y cuarenta centímetros de ancho. Actualmente se está perdiendo este tipo de cuna y en su lugar se hace el ko:so:l de una ramita del árbol de liman limón que se dobla, quedándose en forma ovalada. En el interior se mete de un costal de plástico de los que embolsan el azúcar o maíz de cincuenta kilos y se cose a la ramita para fijarlo. Todo se cuelga con lazo de un palo atravezado en el interior de la casa. Este lazo tiene 4 cabos de 4 hilos y se atan estos hilos a cuatro partes del marco (ramita) de la cuna. \dt 18/Jan/2022 \lx ko:so:lin \lx_cita ko:so:lin \lx_var General \ref 00840 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Palaemonidae.Macrobrachium.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Macrobrachium carcinus (Linnaeus, 1758), crustáceo de la familia Palaemonidae, comestible y de pinzas muy largas \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nikinte:mo:to xilimeh wa:n nikinahsik na:wi ko:so:limeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a buscar acociles y encontré cuatro acamayas. \fr_son 00840-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \sem Comestible-animal \semx_tipo Discusión \semxref xili \raiz ko:so:l \nsem Habría que distinguir entre por lo menos 4 tipos de crústaceos: ko:so:lin, xili, ma:chiko, y ma:burri:toh. El primero se characteriza por tener las pinzas largas, la segunda por ser más chiquita y de cáscara dura. El ma:chiko tiene una pinza más larga que las otra. Y el ma:burri:toh es de cascarón duro con pelitos en el cascarón de la cabeza. \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx ko:so:lowa \lx_cita moko:so:lowa \lx_var General \ref 07299 ******************************************************************************************* \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pandearse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moko:so:lowa) pandear (hacia abajo, una tabla, madera al soportar un peso) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n wapal kana:wak, ¡a:mo ipan ximota:li! Moko:so:lowa wa:n tahkopostekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa tabla está delgada, ¡no te sientas sobre ella! Pandea y puede quebrarse. \fr_son 07299-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:so:l \dt 05/Apr/2022 \lx ko:so:ltia \lx_cita ko:so:ltia \lx_var General \ref 07444 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.pandeado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar pandeado, encorvado (p. ej., una tabla que soporta un peso mucho tiempo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Telpihpitsa:wak tikwik mokalkow, xá: ko:so:ltias ta: eti:k n' teja. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los palos que ocupaste para el armazón de tu casa están muy delgados, quizá se van a quedar pandeado (al paso del tiempo) pues la teja es pesada. \fr_son 07444-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:so:l \nsem El verbo ko:so:ltia refiere a un resultado permanente y no algo muy temporal por ejemplo una tabla que se pandea cuando una persona pesada se siente sobre ella. \dt 11/Apr/2022 \lx ko:so:ltik \lx_cita ko:so:ltik \lx_var General \ref 06812 (duda) no aparece en el corpus y CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curvo \catgr Adj \deriv \sig curvo (una tabla, banco, mueble, techo de una casa, en general objetos largos de madera que se puede encorvar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikowak se: ikpal ko:so:ltik, nikwe:lilitak sayoh ke ekintsi:n nimolwihtok xá: te:kwitkoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré un banco con mucho curvo, me gustó, pero ahora lo estoy pensando, quizá lastime las nalgas. \fr_son 06812-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:so:l \dt 31/May/2020 \lx kostia \lx_cita kostia \lx_var General \ref 01942 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarillearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse o quedarse amarillo o anaranjado; amarillear (frutos como naranjas, hojas; alguien con hepatitis) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:n niman nikme:wak nomi:l, ximikik yeh ika kostiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No chapeé luego en mi milpa, se cubrió de maleza (las matas de maíz) y por eso se amarilleó. \fr_son 01942-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kose:wi \raiz kos \nmorf Es raro utilizar este verbo en el durativo (con -tok) siendo más común el verbo kose:wi (p. ej., kose:wtok). Para expresar este concepto en durativo se puede decir kosawixtok \nota Determinar la dif. entre kostia y kose:wi \dt 20/Apr/2021 \lx kostik \lx_cita kostik \lx_var General \ref 07315 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarillo \catgr Adj \deriv \sig amarillo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh onkak seki xo:chit kostik, ka:n kanah kipiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi jardín hay unas flores amarillas, en ningún lado las tienen. \fr_son 07315-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kostik: tao:l | maíz amarillo \sig_var 1-Xalti \fr_n Tehwa:n nochipa tikto:kah kostik tao:l wa:n ya:witsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nosostros siempre sembramos maíz amarillo y morado. \fr_son 07315-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz kos \nota Revisar si va como compuesto kostiktao:l o como colocacion kostik tao:l \dt 08/Sep/2020 \lx kostik we:i a:lsimit \lx_cita kostik we:i a:lsimit \lx_var General \ref 07561 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease a:lsimit \raiz kos \raiz we:i \raiz a:lsimi \nraiz Quizá esta raíz proviene de una lengua vecina como el totonaco. \dt 15/Aug/2018 \lx ko:sti:ka:ntsaya:ni \lx_cita ko:sti:ka:ntsaya:ni \ref 08299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kostiktao:l \lx_cita kostik tao:l \lx_var General \ref 07686 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz.amarillo \catgr Sust \deriv \vease kostik \raiz kos \raiz o:ya \nmorf Se ha considerado kostik tao:l como una colocación y no como una sola palabra. \dt 15/Aug/2018 \lx kostiktsapot \lx_cita kostiktsapot \lx_var General \ref 00783 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Sapotaceae.Pouteria.glomerata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pouteria glomerata (Miq.) Radlk., árbol de la familia Sapotaceae, llamada en español 'zapote amarillo' o cocona. El fruto es comestible y comerciable. La madera se usa para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n kostiktsapot mochi:wa ka:mpa takawa:ni, ihwa:k ta:ki kitekih wa:n kinamakah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zapote amarillo se da donde hace calor, cuando produce lo cortan y lo venden. \fr_son 00783-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \raiz kos \raiz tsapo \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx kostikxapoh \lx_cita kostikxapoh \lx_var General \ref 04836 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \pres_tipo Compuesto \pres_el kostik; xapoh \glosa tipo.de.jabón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pasta de jabón amarillo para lavar ropa \osten en muestra, barra; no es jabón para uso en el cuerpo sino para lavar ropa \sig_var General \fr_n Neh nitapa:ka ika kostikxapoh, okseki taman xapoh ne:chma:xohxole:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo lavo la ropa con jabón dura amarilla. Los otros de jabón me pela las manos. \fr_son 04836-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kos \dt 24/Jan/2022 \lx kostilia \lx_cita kikostilia \lx_var General \ref 06310 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable porque quizá los de San Miguel así lo usan. CSC usa ximiktia para la milpa porque viene siendo el mismo significado ya que la milpa se pone amarilla al ser \lx_tequil \notas_tequil cubierta por maleza o hierba \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarillar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarillar; hacer o dejar (un objeto) amarrillo (p. ej., un colorante a una tela, pintura a una pared, una insecticida a una planta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:n nikahsi ta:ke:wal wa:n xiwit kikostilih ya nomi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No encuentro gente que limpie de hierba a mi milpa y la hierba está haciendo que se amarillea la milpa. \fr_son 06310-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kos \dt 08/Feb/2022 \lx kostitok \lx_cita kostitok \lx_var Tzina \ref 00551 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.amarillento \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar amarillento o pálido \osten una planta, una persona \sig_var Tzina \fr_n Niktek seki ne:n chilito wa:n .... Se: kowit sah niktek wa:n ts..., neh nikteki se: kowit sah, n'maka a:ksá: komo kwa:tsa pero se: sah. Nikte[...] se: nokni:w wa:n nikilia que xikwa:ti yo:n, tik..., tikwa:s n' chilito, niktayo:kolih wa:n ke:mah a:mo wehka:wak, ke:meh se: kaxto:lika, nikita olo:chkwetaw wa:n pos n' ka:n..., nió:n s..., kostitok n' ikowyo wa:kiti a, ta: pos xo:chiohtoya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Corté unos chiles y…. Nada más corté lo de una planta y… yo nada más corto (los chiles) de una sola planta y se los doy (los chiles) a alguien, si provoca que se seque es nada más una planta. Lo cor…, una persona y le digo que lo vas a comer lo…, comes el chilito, se lo regalé y no tardo mucho, como unos quince días, y vi que la planta se marchitó completamente y pues no…, ni siquiera…, estaba amarillenta la planta de que ya estaba por secarse pero pues estaba floreciendo. \fr_son 00551-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-22-m | 1370.377, 1389.771 \sem Enfermedad \raiz kos \nsem En algunas comunidades de Cuetzalan se tiene la creencia que al freir el chiltepín se seca la planta de que proviene. Por esta razón, dicen, este tipo de chile sólo se puede comer verde o como chile seco, secado por el sol. Por eso, la frase ilustrativa es en referencia a este tipo de chile. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx kotoltik \lx_cita kotoltik \lx_var General \ref 00905 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corto \catgr Adj \deriv \sig corto por haber sido cortado \osten un lazo, una tira de tela \sig_var General \fr_n I:n lazo kotoltik. A:mo yehwa noa:xka, tein neh okachi weyak wa:n tepitsi:n toma:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este lazo está corto por haber sido cortado. Eso no es el mio, el mio es más largo y un poco mas grueso. \fr_son 00905-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig de cuerpo no entero \osten uso quizá idiosincrático para indicar, en el negativo, esta sano y de cuerpo completo \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n nimitsilia, nikpia miak tasohka:macho:ni ina:wak n' todios, tanto ke:meh ne: nokni:w ne:chpahtih tanto ke:meh n' totahtsi:n dios niktasohka:matilia siquiera ka:mpa neh ekintsi:n nietok. Nietok ni..., niahsitok, a:mo kanah nikotoltik. Yehwa yo:ni sah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Eso es lo que te digo, estoy muy agradecido con Dios, tanto como mi semejante que me curó y tanto como Dios le doy gracias por estar hasta donde estoy ahora. Estoy…, estoy completo, no tengo nada cortado de mi cuerpo. Eso es nada más. \fr_son 00905-02_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2009-09-22-c | 1928.945, 1946.512 \raiz koto: \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx koto:n \lx_cita koto:n \lx_var General \ref 02760 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el algodón \glosa sarape \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig sarape; gabán (como una cobija con un orificio para meterse la cabeza); abrigo \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chtayo:kolih se: koto:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me regaló un sarape. \fr_son 02760-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 31/May/2021 \lx koto:na \lx_cita kikoto:na \lx_var General \ref 01682 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig interrumpir (el suministro de agua, luz eléctrica) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: Radio tanawatihtok ke mo:sta kikoto:naskeh n' tit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La radio está anunciando que mañana van a cortar el suministro de luz eléctrica. \fr_son 01682-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatskoto:na \raiz koto: \nsem Para cortar objetos como papel y tela se utiliza más bien tehteki. \raiz koto: \dt 17/Apr/2021 \lx koto:ni \lx_cita koto:ni \lx_var General \ref 04592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reventarse \osten un mecate, un hilo, un tira de hule, un cable, algo largo que se puede jalar por los extremos \sig_var General \fr_n Ne: komekat ye:kniman koto:ni, a:mo taxi:kowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese bejuco luego se revienta, no resiste (no aguanta). \fr_son 04592-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar de hacer; practicar \osten una actividad \sig_var General \fr_n Ihkó:ni wa:n por eso yo:n este a:xka:n tikitah koto:ntiw a nohjó:n tekit. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Asi y por eso, ahora esa actividad vemos que ya se va perdiendo. \fr_son 04592-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_fuente Tzina_07797_ 001 \fr_fuente 2010-07-13 -b | 021:11 \sig (con ta- : takoto:ni) escampar; dejar de llover (véase ki:sa, subentrada taki:sa) \sig_var General \fr_n Achá: niman takoto:nis, komohkó:n taki:sa tia:skeh tikwiti:wih ok kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quizá pronto se quite la lluvia, si acaso se quita todavia iremos a traer leña. \fr_son 04592-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koto: \dt 24/Jan/2022 \lx koto:nilia \lx_cita kikoto:nilia \lx_var General \ref 01168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle \osten una parte del cuerpo como el cordón umbílical, la mano, a alguien \sig_var General \fr_n Ihwa:k yo:li se: pili i:n siwa:itakeh kikoto:nilia n' ixi:k ika se: lapo. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando nace un bebé la partera le corta el cordón umbilical con un machete corto. \fr_son 01168-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cortarle \osten una parte de un objeto que sobra o que no debe estar, p. ej., un hilo colgante de una prenda \sig_var General \fr_n Yo:n pio kiwila:ntinemi se: tamalí:n. Xikoto:nili, koma:mo ika moihilpi:ti:w kanahika. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese pollo lleva anda arrastrando un hilo (por haber estado atado y haberse reventado el hilo, o quizá lo soltaron sin quitarle el hilo). Córtaselo porque si no con eso se va a ir a enredar en algún lugar. \fr_son 01168-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekilia \raiz koto: \dt 14/Jun/2021 \lx kotorrahbo:teh \lx_cita kotorrahbo:teh \ref 08407 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ko:ts \lx_cita iko:ts \lx_var General \ref 02765 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa talón \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig talón \sig_var General \fr_n Ka:n nikmati ke:yeh ne:chkokowa noko:ts itech noopochmets. \fr_au HSO570 \fr_var Tzina \fr_e No sé por qué me duele el talón de mi pie izquierdo. \fr_son 02765-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ko:tsteistaw \raiz ko:ts \dt 31/May/2021 \lx ko:tsi:ka:n \lx_cita iko:tsi:ka:n \lx_var Tzina \ref 07990 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa posterior.pantorilla \catgr Locativo \deriv \infl Oblig pos \sig parte posterior de la pantorilla (de seres humanos) \sig_var Tzina \fr_n A-- Yehwa yo:n nochi ne:n nehwa nikmattok wa:n yehwa yo:n tikihtowa se: iko:tsi:ka:n nochi mah se: mometstahta:lili wa:n ne:wí:n se: kwi:ka ya wa:n yo:n no: nik..., nikmati tepitsi:n wa:n pos nehjó:n okwiltsi:n semi, semi, semi kwali, semi kwali pero yo:n a:mo, a:mo nik.... B-- Yo:n pahti neli, a:mo, a:mo se: kimikti ka:mpa mo..., ka:mpa nentok mah a:mo se: kimikti. \fr_au AND308, MHO316 \fr_var Tzina, Yohua \fr_e A-- Todo eso yo sé y también tu dices que se lo ponga a uno en toda la pantorrilla y luego pasarlo (el animal ko:yowal, un tipo de milpies) a por toda la (parte afectada) del pie y eso yo tambien se un poco pues ese animalito es muy, muy, muy bueno pero yo no, no ..., B-- Es verdad que ese animal es medicinal, no hay que matarlo donde, donde ande. Que uno no lo mate. \fr_son 07990-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07990_01_Tzina \fr_fuente 2010-07-22-h | 319.725 \sem Cuerpo \raiz ko:ts \raiz i:ka:n \dt 22/Sep/2020 \lx ko:tsi:ka:ntsaya:ni \lx_cita ko:tsi:ka:ntsahtsaya:ni \lx_var Tzina \ref 08015 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partirse.la.pantorilla \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig (generalmente con reduplicación: ko:tsi:ka:ntsahtsaya:ni o ko:tsi:ka:ntsa:tsaya:ni) partirse la piel de la pantorilla (generalmente por efecto del frío y la sequedad) \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ko:ts \raiz i:ka:n \raiz tsaya: \dt 02/Sep/2020 \lx ko:tsko \lx_cita iko:tsko \lx_var General \ref 01891 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pantorrilla \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig pantorrilla, parte posterior de la pierna inferior, entre el talón y la rodilla \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mopili ne:chkahka:wilih se: tet noko:tsko wa:n ekintsi:n ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu hijo me aventó una piedra en mi pantorrilla y ahora me duele. \fr_son 01891-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kots \raiz -ko \dt 18/Apr/2021 \lx ko:tskwi:ltia \lx_cita moko:tskwi:ltia \lx_var Tzina \ref 08013 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearse.pantorilla \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \sig (generalmente reflexivo : moko:tskwi:ltia) golpearse la pantorilla (p. ej., contra una piedra, palo) \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ko:ts \raiz kwi \dt 17/Oct/2018 \lx ko:tsteistaw \lx_cita iko:tsteistaw \lx_var General \ref 05511 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa talón.de.pie \catgr Sust \infl Oblig pos \sig talón de pie \sig_var General \fr_n Ya:lwa niohtokak e:yi hora wa:n nimometspahpa:k itech se: a:taw. Ekintsi:n telsenka ne:chkokowa noko:tsteistaw. Tak por nimetskawa:ntoya wa:n nimometsaha:wih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer camine tres horas y me lave los pies en un arroyo. Hoy me duele mucho mi tobillo. Ha de ser porque estaba porque estaba acalorado de los pies y me los lavé. \fr_son 05511-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Sinónimo \semxref ko:ts \raiz ko:ts \raiz te \raiz isti \nota Hay que checar otra vez el significado de este término y de ko:ts \dt 12/Apr/2022 \lx kowa \lx_cita kikowa \lx_var General \ref 06067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'kowa' \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig comprar \sig_var General \fr_n Nokni:wan kiko:wkeh we:i ta:l ne: Ista:ka:t. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mis hermanos compraron un terreno grande allá en Ista:ka:t. \fr_son 06067-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:wa \dt 03/Feb/2022 \lx kowach \lx_alt kowachkowit \lx_cita kowach \lx_var General \ref 00552 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Jatropha.curcas.o.Ricinus.communis \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nombre genérico para dos plantas de género distinto de la familia Euphorbiaceae, una es comestible y la otra medicinal \sig_var General \sig Jatropha curcas L., planta de la familia Euphorbiaceae, también llamada, pero aparentemente raramente, noktakowach y en español 'piñón'. \osten Sus semillas tostadas son comestibles y la savia del tronco se usa para tratar lesiones bucales. \sig_var General \fr_n Nomi:lah ixwak miak kowach. Nochi nika:wtia ke:man nitame:wak mah ta:kis. Iwa:n tikwa:skeh metsonkilit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En mi milpa germinaron muchas plantas de piñón. Las fui dejando todas cuando limpié para que dieran sus frutos. Nos los vamos a comer acompañado de mafafa (Xanthosoma violaceum Schott). \fr_son 00552-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Ricinus communis L., planta de la familia Euphorbiaceae, llamado en español 'higuerilla' \osten De sus semillas tostadas se extrae aceite que se quema el dia de muertos. Las hojas empapadas con aceite se ponen sobre el abdomen de los niño con indigestión. Sus peciolos son huecos y sirven como popote que los niños usan para lanzar burbujas de jabón. Los tallos gruesos sirven para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n kowach ixiwyo kwaltia para pahti, ihwa:k moxwitia se: pili se: kii:xte:kilia aceite wa:n se: kipoxta:lilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de la higuerilla sirven para medicina, cuando se empacha un niño se le echa aceite en su superficie y se le pone en el abdomen. \fr_son 00552-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Leña \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz kowi \raiz wach \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx kowachxiwit \lx_cita kowachxiwit \ref 07256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kowa:ekawilkowit \lx_cita kowa:ekawilkowit \lx_var General \ref 04810 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Lennea.melanocarpa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lennea melanocarpa (Schltdl.) Vatke ex Harms, planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae; tiene flores rosadas \sig_var Tacua \fr_n Ne: tanikwa:kopa mochi:wa seki kowit kito:ka:ytiah kowa:ekawilkowit. Nika:n a:mo mochi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la parte baja (las tierras de baja elevación) se da un árbol que llaman kwa:ekawilkowit. No se da aquí (por San Miguel Tzinacapan). \fr_son 04810-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz kwa: \raiz ekawil \nsem Este árbol fue encontrado solamente una vez, en Tepetitan. De los asesores en el equipo solamente Filiberto Hernández, de Tecoltepec, tenía un nombre: 'candelillo', del español. Los tres asesores de Tzinacapan no lo conocía. En un momento alguien de Tepetitan pasó por donde se estaba cortando y al ser preguntado dio el nombre kwa:ekawilkowit. No se le solicitó más información. Ceferino Salgado también lo conoce con este nombre. Comentó que "El kowa:yekawilkowit crece al borde pequeñas o grandes rocas donde a veces puede vivir una víbora. Se dice que cuando hace mucho sol la víbora acostumbra a protegersse en la sombra de esta planta por eso así recibe el nombre en nawat kowa:yekawil." \dt 24/Jan/2022 \lx kowahwia:k \lx_cita kowahwia:k \ref 07946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kowi \raiz ahwia: \dt 15/Aug/2018 \lx kowahwia:k \lx_cita kowahwia:k \ref 02937 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.olor.fragrante.de.madera \catgr Adj \deriv \infl \sig con un olor agradable de madera \osten de cedro, ocote, encino \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 06/Jun/2021 \lx kowahwia:k \lx_cita kowahwia:k \lx_var General \ref 02766 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.a.madera \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor a madera, particularmente cuando algunos árboles es labrado en la carpintería o cuando se parten los trozos para la leña algunos árboles tienen un aroma rico \sig_var General \fr_n Ne: ke:man tikwiah, yehwa yo:n kikwiah, ne:n, towe:ita:twa:n yehwa yo:n tsiwahkalmeh. Ne: no..., no..., no..., nowei:tat yeh a:mo kiko..., yehwa:n a:mo kikowayah, acha a:mo kita:ki:ltia:yah, yehwa:n 'kowayah. Kiniwa:lnamaki:ltia:yah wa:n kwelitayah, porque yo:n ma:ski x'ma:petsko yo:n a:mo tikihto:s tapa:niti porque takwa:wak. Tson..., sólo semi ika xikchi:wa, tikihto t'tapa:nati pero t'tapa:nas porque semi ika tik..., ika tikchi:was n' teh t'tapa:nati, pero tikihto:s ihkó:n tikma:petsko:ti wa:n tapa:ntiwetsiti a:mo tapa:ni. Wa:n yehwa ika kwelitayah yehwa:n, semi kwaltsi:n wehka:wa wa:n nikilia neh, este, pos, hasta ahwia:k n' kahfe:ntsi:n ika te:te:kiliah. A:mo tikihto:s xo:kihya:k, nió:n no: tikihto:tih, este, tepostsohya:k o tapalkatsohya:k, si n..., kwaltsi:n, mahyá: tikihtowah tehwa:n kow..., kowahwia:k, pos yo:n mahyá: se: kowtsí:n eskia. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Anteriormente usábamos las jícaras de árbol (Crescentia cujete L.) que era lo que ocupaban nuestros abuelos. Mi abuelo no lo compraba, perdón digo, que no, no lo cultivaban ellos sino que los compraban. Se lo traían y les gustaba porque ese aunque a uno se le caiga de las manos no se rompe, es muy resistente. Solamente que lo quieras romper al propósito, si se rompe pero si nada más se te cae [no, o pensarás que] se va a romper, [pero] no se rompe con la caída. Y por eso les gustaba a ellos porque perduraban y yo digo que cuando le sirven a uno el café en esta jícara huele muy rico. No tiene un olor feo (como del huevo, véase xo:kihyak) ni tampoco tiene olor desagradable, este, a fierro u olor a tepalcate (de barro roto), tiene un olor rico como de madera porque (la jícara) es como una madera. \fr_son 02766-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-i | 313.115, 371.032 \raiz kwaw \raiz ahwia: \dt 31/May/2021 \rev \lx kowakia \lx_cita kikowakia \lx_var General \ref 02079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar.a.alguien.con.palo \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref kitsopo:nia \semx_tipo \raiz \dt 06/May/2021 \lx kowaltia \lx_cita ne:chkowaltia \ref 04565 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargar.a.comprar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig encargar (a alguien) a comprar \osten p. ej., a los niños de escuela al comienzo del año escolar cuando el maestro les encarga comprar cosas de escuela \sig_var General \fr_n Nopili sayoh kii:xneki teisá: wa:n a:mo kikwa. Ya:lwa ne:chkowaltih pa:ntsi:n wa:n a:mo kikwah ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo nomás se le antoja cualquier cosa y no se la come. Ayer hizo que comprara pan y ya no se lo comió. \fr_son 04565-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:wa \dt 24/Jan/2022 \lx kowa:michin \lx_cita kowa:michin \ref 03229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa anguila \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig anguila, tipo de animal acuático \sig_var General \fr_n Wehka:w telsenka onkayah n' xilimeh ne: a:taw, iksá: nikahsia kowa:michin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo había bastante acociles en el arroyo, a veces encontraba kowa:michin. \fr_son 03229-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \raiz ko:wa \raiz mich \dt 10/Jan/2022 \lx kowa:michin \lx_cita kowa:michin \lx_var General \ref 04323 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa anguila \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig anguila \sig_var General \fr_n Ihwa:k tiahkah a:taw tikte:mowa:yah sake:ra se: kowa:michin wa:n a:mo teh tikahsikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando fuimos al río buscábamos siquiera una anguila y no encontramos nada. \fr_son 04323-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \sem Comida-preparada \raiz kowa: \raiz a: \raiz mich \dt 18/Jan/2022 \lx kowa:miktia \lx_cita kowa:miktiah \lx_var General \ref 03517 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matar.víbora \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (generalmente con sujeto plural) simulcrar matar la víbora (parte de la Danza de los Negros) \sig_var General \fr_n Yo:n mihto:tia:nih *negri:tos** moxiti:niah *hasta** ke:man kowa:miktiah ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La danza de los negritos terminan de danzar hasta cuando ya (simulan) matan la víbora. \fr_son 03517-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowa: \raiz miki \nsem El verbo compuesto kowa:miktia se usa solamente en referencia a la acción de matar una víbora como parte de una danza. Es alguien mata una culebra de a de veras simplemente diría kimiktia se kowa:t. \ency Grabación \dt 17/Jan/2022 \lx kowa:pah \lx_cita kowa:pah \lx_alt kowa:pahxiwit \lx_var General \ref 01793 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Abelmoschus.manihot \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Abelmoschus manihot (según EG tomando datos de Maseualxiujpajmej, p. 52), planta de la familia Malvaceae, en español llamado 'Santa Elena'. Sus semillas sirven para tratar la mordedura de víbora. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: wehka:w ihwa:k te:tipi:nia:ya kowa:t a:mo te:pahtia:ya koyo:tapahtikheh, sayoh se: taia:ya kowa:pah iteyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En aquel tiempo cuando a uno le picaba una víbora no lo curaba un doctor, sólo se tomaba semillas de Santa Elena molidas. \fr_son 01793-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz kowa: \raiz pah \dt 18/Apr/2021 \lx kowa:pah \lx_cita kowa:pah \lx_alt kowa:pahxiwit \lx_var General \ref 07574 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Loganiaceae.Spigelia.palmeri \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Spigelia palmeri Rose, (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 158 y Maseualxiujpajmej, p. 52), planta de la familia Loganiaceae llamado en español 'lombricera'. Sus raíces se usan como vermífugos. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowa:pah mochi:wa kahfe:ntah. Komo se: kimana n' ixiwyo wa:n se: tai, te:ki:xtilia n' kowa:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La lombricera se da en el cafetal. Si se hierven sus hojas y se bebe, saca las lombrices (intestinales). \fr_son 07574-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \sem Medicinal \raiz kowa: \raiz pah \nota Al ver la foto, Tom Daniel opinó que podía ser Spigelia (probably humboldtianum). \ngram Impersonal con te:- Kowa:pah mochi:wa kahfe:ntah. Komo se: kimana ixiwyo wa:n se: tai, te:ki:xtilia kowa:meh tein yetokeh se: iihtik./ La lombricera se da en el cafetal. Si se hierven sus hojas y se bebe, saca las lombrices que están en el interior de uno (intestinales). \dt 14/Sep/2020 \lx kowa:t \lx_cita kowa:t \lx_var General \ref 03670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa serpiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig serpiente, culebra \osten cualquier, sea o no venenosa \sig_var General \fr_n Ya:lwa no:pá:n kimiktih se: kowa:t imi:lah, aktoya tepehxitampa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi papá mató una víbora, estaba metida debajo de protuberancia en unas rocas al pie de un cerrito. \fr_son 03670-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitkowa:t \raiz kowa: \nsem Aunque la palabra para lombrices es simplemente kwitkowa:meh 'tener lombrices' o 'salírsele lombrices se expresa como kowa:ti. \dt 17/Jan/2022 \lx kowa:tah \lx_cita kowa:tah \lx_var General \ref 01775 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.donde.abundan.víboras \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar donde hay y abundan las víboras (culebras) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ke ne: Ista:ka:t telkowa:tah, yeh ika komohkó:n se: yowi mah se: motachi:li. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que en el Istakat abundan mucho las víboras, por eso si uno va hay que fijarse bien (ir con cuidado). \fr_son 01775-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowa: \dt 18/Apr/2021 \lx kowa:tapi:ts \lx_cita kowa:tapi:ts \ref 06183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa ApiaceaeSpananthe.paniculata \catgr Sust \infl N1 \sig Spananthe paniculata Jacq., planta de la familia Apiaceae así llamado por su tallo hueco que se puede usar como silbato \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kowa: \raiz pi:tsa \dt 02/Sep/2020 \lx kowa:ti \lx_cita kowa:ti \lx_var General \ref 02594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.lombríces.estomacales \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener lombríces estomacales \sig_var 1-Tzina \fr_n Mopili eski kowa:ti yeh ika mo:sta kikokowa iihtik. Xikwi:ka tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quizá tu hijo tenga lombrices estomacales por eso todos los dias le duele el estómago. ¡Llévalo con el médico! \fr_son 02594-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nota kowa: kixtia \nmorf El verbo kowa:ti no se emplea en el perfectivo kowa:tik sino en el imperfectivo para indicar un estado (el de tener lombrices) que ya no existe. \dt 21/May/2021 \lx kowchayoh \lx_cita kowchayoh \lx_var General \ref 08036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx kowchito \lx_cita kowchito \lx_var General \ref 02531 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Picidae.Drycopus.lineatus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pájaro carpintero grande, probablemente Dryocopus lineatus, de la familia Picidae \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowchito kwaltsi:n kwa:chi:chi:ltik. Ihwa:k kikoyo:nia n' kowit wehka mokaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pájaro carpintero tiene la cabeza bien (bonita) roja. Cuando perfora la madera se escucha lejos. \fr_son 02531-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Referente natural igual \semx_tipo Comparar \semxref a:na:lchito \raiz kow \raiz chito \dt 21/May/2021 \lx kowcucha:rah \lx_cita kowcucha:rah \lx_var General \ref 02074 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuchara.de.madera \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cuchara de madera \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 06/May/2021 \lx kowe:lo:ma:it \lx_cita kowe:lo:ma:it \lx_var General \ref 08725 (duda) no aparece en el corpus, CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de.tipo.de.Araceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas de la planta llamada kowe:lo:t, un tipo de Araceae; sirven para germinar maíz cuyas semillas se envuelven en dichas hojas \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kowtah nikte:mo:to kowe:lo:ma:it, nikwiti ika nikixwalti:ti noxina:ch. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al bosque a buscar hojas de kowe:lo:t, las voy a usar para inducir el germinado de mi semilla (de maíz). \fr_son 00544-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Planta-parte \semx_tipo Comparar \semxref kowe:lo:t \raiz kow \raiz e:lo: \raiz ma:i \nota Cuando se tiene el nombre científico de kowe:lo:ma:it se tiene que meterlo en esta entrada. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx kowe:lo:t \lx_cita kowe:lo:t \lx_var General \ref 05421 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Monstera.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Monstera egregia Schott (syn. M. lechleriana Schott) y Monstera acuminata K. Koch, dos especies de plantas en la familia Araceae. Su fruto se usa para hacer un atole y sus hojas se usan para curar a los bizchos y, como el pochne (Telanthophora grandifolia), para inducir el germinado de maíz \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nikwa:lkwik seki kowe:lo:t ika tikchi:watih ato:l. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al campo y traje unos frutos de Monstera para preparar atole (con sus granos). \fr_son 05421-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Comestible-fruto \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref kowe:lo:ma:it \nsem La planta llamada kowelo:t en realidad designa el fruto de la planta, sin embargo parece que no hay una designación propia de la planta más que para las hojas que literalmente serían sus manos, pues la gran mayoría de las hojas de vegetales se les designa con el término xiwit. Puede ser que kowe:lo:t resulte de la comparación de la infrutescencia de esta planta con un elote. \raiz kow \raiz e:lo: \dt 11/Apr/2022 \lx kowe:lo:xiwit \lx_cita kowe:lo:xiwit \lx_var General \ref 01941 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de.Monstera.spp \catgr \infl \sig hojas de kowe:lo:t, plantas del género Monstera \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 20/Apr/2021 \lx kowet \lx_cita kowet \lx_var General \ref 05398 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Papilionoideae.Cajanus.cajan \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cajanus cajan (L) Millsp., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae; sus frutos tiernos se consumen hervidos \sig_var General \fr_n Niktekiti kowet wa:n nikchi:wati tamal. Yehwa tikalmasa:lo:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a cortar kowet (Cajanus cajan) y voy a preparar en tamales. Eso lo vamos a almorzar. \fr_son 05398-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz kow \raiz e \nsem Esta planta se encuentra más bien en tierras bajas, por ejemplo de 500 m para abajo. \dt 11/Apr/2022 \lx kowetamal \lx_cita kowetamal \lx_var General \ref 03829 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.de.Cajanus.cajan \catgr Sust \infl N1 \sig tamal hecho de kowet (Cajanus cajan (L.) Huth), un frijol silvestre y no sembrado pero que crece en las milpas naturalmente \osten \sig_var Tacua \fr_n Ne: nomi:lah ixwak yo:n kowet wa:n wela:man chika:waxtok a exo:t. Nikwiti:w wa:n tikwa:skeh kowetamal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Alla en mi milpa nació el kowet ((Cajanus cajan (L.) Huth)) y en estos días es la temporada cuando ya están maduros los ejotes. Voy a ir cortar (los kowet) y vamos a comer tamales de kowet. \fr_son 03829-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz kow \raiz e \raiz tamal \raiz2 kowe \nsem El kowetamal se prepara de la misma manera que el pi:ksatamal. Se prepara de masa revuelta con semillas del kowet. A la masa se le agrega un poco de manteca y sal. Se envuelven con hojas de mazorca y se pone a cocer en una olla para tamales. \dt 17/Jan/2022 \lx kowe:waltia \lx_cita mokowe:waltia \lx_var General \ref 00099 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.de.un.árbol \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig caerse de un árbol por descuido \osten por pararse y perder el equilibrio, por pararse en una rama seca y pudrida que se quiebra \sig_var General \fr_n Ya:lwa mikik Marcos ipopá:n. Mokowe:waltih wa:n wetsito itech se: tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer falleció el papá de Marcos. Se cayó de un árbol y cayó sobre una piedra. \fr_son 00099-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref e:waltia \raiz kow \raiz e:wV \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx kowe:wat \lx_cita kowe:wat \lx_var General \ref 05239 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corteza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig corteza de árbol \osten pero no de frutas \sig_var General \fr_n ¡Xikololo i:n kowe:wat, kwaltsi:n wa:kik. Ika nitaxo:talti:s mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Recoge las cortezas de los troncos, está bien seca. Con eso voy a hacer la lumbre mañana. \fr_son 05239-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz e:wV \nmorf La división silábica es kow-e:-wat y no ko-we:-wat. \dt 11/Apr/2022 \lx kowihtik \lx_cita kowihtik \ref 02445 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa boscoso \catgr Adj \deriv \infl \sig boscoso, lugar con muchos árboles \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 17/May/2021 \lx kowi:ka:n \lx_cita kowi:ka:n \lx_var General \ref 05598 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrás.de.árbol \catgr Sust-loc \infl \sig atrás de un árbol \sig_var General \fr_n Xikwa:lkwi se: kowit mah tikmikti:ka:n se: kowa:t. Nika:n yetoya wa:n de nikmowtih mokalaki:to ne: kowi:ka:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Trae un palo, hay que matar una víbora. Aquí estaba y de que la asusté se fue a meter detrás de ese árbol. \fr_son 05598-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowi \raiz i:ka:n \dt 12/Apr/2022 \lx kowila:naltia \lx_cita kikowila:naltia \lx_var General \ref 00040 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.a.arrastrar \catgr V2 \infl Clase 2a \sig poner o hacer arrastrar postes \osten a las bestias \sig_var General \fr_n EGS-- ¿Kwali 'te:chtapowi ke:ní:w se: 'kowila:naltia:yah ne:n kwa:koweh? AJH-- Pues i:n kwa:kwehmeh tikinwila:naltia:yah kowit, pos ne: ke:man cuando tikchi:wayah kali o oksé: tokni:tsi:n ihkó:n kichi:waya wa:n wehka konkwiah n' kowit, pues te:ch..., te:chtahtania:yah favor o tiktahtania:yah favor n' okseki:n porque tiowih por iguales. Este, xa: te:chakas ma:noh mah kwi:ka ikwa:kwehtsi:n, tikwitih kowit, niman tahtanis toni kowyo. Tikilwi:skeh, kalikxit o taihtiyo:meh o banco o ta:nka:yo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- ¿Nos puedes platicar como se les hacía jalar los palos a los toros? AJH-- Pues a los toros los hacíamos a que jalar los palos, pues hace mucho tiempo cuando hacíamos una casa o una persona hacia su casa e iba a traer lejos los palos, pues nos…, nos pedía el favor o pedíamos favor a otros porque nos ayudábamos mutuamente. Este que nos echara la mano en llevar a su animal, ya que vamos a ir por los palos, luego preguntaba que tipo de madera. Le decíamos que horcones o tirantes, o banco (para trapiche) o cargadores. \fr_son 00040-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2010-07-15-k | 764.582, 801.453 \raiz kow \raiz wila: \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx kowilia \lx_alt kowia \lx_cita kikowilia; kitakowia \lx_var General \ref 04226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprarle \catgr V3 \deriv Aplicativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comprar para o de \osten alguien \sig_var General \fr_n Ke:man tiowih ne: xola:l, nokni:w nochipa mokowilia itilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vamos al pueblo mi hermano siempre se compra ropa. \fr_son 04226-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz kowa \dt 18/Jan/2022 \raiz kowa \dt 15/Aug/2018 \lx kowit \lx_cita kowit \lx_var General \ref 00071 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa árbol \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca; vocal final > 0 \sig árbol \osten de cualquier tipo \fr_n Nopá:n kipia miak taman kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá tiene varios tipos de árboles. \fr_son 00071-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig leña \sig_var General \fr_n Xime:wa ya wa:n xikwiti se: tama:mal kowit, ompa titakwahtehko ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya levántate y ve por un carga de leña, posteriormente ya llegas a comer. \fr_son 0071-02_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig madera \osten a menudo de kowit como atributivo, 'de madera' \sig_var General \fr_n Niman timatis nocha:n, ohte:noh ninemi wa:n puertas de kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Luego vas a reconocer mi casa, vivo a orilla de camino y las puertas son de madera \fr_son 00071-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] se: kowit pahpata | un racimo de plátano (véase pahpata) \raiz kow \nsem En verbos como kowtsahtsi 'llorar fuertemente o exageradamente' la raíz kow modifica el significado del verbo, generalmente en el sentido de 'exageradamente' o 'fuertemente'. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx kowi:teko:ni \lx_cita kowi:teko:ni \lx_var General \ref 06009 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Verbenaceae.Cornutia.pyramidata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cornutia pyramidata L., planta de la familia Scorphulariaceae que produce flores moradas \sig_var Tzina \fr_n Nota:lpan onkak miak kowi:teko:ni. Ihwa:k xo:chiowa kwaltsi:n moita. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho Cornutia pyramidata (kowi:teko:ni). Cuando florea se ve bien. \fr_son 06009-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:kowi:teko:ni \sem Leña \sem Planta \raiz kow \raiz teki \dt 12/May/2020 \lx kowitomitmeh \lx_cita kowitomitmeh \lx_var General \ref 05766 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Vespidae.Agelaia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Agelaia sp., avispa de la familia Vespidae, que come carne; no ha sido colectado ni positivamente identificado pero por su característica comentada de comer carne podrida debe ser del género Agelaia, quizá Agelaia centralis o una especie cercana. Su picadura es dolorosa. Hacen su nido en los troncos de los árboles, pican y atacan en enjambres. \sig_var General \fr_n I:n kowit ke:skoyoktik wa:n ompa etokeh kowitomitmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este árbol tiene agujerado el tronco y allí están unos kowitomitmeh. \fr_son 05766-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz kow \raiz omi \dt 12/Apr/2022 \lx kowitso:k \lx_cita ikowitso:k \lx_var General \ref 05974 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig coa, palo puntiagudo que se usa para perforar la tierra y hacer pocitos para sembrar maíz \sig_var General \fr_n Ihkwa:k se: tato:ka moneki mah kwali te:mpitseh se: ikowitso:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno siembra maíz se requiere que esté bien puntiaguda la coa. \fr_son 05974-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kowto:k \raiz kow \raiz witso:k \dt 12/May/2020 \lx kowi:xin \lx_cita kowi:xin \lx_var General \ref 05070 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.reptil \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de reptil no colectado ni identificado, su escamas son de muchos colores, sobresalta lo verde \sig_var General \fr_n Ke:man takawa:ni ki:sa yo:n kowi:xin wa:n ne:nemi tahsoltsa:la:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando hace calor sale la lagartija y camina sobre la hojarasca. \fr_son 05070-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \semx_tipo Comparar \semxref to:peh \raiz kowi:x \nsem El kowi:xin es una lagartija que mide como veinte centímetros de largo. Es de color verde combinado con café. Sale más en tiempos de calor empezando en marzo hasta septiembre. Se encuentra en los cafetales o en el bosque. Aparentemente se alimenta de insectos que se encuentran en el lugar donde vive. \nota Checar plural. kowi:ximeh o kowi:xihmeh \dt 03/Feb/2022 \lx kowi:xpano:l \lx_cita kowi:xpano:l (in corpus) \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 07/Jun/2021 \lx kowka:kaba:yoh \lx_cita kowka:kaba:yoh \lx_var General \ref 07177 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el kow, caballo \glosa insecto.palo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para insectos del orden Phasmatodea, en español llamado 'insecto palo' \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ne: mi:lsakat etok se: kowka:kaba:yoh, a:mo nikmati ox te:kwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En esa hoja de milpa hay un insecto palo, no sé si pica. \fr_son 07177-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz kowi \dt 04/Sep/2020 \lx kowkamoh \lx_cita kowkamoh \lx_var General \ref 03141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa yuca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig yuca; tuber de Manihot, probablemente Manihot esculenta Crantz \sig_var General \fr_n Se: xiwit nikto:kak kowkamoh. Ya:lwa nikichkwato ya wa:n wel a:man kwahkwali. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un año sembré yuca. Ayer fui a cosecharla y está justo para preparar. \fr_son 03141-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kamoh \raiz kow \raiz kamoh \dt 07/Jan/2022 \lx kowkamoh \lx_cita kowkamoh \lx_var General \ref 05776 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Manihot.esculenta \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Manihot esculenta Crantz, planta de la familia Euphorbiaceae, llamado en español 'yuca'. Sus tubérculos se consumen hervidos con panela. \sig_var General \fr_n Nikto:ktok miak kowkamoh, ihwa:k nikichkwas nikmanas wa:n niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo sembrada mucha yuca, cuando la coseche la herviré y la venderé. \fr_son 05776-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-raíz \sem Planta \raiz kow \raiz kamoh \dt 12/Apr/2022 \lx kowkaxti:l \lx_cita kowkaxti:l \lx_var General \ref 07254 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el kow, castilla \glosa tipo.de.ave.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ave aún no identificada \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowkaxti:lmeh kwaltsi:n we:weyak kichi:wah n' intapahsol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los pájaros kowkaxti:lmeh hacen sus nidos largos. \fr_son 07254-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz kow \dt 06/Sep/2020 \lx kowkechia \lx_cita kikowkechia \lx_var General \ref 07747 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \glosa apuntalar \catgr V1 \deriv \sig apuntalar (particularmente una planta con fruto, p. ej., una mata de plátano, para que no se caiga con el peso que tiene) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikowkechi ne: pahpata! Koma:mo ke:man taehekas kita:nis n' ita:kka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle un palo a esa mata de plátanos! S no, cuando haga viento no le va a ganar el peso (al ser meneado). \fr_son 07747-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz ketsa \dt 20/Sep/2020 \lx kowkechia \lx_cita kikowkechia \lx_var General \ref 03920 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.puntal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig meterle puntal de sostén \osten p. ej., a una rama de una planta de plátanos para que no se caiga; a una cosa para apoyar una madera que está por romperse \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig atrancar con puntal puesto diagonalmente \osten puerta \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref i:xkechilia \raiz kwaw \raiz kechi \dt 05/Oct/2018 \lx kowke:smekat \lx_cita kowke:smekat \lx_var General \ref 06638 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raíz.de.Philodendron. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig raíces epífetas de la Philodendron, planta trepadora de la familia Araceae. Se usa la raíz para amarrar. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowke:smekat semi takwa:wak. kwali ika se: talpia, sayoh cho:kiloh wa:n te:pa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kowke:smekat es muy duro. Sirve para amarrar, sólo que tiene savia y mancha. \fr_son 06638-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Amarre \sem Planta-parte \raiz kow \raiz ke:s \raiz meka \dt 27/May/2020 \lx kowke:span \lx_cita kowke:span \lx_alt kwowke:span \lx_var General \ref 03861 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.del.árbol \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig superficie vertical del tronco de un arbol \osten tenga o no cáscara \sig_var General \fr_n ¡Xikpilo nomorra:l yo:n kowke:span, koma:mo a:skayowas notaxkal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuelga mi morral en el tronco (la superfície de) del árbol, si no (lo haces) mi itacate se va a llenar de hormigas. \fr_son 03861-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz ke:s \raiz -pan \dt 17/Jan/2022 \lx kowketsal \lx_cita kowketsal \lx_var General \ref 04281 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dos.palos.para.sostener.adorno.floral \catgr Sust \deriv \infl \sig palo, o conjunto de dos palos, que se colocan frente a un altar casero o al lado de la puerta principal y que se adornan con Heliconia o tewi:tsot (Dasylirion acrotrichum (Schiede) Zucc.) \sig_var General \fr_n Para ika tachichi:wa n' artal, ma:ski o:me, e:yi kita:lia pero kine:ska:yo:tia que yo:n xo:chit, i:pa iwi:kal ke:meh todos santos, cuando yo:n xo:chit kita:liah de sempowalxo:chit i:pa para, para, toa:nimahtsitsi:n ininemak. Wa:n igual xo:chit yo:n tekolo:met, yeh oksé: ia:xka, yeh towe:itahtsi:n jesucristo. Ke:mah, cuando yo:n semana santa nochi yo:n xo:chit onkak wa:n nochi ika tachihchi:wah n' tokni:wa:n, ka:mpa tiknekis, de nika:n tehwa:n toxola:l de San Miguel, ka:mpa t'nekis, ka:mpa t..., nochi tachihchi:wtok ika. Ke:mah. Tio:pan tachihchi:wah nochi yehwa ika. Kowketsalmeh kichihchi:wah n' tio..., kalikxike:span nochi kita:liah yehwa, a:mo kita:liah chamakih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Con eso adornan el altar, aunque sea nada más unos pocos pero con esa flor muestran que es una costumbre como de todos santos cuando usan el cempoalxochit (Tagetes erecta) que es especial para honor a nuestros difuntos. Y así mismo el tekolo:me:t (varias especies de Tillandsia) corresponde a (es propio para) otros, para nuestro señor Jesucristo. Si, en semana santa hay de esa flor y todas las personas en San Miguel adornan con esas flores por donde quiera está adornado con estas. Si. A toda la iglesia la adornan con esa flor. Paran unos palos juntos a los horcones para adornarlos con esa flor, pero (en esa fecha especial) no adornan con heliconias (chamakih). \fr_son 04281-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-24-a | 853.693, 885.658 \sig poste (de una cerca) \fr_n Te..., tein, tein we:i no: kwaltia para ke:meh yo:n seki kichi:wah, tehwa:n ti.... Ke:meh i:n ka:mpa nowe:ipopa:n kamohto:kaya, ne: kamohto:kaya wa:n tiktekiah kowit we:weyak, ne:n mahyá: kale:waltsitsi:n. Kito:kaya ne:n kowketsalmeh ne: we:wehka, mahyá: poste ekintsi:n kiliah koyo:meh wa:n no: para a:mo takwa:s tapial, a:mo kalakis te:kwa:kow oso te:kaba:yoh kalakis porque kamohmekat semi kikwa:yah ne:n tapialmeh. Pos kitohto:kayah yo:n kowit wa:n kite:mowa:yah yo:n kwesalmekat wa:n ika kilpia:yah para a:mo net..., a:mo, a:mo taneki:sa wa:n a:mo ma:koto:ni eliwis. Ma:ski kitope:wah sentapal, a:mo koto:ni porque takwa:wak yo:n kwesalmekat. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e El que, el que es grande también sirve para lo que algunos hacen, nosotros…. Donde mi abuelo sembraba camote, sembraba camote, entonces cortábamos palos largos como unas alfarditas. Y empotraba esos palos distanciados como lo que ahora los mestizos le llaman postes para que no los animales domésticos no comieran, para que no entrara un toro ajeno, o un caballo ajeno porque los animales domésticos codician mucho el bejuco del camote. Pues empotraban esos palos y buscaban el kwesalmekat (Paullinia cf. pinnata L.) y con eso amarraban (los palos atravezados) en los postes para que no se bajara y para que no se reventara. Aunque el animal empujiera el cercado, no se revienta porque el kwesalmekat es muy resistente. \fr_son 04281-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-28-d | 1357.695, 1393.255 \raiz kow \raiz ketsa \dt 18/Jan/2022 \rev \lx kowkla:voh \lx_cita kowkla:voh \lx_var General \ref 04538 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa clavo.de.madera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig clavo de madera \sig_var General \fr_n Wehka:w kikwiah nochi kowcla:voh, ka:n onkaya clavos tein a:xka:n onkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo usaban clavos de madera, no habia el clavo que hoy conocemos (de fierro). \fr_son 04538-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \nsem Antes se usaban en la construcción de casas para juntar dos maderas de marco de la casa. Ya casi no existen ya que usan más clavo de fierro. \nota El palo o la madera lo tallaban un poco, dándole forma de un clavo. \dt 24/Jan/2022 \lx kowkohkotol \lx_cita kowkohkotol \lx_var General \ref 05192 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madera.en.pedazos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pedazos de madera que sale de sobra cuando se corta \osten p. ej., cintas, polínes para acomodarlos en la construcción; los pedazos se pueden todavía ocupar en la construcción, o simplemente de leña \sig_var General \fr_n ¡Xikololo nochi n' kowkohkotol wa:n xke:wa itech se: koxta:l! Tikwiskeh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Recoge toda la pedacería de madera y guárdalo en un costal! Todavía la vamos a ocupar. \fr_son 05192-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz koto: \dt 11/Apr/2022 \lx kowkowa:t \lx_cita kowkowa:t \lx_var General \ref 01826 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.serpiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de serpiente no colectada ni identificada \sig_var 1-Tzina \fr_n Kowkowa:t a:mo semi we:i moskaltia, kihtowah no: te:kwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La serpiente kowkowa:t no crece muy grande, dicen que también muerde. \fr_son 01826-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz kow \raiz kowa: \dt 18/Apr/2021 \lx kowma:pan \lx_cita kowma:pan \lx_alt kwowma:pan \lx_var General \ref 02340 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.rama \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en la rama o ramas (de un árbol); encima (de un árbol) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: mopili tehkok kowma:pan, ma:tapetsko:s wa:n pawetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo se subió en la rama del árbol, se va a soltar y se va a caer. \fr_son 02340-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz ma: \raiz -pan \dt 12/May/2021 \lx kownalwat \lx_cita kownalwat \lx_var General \ref 02927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raíz.de.árbol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig raíz de árbol \sig_var General \fr_n Nikte:mo:ti se: ta:ke:wal mah ne:chpale:wi nikichkwati se: kownalwat etok ka:mpa nimocha:nti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a buscar a un peón que me ayude a desenterrar (escavando la tierra) una raíz que está donde voy a construir mi casa. \fr_son 02927-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref nalwat \raiz kow \raiz nalwa \dt 06/Jun/2021 \lx kownalwatah \lx_cita kownalwatah \lx_var Tzina \ref 08770 (duda) CSC solamente conoce un lugar que se llama así y es por abajo de Tecpancingo. No es común usar esta palabra para describir un lugar lleno de raices. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.raíces \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar con muchas raíces de árboles \osten que han sido tumbados, dejando las raices o enterradas y muertas o visibles \sig_var Tzina \fr_n Ka:mpa kichihchi:wkeh nocha:n telkownalwatah, ihkatoya se: tio:kowit wa:n se: xokokowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde construí mi casa hay mucha raíces, había (parado) un árbol de cedro y uno de naranjo. \fr_son 01010-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz nalwa \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx kownalwayoh \lx_cita kownalwayoh \lx_var Tzina \ref 01010 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno.de.raíces \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig con muchas raíces de árboles \osten por haber sido tumbados, dejando las raices o enterradas y muertas o visibles \sig_var General \fr_n Ka:mpa kichihchi:wkeh nocha:n telkownalwayoh, ihkatoya se: tio:kowit wa:n se: xokokowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde construí mi casa el suelo tiene mucha raíces, había un árbol de cedro y uno de naranjo. \fr_son 01010-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz nalwa \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx kownanakat \lx_cita kownanakat \lx_var General \ref 05452 (duda) CSC sólo usa solamente nanakat, nunca había escuchado que usaran la raíz kow \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hongos.de.varias.especies \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de hongos no comestibles que crecen sobre troncos en estado de descomposición \sig_var General \fr_n Onkak miak taman kownanakat sayoh ke a:mo wel se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay muchas clases de hongos (llamados) kownanakat sólo que no se pueden comer. \fr_son 05452-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \raiz kow \raiz naka \nsem La palabra kownanakat se encuentra en el corpus aunque no se aceptó por válido por ninguno de los asesores principales: Amelia Domínguez, Hermelindo Salazar y Ceferino Salgado que dicen simplemente nanakat. Pero por encontrarse en el corpus se mantiene en el diccionario. \dt 11/Apr/2022 \lx kownex \lx_alt kwahnex \lx_cita kownex \lx_var General \ref 02042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ceniza \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig ceniza de madera quemada (principalmente que se forma de la leña en el fogón, no incluye ceniza de otras cosas quemadas, p. ej., tela, papel) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:stah kwalka:n niki:xtia kownex notikote:noh wa:n nike:wa. Ke:man miakia ya nikmoya:watih mi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas saco ceniza (limpiándo el fogón) y lo guardo. Cuando ya se acumula la llevo a esparcir en la milpa. \fr_son 02042-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tikonex \semxref tatahkotikonex \raiz kow \raiz nex \dt 29/Apr/2021 \lx kownexi:xko \lx_cita kownexi:xko \lx_var General \ref 08313 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 14/Nov/2019 \lx kownexwia \lx_alt kikwahnexwia \lx_cita kikownexwia \lx_var General \ref 02018 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregarle.ceniza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agregarle ceniza \osten p. ej., al jugo de caña \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n nochipa kikownexwia n' nekwa:t. \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre le echa ceniza al jugo de caña. \fr_son 02018-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz nex \nota Investigar porqué le echan la ceniza al jugo de caña antes de que lo pongan al fuego.| \semxref \ency Grabación \dt 29/Apr/2021 \lx kownexwilia \lx_cita ne:chkownexwilia \lx_var General \ref 07702 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnar.con.ceniza. \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ensuciar (un objeto) con ceniza en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Teh nochipa tine:chkownexwilia noxi:kal wa:n a:mo tikpahpa:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu siempre le echas ceniza a mi jícara (usándola para cucharear ceniza) y no lo lavas. \fr_son 07702-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz nex \dt 19/Sep/2020 \lx kownexyoh \lx_cita kownexyoh \lx_var General \ref 06279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchado.de.ceniza \catgr Adj \deriv \sig manchado o cubierto de ceniza; impregnado de ceniza \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n taxkal kownexyoh. Nikma:petskoh. ¡A:mo xikwa!, kikwa:s itskwinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está tortilla está cubierta de ceniza. La solte de las manos. ¡No te la comas! se la va a comer el perro. \fr_son 06279-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz nex \dt 16/May/2020 \lx kownexyowa \lx_alt kwownexyowa \lx_cita kownexyowa \lx_var General \ref 04165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarse.de.ceniza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensuciarse, cubrirse de ceniza \sig_var General \fr_n Nikma:petskoh nonakaw wa:n kownexyowak. Sepa xine:chwa:nti se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi pedazo de carne se me cayó de las manos y se ensució de ceniza. Convídame otro pedazo. \fr_son 04165-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz nex \dt 18/Jan/2022 \lx kowokwilin \lx_cita kowokwilin \lx_alt kwaokwilin \lx_var General \ref 04635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larva.de.insecto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larva comestible de insecto (probablemente Lepidoptera) comestible que se forma en el interior del troncos y ramas del okwilkowit (prob. Lippia umbellata Cav.) \sig_var General \fr_n Yo:n kowokwilimeh we:lkeh, sayoh moneki mah se: kinki:xti wa:n se: kintewa:tsa itech koma:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los kowokwilimeh son sabrosos, sólo se requiere que se extraigan (del tronco del árbol) y se tuestan en el comal. \fr_son 04635-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-gusano \raiz kow \raiz okwil \dt 24/Jan/2022 \lx kowokwilkowit \lx_alt kwawkwilkowit \lx_cita kowokwilkowit \lx_var General \ref 03750 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Verbenaceae.Lippia.myriocephala \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lippia myriocephala Schltdl. & Cham., planta de la familia Verbenaceae. Se caracteriza por tener dentro del tronco larvas comestibles; su madera sirve para leña. \sig_var General \fr_n Nota:lpan telsenka onkak yo:n kowokwilkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay muchos árboles de kowokwilkowit. \fr_son 03750-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz kow \raiz okwil \dt 17/Jan/2022 \lx kowpalak \lx_cita kowpalak \lx_alt kwopalak \lx_var General \ref 07529 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palo.podrido \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig palo, tronco (que se cayó o se dejó sobre el suelo) podrido \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tepehxitsi:ntan yetok se: kowpalak, itech mochi:wa nanakat. ¡Xikitati! xa: kipias, tikwa:skeh tio:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al pie del cerrito está un palo podrido, en el nace hongos. ¡Ve a ver, quizá tenga, lo comeremos en la tarde. \fr_son 07529-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz pala: \ngram Compuesto: cf. kopalak, epalak, tao:lpalak. \nsem Parece que kowpalak se utiiza solamente para palos de madera podridos. Si una tabla está podrida, se le refiere como wapalsol. \dt 11/Sep/2020 \lx kowpe:peyo:lin \lx_cita kowpe:peyo:limeh \lx_var Tzina \ref 02142 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Nylanderia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Nylanderia sp., (ex Paratrechina), tipo de hormiga (Formicidae) que vive en colonias construidas en las ramas de árboles \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ne: pimientahma:pan etokeh seki kowpe:peyo:limeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En las ramas de esa pimienta hay muchos kowpe:peyo:limeh. \fr_son 02142-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Discusión \semxref tsa:wala:skat \raiz kow \raiz peyo:l \nsem El pe:peyo:lin es un ácaro que infesta a las aves de corral. Si uno de estos sube a la piel de alguien, causa una sensación de molestia. Podría ser que por la misma razón esta hormiga (Nylanderia sp.) así se llama. No pica ni muerde pero al caminar sobre la piel causa una sensación molesta. También dicen que al matar una emite un olor que provoca que los demás ataquen (aunque supuestamente no pican ni muerden). \dt 09/May/2021 \lx kowsaka \lx_cita kowsaka \lx_var General \ref 06926 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.leña \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acarrear leña (sea recogido en trozos o partido con hacha) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowsakak iwa:n nokni:w. Miak kowtatehtek tikpiah kahfe:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer acarré leña con mi hermano. Tenemos mucha leña en el cafetal. \fr_son 06926-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz saka \dt 14/Feb/2022 \lx kowsakaltia \lx_cita ne:chkowsakaltia \lx_var General \ref 07080 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.acarrear.leña \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar, hacer (a alguien) acarrear leña \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo niá:s nitatekiti:w, ya:lwa ne:chkowsakaltihkeh wa:n nisiowtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a ir a cortar café, ayer me hicieron acarrear leña y estoy muy cansado. \fr_son 07080-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz saka \dt 05/Apr/2022 \lx kowsakia \lx_cita kikowsakia \lx_var General \ref 03369 (duda) analizar el ejemplo en nawat, parece calca del español \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrearle.leña \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acarrear leña para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikowsakih noa:wi, yeh ika ka:n niwa:lahtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Acarreé leña para mi tia, por eso no he venido. \fr_son 03369-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz saka \dt 10/Jan/2022 \lx kowselik \lx_cita kowselik \ref 00289 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa madera.tierna \catgr Sust \deriv \infl \sig madera tierna, inmadura \sig_var General \fr_n Kikwiah (kakatekowit) para kowtati:l, kikwiah para kowkalikxit. Kwowkalikxit kwelitayah porque teltakwa:wak yo:n kwowit. Yo:n a:mo, a:mo xkihto okwilowati, yo:n a:mo okwilowa. Wa:n nió:n no: xkihto niman ihsiwka:pala:niti. Pala:ni m' paniá:n, pero n' iyo:lo moka:wa porque n' iyo:lo kipia, iyo:lo ke:meh eskia mahyá: tikihto:ka:n ke:meh eskia se: tet. Takwa:wak, tein chika:wak kowit. Wa:n tein kowselik, pos kowselik. Niman pala:ni neli, a:mo wehka:wa, pero tein chika:wak kowit n' iyo:lo kipia chi:chi:ltik wa:n teltakwa:wak. Hasta hacha a:mo no: kie:kneki kie:ktekis, no: ki:xna:mikisneki. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Lo usaban (Tapirira mexicana Marchand) para leña, lo usaban para horcones para las casas. Les gustaba usarlo para horcones porque esa madera es muy resistente. Eso no, ese no se apolilla, no se apolilla. Y tampoco se pudre fácilmente. Se pudre lo de encima pero la médula se queda por que la médula tiene, la médula es como una piedra. Es muy dura, el de madera resistente. Y el de madera blanda pues es madera blanda. De verás que se pudre luego, no perdura. Pero el que es de madera resistente tiene la médula rojiza y muy dura. Hasta el hacha no lo corta bien, también se opone (a ser cortado por su dureza). \fr_son 00289-01_corp_Tzina-RMM302 \fr_fuente 2012-07-17-f | 38.282, 76.609 \raiz kow \raiz sel \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kowsin \lx_cita kowsin \lx_var General \ref 05819 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de maíz \sig_var General \fr_n Wehka:w no:pá:n kito:kaya nochi kowsin, pero kipoloh xina:ch wa:n a:mo ke:man kanah kiahsik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo mi papá sembraba todo el maíz denominado kowsin, pero perdió la semillia y ya nunca la encontró. \fr_son 05819-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz sin \nota El kowsin es un tipo de maíz que cuando se siembra, crece la milpa muy alta. Y produce elotes grandes con los granos de maíz anchas. Del kowsin hay maíz blanco y amarillo. \dt 02/Sep/2020 \lx kowtah \lx_cita kowtah \lx_var General \ref 05611 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa montaña.boscosa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig montaña cubierta de bosque \osten como son todas las montañas de la Sierra Norte \sig_var General \fr_n Ya:lwa nopiowa:n moka:watoh kowtah achá: kinkwah kwe:kti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mis pollos fueron a quedarse (fueron a parar) en el monte y ya no regresaron, quizá la zorra se los comió. \fr_son 05611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kowtah pa:pas | (lit., 'bosque papas') Dioscorea bulbifera L.f., bejuco de la famiia Dioscoreaceae con frutos comestibles que se parecen a y que algunas personas los preparan como papas \osten En San Miguel Tzinacapan se conoce como bu:rrohtet. \sig_var Tacua \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] we:i kowtah | bosque primario \osten particularmente al poniente o surponiente de San Miguel Tzinacapan \sig_var General \fr_n Miak tokniwa:n a:mo yowih ok ne: we:ikowtah. A:mo a:kin semi kikwiti ok n' kalkowit ke:meh achto. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Muchas personas ya no van al bosque primario. Ya casi nadie va a traer madera de la casa como antes. \fr_son 05611-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowyoh \raiz kow \dt 12/Apr/2022 \lx kowtah misto:n \lx_cita kowtah misto:n \lx_var General \ref 04687 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease misto:n \sem Animal-mamífero \raiz kow \raiz -tah \raiz misto:n \dt 15/Aug/2018 \lx kowtah xo:me:t \lx_cita kowtah xo:me:t \lx_var General \ref 06826 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Singular-Cuant \vease xo:me:t \sem Planta \raiz kow \raiz -tah \raiz xo:me: \raiz -tah \dt 15/Aug/2018 \lx kowtahchamakih \lx_cita kowtahchamakih \lx_var General \ref 07496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Heliconiaceae.Heliconia.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease chamakih \sem Ornamental \sem Planta \raiz kow \raiz chamakih \raiz -tah \nsem Aunque se puede referir a la flor del kowtahchamakih con el mismo nombre, es más común simplemente decir chamakih. \dt 08/Oct/2018 \lx kowtahpa \lx_cita kowtahpa \ref 08207 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente in corpus \raiz \dt 15/May/2019 \lx kowtahtahsol \lx_cita kowtahtahsol \lx_var General \ref 03943 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa materia.orgánica.del.monte \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig materia (orgánica) muerta del monte \osten como las hojarasca, restos de madera \sig_var General \fr_n A:xka:n tehwa:n tikchihchi:wah tapala:n, kalihtiktahsol wa:n kowtahtahsol sekosah tiksentiliah, tikma:nelowah wa:n pala:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora nosotros elaboramos el abono órgánico, la basura que sale del hogar y la del monte (hojarasca) la revolvemos y se descompone. \fr_son 03943-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwowtahtapala:n \raiz kowi \raiz hsol \raiz2 tahsol \dt 17/Jan/2022 \lx kowtahtapala:n \lx_cita kowtahtapala:n \lx_alt kwowtahtapala:n \lx_var Tzina \ref 07957 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abono.natural.de.bosque \catgr \infl \sig hojarasca, palos pudridos y otros elementos naturales del bosque que se pueden usar como abono org[anico \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kow \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx kowtahtapala:n \lx_cita kowtahtapala:n \lx_var General \ref 03276 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa materia.orgánica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig materia (orgánica) muerta del monte \osten como las hojarasca, restos de madera \sig_var General \fr_n Xikte:mo n' kowtahtapala:n wa:n xikte:ma itech cubetas wa:n ompa xikto:ka n' tomat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Consigue materia orgánica y ponla en cubetas y dentro de ellas (en la tierra) siembra jitomate. \fr_son 03276-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwowtahtahsol \raiz kowi \raiz pala: \dt 10/Jan/2022 \lx kowtahtekit \lx_cita kowtahtekit \lx_var General \ref 05747 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajo.de.campo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig trabajo en campo \osten actividad agrícola como sembrar, cosechar, limpiar, chapear; actividad de campo como leñar \sig_var General \fr_n I:n kowtahtekit semi kwaltsi:n, tisiowih pero tehwa:n tikta:ki:ltiah n' tein tikwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El trabajo del campo es muy bonito, nos cansamos pero nosotros producimos lo que comemos. \fr_son 05747-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz teki \dt 12/Apr/2022 \lx kowtahtekitikeh \lx_cita kowtahtekitikeh \lx_var General \ref 01376 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajdor.de.campo \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : kowtahtekitinih \sig campesino \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: kowtahtekitikeh semi kwaltsi:n inemilis, komohkó:n tatohto:ka kipia toni kimahse:was. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e La vida de un campesino es muy bonita, si siembra muchas cosas tiene de que alimentarse. \fr_son 01376-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz teki \dt 21/Mar/2021 \lx kowtahtekitikeh \lx_cita kowtahtekitinkeh \ref 08614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust-agent \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 01/Nov/2019 \lx kowtahtomakilit \lx_cita kowtah tomakilit \lx_var General \ref 04445 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Lycianthes.stephanocalyx \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease tomakilit \sig Lycianthes stephanocalyx (Brandegee) Bitter, planta de la familia Solanaceae; algunos dicen que sus hojas son comestibles \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var Tzina \fr_e \sem Planta \raiz kow \raiz toma \raiz kil \dt 02/Sep/2020 \lx kowtahxiwa:n \lx_cita kowtahxiwa:n \lx_var General \ref 02107 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Orquidaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta no identificada, probablemente de la familia Orquidaceae. Los bulbos producen un líquido que sirve para pegar papel. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowtahxiwa:n mochi:wa kowke:span wa:n ikamohyo kwali ika se: kipepechowa a:mat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kowtahxiwa:n se da en el tronco de árboles y sus bulbos sirven para pegar papel. \fr_son 02107-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Planta (no colectada) \raiz kow \dt 09/May/2021 \lx kowta:kilo:t \lx_cita kowta:kilo:t \lx_var General \ref 04764 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruto.de.árbol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fruto comestible de árbol \osten p. ej., naranja, lima, zapote; no incluye las vainas \sig_var General \fr_n Tehwa:n timotekipanowah nochi ika kowta:kilo:t. Ka:n ke:man tiki:sah wehka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nosotros nos mantenemos (vendiendo) frutos de los árboles. Nunca salimos lejos (a trabajar). \fr_son 04764-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta:kilo:t \raiz kow \raiz ta:ki \nsem Cuando se posesiona, por ejemplo, 'su fruto' (de un árbol) se dice ta:kilo:t, como ita:kilo 'su fruto'. \dt 24/Jan/2022 \lx kowtakohkowi:l \lx_cita kowtakohkowi:l \lx_var General \ref 04099 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig leña \sig_var General \fr_n Nikpoloh seki kowtakohkowi:l, niksa:lohtoya nomi:lah. Sayoh kika:wkeh ke:meh se: tama:mal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Perdí una poca de leña. La tenía estibada en mi milpa. Nomás dejaron como un tercio. \fr_son 04099-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowit \semxref kowtati:l \semxref kowit \semxref kopinis \semxref kopahsol \raiz kow \raiz2 kohkowi \dt 17/Jan/2022 \lx kowtako:t \lx_cita kowtako:t \lx_var General \ref 06914 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ramita \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ramita delgada y flexible que sale de un árbol; vara \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwala:ntih nokni:w wa:n ne:chsowilih se: kowtako:t nometsko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hice enojar a mi hermano y me dio de latigazos con una vara (agarrada de un árbol) en los pies. \fr_son 06914-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tlako:t \raiz kow \raiz tako: \dt 01/Jun/2020 \lx kowta:l \lx_cita kowta:l \lx_var Tzina \ref 02607 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierra.de.material.orgánica \catgr \infl \sig tierra con madera podrida de árboles caídas \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kwow \raiz ta:l \dt 05/Sep/2018 \lx kowta:lia \lx_cita kikowta:lia \lx_var General \ref 00231 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encaramar \catgr V2 \infl Clase 2a \sig encaramar, provocar subir a un árbol \osten a un animal \sig_var General \fr_n Tayowak notskwiwa:n kikowta:lihkeh se: ma:pachin. Ka:n nikmiktih porin ka:n nikpia tepos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche mis perros encaramaron a un árbol a un mapache. No lo maté porque no tengo arma. \fr_son 00231-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz t:a:l \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx kowta:lowa \lx_cita kowta:lowa \lx_var General \ref 05629 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarse.de.tierra.pegada.a.árbol \catgr V1 \infl Clase 4 \sig ensuciarse con la mugre, sea tierra o pedazos de corteza, que está sobre un tronco o rama de árbol \osten al trepar un árbol \sig_var General \fr_n Nitama:xi:mato wa:n nikowta:lowak. Semi nima:lti:ti wa:n nitakwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a desramarar árboles y me ensucie con la tierra de los troncos. De una vez me voy a bañar y ya voy a comer. \fr_son 05629-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowi \raiz ta:l \dt 12/Apr/2022 \lx kowtamomox \lx_alt kowmomox \lx_cita kowtamomox \lx_var General \ref 03049 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aserrín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aserrín \osten lo que cae al cortar tablas \sig_var General \fr_n No:pá:n kowteki, niow nikwiti kowtamomox ika tima:wilti:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá está aserrando, voy a traer el aserrín y con ello vamos a jugar. \fr_son 03049-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowtatix \raiz kow \raiz mox \nmorf Sustantivos formados con momox indican lo que se desmorona y se hace pedazos de un objeto. Nótense la siguientes palabras compuestas: tao:lmomox, pa:nmomox. \dt 06/Jan/2022 \lx kowtamomox \lx_cita kowtamomox \lx_var General \ref 05324 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aserrín \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aserrín \osten desperdicio de la madera que sale en polvo en el momento de cortarla, particularmente con sierra \sig_var General \fr_n Nopili kikwito se: koxta:l kowtamomox. Seki kia:wilti:ti wa:n seki kite:mati ka:mpa kochih nopiowa:n mah ika mototoxti:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo fue por un bulto de aserrín. Una parte va a jugar con ello y otra parte lo va a echar donde duermen mis pollos para que con ello se calienten. \fr_son 05324-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz mox \dt 11/Apr/2022 \lx kowtampa \lx_cita kowtampa \lx_var General \ref 03393 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sombra.de.árbol \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sombra que echa un árbol frondoso con muchas ramas \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa kowtampa a:mo xitato:ka, ka:n moskaltia n' mi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde hay sombra debajo de un árbol, no siembres las semillas de maíz, no se desarrollan. \fr_son 03393-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tani \raiz -pa \dt 05/Jul/2021 \lx kowtampata:i \lx_cita kowtampata:i \lx_var Tzina \ref 05130 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chapear.bajo.árbol \catgr V1 \infl Clase 4/3 \infl_v i-x \sig limpiar o chapear debajo de los árboles \osten un terreno de siembra o donde se planea sembrar \sig_var Tzina \fr_n No:pa:n ne:chne:xtilia:ya ke:ni:w se: kowtampata:is. Ne:chilwia:ya ke achto mah se: tawiteki wa:n sa:te:pan se kitehtekis n' kowit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá me enseñaba cómo limpiar debajo de la sombra de los árboles. Me decía que primero se debe chapear y después se corta la leña. \fr_son 05130-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz -tan \raiz -pa \raiz a:i \dt 11/Apr/2022 \lx kowtancho \lx_cita kowtancho \lx_var General \ref 05837 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa marta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig marta, mamífero poco común en la región de Cuetzalan \sig_var General \fr_n Yo:n kowtancho no: kwali se: kikwa. We:lik a:ko:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La marta también se puede comer. Se puede comer preparada en ajonjolí. \fr_son 05837-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \sem Comestible-animal \raiz kow \raiz tan \raiz cho (?) \dt 12/May/2020 \lx kowtapala:n \lx_cita kowtapala:n \ref 07956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kow \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx kowtapa:na \lx_cita kowtapa:na \lx_var General \ref 05289 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partir.leña \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig partir leña \osten con hacha, no machete \sig_var General \fr_n Mo:sta kwalka:n nikowtapa:nas, ekintsi:n niow nima:wilti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana por la mañana voy a partir la leña, ahora voy a jugar. \fr_son 05289-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokowi \raiz kow \raiz tapa: \nsem En los pocos casos que alguien parte leña con machete se le agrega la calificación: kowtapa:na ika mache:teh \dt 11/Apr/2022 \lx kowtapa:naltia \lx_cita kikowtapa:naltia \lx_var General \ref 08766 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.partir.leña.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a partir leña \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ka:n niknekik nikwiti:w kowit, yeh ika ye:wa kwalka:n no:pá:n ne:chkowtapa:naltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer no quise ir a traer leña por eso hoy por la mañana me obligó a partir leña. \fr_son 01068-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tapa: \dt 14/Jul/2021 \lx kowtapa:nia \lx_alt kwowtapa:nia \lx_cita ne:chkowtapa:nia \lx_var General \ref 04161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partirle.leña \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig partir leña para \osten personas \sig_var General \fr_n Mo:stah tio:tak nikowtapa:nia no:má:n wa:n ke:mah ne:chtamaka ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las tardes le parto leña a mi mamá y luego ya me da de comer. \fr_son 04161-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tapa: \dt 18/Jan/2022 \lx kowtapech \lx_cita kowtapech \lx_var General \ref 04922 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tarima \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig arreglo de dos palos paralelos que se ponen en el suelo para colocar cosas sobre ellos con el fin de que no toquen el suelo \sig_var General \fr_n Xiki:xtapalta:li o:me kowit para kowtapech, ompa tiksa:lo:tih n' kowtatapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pon dos palos paralelos (sobre el suelo) para encimarles cosas. Ahí vamos a estibar la leña partida. \fr_son 04922-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz pech \nsem Simplemente el kowtapech es una base de dos palos que sirve para proteger cosas encimadaas con la finalidad de que no toquen el suelo. \dt 24/Jan/2022 \lx kowtatapa:n \lx_cita kowtatapa:n \lx_var General \ref 03991 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leña.partida \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig leña partida \osten trozos partidos a lo largo con hacha \sig_var General \fr_n No:má:n kikowak seki kowtatapa:n kwaltsi:n wahwa:kik wa:n tsi:nki:stok ok kimakakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá compró algo de leña partida bien seca y se la dieron muy barata. \fr_son 03991-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowtatehtek \raiz kow \raiz tapa: \dt 17/Jan/2022 \lx kowtatehtek \lx_cita kowtatehtek \lx_var General \ref 03427 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leña.cortada \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig trozos o varas cortados o partidos para leña \osten generalmente partido en el monte, al tamaño adecuado para leña \sig_var General \fr_n Niow nite:tekiwi:ti xa: ne:chkowili:skeh kowtatehtek. Miak nikpia wa:n pala:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a rogar por si acaso me quieren comprar leña (de troncos o ramas cortadas al tamaño). Tengo mucha y se va pudrir. \fr_son 03427-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowtati:l \semxref kowtatapa:n \raiz kow \raiz teki \nsem El sustantivo deverbalizado kowtatehtek refiere a pedazos o trozos de madera cortados atravesando un tronco o rama grande. El sustantivo kowtatapa:n referencia leña partida a lo largo, generalmente por hacha. \dt 11/Jan/2022 \lx kowtati:l \lx_cita kowtati:l \lx_var General \ref 05453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig leña; cualquier trozo que se usa en el fogón \osten \sig_var General \fr_n Ne: kalkowit okwiloh ya, tikwiskeh ya para kowtati:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esas maderas (que están como vigería de la casa) ya se apolillaron, ya lo vamos a utilizar como leña. \fr_son 05453-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowit \semxref kopinis \semxref kopahsol \semxref kowtakwahkowi:l \raiz kow \raiz ta \nsem Se puede designar como kowtati:l casi cualquier madera que se usa para leña aunque sea madera codiciada (p. ej., tio:kowit que es deseada para tablas) para otros fines. La yesca no se incluye como kowtati:l. \dt 11/Apr/2022 \lx kowtatix \lx_cita kowtatix \lx_var General \ref 05534 (duda) CSC usa esta palabra con el significado polvo de madera más no como aserrín, en el corpus no aparece como aserrín, preguntar si no lo emplearon mal \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa polvo.de.madera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig polvo de madera \osten p. ej., que se le cae a una tabla al cortarla, el que se le cae a madera por causa de polilla \sig_var General \fr_n ¡Tiowih tikololo:tih kowtatix ika tima:wilti:skeh tio:tak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Vamos a ir a recoger aserrin, con ello vamos a jugar en la tarde. \fr_son 05534-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowmomox \raiz kow \raiz tisi \dt 12/Apr/2022 \lx kowtatsihtsi:ke:w \lx_cita kowtatsihtsi:ke:w \lx_var General \ref 07813 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa astilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig astilla \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa kowtapa:na mo:pá:n tentok miak kowtatsihtsi:ke:w, ¡Xikololo:ti, mo:sta nikxo:talti:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde parte leña tu papá hay mucha astilla regada. ¡Recógela, mañana la voy a quemar (para cocinar)! \fr_son 07813-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tsi:ke: \dt 22/Sep/2020 \lx kowtatsi:ke:w \lx_cita kowtatsi:ke:w \lx_var General \ref 01382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa astilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig astilla (de un trozo de árbol, p. ej., lo que se queda en el suelo al partirse la leña; se usa para yesca) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikololo yo:n kowtatsihtsi:ke:w ika nitaxo:talti:s! Ne:nke:n ika se: taxo:taltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Recoge las astillas y con ello voy a prender la lumbre! Con ello rápido se hace la lumbre. \fr_son 01382-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tsi:ke:wa \dt 29/Mar/2021 \lx kowtatsmol \lx_cita kowtatsmol \lx_var Tacua \ref 03857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocón.con.retoños \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tocón; tronco que queda después de tumbar un árbol pero que tiene retoños y no está completamente muerto \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Oct/2018 \lx kowtatsmolah \lx_cita kowtatsmolah \lx_var Tacua \ref 00635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust-loc \infl \sig campo de siembra donde después de que se habían tumbados los árboles y arbustos y fumigado para matar a la maleza se vuelven a retoñar los tocones de los árboles \osten \sig_var Tacua \fr_n Mo:sta nitektiti nomi:lah, telsenka kowtatsmolah wa:n nikma:yowiti para mah a:mo kitampawi n' mi:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana voy a trabajar en mi milpa, hay muchos troncos bajos con retoños y eso voy a tumbar con machete para que no le haga sombra a la milpa. \fr_son 00635-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatsmolah \raiz kow \raiz itsmoli: \nsem En Tacuapan usan la palabra kowtatsmolah cuando se limpia un terreno para sembrar pero se hace con fumigación. Entonces se mueren las hierbas blandas y los árboles y arbustos quedan tumbado desde al raz de la tierra. Pero los retoños de los troncos no se mueren. Por lo tanto después hay que cortarlos desde abajo con machete. Es entonces cuando se dice que el terreno para sembrar es kowtatsmolah. \dt 22/Feb/2021 \lx kowtatsompal \lx_cita kowtatsompal \lx_var General \ref 08381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madera.para.cabecera \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig trozo de madera como cabecera que se usa para calzar (colocar un cabo del trozo más alto que el otro) un trozo de madera que se va partir \sig_var General \fr_n Pos yo:n kowit tikiliah miskit porque semi takwa:wak. Takwa:wak para se: kowtapa:nas, a.... Para se: kowtapa:nas ke yo:n tikwih kowtatsompal para se: kowtapa:nas a:mo kachi kite:ntehteki ne:n, ne:n a:chah porque kiwi... n' achah ne: kite:nkoto:na no: komohko:n se: kitehteki tein toma:wakkowit kite:nkoto:na n' a:chah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues ése árbol le llaman miskit (aparentemente Lonchocarpus hidalgensis) porque es muy duro. Es duro para usar cuando se parte leña. Para partir leña lo usan como cabecera cuando se parte leña, no le quita mucho filo al hacha (porque queda abajo del trozo cortado), por eso la usan. Si se corta un trozo grande de miskit con el hacha le mella el filo. \fr_son 08381-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08381-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-18-k | 35.859, 54.998 \raiz kow \raiz tson \raiz -pal \raiz2 tsompal \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kowteki \lx_cita kowteki \lx_var General \ref 00079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aserrar.madera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \rdp-int kow+teki \sig cortar, aserrar madera \osten para hacer tablas, alfardas, morillos con motosierra o sierra, pero no con hacha ni machete \sig_var General \fr_n Nokni:w kowteki wa:n a:mo pati:yoh kita:ni. Yeh ika miakeh kiyo:le:wah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano es aserrador y no cobra muy caro. Por eso muchos lo contratan. \fr_son 00079-01_elab \fr_fuente Frase elaborada? \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kowtehteki) partir, cortar para leña \osten de troncos o ramas ya tumbadas \fr_n Nitate:xi:n nokahfe:ntah wa:n mo:stah nikowtehtekiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tumbé árboles en mi cafetal. Diy diario voy estar partiendo la madera para leña. \fr_son 00079-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kohkowi \raiz kow \raiz teki \nsem El verbo reduplicado kowtehteki refiere a la acción de cortar madera en el campo para leña pero no indica la acción de acarrearla. El verbo kohkowi se utiliza para indicar todo lo asociado con leñar, ir a cortar y traer la leña. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx kowtekia \lx_cita kikowtekia \lx_var General \ref 05521 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.tablas.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cortar tablas para \osten alguien \sig_var General \fr_n Nikyo:le:wati mokni:w mah ne:chkowteki. Nikneki wapal ika nitatsi:ntsakwas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a decirle a tu hermano que me corte madera con la sierra. Quiero unas tablas para cerrar mi casa. \fr_son 05521-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz teki \dt 12/Apr/2022 \lx kowtekini \lx_cita kowtekini \lx_var General \ref 02562 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cerambycidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo \sig nombre genérico para varios Coleopteras que cortan o infestan la madera. Incluyen los que construyen galerías en la madera seca (como un tronco en la casa o el tronco húmedo de un árbol muerto), los barrenadores de troncos y los que cortan las ramas o los troncos pequeños en círculo haciéndola caer \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowtekini kikoyo:nih nokalikxiw, iksá: kitekih no: n' kale:walmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este kowtekini agujeró el horcón de mi casa, a veces también agujeran las alfardas. \fr_son 02562-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] xi:koh kowtekini | abeja carpintera, véase xi:koh \sem Animal-artrópodo \raiz kow \raiz teki \nsem En general los hablantes no distinguen entre los coleopteras que atacan la madera, sea la manera que sea todos se llaman kowtekini. Los más conocidos son los que atacan la madera de la casa (vigas, horcones, morillos) y los troncos húmedos que están en el campo. Pero también se aplica el nombre a otros coleopteras que atacan los árboles, como son los insectos de las familias Cerambycidae y Buprestidae. Hasta la fecha de estas últimas familias solamente se ha colectado algunos Cerambycidae. \dt 21/May/2021 \lx kowtekkeh \lx_cita kowtekkeh \lx_var General \ref 02714 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.asserador \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aserrador, persona que corta madera para hacer tablas, alfardas, morillos, con motosierra o sierra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikte:mo:ti se: kowtekkeh mah ne:chtekili se: tio:kowit ne: nomi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a buscar un aserrador que me saque madera de un árbol de cedro que tengo en mi milpa. \fr_son 02714-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz teki \dt 25/May/2021 \lx kowtekkeh \lx_cita kowtekkeh \lx_var General \ref 02802 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aserrador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : kowtekinih \sig aserrador; persona que corta madera con sierra \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:lah se: ta:tahtsi:n kowtekkeh, kite:mowa tekit. Ta:ka:n tikpia, ka:n semi pati:yoh kita:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vino un señor (que es) aserrador, quiere trabajo. Si acaso tuvieras, no cobra (muy) caro. \fr_son 02802-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \dt 02/Jun/2021 \lx kowtempe:wa \lx_cita kowtempe:wa \lx_var General \ref 08107 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmontar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig desmontar \osten un terreno la primera vez que se preparar para sembrar \sig_var General \fr_n Nochi i:n to:nalmeh a:mo kanah nitepale:wi:tiw porke ne:chpolowa miak tekit ka:mpa nitato:kati, ka:ya nima:tami nikowte:mpe:wa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Todos estos días no voy a trabajar en lo ajeno porque tengo mucho trabajo donde voy a sembrar, todavía no termino de tumbar los árboles. \fr_son 08107-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz te:m \raiz pe:wa \dt 23/Sep/2020 \rev \lx kowte:n \lx_cita kowte:n \lx_var General \ref 01415 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tocón; parte del tronco de un árbol tumbado que queda enterrado en el suelo \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikichkwa yo:n kowte:n *porque** ika se: mometstelowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Desentierra ese tocón y porque se tropieza uno con eso. \fr_son 01415-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz te:n \dt 29/Mar/2021 \lx kowte:ntah \lx_cita kowte:ntah \lx_var General \ref 05851 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.tocones \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar con muchos tocones \osten por haber sido desmontado, dejando muchos tocones enterrados \sig_var General \fr_n Nomi:lah nochipa ima:tamewa. A:mo wel se: tasalo:wia porque ye:kkowte:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa siempre limpio arrancando las hierbas a mano. No se puede limpiar con azadón porque hay muchos tocones (con sus raíces enterrados). \fr_son 05851-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz te:n \raiz -tah \dt 12/May/2020 \lx kowtepech \lx_alt kwowtepech \lx_cita kowtepech \lx_var General \ref 05461 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puente.provisional \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig puente provisional de madera para atravesar un río, aparentemente sobre una base de piedras \sig_var Tzina \fr_n Pos kichihchi:wkeh ya solicitud wa:n kisella:roh nocompadre Francisco wa:n tikmakakeh, Hueytamalco wa:la:ya para nika:mpa Buena...Buenavista. Ne:pakatsi:n taentrega:rohtoyah. Cuando nochi wehweliwka puentes, sa tekit se: panowa:ya. Kichi:wkah se: tarima. Niman de kwawit, de kwawit ihkó:n kichi:wkeh, kwowtepech, pues. Ke:mah. Porque ne:n koyo:kopa tarima, pero ne:n ma:se:wal kwowtepech. \fr_au JFD349 \fr_var Xaltn \fr_e Pues hicieron la solicitud y lo selló mi compadre Francisco, luego la entregamos, venía de Hueytamalco para acá en Buenavista. Para allá tantito lo entregaban. Cuando todos los puentes se habían descompuesto, pasaba uno pero con muchas dificultades. Habían hecho una tarima. Era de madera, de madera la hicieron así una tarima. Sí. Porque en español le llaman 'tarima' pero en náhuat le llamamos kowtepech. \fr_son 05461-01_corp_Xaltn-JFD349_faltar \fr_fuente 2011-08-24-a | 1726.421, 1752.484 \sig parte de una trampa llamada tahpewal sobre que se colocan las piedras que al activar la trampa se le caen encima del tejón o cualquier otro animal atrapado \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n ompa se: kita:lia nojó:n kowit, nojó:n tikiliah, ne:n, ¿ke:ní:w mono:tsa?, nojó:n kowit de n..., para k..., para motsakwili:s ne: nojó:n tein kowtepech ka:mpa ok se: kitahta:lia n' tet. Wa:n ke:mah se: na:ltate:mpilowa ya ne:pa ne:, se: kita:lia nika:n se:, wa:n se: tatahko. Wa:n se: hasta ne:pa ya, itsi:ntan tepe:t. Para pano:s n' ompa n' okwili:n ta:ká:n wa:ltemowa, ni..., ni:nipaka nochi, nochi tatapo:tok para, para ompa kalakis. Mokwi, a veces, mokwi se: parahko o tatahko, komo a:mo tatsi:nta:n ne:..., hasta ne: paratani. I:ksá: se: kahsi sake:ra o.... Seko no: yetok, seko nika:n no: wetsik a, se.... A veces nochi n' e:xka:n nejó:n nochi, nochi mo..., nochi moka:wa nojó:n. Nochi n..., como que n' eyi lado, nochi, ke nochi, ke nochi n' e:yi, komo e:yi, e:yi kowtepech nochi moka:wa. \fr_au HAC323 \fr_var Ayotz \fr_e Y es ahí donde se acomoda esa madera, ese le llamamos, este, ¿Cómo se llama?, esa madera de n..., para que …, para que ahí se atore, este, la repisa, donde acomodan las piedras. Y luego ya se amarra hacia allá, ya se acomoda aquí uno, y uno en medio. Y otro hasta allá, al pie del cerro. Para que ahí pase el animal por si acaso viene por la parte de arriba, de los lados todo está abierto para que por ahí se meta. A veces se atrapa, se atrapa uno por la parte de arriba o en medio, o puede ser al pie, hasta por allá abajo. A veces uno encuentra por lo menos …. En un lado está, en otro lado también está uno. A veces en los tres lados se atrapan. Todo, en los tres lados (apartados) ahí se atrapan. Todo en los tres apartados, todo, todos, en los tres lados, en las tres partes, donde se acomoda la tabla de madera, se atrapan. \fr_son 05461-02_corp_Ayotz-HAC323_faltar \fr_fuente 2011-07-18-f | 89.613, 138.777 \raiz kow \raiz te \raiz pechV \nsem La ocurrencia más común de tepech es en la palabra kaxtepech que significa 'una repisa colgada donde se colocan trastes de cocina (kaxit). Los dos significados de kowtepech parecen tener relación con esta idea de repisa o tabla colocada horizontalmente. No está claro si el uso en los dos ejemplos es algo idiosincrático o bien es un uso más generalizado para las tablas para pasar un rio y para sostener piedras en una trampa tahpewal. \dt 11/Apr/2022 \lx kowtet \lx_cita kowtet \lx_var General \ref 05170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig semilla de pimienta Pimenta dioica (L.) Merr., árbol de la familia Myrtaceae, llamado 'pimienta' en español \osten raramente se emplea para otros frutos como la maracuyá \sig_var General \fr_n Ka:n teh niktek nokowtew, nochi ompa tamioksik. Ka:n nikinahsik n' tatekinih \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No coseché nada del fruto de mis árboles de pimienta, ahí en el árbol se maduró todo. No encontré cortadores. \fr_son 05170-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz kow \raiz te \nsem La palabra kowtet refiere a cierto tipo de fruto (la semilla y su cápsula) típico de ciertos árboles (como xikalkowit, to:to:kowit) \raiz kwaw \raiz te \nsem Aunque a veces se le aplica el término kowtet al mamey y a la chinina, es más común aplicarsele a la pimienta. \nota Determinar que árboles tienen kowtet y cual es la descripción precisa. \dt 11/Apr/2022 \lx kowtetechkawia \lx_cita kikowtetechkawia \lx_var General \ref 06333 (duda) usar frase del corpus, analizar el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w kikowtetechka:wih notskwin wa:n kimetspostek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano golpeó con un palo a mi perro y le quebró la pata. \fr_son 06333-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz te \nota Investigar la definición más clara. \dt 08/Feb/2022 \lx kowte:tehko \lx_cita kowte:tehko \lx_alt kwowte:tehko \lx_var General \ref 07586 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa subirse.al.árbol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig subirse a un árbol \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man katka nipili nikowte:tehkoya wa:n se: to:nal nimetstapetskoh wa:n nimoma:postek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño me subía a los árboles y un día me resbalé y me caí y desbarranqué y se me fracturó el brazo. \fr_son 07586-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tehko \dt 11/Sep/2020 \lx kowte:xi:ma \lx_cita kowte:xi:ma \lx_var General \ref 07741 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbar.árboles \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig tumbar árboles \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nikowte:xi:mati no:pá:n ita:lpan, kineki kinakamas kowtatehtek . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a tumbar árboles en el terreno de mi papá, quiere vender trozos (para leña). \fr_son 07741-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz te:n \raiz xi:ma \nota Checar etimología de te:n. \dt 19/Sep/2020 \lx kowte:xi:mia \lx_cita kikowte:xi:mia \lx_var General \ref 04113 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbarle.árboles.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tumbar árboles de o para \sig_var General \fr_n Nokni:w kikowte:xi:mih mo:pá:n wa:n a:mo kitaxta:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tumbó árboles para tu papá y no le pagó. \fr_son 04113-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpe:wa \semxref te:xi:mia \raiz kow \raiz te:n \raiz xi:ma \dt 18/Jan/2022 \lx kowti \lx_cita kowti \lx_var General \ref 04723 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emvararse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig envararse; cansarse; sentirse adolorido o tieso \osten por mantener una posición por mucho tiempo; por usar con fuerza una parte del cuerpo muchas y repetidas veces \sig_var General \fr_n Ye:wa ya nitokotsietok, nikowtik a. Teh ximota:li a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tiene rato que estoy sentado, ya me envaré. Sientate tú ya (en mi lugar). \fr_son 04723-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kohkowti) cansarse con dolor muscular, sentirse adolorido \osten por esfuerzo o actividad física \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowsakato wa:n ompa ne:chkwik kiowit. Yeh ika nikohkowtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a acarrear leña y ahí (en el terreno) me agarró el agua. Por eso ahora estoy con el cuerpo adolorido. \fr_son 04723-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \dt 24/Jan/2022 \lx kowtia \lx_cita kowtia \lx_var General \ref 00382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pavo.jóven \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pavo jóven \sig_var General \fr_n Nokni:w kimpia e:yi kowtiameh wa:n kininamaka. Ne:chilwih mah nimitsilwih xa: tikinkowas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana tiene tres pavos jóvenes y los vende. Me dijo que diga por si acaso los quieres comprar. \fr_son 00382-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \sem Animal-doméstico \raiz kow \rev 2020-12-15 \dt 08/Jan/2021 \lx kowtia \lx_cita kowtia \lx_var General \ref 00899 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pavo.joven \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pavo joven \osten quizás de los seis meses hasta los dos años \sig_var General \fr_n Nikte:kka se: noilama wa:n kiniskaltih na:wi kowtiameh wa:n o:me ilamameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo había puesto una pava en su nido para incubar y crió a cuatro pavos y dos pavas (jóvenes) . \fr_son 00899-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \sem Comestible-animal \semx_tipo Comparar \semxref to:tolin \semxref we:wehcho \raiz kow \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx kowtila:n \lx_cita kowtila:n \ref 08358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig madera que se usa para jalar, con bestias, a otra más pesada \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kowtipan \lx_cita kowtipan \lx_var General \ref 06522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.el.tronco \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sobre el tronco \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikta:li kowtipan mokoxta:l wa:n ihkwi ihsiwka tikma:ma:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pon tu bulto sobre el tronco y así lo vas a poder cargar facilmente. \fr_son 06522-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz -pan \dt 26/May/2020 \lx kowto:k \lx_cita kowto:k \lx_var General \ref 05307 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poste.pequeño \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig palo puntiagudo de entre un metro y un metro y medio que se empotra en el suelo para sujetar un lazo que sirve para amarrar \osten como caballos, bueyes \sig_var General \fr_n ¡Xikyekapitsti o:me kowto:k wa:n nikwi:kati, ka:n teh yetok ok ne: ixta:wat. Kiniwiwitakeh wa:n kiniwi:kakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Haz dos palos cortos puntiagudos y me los voy a llevar, en el potrero no hay ninguno. Los arrancaron (algunas personas que pasaron por ahí) y se los llevaron. \fr_son 05307-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz to:ka \dt 11/Apr/2022 \lx kowtrapi:cheh \lx_cita kowtrapi:cheh \lx_var General \ref 07513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trapiche.de.madera \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig trapiche de madera \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kihtowa ke n' pane:la tein kichi:wah ika kowtrapi:cheh okachi ahwia:k wa:n tein ika tepostrapi:cheh iksá: mahyá: xo:kihya:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá dice que la panel elaborada con el trapiche de madera es más sabrosa y la que hacen con el trapiche de fierro a veces sabe a fierro oxidado. \fr_son 07513-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \dt 11/Sep/2020 \lx kowtsahtsi \lx_cita kowtsahtsi \lx_var General \ref 00245 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llorar.exageradamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llorar de forma exagerada, fuertemente o gritando \osten p. ej., un niño al caerse \fr_n Ne: pili ye:kkowtsahtsi, eski kikwetaxwihkeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño llora fuertemente, quizá le dieron a latigazos. \fr_son 00245-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsahtsi \raiz kow \raiz tsahtsi \nsem Nótese el uso de la raíz kow- para modificar el significado del verbo, generalmente en el sentido de 'exageradamente' o 'fuertemente'. En el verbo kowtsahtsi puede indicar la acción de llorar exageradamente, para llamar la atención, o fuertemente y de veras. Aunque parece que kow- podría ser un prefijo, solamente se combina con tsahtsi así que se considera el verbo como una unidad. \rev 2020-12-15 \dt 06/Jan/2021 \lx kowtsahtsi:ltia \lx_cita kikowtsahtsi:ltia \lx_var General \ref 07032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.llorar.fuertemente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer llorar a (alguien) fuertemente (p. ej., a causa de golpes o dolor físico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah tikowtsahtsi:ltia mopili. ¿Ka:n tipi:na:wa? Kihto:skeh ka:n tiktasohta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los dias haces llorar fuertemente a tu hijo. ¿No te da vergüenza? Dirán que no lo quieres. \fr_son 07032-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tsahtsi \dt 16/Feb/2022 \lx kowtsa:la:n \lx_cita kowtsa:la:n \lx_var General \ref 04078 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.troncos \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig entre las ramas y troncos \osten de un árbol o arbusto vivo o bien entre los que están como amontonados o estibados en el suelo \sig_var General \fr_n Ne: kowtsa:la:n mokalakih se: kowa:t. ¡Xikno:tsatih no:pá:n mah kimikti:ki! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Entre los troncos se metió una víbora. ¡Váyanse a llamar a mi papá para que lo venga a matar. \fr_son 04078-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz -tsa:la:n \dt 17/Jan/2022 \lx kowtsa:la:nakia \lx_cita kikowtsa:la:nakia \ref 00315 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa meter.entre.dos.palos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig meter entre dos o mas palos \osten para resguardar o esconder papeles u otras cosas; para limpiar la corteza de un jonote \sig_var General \fr_n Wa:n i:n xo:no:t se: ki..., ki..., se: 'ki:xtia, se: kiteki se: kowit wa:n se: 'kowtsa:la:nakia wa:n se: kitila:ntiw por cachitos ki:stiw. Después hasta yo:n se: ki:sati, kwaltsi:n ki:sa yema:nik. Pero komo se: ki..., se: kikalakia n' xo:no:t hkó:n wa:n se: kitila:na n' iwki ki:sati, ki:sa tahtakwa:wak, i:n kwaltsi:n se: kipostektiw wa:n ki:stiw ihkwi:kwi:ntsitsi:n, seh se: pedacito wa:n ki..., se: kitamo:ttiw ne:wí:n wa:n kwaltsi:n ki:sa we:weyak n' xo:no:t. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y el jonote se…, lo saca uno, se corta un palo y lo mete uno ahí en medio (de una corte que se hace en un tronco de un árbol, generalmente vivo) y ya lo vamos jalando y va saliendo por pedazos. Después hasta que ya va a salir, sale bien blandito. Pero si lo…, si mete uno el jonote y lo jalamos así va a salir, salen duros, por eso hay que ir quebrándolo bien y van saliendo pedazos así de este tamaño y…, va tirando uno los pedazos (de corteza) y ya sale bonito el jonote. \fr_son 00315-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2013-07-22-s | 122.066, 155.388 \raiz kow \raiz tsa:la:n \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx kowtsa:la:nakia \lx_cita kikowtsa:la:nakia \lx_var General \ref 05422 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.entre.ramas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig meter entre troncos o ramas \osten p. ej., un pollo muerto \sig_var General \fr_n Ya:lwa mikik se: nopio wa:n ne:chnawatih nokniw mah nikowtsa:lanakiti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer se murió una de mis gallinas y me hermana me dijo que la lleve a meter entre los troncos de unos árboles. \fr_son 05422-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwaw \raiz tsa:la:n \raiz aki \dt 11/Apr/2022 \lx kowtsa:la:wia \lx_cita kikowtsa:la:wia \lx_var General \ref 04250 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.entre.rama.partida \catgr V2 \infl Clase 2a \sig meter entre una rama o tronco partido y jalar \osten corteza de jonote para limpiarle o sacarle la fibra \sig_var General \fr_n Xiki:xtapa:na yo:n xo:no:kowte:n wa:n ompa nikowtsa:la:wi:s ie:wayo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Parte el tronco del jonote y ahí voy a meter su corteza. \fr_son 04250-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwaw \raiz tsa:la:n \nsem Una manera de sacar la fibra de la corteza de jonote es partir una rama o tronco y jalar la corteza por la parte estrecha para quitarle la parte carnosa de la corteza, dejando la fibra. \dt 18/Jan/2022 \lx kowtsapot \lx_cita kowtsapot \lx_var General \ref 05245 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Sapotaceae.Pouteria.sapota \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Pouteria sapota (Jacq.) H.E. Moore & Stearn, planta de la familia Sapotaceae, en español llamada 'mamey'. Sus frutos son comestibles y se venden en el mercado, la madera se puede usar para construcción de casas y como combustible. \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktekito miak kowtsapot. Mo:sta nikwi:kati niknamakati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a cortar mucho mamey. Mañana lo voy a llevar a vender. \fr_son 05245-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \sem Construcción \sem Planta cultivada \nsem El término kowtsapot se puede pluralizar \raiz kow \raiz tsapo \dt 11/Apr/2022 \lx kowtsapoxapoh \lx_cita kowtsapoxapoh \ref 08127 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kowtsaya:na \lx_cita kowtsaya:na \lx_var General \ref 02088 (duda) revisar si está coincide el ejemplo con la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aserrar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aserrar (madera) \sig_var 1-Xalti \fr_n N' kowtsaya:nanih kiwelitah kitekiskeh ala:wakkwowit porin yema:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los aserradores les gusta aserrar el árbol de carboncillo porque es blando. \fr_son 02088-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz tsaya: \dt 06/May/2021 \lx kowtu:san \lx_cita kowtu:san \lx_var General \ref 06945 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el kowit; tuza \glosa tuza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de tuza, mamífero de la familia Geomyidae, no identificado. Es comestible. \sig_var General \fr_n Yo:n kowtu:sah kwali se: kikwa chi:lposo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kowtu:sah se puede comer preparado en chilposonte. \fr_son 06945-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \semx_tipo Discusión \semxref tu:san \raiz kow \raiz tu:san \dt 01/Jun/2020 \lx kowwa:k \lx_cita kowwa:k \lx_var General \ref 06462 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leña.seca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig leña seca \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa taehekak wa:n miak kowwa:k xi:nik. Niow niktehtekiti wa:n niksakas mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hizo viento y cayó mucha ramita seca (de los árboles). Lo voy a cortar (en pedazos para leña) y mañana lo voy a acarrear. \fr_son 06462-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowxohxowik \raiz kow \raiz wa:ki \dt 25/May/2020 \lx kowwi:winta:ts \lx_cita kowwi:winta:ts \lx_var General \ref 01082 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cactaceae.Rhipsalis.baccifera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Rhipsalis baccifera (J.S. Mueller) Stearn., planta epífita de la familia Cactaceae \osten Algunos dicen que la planta es medicinal \sig_var Tzina \fr_n Yo:n kowwi:winta:ts mochi:wa kowke:span wa:n iteyo ke:meh ma:sakatao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kowwi:winta:ts se da en la corteza de los árboles y sus semillas son como ma:sakatao:l (Anthurium scandens (Aubl.) Engl.). \fr_son 01082-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz kow \raiz witsa:ts \nsem Amelia Domínguez identificó el Rhipsalis baccifera (J.S. Mueller) Stearn. como un ma:sakatao:l, aparentemente por la similitud de los frutos de las dos plantas. \nmorf El significado de la raíz winta:ts no es claro, pero puede ser que se derive de la misma raíz del verbo wita:tsowa que significa 'mecer' dado que esta cactáceae cuelga de las ramas de los árboles. \nota Hay que investigar el uso medicinal de esta planta. \dt 17/May/2021 \lx kowxahxaka \lx_cita kowxahxaka \lx_var General \ref 04882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Strigidae.Strix.virgata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tecolote o buho café, Strix o Ciccaba o virgata, ave de la familia Strigidae \sig_var General \fr_n Yowak tsahtsih n' kowxahxakameh, kite:mowah inintakwal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la noche cantan los tecolotes, buscan su alimento. \fr_son 04882-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz kow \raiz xaka ? \nsem Fue identificado mediante el canto que se escucha en https://neotropical.birds.cornell.edu/Species-Account/nb/species/motowl/overview \dt 24/Jan/2022 \lx kowxi:lo:t \lx_cita kowxi:lo:t \lx_alt kwawxi:lo:t \lx_var General \ref 02931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bignoniaceae.Parmentiera.aculeata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Parmentiera aculeata DC., en español local se llama 'chote', árbol de la familia Bignoniaceae; sus frutos se utilizan para alimentar a vacas y para el consumo humano \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowxi:lo:t okachi mochi:wa ne: tanikwa:kopa. Nikahkwí:n a:mo semi ta:lnamiki. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El chote se da más por las tierras hacia abajo. Por acá casi no se adapta bien. \fr_son 02931-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Forraje \sem Planta \raiz kow \raiz xi:lo: \dt 06/Jun/2021 \lx kowxino:lah \lx_cita kowxino:lah \lx_var General \ref 01949 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Formicidae.Pseudomyrmex.sp \pres_tipo Compuesto \pres_el kow; señora \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pseudomyrmex sp., tipo de hormiga (Formicidae) de color naranja bajo que habita en la madera seca \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n chalawihkowit kimpia miak kowxino:lahmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta madera de chalahuite tiene muchos kowxino:lahmeh. \fr_son 01949-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz kow \nsem La hormiga kowxino:lah toma su nombre de la morfología de esta hormiga que tiene la parte entre la cabeza y el gaster muy delgado, que se compara con la cintura de una señora. \dt 20/Apr/2021 \lx kowxiwit \lx_cita kowxiwit \lx_var General \ref 01954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palma \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig palmera \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokaltsi:ntan ihkatoya se: kowxiwit, yowipta kitatatsi:wihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa estaba una palmera, antier le cayó un rayo. \fr_son 01954-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz xiwi \dt 20/Apr/2021 \lx kowxiwit \lx_cita kowxiwit \lx_var General \ref 07012 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo está muy forzado en emplear la palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Arecaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular(-V) \sig planta todavía no identificada ni colectada de la familia Arecaceae. Sus semillas son comestibles tostadas y sus hojas sirven para techar casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Kowxiwit i:teyo kwali se: kikwa taixkal, se: kitikota:lia wa:n ihwa:k ixki se: kikwa ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las semillas de la palma se pueden comer asadas, se ponen al fuego y cuando se asan ya se comen. \fr_son 07012-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Construcción \sem Planta (no colectada) \raiz kow \raiz xiw \nota Hay que verificar esta especie puede ser Attalea cohune or Scheelea liebmannii Becc. Según datos de Martínez Alfaro, p. 42, hablando de Scheelea lilebmannii, las semillas tostadas son comestibles y sus hojas sirven para techar casas. \dt 02/Sep/2020 \lx kowxiwkal \lx_cita kowxiwkal \lx_var General \ref 06080 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa.de.palma \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig casa techado de palma \sig_var General \fr_n Tehwa:n timoskaltihkeh itech se: kowxiwkal. Aya:mo semi wehka:w tikchihchi:wkeh n' tepa:nkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nosotros crecimos en una casa de palma. No tiene mucho tiempo que construimos una casa de material comercial. \fr_son 06080-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:jahkal \semxref tepa:nkal \raiz kow \raiz xiw \raiz kal \dt 04/Feb/2022 \lx kowxiwtet \lx_cita kowxiwtet \lx_var General \ref 04394 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.palmera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de palmera; dátiles \sig_var General \fr_n Tio:tak tia:skeh tikololo:ti:wih koxiwtet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la tarde iremos a recoger semillas de palmera. \fr_son 04394-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible \sem Planta-parte \raiz kow \raiz xiw \dt 18/Jan/2022 \lx kowxokot \lx_cita kowxokot \lx_var General \ref 06323 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Anacardiaceae.Spondias.mombin \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Spondias mombin L, árbol de la familia Anacardiaceae, llamado en español 'jobo'. Su fruto se come crudo; también se usa para poste dado que una rama pega al enterrarse. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowxokot a:mo a:kin kiteki, ihwa:k oksi xi:ni ta:lpan wa:n ompa pala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El jobo nadie la corta, cuando madura se cae al suelo y allí se pudre. \fr_son 06323-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cerca \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz kow \raiz xoko \dt 02/Sep/2020 \lx kowxo:xokoyo:lin \lx_cita kowxo:xokoyo:lin \lx_var General \ref 01513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begoniaceae.Begonia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Begonia sp., planta de la familia Begoniaceae. Esta especie de Begonia es la única epífita; sirve para tratar las lesiones bucales. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowxo:xokoyo:lin mochi:wa kowke:span wa:n teke:span, komo se: te:mpala:ni se: kimana wa:n ika se: mokampa:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kowxo:xokoyo:lin se da en el tronco de los árboles y en superficie de piedras, si uno tiene lesiones bucales se hierve y con eso se enjuaga uno la boca. \fr_son 01513-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz kow \raiz xoko \raiz yo:l \nota Lucio Flores identificó el Begonia incarnata, que Aldegundo Gonzalez llamó i:xa:na:lxo:chitl, como xo:xokoyo:lin te:mpala:mpah, pero según Eleuterio Gorostiza el te:mpala:mpah es algo todavía no colectado y la Begonia incarnata es xi:xi:pohxo:chit. Nota que Lucio también dijo que el xo:xokoyo:lin te:mpala:mpah (esto es B. incarnata) se usaba para lesiones bucales, algo con que Eleuterio Gorostiza estaba de acuerdo, habiendolo escuchado. Varias Begonias se utilizan para lesiones: xi:xi:pohxo:chit y kowxo:xokoyo:lin. Aparentemente el xo:xokoyo:lin te:mpala:mpah es otro nombre del xi:xi:pohxo:chit. Esta planta se colectó en otro municipio (Zoquiapan), pues se aprovechó la salida de Daniel Tejero. \dt 13/Apr/2021 \lx kowxo:xokoyo:lin \lx_cita kowxo:xokoyo:lin \lx_var General \ref 04166 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xokoyo:lin \sem Planta \raiz kow \raiz xoko \raiz yo:l \nsem Nótese que hay dos plantas que se llaman kowxo:xokoyo:lin. Una es Melastomataceae y por otro nombre se le llama eskina:doh xokoyo:lin. La otra es Begoniaceae. \dt 16/Jan/2022 \lx kowxoxowik \lx_cita kowxoxowik \lx_var General \ref 00540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leña.verde \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig leña verde \sig_var General \fr_n N' xa:ntohkowit chi:wtok de e:yi kwameh. O:me ihihkak wa:n se: i:xtapal, ka:mpa tikilpi:skeh n' taselo:t. Taselo:t nochipa, nochipa ika tikwih chamakih. Chamakihtsi:n t'ta:liliah, 'tachichi:wiliah n' kolo:tsi:n ma:ski se: .... N' kolo:tsi:n se: kowtanepano:ltsi:n sah katí:n eski, katí:n ..., ma:ski se: kowxoxowik. Yo:n, komohkó:n tikpo:wka:itah, yo:n kowxoxowik, yo:n kow..., kwomimil, kowtanepano:l, yehwa no: n' kaletos ompa, yehwa n' te:ch..., te:chitas, yehwa n' iwa:n n' tietoskeh n' kalihtik. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e La estructura de madera del altar está hechos por tres palos. Dos están verticales y otro horizontal, donde vamos a amarrar las flores. Las flores en todo el tiempo, todo el tiempo ocupamos las flores del chamaqui (Heliconia spp. Las flores del chamaqui le ponemos, le adornamos la cruz aunque… La cruz es una sola cruceta de cualquier madera, ese…, aunque sea madera verde. Ese, si le tenemos respeto (a la cruz) esa madera verde, ese…, esa madera rolliza, madera encimada, ese también va estar en la casa, ese nos…, va a velar por nosotros, con esa vamos a estar en la casa. \fr_son 00540-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-c | 932.097, 965.31 \raiz kow \raiz xow \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kowyewal \lx_cita ikowyewal \ref 08475 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kowyoh \lx_alt kwawyoh \lx_alt kwowyoh \lx_cita kowyoh \lx_var General \ref 05160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa boscoso \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig boscosoa, de monte, dicho de una área tupida con árboles \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa kowyoh onkakeh miak kowa:meh, yeh ika a:mo a:kin semi yowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el monte hay demasiadas serpientes por eso casi nadie va. \fr_son 05160-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsi:nkowyoh \semx_tipo Sinónimo \semxref kowtah \raiz kow \nsem La palabra kowyoh puede funcionar bien como un sustantivo locativo, por ejemplo con un determinador: Ne: kowyoh onkakeh miak kowa:meh yehwa ika a:mo a:kin semi yowi.. Indica una área llena de árboles. Pero también funciona como predicado (nota:lpan kowyoh ok, 'me terreno todavía es monte'). Tiene kowyoh algunas características de sustantivo y otras de adjetivo. \dt 11/Apr/2022 \lx kowyohka:n \lx_cita ikowyohka:n \lx_var General \ref 00811 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.el.árbol \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig en árbol que lo produce \osten el poseedor, esto es, el fruto del mismo árbol \sig_var General \fr_n ¡Komohkó:n tikneki xokot, ximokwi:li:ti ikowyohka:n! Ka:n nike:manti niktekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso quieres naranjas, ve a cosecharlas sobre su árbol. No me alcanza el tiempo para cortarlas. \fr_son 00811-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz -ka:n \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx kowyo:tia \lx_cita kikowyo:tia \lx_var General \ref 00512 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.varitas.de.protección \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle varitas de protección \osten a un cultivo, p. ej., a donde se siembra la semilla de maiz para evitar que las sean arrancada por el pájaro pihpix \sig_var General \fr_n Nitato:kati wa:n nikneki xine:chpale:wi:tih. Ka:n niman nima:tamis, nitakowyo:ti:ti koma:mo tawiwitaskeh n' pihpixmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a sembrar maíz y quiero que me vayan a ayudar. No voy a terminar luego (porque) le voy a poner varitas (de protección), de no hacerlo va a arrancarse (las matitas) por los pájaros pihpix. \fr_son 00512-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz kow \nsem Cuando se siembra y los pájaros arrancan las plantitas de milpa lo que se tiene que hacer es resembrar de nuevo epkowa pero para que ya no la vuelvan arrancar, en el momento de ir sembrando se van poniendo dos varitas verticales como de veinte centímetros en forma de x. Al parecer los pájaros piensan que es una trampa y ya no arrancan la milpa. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx kowyowa \lx_cita takowyowa \lx_var General \ref 05334 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarse.de.árboles \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- : takowyowa) llenarse de árboles; volverse monte; regenerarse bosque \osten por el crecimiento de árboles en un terreno abandonado \sig_var General \fr_n A:man a:mo semi a:kin kimpia ok kwa:kwehmeh itech noxola:l. Ka:mpa ixta:wat katka nochi takowyowak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Actualmente ya casi nadie tiene reses en mi pueblo. En donde eran potreros ya se han convertido en bosques. \fr_son 05334-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \nmorf El verbo kowyowa se emplea solamente con el prefijo impersonal ta- que indica que la acción de volverse monte ocurre una área extendida. \dt 11/Apr/2022 \lx kowyowa \lx_cita takowyowa \ref 00503 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa volverse.monte \catgr Estativo \infl \sig volverse monte \sig_var General \fr_n Ka:mpa wehka:w tinemiah takowyohtok a, desde timihkwanihkeh a:mo tiontame:wtokeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Donde vivíamos ya se está haciendo monte, desde que nos cambiamos de ese lugar no hemos ido a limpiar. \fr_son 00503-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowi \nsem Aparentemente se emplea siempre con el prefijo ta- ya que indica un lugar donde vuelven a brotar y crecer los árboles. Siempre se usa para referirse a un lugar que había sido limpiado o tumbado y después por tiempo de no nombre, se vuelve monte. Es muy común usarse en el durativo, con -tok. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ko:xoh \lx_cita ko:xoh \lx_var General \ref 07452 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cojo \glosa cojo \catgr Adj \deriv \sig cojo \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Ke:yeh tiko:xoh?- Ipan nitaksak se: clavo moxo:xtok wa:n nimetste:malowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Porqué caminas cojo?- Pisé sobre un clavo oxidado y se me infectó (la herida). \fr_son 07452-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:xo \dt 10/Sep/2020 \lx ko:xohkwi \lx_cita ko:xohkwi \lx_var General \ref 07546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cojo; kwi \glosa quedarse.cojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig quedarse cojo (por enfermedad o accidente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimometswitswih wa:n ekintsi:n niko:xohkwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me espiné mi pie por eso y hoy (ahora) me quedé cojo. \fr_son 07546-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 11/Sep/2020 \lx ko:xohkwi:ltia \lx_cita ne:chko:xohkwi:ltia \lx_var General \ref 07717 (duda) el significado es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cojo \glosa dejar.cojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar (a alguien) cojo (por accidente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Carlos kiko:xohkwi:ltih Pedro, ka:n iwki katka, kipankahka:w itech tapial wa:n ihwa:n mokokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carlos dejó cojo a Pedro. No estaba asi, él (Carlos) hizo que se cayera de un caballo y ese dia se lastimó. \fr_son 07717-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 20/Sep/2020 \lx ko:xohtaksa \lx_cita ko:xohtaksa \lx_var General \ref 03163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cojo; taksa \glosa cojear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cojear; caminar cojeando \sig_var General \fr_n Ya:lwa nopili mometskahka:wilih se: tet wa:n metstiti:kak yeh ika ko:xohtaksa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi niño soltó una piedra sobre su pie y se le hinchó por eso camina cojo. \fr_son 03163-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz taksa metska:wilia \dt 04/Dec/2021 \lx koxoktik \lx_cita koxoktik \lx_var General \ref 05975 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.holán \catgr Adj \deriv \sig holgado; con holán; con vuelo \osten falda o vestido, particularmente en referencia a una falda tradicional de la región que tiene pliegues y una tela adicional por la parte inferior, una tela que permite que la falda tenga una buena anchura \sig_var General \fr_n I:n nokwe:y ka:n nikwelita porin koxoktik. Xikkwi a nimitstayo:kolia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta falda no me gusta porque tiene mucho vuelo. Llévatelo ya, te lo regalo. \fr_son 05975-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koxo: \nsem El diccionario de la Real Academia describe bien holán: "Volante, adorno compuesto de una tira de tafetán o de otra tela, que rodea las basquiñas y briales o vestidos y enaguas femeninos, especialmente en algunos trajes regionales. Está plegado y cosido por la parte superior, y suelto o al aire por la inferior". \dt 02/Sep/2020 \lx koxo:ni \lx_cita koxo:ni \lx_var General \ref 04194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrirse.en.vuelo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig abrirse \osten una falda amplia en vuelo, alzándose \sig_var General \fr_n Nokwe:y koya:wak, komohkó:n nimakia wa:n taeheka ko:koxo:ni. Yeh ika a:mo nikwelita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi falda esta muy amplia, si me la pongo y hace viento se abre el vuelo. Por eso no me gusta. \fr_son 04194-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref poso:ni \raiz koxo: \dt 18/Jan/2022 \lx koxo:ntia \lx_cita mokoxo:ntia \lx_var General \ref 02943 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.abanico \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig abrir las alas en forma de rueda y yergue las plumas de la cola \osten el guajolote macho \sig_var General \fr_n Moto:tol pili ok wa:n mokoxo:ntia ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu pavo está chiquito todavia y ya abre las alas y la cola. \fr_son 02943-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref poso:ntia \raiz koxo: \dt 20/Jul/2021 \lx koxta:l \lx_cita koxta:l \lx_var General \ref 03021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el costal \glosa costal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig costal (de fibra de maguey, de plástico) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tiá:s xola:lpan xikowas se: koxta:l ika niknamakati:w nokahfe:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vayas al centro compras un costal, iré a vender mi café con eso. \fr_son 03021-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \dt 06/Jan/2022 \lx koxta:lakia \lx_cita kikoxta:lakia \lx_var General \ref 06477 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el costal; akia \glosa meter.en.costal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter en costal (objetos relativamente grandes como zapatos o botas, gallinas, pero no granos) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n nochipa kikoxta:lakia ipio wa:n ompa tata:sa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre mete su gallina dentro de un costal y ahi echa el huevo. \fr_son 06477-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref koxta:lketsa \semx_tipo Comparar \semxref koxta:lte:ma \raiz koxta \raiz aki \dt 08/Feb/2022 \lx koxta:lihkak \lx_cita koxta:lihkak \lx_var General \ref 05464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el costal; ihka \glosa estar.contenido.en.costal \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar contenido o guardado en costal \osten semillas, objetos personales, materiales para construcción \sig_var General \fr_n Ne: koxta:lihkak n'xa:l tein wa:kik. ¡Yehwa xikwi! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Allá en en el costal está la arena seca. ¡Ocupa esa! \fr_son 05464-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihka \nota Checar significado de -ihkak \dt 11/Apr/2022 \lx koxta:lkechilia \lx_cita ne:chkoxta:lkechilia \lx_var General \ref 08797 (duda) parece que se usa más te:te:ma porque se entiende desde el contexto \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el costal; kechilia \glosa almacenarle.en.costal \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig almacenar en costal (p. ej., objetos personales, materiales para contrucción, semillas) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chkoxta:lkechili sinti wa:n neh niksakati! Ihkó:n niman tima:tamiskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pón en costal las mazorcas para mi y yo lo voy a acarrear! Asi vamos a terminar pronto. \fr_son 01195-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ketsa \dt 13/Jul/2021 \lx koxta:lketsa \lx_cita kikoxta:lketsa \lx_var General \ref 05046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el costal; ketsa \glosa poner.en.costal \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner, guardar o almacenar en costal \osten p. ej., mazorcas, semillas \sig_var General \fr_n ¡Xikoxta:lketsa yo:n xa:l! Kixe:lowah n' piomeh wa:n ma:wilowa \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pón esa arena en costales! Los pollos la esparcen y se desperdicia. \fr_son 05046-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref koxta:lte:ma \semx_tipo Comparar \semxref koxta:lakia \raiz ketsa \dt 03/Feb/2022 \lx koxta:lte:ma \lx_cita kikoxta:lte:ma \lx_var General \ref 07835 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el costal; te:ma \glosa meter.en.costal \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig meter, poner en costal (granos, objetos pequeños pero no grandes) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n tao:l xikoxta:lte:ma wa:n xika:wili:ti mokni:w. Ya:lwa ne:chtahtanih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese maíz ¡échalo en un costal y ve a dejárselo a tu hermano. Me lo pidió ayer. \fr_son 07835-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref koxta:lketsa \semx_tipo Comparar \semxref koxta:lakia \raiz te:ma \dt 22/Sep/2020 \lx koya:wa \lx_cita kikoya:wa \lx_var General \ref 06077 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensanchar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensanchar, ampliar la apertura \osten de una bolsa o costal, de una falda o suéter \sig_var General \fr_n A:mo ximaki no:pá:n iplayera, teh okachi titoma:wak, wa:n tikohkoya:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te pongas la playera de mi papá, tu estás más gordo y lo vas a ensanchar. \fr_son 06077-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koya: \dt 04/Feb/2022 \lx koya:wak \lx_cita koya:wak \lx_var General \ref 04567 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amplio.de.apertura \catgr Adj \deriv \sig amplio, o holgado \osten una falda, p. ej., una con mucho pliegue; blusa, camisa \sig_var General \fr_n I:n nokwe:y koya:wak, yeh ika nikwelita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta falda es amplia, por eso me gusta. \fr_son 04567-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koya: \nsem Para objetos como ollas, costales, bolsas con la apertura amplia, se utiliza te:nkoya:wak. Para aperturas anchas como en cuevas se dice tapata:wya:n. \dt 24/Jan/2022 \lx koya:waya \lx_cita koya:waya \ref 08008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx koyo:a:mat \lx_cita koyo:a:mat \ref 08208 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa Ficus.sp.cultivado \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Sep/2018 \lx koyo:chi:wa \lx_cita mokoyo:chi:wa \ref 05098 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa portarse.como.mestizo \catgr V2 \infl Clase 3 \sig persona que vive o piensa o bien tiene los modismos de un mestizo ('coyote') \sig_var General \fr_n Ne: okichpil yahka we:ixola:l wa:n a:man nika:n nemi semi mokoyo:chiwa ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel joven se había ido a la ciudad y ahora que ya vive acá piensa como un mestizo. \fr_son 05098-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz chi:wa \dt 03/Feb/2022 \lx koyo:ichkat \lx_cita koyo:ichkat \lx_var General \ref 02281 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Gossypium.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Gossypium sp., planta de la familia Malvaceae, en español llamado 'algodón coyuche'. Antes se cultivaba para aprovechar los frutos que da el algodón utilizados para hilar y tejer prendas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w kito:kayah n' koyo:ichkat wa:n kihtowah ke kitsa:wayah wa:n ika tahkitiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo sembraban el algodón coyuche y dicen que lo hilaban y con eso tejían. \fr_son 02281-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Artesanía \sem Planta (no colectada) \semx_tipo Comparar \semxref ichkat \raiz koyo: \raiz ichka \nsem El koyo:ichkat, compuesto por la raíz koyo: indica el color como de café (entre rojo y café como el pelo de los coyotes) que tiene este algodón. Parece que ya no hay de este tipo de algodón en la región. \ency Grabación \dt 11/May/2021 \lx koyo:ilwit \lx_cita koyo:ilwit \lx_var General \ref 07348 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fiesta.de.los.mestizos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fiesta de los mestizos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n koyo:ilwit no: taman kichi:wah, tehwa:n tima:sewalmeh no: taman tiilwichi:wah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La fiesta de los mestizos la hacen diferente, nosotros los nahuas la hacemos distinta. \fr_son 07348-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz ilwi \nota grabación 24 de sep 09 \dt 04/Dec/2020 \lx koyok \lx_cita koyok \lx_var General \ref 07229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujero \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agurero \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ne: koyok kalak se: kowa:t, xikmolo:nti seki a:t wa:n tikpante:ki:li:skeh mah miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En ese agujero se metió una víbora, hierve agua y vamos a echar dentro del hoyo para que caiga sobre la víbora y se muera. \fr_son 07229-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \dt 06/Sep/2020 \lx koyo:kopa \lx_cita koyo:kopa \lx_var General \ref 00259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.español \catgr Sust \deriv \sig en la lengua española \sig_var General \fr_n Ka:n nikmati toni tine:chilwia. Nochi koyo:kopa titahtowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No entiendo lo que me dices. Estás hablando todo en español. \fr_son 00259-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:se:walkopa \raiz koyo: \raiz -k(o) \raiz -pa \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx koyoktik \lx_cita koyoktik \lx_var General \ref 06031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujereado \catgr Adj \deriv \sig agujereado \osten p. ej., tabla, árbol, piedra, cuero, papel \sig_var General \fr_n Koyoktik nomorra:l, yeh ika ki:sak notomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está agujereado mi morral por eso salió mi dinero. \fr_son 06031-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \dt 13/May/2020 \lx koyo:kwa:tsako:ni \lx_cita koyo:kwa:tsako:ni \ref 08642 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx koyo:kwa:tsako:ni \lx_cita koyo:kwa:tsako:ni \lx_var General \ref 04692 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa paraguas \catgr Sust \infl N1=N2 \sig paraguas \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz koyo: \raiz kwa: \raiz tsakw \dt 28/Feb/2020 \lx koyol \lx_cita koyol \lx_var General \ref 03275 (duda) CSC tal vez usaría koyolin y en el ejemplo está pluralizado que no parece normal \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cascabel \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cascabeles que se amarran por la cintura por los danzantes de Los Santigos \sig_var General \fr_n Wehka:w no:pá:n mihto:tia:ya yeh ika kipia miak koyolmeh wa:n seki kinpoloh. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo mi papá danzaba por eso tiene muchos cascabeles y unos los perdió. \fr_son 03275-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo \dt 10/Jan/2022 \lx koyo:lin \lx_cita koyo:lin \lx_var General \ref 04151 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo de.Arecaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta tipo palma todavía no identificada de la familia Arecaceae. Su tallo sirve como alfajilla en la construcción de casas y sus hojas tiernas hervidas se usan para tratar la tos \sig_var General \fr_n Yo:n koyo:lin telsenka witsyoh, komo ika se: mometstsopo:nia n' iwitsyo semi te:kokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El koyo:lin tiene muchas espinas, si se pica uno en los pies con su espina duele mucho. \fr_son 04151-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Medicinal \sem Planta \raiz koyo:l \dt 18/Jan/2022 \lx koyoltsi:n \lx_cita koyoltsi:n \lx_var General \ref 04049 (duda) para CSC el clarín no es lo mismo que el koyoltsin, el clarín es mucho más pequeño y de color más claro, el koyoltsi:n es más oscuro y más grande \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Turdidae.Myadestes.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Myadestes sp., ave de la familia Turdidae conocido localmente como 'clarín' \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Animal-ave \raiz koyol \dt 17/Jan/2022 \lx koyo:ma:ma:l \lx_cita koyo:ma:ma:l \ref 08198 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx koyo:neki \lx_cita mokoyo:neki \lx_var General \ref 02919 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creerse.mestizo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig creerse mestizo, actuar como mestizo (dicho de un indígena, ma:se:wal, que niega sus raices y herencia cultural) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil sayoh yahka ka:n o:me e:yi to:nal parahko wa:n mokoyo:neki a. Ka:n kineki ok tahto:s n' totahto:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho nomás fue unos dias a la ciudad y ya se cree mestizo. Ya no quiere hablar nuestra lengua. \fr_son 02919-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz neki \dt 20/Jul/2021 \lx koyo:ni \lx_cita koyo:ni \lx_var General \ref 01043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig agujerearse \osten p. ej., plástico, madera, papel, cuero \sig_var General \fr_n I:n nocubeta yankwik ok wa:n koyo:n ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta cubeta todavía es nueva y ya se agujereó. \fr_son 01043-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx koyo:nia \lx_cita kikoyo:nia \lx_var General \ref 07862 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig agujerear (p. ej., tabla, cuero, pared, ropa o tela) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo xikoyo:ni yo:n koxta:l! Yankwik, ika nikte:mas tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No agujerees ese costal! Es nuevo, en el voy a echar maíz. \fr_son 07862-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokoyotsa \sem Distorsión \raiz koyo: \dt 23/Sep/2020 \lx koyo:nilia \lx_cita ne:chkoyo:nilia \lx_var General \ref 02746 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agujerear (p. ej., tabla, cuero, pared, ropa o tela) en benefcio o perjuicio (de alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili ne:chkoyo:nilih nocubeta, kiketsak ipan se: tet te:mpitsyeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija agujereó mi cubeta, la paró sobre una piedra puntiaguda. \fr_son 02746-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \dt 14/Jul/2021 \lx koyo:pili \lx_cita koyo:pili \lx_var General \ref 07197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño.mestizo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig niño mestizo (desde bebé a adolescente) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n koyo:pili ka:n kineki ohtokas wa:n ka:mpa kitipi:niah mo:yo:meh we:iti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño mestizo no quiere caminar y donde (en el cuerpo) le pican los moscos luego se le infecta. \fr_son 07197-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz pili \dt 05/Sep/2020 \lx koyo:po:lin \lx_cita koyo:po:lin \lx_alt koyo:po:lxo:chit \lx_var General \ref 03820 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ericaceae.Bejaria.aestuans \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bejaria.aestuans L., planta de la familia Ericaceae. Sus flores se ponen en los altares y la madera se usa para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n koyo:po:lin pisi:ltik n' ixiwyo, ihwa:k poso:ni se: kiteki wa:n se: ka:ketsa xa:ntohi:xpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El koyo:po:lin tiene sus hojas pequeñas, cuando florean sus flores se cortan y se ponen en el florero del altar de la casa. \fr_son 03820-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Souroubea exauriculata Delp., bejuco de la familia Marcgraviaceae, también llamado koyo:po:lxo:chit \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Ornamental \sem Leña \sem Planta \raiz koyo: \raiz po:l \dt 17/Jan/2022 \lx koyo:t \lx_cita koyo:t \lx_var General \ref 01672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mestizo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mestizo, persona de México no indígena sino de descendencia de españa y indígena \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa mitste:mo:ko se: koyo:t, ampó:n mitska:wilih se: a:mat. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino a buscarte un mestizo, allí te dejó un papel. \fr_son 01672-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig extranjero, persona no indígena ni mestizo sino de otro país \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ehkokeh miak koyo:meh, i:xmatikoh Cuetzalan. Kihtowah wa:le:wkeh Japón. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer llegaron muchos extranjeros, vinieron a conocer a Cuetzalan. Dicen que vinieron de Japón. \fr_son 01672-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:se:wal \raiz koyo: \nsem Para el animal 'coyote' se usa el préstamo del español. No hay coyotes en la región de Cuetzala. \dt 17/Apr/2021 \lx koyo:t \lx_cita koyo:t \lx_var General \ref 06617 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Canis.latrans \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Canis latrans, mamífero de la familia Canidae, en español llamado 'coyote' \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayowak wa:lahka n' koyo:t wa:n kwi:kak se: noichkaw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Anoche vino el coyote y se llevo un borrego. \fr_son 06617-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz koyo: \dt 27/May/2020 \lx koyo:tachihchi:w \lx_cita koyo:tachihchi:w \ref 08095 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx koyo:tahto:l \lx_cita koyo:tahto:l \lx_var General \ref 08468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa español \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx koyo:takwa \lx_cita koyo:takwa \lx_var General \ref 02398 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa consumir.alimentos.mestizos \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0.ta-; 0-lo \sig consumir alimentos industrializados, mestizos (queso, carne fría) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man seki:n tokni:wan koyo:takwah. Ihwa:k tehwa:n timoskaltihkeh tikwa:yah kiltsi:n wa:n chi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Actualmente algunas personas consumen alimentos industrializados. Cuando nosotros crecimos consumiámos quelites, frijoles y salsa. \fr_son 02398-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz kwa \dt 13/May/2021 \lx koyo:takwal \lx_cita koyo:takwal \lx_var General \ref 07721 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comida.industrializa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig comida industrializada, procesada (lo que comen los mestizos y que no es comida tradicional indígena) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nikwelita koyo:takwal, okachi nikwa kilit wa:n emo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me gusta la comida industrializada, me gusta más los quelites y frijoles. \fr_son 07721-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz kwa \dt 20/Sep/2020 \lx koyo:tamati \lx_cita koyo:tamati \lx_var General \ref 00072 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parecer.ser.mestizo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig parecerse mestizo \osten uno que no es, p. ej., por no hablar náhuat, por vestirse de ropa comercial \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil koyo:tamati, mokwa:tapalwih wa:n mokoyo:tasaltia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa muchacha parece mestiza, se tiñe el cabello y se viste como mestiza. \fr_son 00072-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz mati \nmorf El verbo koyo:tamati se considera clase 4/3 por ser de la raíz mati pero es irregular en que no acepta la inflexión en el perfectivo: koyo:tamatik. Se utiliza generalmente en el presente. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx koyo:tapala:n \lx_cita koyo:tapala:n \lx_var General \ref 07114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abono.químico \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig (neologísmo) abono químico \sig_var 1-Xalti \fr_n Tehwa:n ka:n tikta:liah ok koyo:tapala:n, tel pati:yoh wa:n kitelwehwelowa n' ta:lmanik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nosotros ya no le echamos al campo el abono químico, está muy caro y además erosiona mucho el suelo. \fr_son 07114-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Neologismo \semxref kwowtahtapala:n \semx_tipo Comparar \semxref kwowtahtahsol \raiz pala: \nsem La palabra koyo:tapala:n es un neologismo utilizado por los promotores agricolos del colectivo Tosepan, entre otros. \dt 04/Sep/2020 \lx koyo:tapepecho:lo:ni \lx_cita koyo:tapepecho:lo:ni \lx_var General \ref 08466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegamento.comercial \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pegamento comercial, generalmente resistor, llamado así por ser producto de la gente blanca, de recursos y de habla español \sig_var General \fr_n Ke:mah, ojalá weliskia sepa s..., ekintsi:n sepa nochi i:n ka:mpa tamachtiah, pi:piltsitsi:n mah kinimachti:ka:n mah a:mo kikowaka:n yo:n tapepecholo:ni ihkó:n, ne: koyo:tapepecholo:ni mah k'ko..., mah kikwitih kowtah n' ika tapepechowah wa:n ye:kkwaltsi:n tapepechowa no: yo:n para a:mat. Yehwa yo:n kwaltsi:n no: eskia mah mo..., mokwiskia sepa. Pero ekintsi:n a:mo no: kikwih ok yo:n, koyo:meh a:mo kichi:wah cuenta yo:n kowtet. Pero semi kwaltsi:n tapepechowa no:. Yehwa sah niki:xmattok yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, ojalá se pudiera de nuevo…, ahora en todos los lugares donde dan clases, que les inculcaran a ya no comprar ese pegamento, el pegamento comercializado sino que lo fueran a traer en el monte para pegar porque pega muy bonito el papel. Eso sería muy bonito, usarlo de nuevo. Pero actualmente ya no usan eso, a los coyotes ya no les interesa ese fruto. Pero pega muy bien. Eso es todo lo que conozco de eso. \fr_son 08466-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08466-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-h | 208.273, 231.796 \fr_n Pos tehwa:n ihkó:n ke:meh de t..., ne:, ne: k..., ne: ke:man tiki:xmatih tehwa:n a:mo ke:man s..., a:mo ke:man, se: kikwa porque a:mo we:lik sino que neli ne: ke:man nikitaya neh kikwiah para tapepechowa:yah. Ihkó:n pepech..., kipepechowa:yah teihsá: a:mat, porque sasaltik n' icho:kilo. Ke:meh ne: ke:man a:mo ki:xmatiah ke:meh a:xka:n nochi ki:xmatih n' a..., n' koyo:..., koyo:tapepecholo:ni. Ke:meh ne:ka tiempo, ne:ka to:nal tehwa:n tiki:xmatiah ma:se:waltapepecholo:ni solamente ne: tikwiah n' tehwa:n, kikwiah n' to..., tot..., totiohwa:n ya. Neh a:mo ke:man niknehnekik, ke:meh nikita seki kikwiah kipepechowa:yah, ika kichihchi:wayah, kichihchi:wayah globos, yo:n a:ma..., a:ma..., pape..., este, a:mat de para n' yo:n kipata:naltiah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pues nosotros así como…, nosotros lo conocemos desde hace mucho tiempo y nunca…, y nunca se come porque no sabe rico sino que de verás anteriormente yo veía que lo usaban para pegar. Con eso pegaban cualquier tipo de papel porque su savia (del chi:chiwa:la:yo:t) es pegajosa. Como anteriormente no conocían lo que actualmente se conocen los pegamentos procesados. Como en aquellos tiempos, en aquellos días nosotros solamente conocíamos pegamento natural, solamente eso lo usábamos nosotros, nuestros tíos . A mi nunca me llamó la atención, veía que otros usaban eso y con eso pegaban los globos de papel para hacerlos volar. \fr_son 08466-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08466-02_Tzina \fr_fuente 2012-07-17-j | 83.757, 124.941 \nsem La palabra tapepecholo:ni ocurre varias veces en el corpus con el significado de 'pegamento'. Una vez (la frase de esta entrada), Rubén Macario modifica el instrumental tapepecholo:ni con la raíz ma:se:wal para indicar el pegamento natural de la savia del chi:chiwa:la:yo:t. Ocurre ma:se:waltapepecholo:ni solamente una vez, por Rubén Macario; koyo:tapepecholo:ni ocurre dos veces, una vez por Rubén Macario y otra vez por Ernesto Chanico. Es interestante que en las tierras altas del mpio. Cuetzalan este nombre refiere a Tabernaemontana litoralis Kunth (de flores blancas grandes) mientras que el las tierras bajas refiere al T. arborea Rose ex J. D. Sm. También ocurre la forma modifica koyo:tapepecholo:ni para referirse al pegamento comercial, particularmente el resistol. \nmorf Aunque se espera que la penúltima vocal fuera larga en las pronunciaciones de tapepecholo:ni que se han examinado es corta. \raiz koyo: \raiz pepechV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx koyo:tapepecho:lo:ni \lx_cita koyo:tapepecho:lo:ni \ref 08507 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx koyo:tasaltia \lx_cita mokoyo:tasaltia \lx_var General \ref 00707 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vestirse.de.mestizo \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : mokoyo:tatsaltia) vestirse de mestizo \osten una persona indígena que rechaza la indumentaria tradicional \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ma:se:wal ke:man yowi we:ixola:l mokoyo:tasa:ltia wa:n ke:man ehko sepa mopata. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre vestido con ropa típica se viste de mestizo cuando va a la ciudad y cuando regresa (a su pueblo) de nuevo se cambia de ropa. \fr_son 00707-1_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz salV \dt 16/Mar/2021 \lx koyo:taxkal \lx_cita koyo:taxkal \lx_var General \ref 06301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pan \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pan para acompañar la comidad (esto es, de trigo; no incluye pan dulce) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikowa koyo:taxkal wa:n tikwa:ntiti:wih mo:má:n. Tio:tak tikalpano:ti:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compra pan e iremos a dejarle a tu mamá. En la tarde la iremos a visitar. \fr_son 06301-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \raiz ixka \dt 18/May/2020 \lx koyo:taxkal \lx_cita koyo:taxkaltsi:n \lx_var General \ref 05253 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pan \catgr Sust \infl N1=N2 \sig pan de panadería \osten generalmente de panaderia y no comercial, de tienda de abarrotes \sig_var General \fr_n Kanah ta:, pos ne: we:lik no: wa:n kiahwia:lia:ya ne:n koyo:taxkalkaltsi:n, kita:lilia:yah yo:n. Yo:n we:lik, casi, kita:lilia:yah ne:n ..., kiahwia:lia:ya. \fr_au EVC313 \fr_var Tzina \fr_e No pues, sí, ese (ta:la:ni:l Tagetes filoLag.) también es aromático y lo ocupan para darle buen sabor al pan. Ese es sabroso, casi le ponían al pan, este, Le daba buena aroma. \fr_son 05253-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente checar \raiz koyo: \raiz taxkal \dt 11/Apr/2022 \lx koyo:tik \lx_cita koyo:tik \lx_var General \ref 03196 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.café.claro \catgr Adj \deriv \sig color café claro \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpoloh se: noto:tol koyo:tik, eski kikwah kwe:kti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Perdí un pavo de color café oscuro, a lo mejor se lo comió una zorra. \fr_son 03196-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz koyo: \nota Investigar sacarle una foto a la totola con este color (solo a ellos tienen este color) \dt 26/Jun/2021 \lx kru:se:wa \lx_cita kru:se:wa \lx_var General \ref 02854 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cruz; e:wa \glosa levantar.cruz \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig levantar cruz \osten a los nueve o trece dias después después de haber fallecido la persona \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w ne:chyo:le:wako mah nikwi:ka, a:man yowi kru:se:watih icha:n imona:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermana me vino a invitar para que lo acompaña, hoy van a levantar la cruz en la casa de su mamá. \fr_son 02854-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El rito de la cruz de difunto kru:ste:ka es una mezcla de la cultura nahuat con la católica española. Consiste en que cuando muere alguien le buscan un padrino, él tiene el cargo de hacer una serie de rosarios (generalmente son 9 o 13) en la casa del difunto. Cuando llega el 9o. o 13o. día después del fallecimiento se van a la casa del difunto y se entrega la cruz. Para esto se llevan dos cruces uno grande y uno pequeño, la pequeña se queda en la casa y la grande se lleva al panteón. Cuando se recibe en la casa la cruz se entabla una relación de compadrazgo y cada año hasta cumplir los 7 se realiza el aniversario luctuoso con el mismo proceso (rosarios y entrega de las dos cruces). Solamente cuando llega el 7o. año, se entrega la cruz pequeña dentro de un nicho de madera y vidrio y así termina el rito del recuerdo del difunto. \dt 17/Jul/2021 \lx kru:ska:wa \lx_cita kru:ska:wa \lx_var General \ref 01144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cruz; ka:wa \glosa llevar.cruz \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con direccional : kru:ska:wato o kru:ska:wako) llevar o traer una cruz \osten a una casa nueva, a la casa de una persona recién fallecida \sig_var General \fr_n Miakeh kru:ska:watoh icha:n mokni:w wa:n neh ka:n nike:mantik niá:s nikpale:witi:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fue mucha gente a dejar la cruz (efectivamente dos cruces, una pequeña y otra grande para un difunto) a la casa de tu hermano pero yo no pude ir a ayudarles. \fr_son 01144-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ritual \raiz ka:wa \nmorf Este verbo kru:ska:wa parece que siempre se utiliza con un direccional. Asi que no se usa en el perfectivo, ?kru:ska:wak sino solamente kru:ska:wako o kru:ska:wato. \nota Se tiene que checar cuantas cruces se llevan a la casa de un difunto. Las notas a la frase sugieren dos pero en Tacuapan es solamente una. \ency Grabación \dt 01/Jun/2021 \lx kru:skowit \lx_cita kru:skowit \lx_var General \ref 03863 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cruz; kowit \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xa:lkwitakowit \raiz kow \dt 15/Aug/2018 \lx kruste:ka \lx_cita kru:ste:ka \lx_var General \ref 07690 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cruz; te:ka \glosa poner.cruz \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig poner cruz (de forma acostada sobre la mesa de un altar en la casa de un difunto, sobre la cruz se colocan o se echan flores) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t kihtowa ke a:man kru:ste:kah icha:n iikni:w wa:n ompa ya:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquélla señora dice que hoy ponen la cruz en la casa de su hermano (por alguien de su familia que se murió) va allá (en la casa de su hermano). \fr_son 07690-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kru:se:wa \raiz te:ka \nsem Los familiares de un difunto, antes del sepelio, buscan a una persona como padrino de la cruz del difunto. Desde entonces es la persona que lleva una cruz grande y una chica a la casa del difunto. Todos los dias hacen rosario hasta cumplirse los nueve o trece días de luto, según las posibilidades del padrino. El último día "levantan la cruz". La cruz grande la llevan al panteón y la chica se queda en la casa. Este ritual de las cruces se repite durante siete años consecutivos en el aniversario del fallecimiento. La chica no se remplaza. Van al panteón y si la cruz grande aguanta otro año solamente la pinta de nuevo. Si ya está en malas condiciones, se remplaza. \ency Grabación \dt 14/Sep/2020 \lx kru:ste:kia \lx_cita kikru:ste:kia \lx_var General \ref 00027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cruz; te:kia \glosa ponerle.cruz \catgr V2 \infl Clase 2a \sig acostada de cruz en el altar de la casa de un recién difunto, como 9 o 13 días después del entierro \osten \sig_var General \fr_n Mo:sta a:mo nitekititi:w ta: tehwa:n techyo:le:wkeh mah tikru:ste:kika:n tocompa:dreh katka wa:n titana:nkilihkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana no iré a trabajar pues a nosotros nos invitaron que seamos padrinos para la acostada de cruz de nuestro compadre finado y les dijimos que si. \fr_son 00027-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ka \nsem Terminando el periodo de rosarios después de un entierro, que son nueve o quizá trece días, acuestan una cruz en la casa, frente al altar \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx kucha:rah \lx_cita kucha:rah \lx_var General \ref 02521 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cuchara \glosa cuchara \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cuchara (de fierro o de madera) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkowili se: kucha:rah, ya:lwa nikmetspostek tein nikpiaya wa:n i:pa se:sah katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cómprame una cuchara! El que tenía ayer le quebré el mango y de por sólo tenía uno. \fr_son 02521-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \semx_tipo Comparar \semxref xi:wah \dt 21/May/2021 \lx kwa \lx_cita kikwa \lx_var General \ref 05258 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comer \osten cualquier cosa como carne, frijol, tortilla, sopa \sig_var General \fr_n Nokni:w kikwa n' tapalo:l mah kwaltsi:n koko:k, koma:mo kihtowa a:mo te:we:lia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano come su comida muy picosa, de lo contrario dice que no tiene buen sabor. \fr_son 05258-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig morder \sig_var General \fr_n Ka:n niá:s mocha:n. Nikmowilia yo:n motskwin tein te:kwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a ir a tu casa. Le tengo miedo a tu perro que muerde. \fr_son 05258-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takwa) comer \osten una comida entera sea desayuno, comida o cena \sig_var General \fr_n I:n pili kwaltsi:n takwa, a:mo taihita. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este niño come muy bien, no es quisquilloso (en lo que come). \fr_son 05258-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal larga : ta:takwa) comer en varios lugares durante una fiesta \osten cuando se ofrecen dar de comer a visitantes e invitados en muchas casas durante un convivio \sig_var General \fr_n Ke:man talwiti noxola:l miakka:n te:yole:wah mah se: ta:takwa:ti. Cuando se hace la fiesta de mi pueblo invitan a comer en varios lugares. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ke:man talwiti noxola:l miakka:n te:yole:wah mah se: ta:takwa:ti. Cuando se hace la fiesta de mi pueblo invitan a comer en varios lugares. \fr_son 05258-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahse:wa \ncomp Según Ceferino Salgado en Tacuapan en referencia a una perro que muerde no dice te:kwa sino te:kehtsoma. En San Miguel dicen tanto te:kwa como te:kehtsoma. \raiz kwa \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:- \lx_cita kwa:koweh \lx_var General \ref 05671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabeza \catgr Sust \deriv \sig elemento, raíz nominal, que entra en composición, p. ej., en incorporación nominal, con el sentido de 'cabeza'. \sig_var General \raiz kwa: \nota Aclarar entrada y dar ejemplos. \dt 10/Apr/2019 \lx kwa:aha:wia \lx_cita kikwa:aha:wia \ref 07924 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig \sig_var \fr_n Entó:s yehwa ya yo:n ika te:metspa:kah kwaltsi:n wa:n ika te:kwa:aha:wiah wa:n neli te:..., te:ta:liliah nika:n se: ipoxko ne: pahtsi:n, pa..., pachtsi:n tein ne: kima:xakwalowah wa:n ipachiotsi:n a:mo kitamo:tah. \fr_au MBN359 \fr_var Tecol \fr_e Entonces con eso (la esencia de varias plantas machacadas juntas) le lavan a uno bien los pies y también con ella (las plantas machadas) remojan la cabeza y de verdad le ..., le utan a uno el estómago con la medicina, con los restos de las plantas machacadas y los restos no se tiran. \fr_son 07924-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07924_01_Tecol \fr_fuente 2012-08-02-l | 397.498 \raiz kwa: \raiz a: \dt 22/Sep/2020 \lx kwa:ahpeta \lx_cita kikwa:ahpeta \ref 01456 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa remojar.cabello \catgr \infl \sig remojarle el cabello \osten a alguien, para peinarla \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Apr/2021 \lx kwa:ahwayowa \lx_cita kwa:ahwayowa \lx_var General \ref 06557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.comezón.en.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir, tener comezón en la cabeza \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kihtowa ke kwa:ahwayowa, xikwa:ita koma:mo kwa:ta:loh eski kwa:okwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño dice que tiene comezón en la cabeza, ¡Revísale (la cabeza) si no la tiene sucia, quizá tenga piojos. \fr_son 06557-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ahwa(1) \dt 10/Feb/2022 \lx kwa:a:ita \lx_cita kikwa:a:ita \lx_var General \ref 04800 (duda) CSC escucha que es una sola a antes de ita \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revisar.cámara.de.aire \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig revisar para ver si (un huevo) tiene cámara de aire \osten un huevo sin cámara de aire no reproduce, es vano \sig_var General \fr_n ¡Xikinkwa:ita i:n piotemeh ox kwa:a:yehkeh! Nikinte:kati, ya:lwa mote:k se: pio. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Revisa estos huevos para ver si tienen una buena cámara de aire! Se los voy a poner a una clueca que ayer se echó. \fr_son 04800-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz a: \raiz ita \nsem Para revisar la cámara de aire de un huevo, es necesario apoyarse con lumbre o fuego (p. ej., encendiendo una vela) colocando el huevo entre la lumbre y los ojos para que pase luz y se pueda visualizar la cámara de aire en la parte superior del huevo. Si no tiene cámara de aire no se desarrolla el embrión y no se pone a incubar. \ency Grabación \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:a:paltik \lx_cita kwa:a:paltik \lx_var General \ref 08563 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado.por.el.cabello \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \sig mojado por el cabello o la cabeza \sig_var General \fr_n Kwa:lka:n ya nimohmowih, pero ke:meh niktetsi:loh notson, nohma nikwa:a:paltik. Niktohtomati mah wa:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me bañe en la mañana, pero como enredé mi cabello, aún está mojado. Ya lo voy a desatar para que se seque. \fr_son 08563-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 26/Sep/2020 \lx kwa:a:pihpi:ltik \lx_cita kwa:a:pihpi:ltik \lx_var General \ref 04022 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cabello.empapado \catgr Adj \deriv \sig con el cabello empapado y pegado \osten por la lluvia \sig_var General \fr_n ¿Kani tiahka? ¿Tima:ma:lti:to te:wa:n ata ne: a:taw? A:mo xiknemili tine:chkahkaya:wati porque nikitak a ke tikwa:a:pihpi:ltik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿Adónde fuiste? ¿Fuiste a nadar con otros allá en el arroyo? No pienses engañarme porque ya me fijé que vienes con el cabello mojado empapado. \fr_son 04022-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz a: \raiz pi:l \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:a:pipi:na \lx_cita kikwa:a:pipi:na \lx_var General \ref 00520 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalar.mollera.con.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig jalar la mollera caída (de un niño) con la boca \sig_var General \fr_n Ke:man se: pili kwa:a:wetsi, kikwa:a:pipi:nah, kihtowah mah panki:sa n' ikwa:a:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando un niño se le cae la mollera se la sacan chupándola con la boca, dicen para que su mollera suba. \fr_son 00520-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz a: \raiz pi:na \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx kwa:a:tila:na \lx_cita kikwa:a:tila:na \lx_var General \ref 00331 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chuparle.la.mollera \catgr V2 \infl Clase 3 \sig chuparle la mollera \osten a un niño \sig_var General \fr_n A:man, por eso teh moma:ko nikwa:lkwik. Entós komo pahti a ne:n pilitsi:n, teihsá: t'chi:wilia, ika tikpoxpihpi:ki a, wa:n tiktsonikatsetselowa, tiktsonikatsetselowa wa:n tikwa:..., ke:meh eskia mahyá: yo:n tikwa:..., seki te:..., tikinkwa:a:tila:nah inkwa:yo:la:n, wa:n seki tikinkwa:tila:nah inkechkochi:ka:n. Inkechkochi:ka:n porque seki nika:n i:n inkechkochika:ntekoch tekochtia semi wehka komohkó:n mo..., kwa:a:wetsik wa:n komohkó:n ne: mokwitte:mowtih. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora, por eso lo traje a tus manos. Entonces si ya se cura el niño, le hacemos algo, le envolvemos el estómago, y lo sacudimos de cabeza, lo sacudimos de cabeza y lo…, como si fuera que lo…, lo…, les jalamos al centro de su cabeza (la mollera), y otros les jalamos de la cabeza pero en la nuca. En la nuca porque algunos se les hunde mucho el hueco de la nuca…, se le cae la mollera y si es que también se asusto de la cadera. \fr_son 00331-01_corp_Xaltn-MSF307_faltar \fr_fuente 2011-07-26-a | 246.301, 279.989 \raiz kwa: \raiz a: \raiz tila: \nsem Un niño puede tener la mollera caída por haberse caído golpeándose en la cabeza. Por estar tierna la mollera se le cae. La manera de curarlo es llevándolo con una señora que sabe curar a los niños de esta condición. La curandera le chupa la cabeza succionándole en la parte donde está la mollera. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx kwa:a:w \lx_cita ikwa:a:w \lx_var General \ref 04893 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mollera \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig mollera \sig_var General \fr_n Kihtowah ke ke:man se: we:ia, poliwi se: ikwa:a:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que cuando uno crece, desaparece la mollera. \fr_son 04893-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz a: \nota En Tzina_Medic_AND308_xiwit-tein-teeekaeskiixtia-waan-kipahtia_2010-07-31-c A. Nicolás distingue entre el kwa:a:w y el kwa:to:naltsi:n. \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:a:wetsi \lx_cita kwa:a:wetsi \lx_var General \ref 02438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.mollera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caérsele la mollera \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pili kwa:a:wetsik, tonto:naltika pawetsik wa:n a:man kalanemi:liskwik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese bebé se le cayó la mollera, en días pasados se cayó y ahora ya tiene diarrea. \fr_son 02438-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz kwa: \raiz a: \raiz wetsi \nsem En la región de Cuetzalan se dice que cuando un bebé sufre un golpe se le cae la mollera y a causa de eso sufre de diarrea y vómito. En términos físicos, se le sume la mollera y eso se siente al tacto. \dt 17/May/2021 \lx kwa:a:wetstok \lx_cita kwa:a:wetstok \lx_var General \ref 01404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mollera.caída \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la mollera caída, sumida \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nopili achá: kwa:a:wetstok ta: kalanemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A lo mejor la mollera de mi hijo está caída (sumida), pues tiene diarrea. \fr_son 01404-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz a: \raiz wetsi kwapipina \nsem Para una descripción de la acción de levantar la mollera, véase kwa:pipi:na. \dt 29/Mar/2021 \lx kwa:a:yeh \lx_cita kwa:a:yeh \lx_var General \ref 06013 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.con.cámara.de.aire \catgr Adj \deriv \sig huevo con cámara de aire, fértil \sig_var General \fr_n Nikimpia piotemeh wa:n kwa:a:yehkeh, komohkó:n tikinte:kas xikinkwiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo huevos y tienen muy bonita la cámara de aire, por si acaso quieres echárselos a la clueca, ve por ellos. \fr_son 06013-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz a: \dt 13/May/2020 \lx kwa:cha:mol \lx_cita kwa:cha:mol \lx_var General \ref 02555 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.coronilla \catgr Adj \deriv \sig con coronilla de plumas \osten algunos pollos o gallinas, el pájaro carpintero, kowchito \sig_var General \fr_n Ne: pio kwa:cha:mol mo:stah tata:sa, ka:n ke:man moteka:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese pollo con coronilla todos los dias pone, nunca deja de echar huevo. \fr_son 02555-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikpia se: piote:na:n kwa:cha:mol. Nikine:wtiw n' itewa:n para nikte:kas xa: no: ihkwi ki:saskeh n' ipilwa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tengo una gallina con coronilla. Voy apartando sus huevos para cuando la eche le (sea clueca) voy a poner esos a ver si sus pollitos también salen con coronilla. \fr_son 02555-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz cha:mol \ency Grabación, ilustración \dt 06/Apr/2021 \lx kwa:chi:chi:l \lx_cita kwa:chi:chi:l \lx_var General \ref 04376 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Formicidae.Eciton.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease pe:pe:wanimeh \sem Animal-artrópodo \raiz kwa: \raiz chi:l \dt 29/Oct/2018 \lx kwa:chi:chi:ltik \lx_cita kwa:chi:chi:ltik \lx_var General \ref 08164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.cabeza.rojiza \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l-; +sen-; +pan-; +ye:k-; +tel \rdp_int kwa:+chi:chi:ltik \sig de cabeza rojiza \osten animales, particularmente algunos tipos de hormigas y algunas orugas \sig_var General \fr_n Wa:n ika kiniliah pe:pe:wanimeh, yo:n ti:ltik pe:pe:wanimeh. Wa:n onkakeh seki ne: kowtah no: kwa:chi:chi:ltikeh, yeh kachi wehwei:n wa:n pané: kachi telte:kokohkeh yehwa:n te:kehtsomah wa:n i:n seki ti:ltikeh pané: a:mo semi te:kokohkeh te:kehtsomah. Pero yo:n kwa:chi:chi:ltikeh neli teki..., te:kehtsomah ye:kte:kokoh. Yeh kachi wehwei:n wa:n ikwa:ko chi:chi:ltikeh wa:n yehwa:n nemih ne: kowtah, se: kita ne:n ka:mpa se: tekiti. Komohkó:n sene:nentokeh, yo:n ke:mah se: kintaka:wilia porque te:kes..., te:kokoh te:kehtsoma yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Por eso les llaman pe:pe:wanimeh (hormigas marabunta, particularmente Eciton spp.), esos son las marabunta de color negro. Y en el bosque también hay otros que son de cabeza roja, esos son más grandes y parece que duelen mucho cuando le muerden a uno, y los pe:pe:wanimeh de color negro parece que no duelen mucho. Pero los de cabeza roja duele mucho en donde muerden. Son más grandes y de cabeza roja, esos viven en el bosque, los encuentra uno en donde trabaja. Si vienen en montón uno se aleja de ellos porque duele mucho cuando muerden. \fr_son 08164-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08164-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-30-o | 117.145, 146.465 \fr_n Wa:n se:, se: n' sipo, yo:n, yo:n nehjó:n ke:ní:w kiliah ne:n, ne:n ke:ní:w kiliah ne:n sipo, mah tikihto:ka:n a:te:n..., a:te:nkwa:kwalasipo se:. Yeh ki..., mo..., semi mota:lia itech xiwit sah, itech a:te:nkwa:kwalaxiwit sah. Ne: kahfe:ntah mochi:wa ne:n xiwit. Yehwa sah n' itech mota:lia, ki:ekwah yo:n, yo:n, yo:n ti:ltikeh, yo:n sipomeh. Ti:ltikeh wa:n ye:kkwa:chi:chi:ltikeh yo:n okwilimeh, pero no: te:ihixkah. No: te:ihixkah n' okwilimeh, o:me taman ya wa:n se: yo:n, se: sipo yo:n, yo:n ka:ka:lo:xo:chisipo. Yo:n ye:kwe:i mochi:wa wa:n tamantik. Se: kimowilia tamantik sah yo:n. Kipia ti:ltik wa:n chi:chi:ltik, kostik kipia no:. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y la, la otra oruga, este, no sé cómo le llaman, cómo le llaman a la oruga, digamos la oruga del Odontonema callistachyum (Schltdl. & Cham.) Kuntze (esto es, a:te:nkwa:kwalasipo) que es otra. Ese se, se encuentra mucho en las hojas de Odontonema callistachyum. Esta planta se da en el cafetal, sólo se encuentra la oruga en esas hojas, se alimentan de las hojas estas orugas negras. Son de color negro y de cabeza negra esos animales, pero también causan urticaria en la piel. También causan urticaria esos animales (las orugas). Hay dos tipos. Otra oruga es la oruga de la Plumeria rubra L. (el ka:ka:lo:xo:chisipo). Ese (es el Pseudosphinx tetrio (Linnaeus)) llega a crecer muy grande y es muy raro. Se le tiene miedo por lo raro que es. Es de color negro combinado también con rojo y amarillo . \fr_son 08164-0_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08164-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-26-t | 54.485, 108.891 \sig con las puntas rojizas \osten ciertas plantas como Columnea schiedeana o Columnea flava, la Hamelia patens y algunas Tillandsia. \sig_var General \fr_n AND-- Chikoa:mpah ne:n, ne:wí:n nochi onkak ne:wí:n kowtah, ka:sá: ika se: kita ne:n ike:s..., yo:n ike:span mopepechowa. JVC--Kowke:span mota:lia, ke:mah, mm, mm. Ke:mah. AND-- Mopahpampilowa ihkó:n kos..., kowke:span, ompa ne: mo..., yo:n a:mo nikihto:s wehkapantia yo:n. O de ta:lpan e:wi, yo:n ike:span de n' kowit ompa mopepechowa. Entó:s ompa mopepechowa wa:n pos ikwa:pan cuando ne:n i..., ima:xiwyo achi ma:pohpototik. JVC-- Mm. AND-- Ima:xiwyo. Wa:n ka:mpa ne: tamiti a de n' ixiwyo kwa:..., kwa:chihchi:chi:ltik, de ne:n ahko ya. JVC-- Mm. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- El chiko:mpah (Columnea schiedeana Schldtl. y Columnea flava Martens & Galeotti) se da todo por allá en el bosque, en algunas partes lo ve uno que se pega en la superficie del tronco de los árboles. JVC-- Se pega en la superficie del tronco, sí, mm, mm. Así es. AND-- Se cuelgan las matas en la superficie de los troncos, ahí se…, esa planta no crece alto. O nace en le tierra, nace en la superficie del tronco, ahí se pega. Entonces ahí se pega y en las puntas de la planta son como algo pubescentedes. JVC-- Mm. AND-- Así son sus hojas. Y en las puntas de las hojas son de color rojo, ya en la parte superior de las hojas. JVC-- Mm. \fr_son 08164-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08164-02_Tzina \fr_fuente 2012-07-30-g | 59.675, 93.765 \raiz kwa: \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kwa:chihchi:wka \lx_cita ikwa:chihchi:wka \lx_var General \ref 06872 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocador.de.cabello \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig tocador de cabello \sig_var 1-Xalti \fr_n Wetsik mokwa:chihchi:wka, kwaltsi:n ximokwa:ta:lili para a:mo tikpolo:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se cayó tu tocador de pelo, acomodalo bien para que no se te pierda. \fr_son 06872-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz chi:wa \dt 01/Jun/2020 \lx kwa:chinaltik \lx_cita kwa:chinaltik \lx_var General \ref 04712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el kwa:-; chino \glosa con.pelo.rizado \catgr Adj \deriv \sig con el pelo rizado \osten sea natural o artificial \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ipili kwa:chinaltik ke:meh ipopá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermana tiene el pelo rizado como su papá. \fr_son 04712-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chinaltik \raiz kwa: \dt 24/Jan/2022 \rev \lx kwa:eski:sa \lx_cita kwa:eski:sa \lx_var General \ref 03374 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangrar.de.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sangrar de la cabeza \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil kwa:eski:sa, pawetsik wa:n mokwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese chamaco se le está sangrando la cabeza, se cayó y se lastimó la cabeza. \fr_son 03374-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz es \raiz ki:sa \dt 06/Jan/2022 \lx kwa:eskixtia \lx_cita kikwa:eski:xtia \lx_var General \ref 05672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangrarle.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer sangrar la cabeza \fr_n Ne: kaxti:l ye:wa ya kitewihtok ne: to:tolin wa:n kikwa:eski:xtih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese gallo ya tiene rato que le está peleándo a la totola y ya le hizo sangrar la cabeza. \fr_son 05672-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz es \raiz ki:sa \dt 12/Apr/2022 \lx kwa:esyoh \lx_cita kwa:esyoh \lx_var General \ref 05771 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece estar muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.cabeza.ensangretada \catgr Adj \deriv \sig con la cabeza ensangretada \sig_var General \fr_n Mokni:w eski mokwa:tapa:n. Ye:wa kwalka:n nikitak ye:kkwa:esyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quizá tu hermano se lastimó la cabeza. Hoy por la mañana lo vi con la cabeza ensangretada. \fr_son 05771-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz es \dt 12/Apr/2022 \lx kwa:e:wa \lx_cita kikwa:wa \ref 07870 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa levantarle.la.cabeza \catgr \infl \sig levantarle o ayudarle a levantar la cabeza \osten p. ej., a un enfermo para que tome su medicina \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 02/Feb/2021 \lx kwa:e:wati \lx_cita kwa:e:wati \lx_var General \ref 03166 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.caspa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele caspa, tener caspa (a alguien) en el cuero cabelludo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwa:e:wati, achá: *porque** yo:n ke:mania:n nimahmowih ika a:tawa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo caspa, tal vez es porque en días pasados me bañé con agua del río. \fr_son 03166-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: aiz e:wV \dt 07/Jan/2022 \lx kwa:e:watilia \lx_cita ne:chkwa:e:watilia \lx_var General \ref 00408 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.caspa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle caspa \osten a alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: xapoh ne:chkwa:e:watilia, yeh ika a:mo ika nimohmawia. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese jabón me provoca la caspa, por eso no me lavo la cabeza con el. \fr_son 00408-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz e:wV \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx kwahkowi:ltia \lx_cita kikwahkowi:ltia \lx_var General \ref 06578 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.leñar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a leñar \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n te:chkwahkowi:ltia ihwa:k a:mo timomachtiah. A:mo kineki mah tietoka:n kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá nos obliga a leñar cuando no estudiamos. No quiere que estemos en la casa. \fr_son 06578-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \dt 14/Feb/2022 \lx kwahkowkeh \lx_cita kwahkowkeh \lx_var General \ref 06879 (duda) kohkowkeh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leñador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : kwahkowinih \sig leñador \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomi:lah nikahsito se: kwahkowkeh wa:n choloh, ne:chwi:kilih seki no:kowtatehtek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Encontré a un leñador en mi milpa y huyó, se llevó un poco de mi leña cortada. \fr_son 06879-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kow \dt 14/Feb/2022 \lx kwahkwa:tahtao:lo:tia \lx_cita mokwahkwa:tahtao:lo:tia \lx_var General \ref 03165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formársele.granos.en.la.punta \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kwa: \raiz o:ya \raiz tao:l \dt 17/Oct/2018 \lx kwahkwa:tantok \lx_cita kwahkwa:tantok \ref 08669 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwahkwa:tao:loh \lx_cita ka:n kwahkwa:tao:loh \ref 05413 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa con.maíces.por.la.punta \catgr Adj \infl \sig [col] ka:n kwahkwa:tao:loh | sin maíces por la punta o la parte superior \osten un elote \sig_var Tzina \fr_n Nitapixkak a, moita wehwei sinti pero ka:n kwahkwa:tao:loh. Nochi molkat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya coseché las mazorcas, se ven que son grandes pero en la punta no tienen maices. Todas son raquiticas. \fr_son 05413-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref molkat \raiz kwa: \raiz o:ya \nsem La palabra kwahkwa:tao:loh casi siempre se utiliza en negativo para indicar que a la mazorca le hacen falta granos en las puntas (ka:n kwahkwa:tao:loh 'no tienen maíces en la punta'. Casi siempre se utiliza en forma reduplicada, aparte de negativo. \dt 11/Apr/2022 \lx kwahtsowa:s \lx_cita kwahtsowa:s \lx_alt kwahsowa:s \lx_var General \ref 03142 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palo.de.telar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig parte todavía no identificada de un telar de cintura \sig_var General \fr_n Nikimpoloh nokwahtsowa:swa:n yeh ika ka:n nitahkititok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Perdí mis kwahtsowa:swa:n (palos de telar) por eso no he hecho telar. \fr_son 03142-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Textura \raiz kwah \raiz tson \nota No está claro en la grabación.Hay que checar con mmmmm, quien lo dice en la grabacin Ctama_Tradi_MOJ338_Keemeh-see-monaamiktia_2011-08-17-a.wav. Quiza sea kwahtsowa \sem Herramienta: Tejer \dt 07/Jan/2022 \lx kwa:ihkak \lx_cita kwa:ihkak \ref 03398 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa estar.con.las.dos.aguas.empinadas \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar parado solamente la cabeza visible \osten p. ej., por sobresalir entre una multitud de gente en una reunión \sig_var \fr_n Nikitak mokni:w, ompa no: kwa:ihkaya ne: ka:mpa kixelohkeh n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vi a tu hermano, también estaba parado allá donde repartieron el maíz. \fr_son 03398-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig estar con las dos aguas del techo muy inclinadas \osten casa \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz kwa: \raiz ihka \dt 05/Jul/2021 \lx kwa:ihtsoma \lx_cita kikwa:ihtsoma \lx_var General \ref 04958 (duda) hay otro significado en el corpus que parece ser más real. CSC usa kwa:ilohyo:tia 04968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.hilo.en.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ponerle hilo en la cabeza \osten a una ave doméstica para reconocerla \sig_var General \fr_n Xikinkwa:ihtsoma moto:tolwa:n. Ta:ka:n mote:palmatih niman tikini:xmatis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónles un hilo en la cabeza a tus pavos! Si acaso se hallan en una casa ajena luego los vas a reconocer. \fr_son 04958-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ihtsoma \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:i:ka:n \lx_cita ikwa:i:ka:n \lx_var General \ref 05104 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parte.posterior.de.la.cabeza \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig parte posterior de la cabeza arriba de la nuca pero antes de llegar a la parte superior \sig_var General \fr_n Nokwa:i:ka:n ixwak se: taxwis wa:n nechtelkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la parte de atras de mi cabeza se me salió un furúnculo y me duele mucho. \fr_son 05104-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kwa: \raiz i:ka:n \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:ilohyo:tia \lx_cita kikwa:ilohyo:tia \lx_var General \ref 04968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.hilo.en.la.cabeza \catgr V2 \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ponerle hilo en la cabeza \osten a una ave doméstica para reconocerla \sig_var General \fr_n Moneki xikwa:hilohyoti yo:n mowe:wehcho. Koma:mo tikpolo:s wa:n a:mo wel tiktsi:ntokas ok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Debes ponerle un hilo en la cabeza de tu pavo. Si no, se va a extraviar y no vas a poder distinguirlo. \fr_son 04968-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:ihtsoma \raiz kwa: \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:ilpia \lx_cita takwa:ilpia \lx_var General \ref 03790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.por.atrás.de.cuernos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig amarrar por detrás de los cuernos \osten bueyes que se ponen a trabajar dando vueltas a un trapiche \sig_var General \fr_n Kwalka:n nantakwa:ilpihkeh ta: taoksik a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Amarraron muy temprano los bueyes al trapiche (para trabajar) pues ya se coció la panela. \fr_son 03790-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ilpa \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:ilpilo:ni \lx_cita kwa:ilpilo:ni \ref 08626 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:inachi \lx_cita kwa:inachi \ref 02425 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa greñudo \catgr Adj \deriv \infl \sig de.cabeza.grande, despeinado, greñudo \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kwa: \raiz inachi \dt 17/May/2021 \lx kwa:it \lx_cita kwa:it \lx_var General \ref 07405 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frenta.del.mecapal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig mecapal (más bien la pieza ancha, tejido de fibra de maguey, parte del mecapal que se coloca en la frente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikahokwi yo:n kwa:it mah a:mo ta:lowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Levanta la parte ancha (la frente) del mecapal para que no se ensucie. \fr_son 07405-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig tira con que se sujeta el telar de cintura por la cintura de la teje \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref mekapal \raiz kwa: \nsem El mecapal comprende dos lazos en cada extremo, en la parte central lleva el cabezal o banda que sirve de soporte para cargar y que se acomoda en la frente. Nótese que al cargar, por ejemplo, una canasta con mecapal al poner la canasta sobre el suelo sin desatar el mecapal, se coloca la frente (la parte ancha) dentro de la canasta para que no se ensucie. \nmorf La forma poseída es ikwa:y. \dt 08/Sep/2020 \lx kwa:ita \lx_cita kikwa:ita \lx_var General \ref 04448 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revisarle.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig revisarle la cabeza \osten a alguien, p. ej., para ver si tiene piojos \sig_var General \fr_n ¡Xikwa:ita mokni:w! Mokwa:wahwa:na, xa: tekolo:yoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Revísale la cabeza a tu hermano! Se rasca mucho, quizá tenga piojos. \fr_son 04448-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig revisarle (un huevo de gallina) para asegurar que tenga el espacio de aire \osten huevos de gallina \sig_var General \fr_n Komohkó:n tikte:kati motapachohkeh nimitsmakas n' piotemeh sayoh achto nikinkwa:itas porque yetok n' pollo pero achi pili ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a echar tu culeca te voy a dar los huevos pero antes les voy a revisar si tienen la corona porque está el gallo pero aún es un poco chico. \fr_son 04448-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ita \dt 18/Jan/2022 \lx kwa:itilia \lx_cita ne:chkwa:itilia \lx_var General \ref 06825 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atarle.mecapal \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atar o poner (lazo de un) mecapal a (p. ej., un tercio de leña) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chkwa:itili kowit wa:n nikwi:kas! ¡Sayoh ke a:mo semi miak xikilpi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Atacon esta leña con un mecapal y me la voy a llevar! ¡Sólo que no amarres mucha! \fr_son 06825-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \dt 14/Feb/2022 \lx kwa:joh \lx_cita ikwa:joh \lx_var General \ref 07869 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz kwa: \dt 17/Oct/2018 \lx kwa:kalakia \lx_cita kikwa:kalakia \lx_var General \ref 08477 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:kalakilia \lx_cita mokwa:kalakilia \lx_var General \ref 05620 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.sobre.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig poner sobre la cabeza \osten p. ej., un sombrero, gorra, algo en que cabe o se mete la cabeza; o lazos sobre la cabeza de un animal \sig_var General \fr_n Xikwa:kalakili a la:soh n’ kwa:kweh. Ka:n xikmowili ka:n tatewia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya ponle el lazo en los cuernos del toro. No le tengas miedo no cornea. \fr_son 05620-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:ta:lilia \raiz kwa: \raiz kalaki \dt 12/Apr/2022 \lx kwa:kalakilia \lx_cita timokwa:kahkalakilia:yah \ref 08650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx kwa:katatatsi:ni \lx_cita wa:kka:tatatsi:ni \lx_var General \ref 02716 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa relampaguear.y.tronar.sin.llover \catgr V0 \deriv \infl Clase 3 \infl_v No acepta ta- \sig relampaguear y tronar pero sin llover \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 25/May/2021 \lx kwa:ke:ntia \lx_cita kikwa:ke:ntia \lx_var General \ref 02377 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 13/May/2021 \lx kwa:ko \lx_cita ikwa:ko \lx_var General \ref 06461(duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.la.cabeza \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig sobre la cabeza de (el poseedor) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w ikwa:ko wetsiko se: tsapot wa:n i:xtayowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hermano se le cayó un mamey sobre la cabeza y se desmayó. \fr_son 06461-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz -ko \dt 25/May/2020 \lx kwa:kokowa \lx_cita kikwa:kokowa \lx_var General \ref 07483 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.dolor.de.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar dolor de cabeza (algún ruido, medicamento, insecticidas o herbicidas) $$ \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nokali:ka:n tapahwihtokeh wa:n ne:chwa:kokowa n' pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás de mi casa están aplicando herbicida y me provoca dolor de cabeza. \fr_son 07483-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref kwa:oli:ntia \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tapolowa \raiz kwa: \raiz koko \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:kopi:ni \lx_cita kwa:kopi:ni \lx_var General \ref 05235 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarse.cabo \catgr V1 \infl Clase 3 \sig zafarsele el cabo \osten a una herramienta como azadón, pico, hacha \sig_var General \fr_n Niktekiti se: nosalo:mets porque kwa:kopi:n nosalo:n wa:n nikpatili:ti a. \fr_au CSC370 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a cortar un palo para cabo de mi azadón porque mi azadón se zafó del cabo y ya se lo voy a cambiar. \fr_son 05235-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kopi: \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:kostik \lx_cita kwa:kohkostik \lx_var General \ref 06164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cabeza.amarilla \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel dp_int kwa:+kostik \rdp_int kwa:+kostik \sig con la cabeza o punta amarilla \osten flores; \sig_var General \fr_n Tekomatsitsi:n porque mochi:wa o:me. Wa:n i:n tekomatsi:n kiliah porque ohololtik mahyá:, mahya: tekomat kiliah, ohololtik mochi:wa ke:meh, ihkó:n ke:meh se: xokot. Wa:n nehjó:n yo:n, yo:n pi:ktiwi:ts de ipanko ika ne: ima:..., ipane:wayo xo:chitsi:n wa:n cuando poso:ni a chika:wak a, motapowa ya yo:n. Mi:xkepa ya ne: ixo:chio de, posos:ni mi:xkepa ya xo:chitsi:n wa:n ke:mah ki:sa ya yo:n pané: se: kowit ihkó:n pané: pata:wak tepitsi:n ihkwi:ni, mahyá:, mahyá: na:na:ltoktik ike:span. Wa:n kwa:kostik yo:n ne:n kipia yo:n, yo:n itskwinihkatok. Wa:n ke:mah nehjó:n om..., ompa inakastan yetok, i:xte:noh ya se: pané: okwilin, ne: ihtitekochtik wa:n tsi..., metschihkoltik. Wa:n no: ihkwí:n yetok ne: pané: kwa..., i..., pané: itsontekon, kwa:pitstik wa:n yehwa pané: icuerno ikwí:n kichi:wtok ihkó:n, pané: kitolohtok ihkó:n se: kita. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Son tekomatsitsin porque son dos. Y le llaman tekomatsin porque son boludas como si fuera una jícara boluda, se dan boludas así como si fueran naranjas. Y encima vienen cubiertos con una capa delgada, y cuando ya están grandes brotan y se abren. Se voltean los pétalos de la florecita, enseguida sale como un palo ancho así, y en la superficie de los pétalos se ven así como si fueran transparentes. Las flores se cuelgan hacia abajo y las puntas son amarillas. Luego al lado casi al frente se encuentra como un gusano, dentro de la flor está hueco con el pedúnculo encorvado. También tiene así como si tuviera una cabeza puntiaguda como si fueran cuernos, se ven así como están metidos por dentro. \fr_son 06164-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06164-01_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-08-03-t | 18.051, 71.754 \fr_n Mopihpilowa (ko:kowa:tsi:n) kie:ra ka:n chikna:wi o chikwe:i xo:chitsí:n moka:wa tein tayo:la:n mochi:wa xo:chit okachi tsikitsi:n ya sah, a:mo we:i. Wa:n seki, seki iyo:la:n ya tein, tein ta..., tayo:lpayo:t a, a:mo mochi:wa ok, pitsaktika sah xo:chitsi:n. Tsikitsi:n ya sah mochi:wa pero tein inahnakastan kipia, imahts..., imahma:..., ima:ko i..., tepitsi:n ihkwi:ntsitsi:n. Wa:n telahwia:k yo:n xo:chit wa:n cuando motapowa pané: se: ta..., ta:kat ompa yetok ihkwí:n wa:n ik..., se: ta:ta:kat. Pané: se:, se: tako:tsi:n ihkatok ihkwí:n wa:n pané: nehjó:n kwa:kostik ata ne:n xo:chitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Se cuelgan (de una orquidea llamada ko:kowa:tsi:n) siquiera ocho o nueve florecitas, así quedan, las que brotan en el centro son más pequeñas, no son grandes. Y otras, otras del centro, que brotan en el mero centro ya no se abren, ya quedan muy delgadas las florecitas. Son chiquitas pero las que brotan al lado, sus pétalos son así un poquito más de tamaño. Y cuando se abren las flores tienen una fragancia muy agradable, se ve como si estuviera parado un hombre, como si fuera parada una varita como si estuviera de cabeza amarilla (por la flor amarilla), \fr_son 06164-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06164-02_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-08-03-s | 61.601, 91.194 \sig con el cabello empezando a ponerse canoso \sig_var Tzina \fr_n Wa:n onkak pe:pe:wani tein wehwei de nehjó:n tikiliah kwa:cerillos, kwa:kohkostikeh nehjó:n wehwei:n pe:pe:wanimeh, nehjó:n deveras no: te:kokohkeh te:kwah. \fr_au PSC320 \fr_var Zilte \fr_e Y hay pe:pe:wani que son más grandes que les llaman kwa:cerillos, son de cabeza amarilla y son grandes los pe:pe:wanimeh, este y de veras tambén duele cuando pican. \fr_son 06164-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06164-03_Zilte-PSC320 \fr_fuente 2010-07-20-m \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/: kwa:kohkostik) rubio, con el cabello rubio \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil achkatsitsi:n kitapalwia n’ itso:n ta: ina:man katka kwa:kohkostik wa:n ekintsi:n kwa:chi:chi:ltik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa muchacha se cambia de color de cabello continuamente porque hace poco era de cabello rubio y ahora es pelirroja. \fr_son 06164-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kos \dt 02/Sep/2020 \rev \lx kwa:koto:ni \lx_cita kwa:koto:ni \lx_var General \ref 00864 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarse.correa \catgr V1 \infl Clase 3 \sig reventarse la correa de un huarache \osten para lo mismo en referencia de los lazos de un mecapal se utiliza ma:koto:ni \sig_var General \fr_n Mo:sta niá:s Kwesala:n nikowati:w notekak ima:y porque ye:wa kwa:koto:n wa:n a:mo ma:ahsi ok para ika nimometsilpi:s. Mañana iré a Cuetzalan para comprar unas correas para amarrarme mis huaraches porque hace rato se le reventó una y ya no alcanza para amarrármelo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana iré a Cuetzalan para comprar unas correas para amarrarme mis huaraches porque hace rato se le reventó una y ya no alcanza para que yo me la amarre. \fr_son 00864_01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa:- \raiz koto: \dt 05/Apr/2021 \lx kwa:koweh \lx_alt kwa:kweh \lx_cita kwa:koweh \lx_var General \ref 04906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ganado \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión irregular \sig res (que sea toro o vaca) \sig_var General \fr_n Tayowak nikpoloh se: nokwa:kow, kaltsi:tan kikwitoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche perdí uno de mi res, (el ladrón) lo fueron a traer cerca mi casa. \fr_son 04906-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kwaw \raiz2 kwa:kow \nmorf La forma poseída es irregular: nokwa:kow; nokwa:kwehwa:n. En Tacuapan kwa:kweh pero en Tzinacapan kwa:koweh. \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:koweh \lx_cita kwa:koweh \ref 01659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \vease chochopih \sig_var 1-Tzina \sem Planta \raiz kwa: \raiz kow \nsem De los dos especies de chochopih, parece que kwa:koweh refiere solamente al árbol. \dt 15/Apr/2021 \lx kwa:koweh \lx_cita kwa:koweh \lx_alt kwa:kweh \lx_var General \ref 07584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bos.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bos spp., mamíferos domesticado de la familia Bovidae, en español 'vaca', 'toro', 'res', 'becerro' según el sexo y desarrollo del animal \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niknamakak se: kwa:koweh wa:n nikowati se: ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vendí un toro y con eso voy a comprar un terreno. \fr_son 07584-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \sem Animal-mamífero \raiz kwa \raiz kow \dt 14/Sep/2020 \lx kwa:kowgra:njah \lx_cita kwa:kowgra:njah \lx_var General \ref 06295 (duda) CSC no conoce esta palabra, no aparece en el corpus y además en la región no hay granjas bovinas que engordan de puro alimento comercial \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el kwa:; kowit; granja \glosa res.de.granja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig res (criado en situación comercial de granja, engordado en establo y con alimento comercial) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:xka:n nochi kwa:kowgra:njah onkak, ne: wehka:w nikintoma:waya kwa:kwehmeh pero nikinmakaya sakat wa:n to:tomo:ch. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora todo es res de granja, hace tiempo yo los engordaba pero les daba pasto y hojas de mazorca. \fr_son 06295-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-doméstico \raiz kwa: \raiz kow \dt 08/Feb/2022 \lx kwa:kowistit \lx_cita kwa:kwawistit \lx_var General \ref 03331 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease chochopihkowit \sem Planta \raiz kwa: \raiz kow \raiz isti \nota Lucio Flores de San Miguel Tzinacapan llamó este árbol istikwa:omit o istikwa:koweh aunque los demás asesores no conocían ni conocen este término. \dt 08/Oct/2018 \lx kwa:kowi:teko:ni \lx_cita kowtah kwa:kowi:teko:ni \lx_var Tzina \ref 06027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Plantaginaceae.Uroskinnera.hirtiflora \catgr Sust \infl \sig [col] kowtah kwa:kowi:teko:ni | Uroskinnera hirtiflora Hemsl. var. hirtiflora, planta de la familia Plantaginaceae \osten \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semx_tipo Comparar \semxref kowi:teko:ni \raiz kwa: \raiz kow \raiz wi:teki \dt 02/Sep/2020 \lx kwa:kowkal \lx_cita kwa:kowkal \lx_var General \ref 00600 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa galera.para.ganado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig galera o albergue construido en un potrero donde el ganado bovino se protege de la intemperie y tomar agua \sig_var General \fr_n Mm, tiahsikeh se: kali we:i, ka:n ... kwa..., se: kwa:kow..., se: kwa:kowkal, teposkal, tahko tatsi:ntaktok wa:n tahko taxi:petsya:n, ihkó:n iwki sah. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Mm, llegamos a una casa grande, una galera para ganado bovino, techada con lamina galvanizada la mitad cercada y la otra mitad descubierta, así nada más. si estamos. \fr_son 00600-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-23-i | 550.477, 562.489 \raiz kwa: \raiz kow \raiz kal \raiz2 kwa:kow \rev 2020-12-15 \dt 05/Feb/2021 \lx kwa:kowkone:t \lx_cita kwa:kowkone:t \lx_var General \ref 00887 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa becerro(a) \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig becerro o becerra \sig_var General \fr_n ¿Xa: tikitak nokwa:kowkone:w? Tayowak nikpoloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿De casualidad no has visto mi becerro? Desde anoche lo perdí. \fr_son 00887-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kow \raiz kone: \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx kwa:kowkwitananakat \lx_cita kwa:kowkwitananakat \lx_var General \ref 03130 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease lohlo:kohnanakat \sem Hongo \raiz kwa: \raiz kow \raiz kwita \raiz naka \dt 07/Jan/2022 \lx kwa:kowmiktia:ni \lx_cita kwa:kowmiktia:ni \ref 08648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:kownakanamakani \lx_cita kwa:kownakanamakani \lx_var General \ref 08647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:kownakat \lx_cita kwa:kownakat \ref 04214 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa carne.de.res \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carne de res \sig_var General \fr_n Nikele:wia kwa:kownakat. Xikwa:lkwi tahko kilo, tikwa:skeh mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me antoja carne de res. Trae medio kilo, lo comeremos mañana. \fr_son 04214-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kwaw \raiz naka \dt 18/Jan/2022 \lx kwa:kownexyowa \lx_cita kwa:kownexyowa \lx_var General \ref 08754 (duda) el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.ceniza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cubrirse (p. ej., cucharas) con ceniza del fogón \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo ampó:n xikta:li n' cuchara, kwa:kownexyowas wa:n iwki tikpankalaki:s itech tapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No pongas allí la cuchara (sobre la ceniza), se va a cubrir de ceniza la parte concava (donde se sirve la comida o líquidos) y así la vas a meter en la comida! \fr_son 00856-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kow \raiz nex \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kwa:kowyo:tia \lx_cita kikwa:kowyo:tia \lx_var General \ref 04243 (duda) CSC conoce este practica pero no usa la palabra formada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.palo.atravesado \catgr V2 \infl Clase 2b \sig \sig_var \fr_n Ne: ta:kat nochipa kikwa:kowyo:tia ne: kwa:kowkone:t. Ihkó:n a:mo ki:sa ka:mpa kitsaktok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquél señor siempre le amarra un palo atravesado en la cabeza a su becerro. Así no se escapa del alambrado. \fr_son 04243-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz kwaw \dt 18/Jan/2022 \lx kwa:kwala \lx_alt kwa:kwalatsi:n \lx_cita kwa:kwala \lx_var General \ref 08434 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.capullo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig capullo de un tipo de Lepidoptera, probablemente de la familia Apatelodidae. Lo cortan en la base y se lo meten en la punta de los dedos para evitar que se acaben al trabajar a mano en el campo (arrancando las plantas, no chapeándolas con machete). \sig_var General \fr_n A: A:, yehwa yo:n kiliah tehwa:n, tehwa:n tikto:ka:itiah kohkowinitsi:n, kohkowinitsi:n. Aha, kohkowinitsi:n. Kwahkowinitsi:n, yo:n a:mo kowtekini, yo:n kwahkowinitsi:n, yo:n kwahkowinitsi:n. B: Wa:n se: ok mopilowa no: iwki, ihkó:n kakawtik ie:wayo, ke takwa:wak mahyá: ko..., mahyá: kwa:kowkwetax. A: Yo:n kiliah kwa:kwalatsi:n, yo:n no: iwki mopampilowa no: yeh. Ompa mota:lia, ompa mota:lia itech. Ke:mah. B: kwa:kwalatsi:n. Yo:n semi kitelwelita itech duraznokowit semi mota:..., aha:, yehwa yo:n. Ke:mah yo:n no: niki:xmattok pero yo:n kihtowah pahti, a:mo n'mati ox neli eski.\fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e A: Ah, ese es el que le llaman…, nosotros, nosotros le llamanos kohkowinitsi:n (capullo de Lepidoptera de la familia Psychidae), sí, kohkowinitsi:n. Aha, kohkowinitsi:n. Ese es el kwahkowinitsi:n, ese no es el kowtekini (Cerambycidae aunque también se aplica a los xi:koh, Xylosoma), ése el kwahkowinitsi:n. Ése es el kwahkowinitsi:n. B: Y hay otro que también se cuelga como éste, ese también se cuelga igual. Ahí se anida, ahí se anida sobre (el durazno). Sí. B: El kwa:kwalatsi:n le gusta anidarse en el árbol de durazno, es muy…, éso es. Sí, ese también lo conozco, pero dicen que ese es medicinal, no sé si sea cierto. \fr_son 08434-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08434-01_Tzina \fr_fuente 2013-04-05-d | d \nmorf Está documentado como kwa:kwala en Tacuapan y con el diminutivo como kwa:kwalatsi:n en San Miguel Tzinacapan. La etimología no está clara pero quizá se relaciona con kwalak 'baba' (de la boca). \raiz kwalak (?) \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kwakwalach ka:la:t \lx_cita kwakwalach ka:la:t \lx_var General \ref 01285 (duda) CSC no conoce este tipo de rana \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.rana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de rana todavía no identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowa se: ta:kat ke yo:n ka:la:meh tein tsahtsih kaltsi:ntan mono:tsah kwakwalachka:la:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dice un señor que las ranas que croan cerca de la casa se llaman kwakwalachka:la:meh. \fr_son 01285-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \raiz kwala:ch \raiz ka:la: \nsem Según Ernesto Vázquez los kwakwalachka:la:t se dan en estanques caseros de San Miguel Tzinacapan. \dt 21/Mar/2021 \lx kwa:kwa:nakatsitsi:n \lx_cita kwa:kwa:nakatsitsi:n \lx_var General \ref 06486 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rubiaceae.Psychotria.elata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Psychotria elata (Sw.) Hammel, planta de la familia Rubiaceae. Los niños juegan con sus flores. \sig_var 1-Tzina \fr_n N' ixo:chio kwakwa:nakatsitsi:n chi:chi:ltik, miak tokni:wa:n kiwelitah porin a:mo niman wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las flores de kwa:kwa:nakatsitsi:n son rojas, a mucha gente les gusta porque no se seca luego. \fr_son 06486-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ta:lpan kwa:kwa:nakatsitsi:n | planta todavía no colectada. Sus flores se chupan (también se conoce como kwa:kwa:nakatsitsi:n tein mochi:wa ta:lpan) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwa:kwa:nakatsitsi:n tein mochi:wa ta:lpan kwali se: kikwi pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e kwa:kwa:nakatsitsi:n que se da en el suelo se puede usar para medicina. \fr_son 06486-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Ornamental \sem Juguete \sem Comida-flores \sem Medicinal \sem Planta \raiz kwa: \raiz naka \dt 02/Sep/2020 \lx kwakwi:teh \lx_alt kwakwi:tehkowit \lx_cita kwakwi:teh \lx_var General \ref 04358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \glosa Leguminosae:Papilionoideae.Gliricidia.sepium \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Gliricidia sepium (Jacq.) Steudl., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae, llamado en español 'cuacuite'. Se usa como poste para sostener cercas de alambre y como linderos porque siempre se arraiga \sig_var General \fr_n Yo:n kwakwi:teh kwaltia ika se: takola:ltia, miak tokni:wa:n kiwelitah porin niman selia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El cuacuite sirve para hacer corral, a mucha gente le gusta porque pega luego. \fr_son 04358-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Cerca \sem Planta \raiz kwa \dt 18/Jan/2022 \lx kwalak \lx_cita ikwalak \lx_var General \ref 02001 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flema \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig flema, material mocoso que sale de la garganta \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: opochehkati, ka:n wel se: mihyo:tia, mahyá: se: toskatsaktok ika se: ikwalak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno tiene bronquitis, no se puede respirar, parece que a uno se le tapa la garganta con la flema. \fr_son 02001-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwalak \dt 29/Apr/2021 \lx kwalakti \lx_cita kwalakti \lx_var General \ref 02285 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.flema \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener flema \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n niopochehkati ok, sayoh nohma nikwalakti wa:n nitatasi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no tengo bronquitis, solo que aún toso y todavia tengo flema. \fr_son 02285-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwalak \dt 11/May/2021 \lx kwala:ni \lx_cita kwala:ni \lx_var General \ref 07251 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enojarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enojarse \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n niman kwala:ni wa:n ne:chkwetaxwia koma:mo nikta:kamati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá luego se enoja y me da de latigazos si no la obedezco. \fr_son 07251-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tawe:lkwi \raiz kwala: \dt 05/Apr/2022 \lx kwala:nta:lilia \lx_cita ne:chtakwala:nta:lilia \lx_var General \ref 01081 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.en.problemas \catgr V3 \infl Clase 2a \sig (con ta- : takwala:nta:lilia) meter en problemas; provocar ser objeto de ira o enojo \osten A menudo se usa en forma reflexiva \sig_var General \fr_n Porque seki ne: na:nomeh mota:tawtiah mah se: kinchihchi:wili pero ta..., tehwa:n aya:mo tike:mantih se: kichihchi:was, tehwa:n, para tehwa:n se: motachihchi:wia pero para a:ksá:, mahyá: neli tikihto:s seki ne: te:kahkaya:wah te:taxta:wi:skeh wa:n a:mo te:taxta:wiah ok. Entó:s mejor a:mo se: kichihchiwa, para toni ika nimotakwala:nta:lili:s, se:sepa ika se: motakwala:nta:lilia. \fr_au MHO316 \fr_var Yohua \fr_e Porque algunas señoras ruegan que se les haga pero pues…, nosotros todavía no tenemos tiempo para hacer, nosotros, para nosotros nos preparamos pero para otra persona, como de verás dices, hay unos que engañan pagarle a uno y después ya no pagan. Entonces mejor no lo hace uno, para que me voy a meter en problemas, a veces por eso se mete uno en problemas. \fr_son 01081-01_corp \fr_fuente 2010-07-22-d | 73.801, 101.161 \fr_n Ne: ta:kat ne:chtakwala:nta:lilih iwa:n seki tokni:wa:n. Kinilwih ke neh nitachteki wa:n a:mo neli. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre me metió en problemas con unas personas. Les dijo que yo me dedico a robar y no es verdad. \fr_son 01081-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwala: \dt 17/May/2021 \lx kwala:ntia \lx_cita kikwala:ntia \lx_var General \ref 01715 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.enojar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer enojar (a alguien); molestar \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: itskwinti kiye:kkwala:ntia no:má:n, mo:stah mikwita kalte:nte:noh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese perro hace enojar a mi mamá, todos los días se hace del baño en el umbral de la puerta. \fr_son 01715-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokwala:ntia) hacer coraje \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo ximokwala:ntihto, oli:nis mobilis wa:n mpó:n titsahtsitos mitskokowa moihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés haciendo coraje, se va a provocar un ataque de bilis y allí te vas a estar quejando que te duele el estómago. \fr_son 01715-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwala:wia \raiz kwala: \dt 18/Apr/2021 \lx kwala:ntilia \lx_cita kitakwala:ntilia \lx_var General \ref 07612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \glosa provocar.disgusto.con \vease takwala:ntilia \raiz kwala: \dt 01/Oct/2018 \lx kwala:ntilia \lx_cita ne:chkwala:ntilia \lx_var General \ref 01076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.regaño \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar ser objeto de ira y enojo \osten en reflexivo tiene el sentido de provocar enojo en contra de si mismo, por otra gente \sig_var General \fr_n Se: tapahtihkeh, kilwia, "Neh ihkó:n wa:n ihkó:n nikmachilia neh". Kilwia, "Wa:n ke:ní:w tipe:wak", kilia, pos. "Pané: nimoyo:kolih sah", kilwia. "A:, wa:n ka:n a:kin timokwala:ntilihtok" kilia. "Ihkó:n", kilwia, "a:mo", kilwia. "Pané: n' mati", kilwia, "pané: a:mo a:kin nimokwala:ntilihtok". "Ihkó:n tikmati", kilwia, "pero a:mo", kilwia, "ta: tikpia se: vecino", kilwia, "tein mitstawe:lita", kilwia. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Un médico, le dice, "Yo así y así lo siento yo. Le dicen, "Y como empezaste", le dice. "Pues parece que nada más empecé así". "¿Le dice: a, y no te has peleado con alguien?" le dice. "Así", le dice, "no", le dice. "Por lo que recuerdo parece que no me he peleado con nadie". "Así crees", le dice, "pero no", le dice, "pues tienes un vecino", le dice, "que te ve con odio". \fr_son 01078-02_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2009-09-24-e | 310.559, 332.584 \fr_n Tehwa tine:chtakwala:ntilih. Miak taman tikahkaya:w no:má:n wa:n ne:chkwetaxwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú provocaste que se enojaran conmigo. Le inventaste muchas cosas a mi mamá y por eso me pegó. \fr_son 01078-01_elab_pendientet \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwala: \nsem El verbo ditransitivo kwala:ntilia ocurre siempre con el objeto secundario ta-. \nota CSC dijo (duda) no es muy común usar esta palabra como lo presenta ADA. Tehwa tine:chtakwala:ntilih. Miak taman tikahkaya:w no:má:n wa:n ne:chkwetaxwih. / Tú provocaste que se enojaran conmigo. Le inventaste muchas cosas a mi mamá y por eso me pegó. checar viabilidad de esta frase. Investigar significado del ejemplo del corpus. Checar division de frases, quien habla a quien, en el ejmplo. \dt 16/May/2021 \lx kwala:ntok \lx_cita kwala:ntok \lx_var General \ref 03497 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enojado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig enojado; de mal humor, molesto \sig_var General \fr_n ¿Ke:yeh tikwala:ntok? Mose:lti timokokolispe:waltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Porqué estás enojado? Sólo te vas a hacer enfermar. \fr_son 03497-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwala: \dt 14/Jul/2021 \lx kwala:wia \lx_cita kikwala:wia \lx_var General \ref 03081 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enojarse.con \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig enojarse o molestarse con, tener o sentir coraje con \sig_var General \fr_n ¿Ke:yeh tikwala:wia mokni:w? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Porqué te enojas con tu hermano? \fr_son 03081-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tawe:lita \semx_tipo Comparar \semxref kwala:ntia \raiz kwala: \ngram Phonology: note loss of /n/ before /w/ \dt 28/Oct/2021 \lx kwali \lx_cita kwali \lx_var General \ref 02885 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bueno \catgr Adj \deriv \sig bueno (una fruta para comer, que no está ni verde ni sobremaduro) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktamo:ta i:n tsapot! Ka:n kwali, ihkochioh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tira este mamey! No está bueno, ya está agusanado. \fr_son 02885-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kwali [verbo en futuro] : kwali mikis | puede ser que [verbo en futuro] \sig_var 1-Xalti \fr_n Koma:mo kineki mopahti:s kwali mikis. Yo:n kokolis tein kikwik ne:nke:n ika mikih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si no quiere curarse puede morir. Con esa enfermedad que la atacó la gente muere rápidamente. \fr_son 02885-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] no: kwali a | ¡que bueno! \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡No: kwali a ke to:nak ya:lwa, kwaltsi:n wa:kik nokowtew! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que bueno que ayer hizo sol, se secó bien la semilla de pimienta! \fr_son 02885-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwaltsi:n \raiz kwal \nsem Cuando kwali se antepone a un verbo indica la habilidad del sujeto a llevar a cabo la acción significado por el verbo: kwali tahtowa mopili 'tu hijo puede hablar'. Cuando kwaltsi:n antecede un verbo indica que sujeto hace bien o bonito la acción indicada por el verbo kwaltsi:n tahtowa mopili 'tu hijo habla bien/bonito' esto es, se escucha bonito lo que dice. Otro ejemplo, kwali kichihchi:wa 'lo sabe hacer' contra kwaltsi:n kichihchi:wa 'lo hace bien o bonito'. \nmorf Aunque la palabra kwali tiene la forma morfológica de un sustantivo, su uso sintáctico es lo de un adjetivo, el de modificar un sustantivo. \dt 03/Jun/2021 \lx kwalia \lx_cita ne:chkwalia \lx_var General \ref 03161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig comerle (algo, una tortilla, un guisado) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil nochipa kikwalia nopili itaxkaltapi:k. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño siempre le come los tacos a mi hijo. \fr_son 03161-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takwalia) comerle la milpa a (alguien p. ej., las bestias o tejones que entran en las milpas antes de la cosecha) \sig_var 1-Xalti \fr_n Motapial motohton wa:n ne:chtakwalih nomi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu caballo se desató y comió las matas de mi milpa. \fr_son 03161-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \dt 04/Dec/2021 \lx kwalka:n \lx_cita kwalka:n \lx_var General \ref 00790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa temprano \catgr Adv-tiempo \deriv \sig en la mañana temprano \osten p. ej., en general, para especificar ayer o mañana en la mañana, dependiendo del tiempo o aspecto del verbo; véase abajo mo:sta kwalka:n y ya:lwa kwalka:n que especifica más \fr_n Nochipa kwalka:n nime:wa wa:n nitisi. Niktapi:kia nota:kaw \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario me levanto temprano y muelo. Le preparo el itacate a mi esposo. \fr_son 00790-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig a buena hora, temprano \osten en referencia a otro tiempo del día, p. ej., temprano en la tarde, temprano en la mañana \sig_var General \fr_n Itech diciembre kwalka:n ok tapoya:wi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de diciembre oscurece todavía temprano (a buena hora) \fr_son 00790-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ye:wa kwalka:n | hace rato por la mañana \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n ne:chkalpano:ko nokni:w. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Hace rato (hoy) por la mañana me vino a visitar mi hermano. \fr_son 00790-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] mo:sta kwalka:n | mañana en la mañana temprano \sig_var General \fr_n Mo:sta kwalka:n nikitati:w mokni:w. Tio:tak ka:n nike:manti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana temprano (en la mañana) voy a ir a ver a tu hermano. No tengo tiempo en la tarde. \fr_son 00790-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takwa:kwaltsi:nka:n \raiz kwal \nmorf Aunque kwalka:n tiene la forma de un sustantivo locativo con -ka:n, indica un tiempo y no un lugar. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx kwalne:si \lx_cita kwalne:si \lx_var General \ref 01919 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lucir.bien \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig lucir bien \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xiktapalwi mokwe:y, ka:n kwalne:si. Okachi kwali mah ista:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No tiñes tu falda, no luce bien. Es mejor que sea de color blanco. \fr_son 01919-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwal \raiz ne:si \dt 20/Apr/2021 \lx kwalne:ska \lx_cita ikwalne:ska \lx_var General \ref 02225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \nsem \nmorf La form kwalne:ska ocurre 10 veces en el corpus (2018-04-02) en forma poseída (e.g., ikwalne:ska) pero también tres veces nominalizada: dos veces como kwalne:ska:yo:t y una vez como kwalne:skat \raiz \dt 09/May/2021 \lx kwalne:ska:yo:t \lx_cita kwalne:ska:yo:t \ref 00465 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa algo.que.embellece \catgr Sust \infl \sig que embellece o adorna \osten una casa, jardín, persona \sig_var Tzina \fr_n Ke:mah. Wa:n yo:n a:mo tikihto:tih mah kwaltia para kowtati:l o ihkó:n para n' tatsakwil. Sanoke yo:n i:pa sayoh tamela:wa sayoh kito:kah, *bueno** sayoh mah onka sayoh para mah tak, mah tikihto:ka:n tehwa:n kwalne:ska:yo:t sah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Si. Y eso no se puede decir que sirve para leña o para muro de casa sino que ése nada más lo siembran por sembrar, bueno, nada que abunde para, digamos que para embellecer nada más. \fr_son 00465-01_corp_Tzina-RMM302 \fr_fuente 2012-07-17-l | 297.115, 310.901 \raiz kwal \raiz ne:si \nmorf Es poco usual usar esta forma con la terminación abstract -yo:t. Es más común la forma obligatoriamente posesionada kwalne:ska. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx kwalne:xtia \lx_cita kikwalne:xtia \lx_var General \ref 05278 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embellecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embellecer, hacer lucir bien \osten a una persona por una prenda, una joya, bonita ropa que se le pone a una persona \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n mitskwalne:xtia moista:kkwe:i, moneki nochipa yehwa ya ximota:lili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu falda te hace lucir bien, sería bueno que siempre te la pongas. \fr_son 05278-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwal \raiz ne:si \dt 11/Apr/2022 \lx kwalowa \lx_cita kwalowa \lx_var General \ref 06950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa eclipse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig eclipse (en general, sea de luna o del sol) \sig_var 1-Tzina \sig [col] kwalowa me:tsti | haber eclipse lunar \fr_n Ke:man kwalowa me:tsti, miak ta:ki:lot cha:wisyowa wa:n xi:ni. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay eclipse de luna muchos frutos se enferman de chahuistle y se caen. \fr_son 06950-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kwalowa to:nal | haber eclipse solar \fr_n Kihtowah ke ya:lwa kwalo:k n' to:nal. Neh ka:n nikmatik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que ayer hubo eclipse solar. Yo no lo supe. \fr_son 06950-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \raiz lowa \dt 14/Feb/2022 \lx kwalta:kat \lx_cita kwalta:kat \lx_var General \ref 07343 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buena.gente \catgr Sust \deriv \sig persona buena o bondadosa (sea hombre o mujer) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kkwalta:kat ne: siwa:t, nochipa te:wanti kahfe:n wa:n te:tamaka ke:man se: yowi icha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer es muy buena gente, cuando uno va a su casa le invita a uno café y comida. \fr_son 07343-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwali \raiz ta:ka \dt 08/Sep/2020 \lx kwalta:kayo:t \lx_cita kwalta:kayo:t \lx_var General \ref 07359 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa favor \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig favor; buena obra (un favor que nace desde lo más profundo del corazón) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki se: kwalta:kayo:t. ¡Xiknawati nokni:w mah nechka:wili:ki se: pio! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero un favor. ¡Avísale a mi hermano que venga a dejarme un pollo! \fr_son 07359-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwal \raiz ta:ka \dt 07/Sep/2020 \lx kwaltia \lx_cita kwaltia \lx_var General \ref 02421 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.útil \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig servir; ser útil (algo, para cierta actividad o aplicación) \sig_var 1-Tzina \fr_n Alde itepos a:mo kwaltia, achi:chika wehweliwtinemi. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El carro de Alde no sirve, a cada rato se descompone. \fr_son 02421-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig ser útil \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kowit kwaltia para kalkowit wa:n taxi:kowa yeh ika pati:yoh kinamakah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este árbol sirve para hacer vigas y aguanta mucho, por eso lo venden muy caro. \fr_son 02421-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwal \dt 17/May/2021 \lx kwaltia \lx_cita ne:chkwaltia \lx_var General \ref 02758 (duda) en el corpus aparece con otro significado más común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.de.comer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar (a alguien) de comer (algo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Titatekitoh wa:n ompa te:chtamakakeh, te:chkwaltihkeh pio ako:loh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fuimos a cortar café y ahí nos dieron de comer, nos dieron de comer pollo en ajonjolí. \fr_son 02758-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref maka \semx_tipo Comparar \semxref palo:ltia \raiz kwa \nsem Para la acción de dar a comer se utiliza tamaka, del verbo ditransitivo maka. \nota Antes tenia esta nota: Mientras que takwaltia significa la acción de dar comida a alguien para llevar, el verbo tamaka (véase maka) significa la acción de dar de comer a alguien, quien lo consume en el momento. Checar si no se dice con ta- \dt 14/Jul/2021 \lx kwaltilia \lx_cita kikwaltilia \lx_var General \ref 00815 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa componer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig componer, arreglar \osten aparato descompuesto \sig_var General \fr_n Wehweliw nocomputadora wa:n a:kin nikmakaka mah kichihchi:wa, ka:n kikwaltilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se descompuso mi computadora y la persona a quien se la había dado para componer, no la arregló. \fr_son 00816-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwali \nota Revisar con kwaltililia si es un alternativo o diferente entrada \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx kwaltsi:n \lx_cita kwaltsi:n \lx_var General \ref 01267 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bonito \catgr Adj \deriv \sig (generalmente con reduplicación de vocal larga : kwa:kwaltsi:n) bonito(a) (en apariencia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kwa:kwaltsi:n moita mosiwa:pil ke:man moista:kkwe:itia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija se ve bonita cuando se pone sus enaguas blancas. \fr_son 01267-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kwaltsi:n [verbo en presente] : kwaltsi:n tahtowa ma:se:walkopa | bien o bonito [verbo] ('habla bien o bonito el mexicano') \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwaltsi:n to:nati, wa:kis mokowtew. ¡Xikmoya:wati a! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Va a hacer bonito sol, se va secar bien tu pimienta. ¡Ya ve a espárcela! \fr_son 01267-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kwaltsi:n [adjetivo] : kwaltsi:n chipa:wak a:t | muy [calidad expresada por el adjetivo] ('el agua está bien/muy limpia') \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwaltsi:n toma:wak mopili, xa: pitsa:wayas ke:man we:ias \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo está bien (muy) gordo, quizá cuando sea grande adelgace. \fr_son 01267-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref kwali \raiz kwali \nota Checar kwaltsi:n y kwa:kwaltsi:n y si hay diferencia. \dt 21/Mar/2021 \lx kwa:ma:ma \lx_cita kikwa:ma:ma \lx_var General \ref 06997 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.con.mecapal \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig carga (un bulto, costal, tercio de leña) con mecapal (pasado por la frente de la cabeza) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kachi kwali xikwa:ma:ma n' koxta:l, xa: mitsta:niti:w ne: tehkolis wa:n iwa:n timotetekwino:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es mejor cargar el costal con mecapal, quizá te vaya a ganar (por cansarse los brazos si así lo cargas) allá en la subida y vas a rodar con todo el costal (hacia abajo). \fr_son 06997-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechpanowa \raiz kwa: \raiz ma:ma \dt 14/Feb/2022 \lx kwa:ma:maltia \lx_cita ne:chkwa:ma:maltia \lx_var General \ref 06618 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudar.cargar.en.la.cabeza \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ayudar a (alguien) a acomodar el mecapal sobre la cabeza para cargar (algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkwa:ma:malti nokow wa:n teh xiktitilatsa ne: tein weyak! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ayudame a cargar mi leña (esto es, acomode bien el mecapal sobre mi cabeza) y tú ve jalando el palo (allá) largo. \fr_son 06618-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kechma:maltia \raiz kwa: \raiz ma:ma \dt 14/Feb/2022 \lx kwama:pankwesaltikeh \lx_cita kwama:pankwesaltikeh \lx_var General \ref 03702 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volador \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : kwama:pankwesaltinih \sig volador \sig_var General \fr_n Ya:lwa pawetsik se: kwama:pankwesaltikeh. Kihtowah ke kiwi:kayah ok tapahti:lo:ya:n pero mikik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se desbarrancó un volador. Dicen que todavia lo habían llevado con el doctor pero se murió. \fr_son 03702-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kow \raiz ma: \raiz -pan \raiz kwesal \raiz \nota Grabar sobre \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:ma:petskowa \lx_cita kikwa:ma:petskowa \lx_var General \ref 03372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltar.cargado.por.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig soltar o dejar caer de la cabeza (lo que se está cargando) por mecapal o con huacal \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili a:mo miak kowit kima:ma, ihwa:k eti:ya kikwa:ma:petskowa n' ikow. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo no puede cargar mucha leña, cuando se le hace muy pesado, la deja caer de la cabeza (flexionando el cuello para que el mecapal se zafa se caiga todo al piso). \fr_son 03372-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:peya:wa \raiz kwa: \raiz ma: \raiz petsko \nsem El elemento ma: quizá refiere a los lazos del mecapal que la persona que carga lleva puestos por la frente. Para el uso de la raíz ma:i en referencia al mecapal, véase, p. ej., ma:itia. \dt 06/Jan/2022 \lx kwa:momoxow \lx_cita kikwa:momoxowa \ref 08682 (checar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 23/Oct/2019 \lx kwa:mo:ta \lx_cita kikwa:mo:ta \lx_var General \ref 04037 (duda) CSC no usa esta palabra para el primer significado, sólo para el segundo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apedrear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apedrear, tirar una piedra \osten en cualquier parte del cuerpo de cualquier persona o animal; también a cualquier objeto que es blanco de lo que se tira \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikinkwa:mo:ta ika tet nopiowa:n! Tikmikti:s se: wa:n a:mo tine:chixta:wili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No apedrees a mis pollos! Vas a matar a uno de ellos y no me lo vas a pagar. \fr_son 04037-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- como infijo : kikwa:tamo:ta) golpear la cabeza contra el suelo o piso (véase kwa:tamo:ta) \sig_var General \fr_n Mosiwa:pil kikwa:tamo:t mopili. A:mo ka:n tikpantih nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija empujó a tu bebé, azotándole la cabeza contra el piso. No le vayas a echar la culpa a mi hija. \fr_son 04037-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tamo:ta \raiz mo:ta \nmorf Para una discusión del uso de ta-, véase kwa:tamo:ta. \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:mo:tilia \lx_cita ne:chkwa:mo:tilia \lx_var General \ref 02215 (duda) es más común usar kikwa:mo:tak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apedrearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apedrear (a alguien) en perjuicio de (alguien, p. ej., el papá de la persona apedreada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mokni:w ne:chkwa:mo:tilih nopili ika se: tet wa:n kikwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano apedreó a mi niño con una piedra y le lastimó la cabeza. \fr_son 02215-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz mo:ta \dt 09/May/2021 \lx kwa:nakapo:yoh \lx_cita kwa:nakapo:yoh \lx_var General \ref 01409 (duda) CSC no usa esta palabra, usa po:poyi:tos \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Centrosema.plumieri \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Centrosema.plumieri (Turp. ex Pers.) Benth., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae. Se corta en el lugar donde crece para que se convierta en abono. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xo:chit tein kito:ka:ytiah kwa:nakapo:yoh, mochi:wa ke:meh kwomekat wa:n ta:ki ke:meh exo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta flor que le llaman kwa:nkapo:yoh, se da como bejuco y produce como ejote. \fr_son 01409-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semxref temekat \semx_tipo Referente natural igual \raiz kwa: \raiz naka \dt 29/Mar/2021 \lx kwa:nakastan \lx_cita ikwa:nakastan \lx_var General \ref 06291 (duda) revisar la frase del corpus y quizá sea el ejemplo más adecuado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sien \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig sien \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n nimokwa:tawi:tek, ekintsi:n ne:chkokowa nokwa:nakastan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y me azoté la cabeza contra el suelo, ahora me duele la sien. \fr_son 06291-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kwa: \raiz nakas \raiz -tan \dt 18/May/2020 \lx kwa:nakastantawi:teki \lx_cita mokwa:nakastantawi:teki \ref 02833 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa golpearse.los.cienes \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \sig (con reflexivo : mokwa:nakastantawi:teki) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 03/Jun/2021 \lx kwa:nekko:ntsi:n \lx_cita kwa:nekko:ntsi:n \lx_var General \ref 04992 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Tyrannidae.Myiarchus.tubericulifer \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Myiarchus tubericulifer, pájaro de la familia Tyrannidae \sig_var Tzina \fr_n Nikitak se: chikteh pane: kwa:ololtik wa:n no:pá:n ne:chilwih ke mono:tsa kwa:nekko:tsi:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Vi un pájaro que se ve como si tuviera una bola en la cabeza y mi papá me dijo que se llama kwa:nekko:ntsi:n. \fr_son 04992-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Referente natural igual \semxref mo:yo:wa:ntsi:n \raiz kwa: \raiz nek \raiz ko:mi \nsem Aparentemente es el Myiarchus.tubericulifer (Fam. Tyrannidae) aunque esta determinación se hizo por la descripción de la ave y es tentativa. Pero parece que esta ave si es la que en Tacuapan se le dice mo:yo:wa:ntsi:n por el hecho de que come mosquitos (mo:yo:t). \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:okwiloh \lx_cita kwa:okwiloh \lx_var General \ref 05966 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piojoso \catgr Adj \deriv \sig piojoso \osten persona, no animal \sig_var General \fr_n Mopili kwa:okwiloh. Mo:stah xika:lti wa:n xikinki:xtili ahsi:lmeh mah a:mo yo:lika:n ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene piojos en la cabeza. Báñalo todos los dias y quítale los liendres para que ya no nazcan. \fr_son 05966-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:tekolo:yoh \raiz kwa: \raiz okwil \dt 12/May/2020 \lx kwa:okwilowa \lx_cita kwa:okwilowa \lx_var General \ref 04261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.piojos.en.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele o tener piojos en la cabeza \sig_var General \fr_n A:mo iwa:n xima:wiltihto yo:n pili, kwa:okwiloh wa:n no: tikwa:okwilowas wa:n a:mo tikneki tima:lti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés jugando con ese niño, tiene piojos en la cabeza y también los vas a tener (él te los va pasar o contagiar) y no te gusta bañar. \fr_son 04261-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:tekolo:yowa \raiz kwa: \raiz okwil \dt 18/Jan/2022 \lx kwa:oli:ni \lx_cita kwa:oli:ni \lx_var General \ref 07253 ************************************************************************************* \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.dolor.de.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener dolor de cabeza \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mopili mokwa:tatih yeh ika kwa:oli:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu hijo se asoleó la cabeza, por eso tiene dolor de cabeza. \fr_son 07253-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz oli: \dt 05/Apr/2022 \lx kwa:oli:ntia \lx_cita ne:chkwa:oli:ntia \lx_var General \ref 00584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.dolor.de.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle dolor de cabeza \osten a alguien, p. ej., una insecticida \sig_var General \fr_n Kalampa xitachichi:nati. Ne:chkwa:oli:ntia n' iyat. Neh ka:n ke:man nitachichi:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve afuera de la casa para fumar! El humo del tabaco me causa dolor de cabeza. Yo nunca fumo. \fr_son 00584-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz oli: \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx kwa:olo:chtik \lx_cita kwa:oholo:chtik \lx_var \ref 08717 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Adj \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz kwa: \raiz olo:ch \dt 25/Jan/2021 \lx kwa:o:me \lx_cita kwa:o:me \lx_var General \ref 06634 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.dos \catgr Adj \deriv \sig con dos (todavía no se ha aclarado bien a que se refiere; la creencia es que un niño así es muy inteligente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pili kwa:o:me, yeh ika weli niman teisá: tein momachtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene dos, por eso luego aprende lo que estudia. \fr_son 06634-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz o:me \ency Grabación \dt 27/May/2020 \lx kwapachiwka \lx_cita ikwapachiwka \lx_var Tacua \ref 08459 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilera.de.palma.sobre.punta.de.casa \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig hilera de hojas de palma enteras que se colocan en una casa de palma justamente donde se juntan las dos aguas \sig_var Tacua \fr_n Nikneki xne:chtayo:koli ne:n kowxiwit, ya:lwa nimocha:ntih wa:n ka:n ahsik para ikwapachiwka. \fr_au CSC3700 \fr_var Tacua \fr_e Quiero que me lo regales unas hojas de palma. Ayer hice mi casa y no me alcanzó para tapar el lomo. \fr_son 08459-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra no está documentada en el corpus de grabaciones pero fue mencionado y descrita por Francisco Ignacio Salgado Palomo (de Tacuapa) cuando fue preguntado acerca de los nombres de las partes de las casas. En una casa de palma por la parte superior donde se juntan las dos aguas generalmente queda una parte ligeramente abierta o con poca protección contra la lluvia por ser un lugar de junta. Por la parte exterior de este lomo se colocan hojas enteras de palma. Primero se colocan dos hileras partiendo del centro donde se colocan los peciolos o bases de las hojas se ponen varias capas de estas hojas, quizá 4 a 6. Pero, por el centro del lomo queda desprotegido una parte donde estás todas las bases de las hojas de palma ya colocadas. Para tapar estar parte se vuelven a colocar otras hojas, alternando con la punta primero a la izquierda y después a la derecho cubriendo más o menos la tercera o media parte del lomo, medido desde el centro. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kwapacho:l \raiz kwa \raiz pachV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kwapacho:l \lx_cita ikwapacho:l \lx_var Tacua \ref 08458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilera.de.palma.sobre.punta.de.casa \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig hilera de hojas de palma enteras que se colocan en una casa de palma justamente donde se juntan las dos aguas \sig_var Tacua \fr_n Mah to:na o:me oso e:yi to:nal wa:n tiktekiskeh n’ kwowxiwit para tikpatili:skeh n’ ikwapacho:l n’ tocha:n porke ompa wa:lpankalaki n´a:t wa:n kimpala:ntis n’ kale:walmeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Nada más que haga dos o tres días de sol y vamos a cortar la palma para cambiarle las palmas que cubren el lomo de la casa porque por ahí se filtra el agua y va a pudrir las alfardas. \fr_son 08458-01_elab_pendente \fr_fuente \fr_n Tima:tankeh ya n' tikwi:pa:nkeh n' o:me kosti:yas de n' kali, sayoh te:chpolowa tikta:lili:ske n' kwa:pacho:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya terminamos de tejer las dos costillas de la casa, nada más nos falta ponerle lo que lleva donde terminan las dos aguas para evitar que se filtre el agua. \fr_son 08458-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra no está documentada en el corpus de grabaciones pero fue mencionado y descrita por Francisco Ignacio Salgado Palomo (de Tacuapa) cuando fue preguntado acerca de los nombres de las partes de las casas. En una casa de palma por la parte superior donde se juntan las dos aguas generalmente queda una parte ligeramente abierta o con poca protección contra la lluvia por ser un lugar de junta. Por la parte exterior de este lomo se colocan hojas enteras de palma. Primero se colocan dos hileras partiendo del centro donde se colocan los peciolos o bases de las hojas se ponen varias capas de estas hojas, quizá 4 a 6. Pero, por el centro del lomo queda desprotegido una parte donde estás todas las bases de las hojas de palma ya colocadas. Para tapar estar parte se vuelven a colocar otras hojas, alternando con la punta primero a la izquierda y después a la derecho cubriendo más o menos la tercera o media parte del lomo, medido desde el centro. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kwapachiwka \semx_tipo Comparar \semxref takwa:tsako:ni \raiz kwa \raiz pachV \dt 12/Jan/2021 \rev \lx kwa:pahpa:ka \lx_cita kikwa:pahpa:ka \lx_var General \ref 04866 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persuadir \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig persuadir con argumentos engañosos; lavarle el cerebro \osten p. ej., un político haciendo un discurso con datos y argumentos falsos para convencer a los oyentes \sig_var General \fr_n Yo:n xiwtekiwa kwaltsi:n kininkwa:pahpa:k n' tokni:wa:n wa:n kii:xta:lihkeh. Ekintsi:n ka:n kikwe:ntahchi:wa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El presidente los persuadió con argumentos engañosos y le dieron el voto. Ahora ya no les hace caso (p. ej., apoyándolos con proyectos como había prometido). \fr_son 04866-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem En la actualidad esta palabra, kwa:pahpa:ka es bastante común. Sin embargo tiene la forma de un calco del español 'lavarle la cabeza'. \raiz kwa: \raiz pa:ka \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:pahsole:wi \lx_cita kwa:pahsole:wi \lx_var General \ref 04550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.greñudo \catgr V1 \infl Clase 3 \sig quedarse greñudo \osten generalmente se les aplica a las mujeres \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kwa:pahsole:wi momachti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho va despeinado a la escuela. \fr_son 04550-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pahsol \raiz e:wV \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:pahsolowa \lx_cita kikwa:pahsolowa \lx_var General \ref 05425 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despeinar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despeinar; dejar despeinado \sig_var General \fr_n ¡A:mo xima:wiltihto! Timokwa:pahsolowa wa:n ka:n tikneki mah se: mitsxilwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No estés jugando! Te despeinas y no quieres que uno te peine. \fr_son 05425-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pahsol \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:pahsolowilia \lx_cita ne:chkwa:pahsolowilia \lx_var General \ref 07249 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despeinarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despeinar, dejar despeinado (a alguien) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xine:chkwa:pahsolowili nopili! Ekin nikxilwih. Nikwi:kati Cuetzalan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No me despeines a mi hija! La acabo de peinar. Me la voy a llevar, la voy a llevar a Cuetzalan. \fr_son 07249-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pahsol \dt 05/Apr/2022 \lx kwa:pahsoltia \lx_cita kwa:pahsoltia \lx_var General \ref 07556 (duda) entre los tres hay que hacer otro ejemplo más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despeinarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig despeinarse (por jugar, efecto del aire o viento) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili kowte:tehkotoya yeh ika kwa:pahsoltiak. ¡Xika:lti wa:n xikxilwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo estaba subiéndose en los árboles y por eso se despeinó. ¡Báñalo y péinalo! \fr_son 07556-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pahsol \dt 11/Sep/2020 \lx kwa:pahsoltik \lx_cita kwa:pahsoltik \lx_var General \ref 01096 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despeinado \catgr Adj \deriv \sig despeinado \osten Se aplica tanto a mujeres como a hombres, por cualquier razón sea por el viento, por falta de peinarse \sig_var General \fr_n I:n mopili kwa:pahsoltik wa:n iwki yowi momachti:ti. ¡Xika:lti wa:n xikxilwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo está despeinado y así se va a la escuela. ¡Báñalo y peinalo! \fr_son 01096-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pahsol \dt 24/May/2021 \lx kwa:pa:ka \lx_cita kikwa:pahpa:ka \lx_var General \ref 05782 (duda) bajo pa:ka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar. \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reduplicación internal de vocal corta y /h/ : kikwa:pahpa:ka) lavar la parte considerada como cabeza \osten la parte concava de una cuchara, o de un utensilio conocido como xi:wah que se usa para servir café y atole \sig_var General \fr_n ¡Xikwa:pahpa:ka i:n xi:wah! ¡A:mo iwki xikwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávale la cabeza (la parte donde puede contener líquidos) de esta cuchara. ¡No lo uses así! \fr_son 05782-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahmowia \raiz kwa: \raiz pa:ka \nsem Para la acción de lavarle la cara a alguien se usa ahmowia \dt 12/Apr/2022 \lx kwa:pan \lx_cita ikwa:pan \lx_var General \ref 00922 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.parte.superior.de \catgr Sust-loc \deriv \sig sobre la parte superior, en la parte superior de \osten objetos \fr_n A:mo kwaltsi:n. Wa:n i:n seki po:poto yeh ohololtik sah. Wa:n kipia n' ipanchihchi:wka ne: pa:pata:wak ke:meh, ke:meh o:me mahpil de pata:wak yo:n pitsa:wak kipia n' ipa..., n' ipanko wila:ntok. De pe:wa itsi:ntan hasta ikwa:pan ixo:chiohkwa:pan mota:lia yo:n. Pané: i..., it..., ichihchi:wka yo:n e:wat. Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e No es bonito. Y el otro tipo de po:poto es boludo (quizá en referencia a Gonolobus pectinatus Brandegee o Gonolobus niger (Cav.) R. Br. ex Schult.). Y tiene su decoración de encima ancho como, como dos dedos de ancho, ese es delgado tiene…, encima extendido. Desde la base de su tallo hasta la parte superior en la parte superior de la flor se pone eso. Pareciera…, como su decoración de la cascara. Si. \fr_son 00922-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-07-18-o | 195.169, 213.505 \sem Espacio-relación-de \semx_tipo Comparar \semxref tsontan \raiz kwa: \raiz -pan \nota Checar significado de ipanchihchi:wka and ichichi:wka. Y de hecho toda la traduccion de esta 1a frase. ikwa:pan kalso:n 2013-07-13 historia de vida de Andrés Martín antes del minuto 2:30. \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx kwa:pankelpachowa \lx_cita kikwa:pankelpachowa \lx_var General \ref 05094 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblar.la.parte.de.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig doblar la parte superior \osten de una falda por la parte que se coloca por la cintura para disminuir lo largo \sig_var General \fr_n Nimitstane:wtia nokwe:y, sayoh wehkapantik. ¡Xikwa:pankelpacho tepitsi:n wa:n mitsahsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te presto mi falda, sólo que es larga. ¡Dóblala por la cintura (la parte superior) y te va a quedar bien. \fr_son 05094-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz -pan \raiz kelpachV \dt 03/Feb/2022 \lx kwa:panteki \lx_cita kikwa:panteki \ref 08512 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:patakaxtik \lx_cita kwa:patakaxtik \ref 02168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.sombrero.ancho \catgr Adj \deriv \infl \sig con un sombrero ancho puesto \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 09/May/2021 \lx kwa:pehpena \lx_cita kikwa:pehpena \lx_var General \ref 05206 (duda) buscar otro ejemplo más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reflexionar.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig buscar en la memoria o el pensamiento; reflexionar sobre \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kineki kichi:was se: wahkal wa:n a:mo weli. Ye:wa ya nokta mokwa:pehpena wa:n a:mo kelna:miki ke:ni:w kichi:waya ihwa:k katka nohne:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquella mujer quiere hacer un huacal y no puede. Ya tiene rato que se está esforzando y ya no se acuerda cómo lo hacía cuando era niña. \fr_son 05206-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pena \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:peya:wa \lx_cita kikwa:peya:wa \lx_var General \ref 01383 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltar.de.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig soltar o dejar caer de la cabeza (lo que se está cargando, generalmente con el mecapal, o con huacal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xiki:tskihtiw mekapal para a:mo tikwa:peya:wati:w yo:n pili, aya:mo tikye:kxi:kowa wa:n moka tako:wtamatih ya mopa:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve agarrando el mecapal (para que no sólo cargues con la frente) y así no vayas a tirar por accidente ese niño, todavía no lo aguantas bien pero tus padres ya te dejan esa responsabilidad de que lo lleves. \fr_son 01383-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref kwa:peya:wa \raiz kwa: \raiz petsko \dt 29/Mar/2021 \lx kwa:peya:wilia \lx_cita ne:chkwa:peya:wilia \lx_var General \ref 06529 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar kwa:peya:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltarle.de.la.cabeza \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig soltar, dejar caer de la cabeza (una carga, un bebé cargado en huacal) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo ka:n tine:chkwa:peya:wilih nopili! Timomowti:s wan yeh kokoliskwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No vayas a dejar que se te caiga de la cabeza a mi bebé (que tienes cargado por la frente en un huacal). Te vas a asustar y él (el bebé) se va a enfermar. \fr_son 06529-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:ma:petskowilia \raiz kwa: \raiz peya:w \dt 10/Feb/2022 \lx kwa:pi:ki \lx_cita mokwa:pi:ki \lx_var General \ref 04122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrir.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig (con reflexivo : mokwa:pi:ki) cubrirse o taparse la cabeza \osten alguien, p. ej., con un huipil, una tela para evitar que los rayos del sol caigan directamente a la cabeza \sig_var General \fr_n ¡Ximokwa:pi:ki ika se: wi:pi:l! A:mo ximokwa:to:naltati, mitskwis toto:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cúbrete la cabeza con un huipil! No te dejes asolear la cabeza, puede darte fiebre. \fr_son 04122-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pi:ki \dt 18/Jan/2022 \lx kwa:pilowa \lx_cita mokwa:pilowa \lx_var General \ref 03785 (duda) CSC usaría i:xpilowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agacharse.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig atorársele el cabello \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimokwa:piloh itech ne: tepos wa:n wiwitik miak notson. Ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atoré mi cabello en ese fierro y se arrancaron muchos cabellos. Me duele. \fr_son 03785-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pilV \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:pipi:na \lx_cita kikwa:pipi:na \lx_var General \ref 01251 (duda) es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chupar.parte.superior \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig chupar la parte superior de (un mango, una paleta) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikwa:pipi:nto yo:n paleta, ta:lpan wetstoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estes chupando esa paleta, estaba tirada en el piso. \fr_son 01251-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pi:na \ency Grabación \nota Checar ya que parece que Cefe dice kwa:a:pipi:na \dt 21/Mar/2021 \lx kwa:pitstik \lx_cita kwa:pitstik \ref 08476 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:pochiktik \lx_cita kwa:pochiktik \lx_var General \ref 04124 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa canoso \catgr Adj \deriv \sig canoso, con canas \osten personas \sig_var General \fr_n Nokniw semi okichpil ok wa:n ye:kkwa:pochiktik ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano es muy joven y ya tiene muchas canas. \fr_son 04124-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pochi: \dt 18/Jan/2022 \lx kwa:pochi:nia \lx_cita kwa:pochi:nia \lx_var General \ref 04158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.canas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele canas \sig_var General \fr_n No:pá:n ta:tahtsi:n ya. Kipia e:yi powal wa:n mahtak xiwit wa:n ka:n ya kwa:pochi:nia. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Mi papá ya está grande (de edad). Tiene setenta años y todavia no se le blanquea el pelo. \fr_son 04158-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase pochi:nia, 'blanquear'. \raiz kwa: \raiz pochi: \dt 18/Jan/2022 \rev \lx kwa:poye:kxili \lx_cita kwa:poye:kxili \lx_var General \ref 07629 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease xili \sem Animal-acuático \sem Animal-artrópodo \sem Medicinal \sem Comestible-animal \raiz kwa \raiz poye: \raiz xili \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:rtohpan \lx_cita kwa:rtohpan \lx_var General \ref 01731 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cuarto; -pan \glosa cuarto.hectárea \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig cuarta parte de una hectárea, o 2,500 metros cuadrados \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: xiwit se: kwa:rtohpan nitato:kka wa:n neli i:xkich sinti ki:ska. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un año había sembrado en un cuarto de terreno y coseché una buena cantidad de mazorca. \fr_son 01731-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \dt 18/Apr/2021 \lx kwa:tahkoilpia \lx_cita mokwa:tahkoilpia \lx_var General \ref 02646 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarse.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig amarrarse una banda o paliacate en la frente (como José María Morelos en las ilustraciones típicas) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ximokwa:tahkoilpi ika se: tilmah komohkó:n mitstelkokowa motsontekon, xa: tepitsi:n tamati:yas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amárrate una tela en la frente si te duele la cabeza, quizá se quita el dolor (así). \fr_son 02646-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsonma:itkitia \raiz kwa: \raiz tahko \raiz ilpi \ency Grabación, ilustración \dt 21/May/2021 \lx kwa:tahkoilpitok \lx_cita kwa:tahkoilpitok \lx_var General \ref 05328 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pelo.amarrado.en.dos.rollos.en.la.cabeza \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con el cabello arreglado de tal forma que del total se divide en dos, se enrolla cada sección, se pasa cada mecha por atrás de la cabeza para amarrar los cabos en un nudo arriba de la frente, sin ocupar cordón \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kwa:tahkoilpitok, yehwa noa:wi. Xikilwi:ti ke: nikno:tsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer que tiene amarrado el pelo arreglado (en forma tradicional) sobre la frente, ella es mi tia. Ve a decirle que le hablo. \fr_son 05328-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsonma:itkitok \raiz kwa: \raiz tahko \raiz ilpi \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:tahya \lx_cita kwa:tahiya \lx_var General \ref 03523 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse.asco.inconscientemente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentirse asco inconscientemente con el efecto de que al paso de tiempo se le cae a uno el cabello \sig_var General \fr_n Ka:n nimohmowia a:taw, nikwa:tahyia wa:n pe:wa xi:ni noston. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No lavo mi cabeza en el río, siento asco se me cae el cabello. \fr_son 03523-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Emoción \raiz kwa: \raiz ihya: \nsem En una forma la idea es que alguien, el sujeto del verbo, pasa un lugar asqueroso, sucio, y en el momento no siente asco. Pero resulta que en este momento "la cabeza" sientió el asco y con el paso del tiempo se le cae a uno el cabello, por el efecto de haberse pasado por un lugar asqueroso. \nmorf Aparentement la etimología de este verbo es kwa: + ta + (i)hya:ya que produce kwa: + ta + (i)hya:ya que produce kwa:tahya:ya que se cambia a kwa:tahiya. El perfectivo es kwa:tahiyak y el futuro es kwa:tahiyas \ency Grabación \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:tahyalkwi \lx_cita kwa:tahyalkwi \lx_var Tzina \ref 07926 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse.asco.acerca.de.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig sentirse asco o imaginarse que la situación es asquerosa en relación al cabello o la cabeza (p. ej., al bañarse con agua sucia alguien se imagina que va a provocar que se le cae el cabello, que se le va a infectar la cabeza) \sig_var \fr_n A-- Tak kwa:tahyalkwih siwa:meh, maha:wiah pi..., a:t pitsotik ika yo:n a:mo, a:mo, a:mo kina:miki siwa:meh mahmowiah, mahmowiah no:ya:n ke:meh i:n a:tsí:n. B-- Tein seki kwa:tahyal..., \fr_au AND308, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A-- Quizá a las mujeres les da asco (al lavarse el cabello), se lavan la cabeza con agua sucia pero que no es apropriado que se lavan el cabello, que se lavan el cabello en cualquier lugar con agua asi (de sucia). B—Algunas de ellas les causa asco en cuanto a su cabello ..., \fr_son 07926-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07926_01_Tzina \fr_fuente 2012-07-16-i | 529.027 \raiz kwa: \raiz ihya \raiz kwi \dt 22/Sep/2020 \lx kwa:tai \lx_cita kwa:tai \lx_var General \ref 02468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chupar.huevo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'tai' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig chupar la yema y clara de un huevo de gallina \osten haciéndole un pequeño orificio al cascarón por donde se jala para tomar lo de adentro \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man katka nipili niinkwa:taia n' pio:temeh iwa:n nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño chupaba la yema y clara de huevos crudos con mi hermano. \fr_son 02468-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \raiz i \dt 21/May/2021 \lx kwa:ta:lia \lx_cita kikwa:ta:lia \lx_var General \ref 03017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobreponer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sobreponer; colocar (una cosa) sobre la superficie (de algo que es vertical, como una pared, borde de tierra, un horcón [kalikxit]) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kowit xikwa:ta:li ne: tepa:nkwa:ko wa:n seko xikilpi itech ne: xokot. Itech tikpilo:skeh nakat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este palo pónlo sobre la pared y el otro extremo amárralo sobre el naranjo. En ello vamos a colgar piezas de carne. \fr_son 03017-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ta:l \dt 04/Oct/2021 \lx kwa:ta:lilia \lx_cita kikwa:ta:lia \lx_var General \ref 01243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.en.la.cabeza \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle (p. ej., un sombrero, un huipil, un pasador para el cabello) sobre la cabeza de (alguien), en el cabello de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mosiwa:pil kikwa:ta:lilih se: tekolo:t nokni:w. ¡Xiktaka:walti mah a:mo iwki kichi:wa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija le puso un piojo en la cabeza de mi hermana. ¡Llámale la atención (para) que no haga así! \fr_son 01243-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:kalakilia \raiz kwa: \raiz ta:l \dt 21/Mar/2021 \lx kwa:ta:loh \lx_cita kwa:ta:loh \lx_var General \ref 06654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cabeza.mugrosa \catgr Adj \deriv \sig con la cabeza mugrosa, con mucha mugre \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nikwa:ta:loh nikwa:ahwayowa, yeh ika mo:stah nima:ltia \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando tengo la cabeza mugrosa siento comezón, por eso a diario me baño. \fr_son 06654-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ta:l \dt 27/May/2020 \lx kwa:ta:lowa \lx_cita kwa:ta:lowa \lx_var General \ref 05644 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarsele.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ensuciársele la cabeza; llenársele la cabeza de mugre \sig_var General \fr_n Ne: ka:mpa tiahkah ye:kta:lnextah wa:n nikwa:ta:lowak. Niow nimahma:wi:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá donde fuimos hay mucha tierra suelta (polvo de tierra) y se me ensució la cabeza con tierra. Voy a ir a bañarme. \fr_son 05644-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ta:l \dt 12/Apr/2022 \lx kwa:tamachi:wa \lx_cita kikwa:tamachi:wa \lx_var General \ref 04872 (duda) no parece ser común pero se puede dejar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medir.talla.cabeza \catgr V2 \infl Clase 3 \sig medirle la talla de la cabeza \osten generalmente para determinar la talla de un sombrero \sig_var General \fr_n Ne: takat kikwa:tamachi:wa iokichpil ke:man kikowilia isombre:roh. Ihkó:n kwaltsi:n kikwa:na:miki. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor le mide la cabeza a su hijo cuando le compra su sombrero. Así le queda a la medida de la cabeza. \fr_son 04872-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz tama \raiz chi:wa \nsem Esta palabra era mucho más común antes cuando todos los hombres usaban sombrero. Por la pérdida de este costumbre se ha dejado de usar este verbo. \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:tamati \lx_alt kwa:tahtamati \lx_cita kwa:tamati \lx_var General \ref 05282 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa (neg.)padecer.problemas.mentales \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig [col] ka:n kwa:tamati | padecer problemas mentales \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat ka:n kwa:tahtamati wa:n tamowili:l ta: iksá: kintetema n’ tokni:wa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor está mal de sus facultades mentales y es peligroso pues a veces apedrea a las personas. \fr_son 05282-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:n ke:man kwa:tamati| nunca escarmentar; aprender de los errores o faltas propias o de los demás para evitar caer en ellos \sig_var General \fr_n Teh ka:n ke:man tikwa:tamatis. Nochipa ya te:wa:n timotehwihtinemi yeh ika mitsma:keh. Xá: iwki titakakis a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú nunca vas a escarmentar. Siempre te andas peleando con la gente, por eso (esta vez) te pegaron. Quizá asi ya vas a aprender (de no portarte así). \fr_son 05282-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mati \raiz kwa: \raiz mati \nmorf El verbo kwa:tamati es defectuoso en el sentido que se usa solamente en presente y en negativo. Nótese que en Tacuapan se usa la forma reduplicada, kwa:tahtamati. Véase la subentrada tamati en la entrada mati. \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:tamo:ta \lx_cita kikwa:tamo:ta \lx_var General \ref 00216 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.cabeza.al.suelo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig golpearle o azotarle la cabeza contra el piso o suelo \osten puede ser por accidente o a propósito \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwa:tamo:t nopili. Eski kwa:a:wetsik yehwa ika kalanemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Solté a mi bebé y por mi culpa se golpeó la cabeza en el suelo. Quizá se le sumió la mollera y por eso tiene diarrea. \fr_son 00216-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \semx_tipo Comparar \semxref kwa:mo:ta \semxref kwa:tawi:teki \raiz kwa: \raiz mo:ta \nsem Nota la diferencia entre kwa:tamo:ta 'azotar o golpear la cabeza contra el suelo', kwa:mo:ta 'tirar (p. ej., una piedra) contra la cabeza de (alguien)'. Esta diferencia por en el uso de ta- también se manifiesta en la diferencia de significado entre kwa:wi:teki 'azotarle (a alguien) en la cabeza (con algo largo como palo)' y kwa:tawi:teki 'azotarle la cabeza (a alguien) contra la pared'. Este uso de ta- es interesante y quizá idiosincráticao en esta lengua náhuatl y se usa para cambiar el significado para incluir referencias a lugares. Por ejemplo, mono:tsa 'se llama' (en referencia a una persona) y motano:tsa 'se llama' (en referencia a un lugar o paraje) \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx kwa:tapalwia \lx_cita mokwa:tapalwia \lx_var General \ref 06188 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pintarse.el.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig pintarse el cdabello (por si solo o en salón de belleza) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t kwa:pochiktik a wa:n pi:na:wa yeh ika mokwa:tapalwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora ya es canosa y tiene pena, por eso se pinta el pelo. \fr_son 06188-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pa \dt 08/Feb/2022 \lx kwa:tapa:na \lx_cita mokwa:tapa:na \lx_var General \ref 01206 start \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descalabrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig descalabrar; abrir una herida en la cabeza \osten alguien, generalmente por golpe \sig_var General \fr_n Ya:lwa ta:wa:n mokni:w. Mokwa:tapa:n wa:n kiwi:kakeh ok tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se emborrachó tu hermano. Se descalabró y lo llevaron a la clinica. \fr_son 01206-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz tapa: \dt 14/Jul/2021 \lx kwa:tapa:ni \lx_cita kwa:tapa:ni \ref 08283 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa descalabrarse \catgr V1 \infl Clase 3 \sig descalabrarse \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig abrirse \osten capullo de una flor \sig_var General \fr_n Wa:n eh..., ehekayeh no:, n' ihxihxi:pohyeh [mah] tikito:ka:n. Wa:n nejó:n i..., ixo:chio eh, mope..., [mo]pepechowa ike:span kowit wa:n pané: yo:n ko:ko:ntsitsi:n. Wa:n mochi:wa ma:kwi:l, ne: kwa:tapa:ni ixo:chiotsi:n, mahyá: i..., [i]ma:te:mpayo xo:chitsi:n, [mo]tahtapowa wa:n ompa ya ne:n mahyá: poso:ni a. Wa:n de poso:ni ne: powetsi ixo:chiotsi:n, moka:wa itsi:nkaxio wa:n moka:wa kowtetsi:n ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y también tiene puntas, digamos que tiene trompas [la flora de una Caricacae, papaya]. Y este, sus flores, se…, se pegan en la superficie del tronco y como un grano. Y se hacen cinco, este se abre el capullo de la flor, como…, la última flor y parece que ya florece. Y de que ya florece se cae la flor, se queda su base de la flor y ya se queda el fruto. \fr_son 08283-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-t | 245.648, 268.281 \raiz kwa: \raiz tapa: \dt 14/Jul/2021 \lx kwa:tapech \lx_cita ikwa:tapech \lx_var Tzina \ref 00865 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa almohada \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig almohada \osten de ropa abultada, sarape, todo lo que se puede usar para sostener la cabeza en la cama \sig_var Tzina \fr_n ¡Xikwi mokwa:tapech, koma:mo time:lsi:mi:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ocupa tu almohada, de lo contrario te vas a ahogar (por tener la cabeza abajo en la noche, generalmente se le pasa a la gente gorda). \fr_son 00865-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsompal \raiz kwa: \raiz pech \ncomp En Tzinacapan se utilizan las dos palabras pero en Tacuapan solamente tsompal. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kwa:tapechtia \lx_cita kikwa:tapechtia \lx_var General \ref 04528 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.almohada \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle calza \osten p. ej., para inclinar un trozo que se va a partir \sig_var General \fr_n Xikwa:tapechti wehkapan yo:n kowit para kachi ihsiwka tiktapa:nas wa:n a:mo titelsiowis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Calza alto ese tronco para que lo puedas partir fácilmente y no te vas a cansar tanto. \fr_son 04528-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatsompaltia \semxref metstapechtia \raiz kwa: \raiz pech \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:tapetskohtok \lx_cita kwa:tapetskohtok \lx_var General \ref 02722 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.punta.safada \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la punta zafada (una madera colocada sobre algo de que se puede mover y zafar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n kowit kwa:tapetskohtok, ¡A:mo itech xitehko! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La punta de ese palo está zafada. ¡No te subas en el! \fr_son 02722-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz petsV \raiz ko \dt 25/May/2021 \lx kwa:tapetsko:ltia \lx_cita kikwa:tapetsko:ltia \lx_var General \ref 08700 (duda) no es común usarlo de esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.zafar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar zafarse la punta \osten p. ej., una madera de la casa sobrepuesta a un muro, horcón, etc. \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo itech xitaksa yo:n kowit! Tikwa:tapetsko:lti.s, ka:n ye:ketok wa:n tipawetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No pises sobre esa madera (p. ej., puesto para cruzar un zanja)! Lo vas a hacer zafar, no está bien acomodado y te vas a caer. \fr_son 00588-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz petsko \dt 05/Oct/2020 \lx kwa:tapetskowa \lx_cita kwa:tapetskowa \lx_var General \ref 07520 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarse.la.punta \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig zafarse la punta \osten p. ej., una madera de la casa sobrepuesta a un muro, horcón, etc. \sig_var General \fr_n ¡Xikye:kta:li yo:n kowit, koma:mo kwa:tapetsko:s wa:n aksá: kikoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Acomoda bien esa viga de madera, de lo contrario se le va a zafar la punta y puede lastimar a alguien. \fr_son 07520-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ntapetskowa \raiz kwa: \raiz petsko \dt 11/Sep/2020 \lx kwa:tapolowa \lx_cita kwa:tapolowa \lx_var General \ref 02390 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder.la.memoria \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig perder la razón; sufrir locura temporal \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kwa:tapolowa, yeh ika i:ksá: miak te:ilwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho pierde la razón, por eso a veces le dice a uno muchas cosas. \fr_son 02390-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz pol \dt 13/May/2021 \lx kwa:tata \lx_cita kwa:tata \lx_var General \ref 05410 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolearsele.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig asolearse la cabeza \sig_var General \fr_n Ika se: tilma xikwa:pi:ki mopili, mah a:mo kwa:tata. Kikwis toto:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con una tela tápale la cabeza a tu hijo para que no le caigan directamente los rayos del sol sobre la cabeza. Le puede dar fiebre. \fr_son 05410-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz tata \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:tatia \lx_cita mokwa:tatia \lx_var General \ref 01075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolearse.cabeza \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : mokwa:tatia) asolearse la cabeza \sig_var General \fr_n ¡A:mo ximokwa:tati:ka:n. Kachi kwali xima:wilti:ka:n ka:mpa ta:lse:wtok, koma:mo nantoto:nikkwiskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No se asoleen (exponiendo la cabeza al sol). Mejor jueguen bajo la sombra porque si no, van a agarrar fiebre. \fr_son 01075-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:to:naltatia \raiz kwa: \raiz tata \dt 16/May/2021 \lx kwa:tatsompal \lx_cita tokwa:tatsompal \lx_var Tzina \ref 08382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa almohada \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig almohada \sig_var Zuapl \fr_n A:xka:n koma:mo t'chihchi:wah se: achi más kanaktsi:n, más chachaparrito ihkó:n, tikwiah para kwa:to..., no: komoke tikchihchi:wah, no: babanquito ke:meskia t'ihtikoyo:niah para tokwa:totsompech, timokwa:pechtia:yah, tik..., tikochitih, timokwa:pechtia:yah tot..., tokwa:tatsompal, mm, wa:n yehwa t'chihchi:wayah no: de xo:no:kowit, mm. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e O también ahora hacemos uno más delgado, más bajito, lo ocupábamos para..., pareciera que construyamos un banquito, lo hacíamos un poco hueco por dentro era para usar como almohada, al dormir, lo usábamos como cabecera, sí, como almohada, mm. Lo ocupábamos del árbol de xo:no:kowit (Heliocarpus spp.) \fr_son 08382-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08382-01_Zuapl \fr_fuente 2010-07-21-e | 1392.788, 1412.376 \sem Cultura material \nsem En general es más común decir tsompal para 'almohada' aunque parece que existen variaciones como en el caso de esta entrada. \raiz kwa: \raiz tson \raiz -pal \raiz2 tsompal \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kwa:tatsontek \lx_cita kwa:tatsontek \lx_var General \ref 00428 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.cara.cortada \catgr Sust \infl \sig con la cara cortada o con cicatriz \osten persona, generalmente por haberse peleado \sig_var General \fr_n Eh, ke timotewiah, a:mo, yo:n a:mo chi:wi ok, wehka:w ke:mah motewia:yah, moteltewia:yah, mm, impo:rtah eski kwa:tatsontek, tai:xtsontek, tapantsontek, tama:tsontek eski katka, pero yo:n pano:k, yo:n a:mo ok ekintsi:n. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Eh, que nos peleamos, no, eso ya no se hace, antes si se peleaban, si, siempre había (alguien) cortado de la cabeza, de la cara, de la espalda, de las manos, pero eso ya pasó, eso ya no es lo de la actualidad. \fr_son 00428-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-24-r | 896.635, 911.064 \raiz kwa: \raiz tson \raiz teki \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx kwa:tawi:teki \lx_cita mokwa:tawi:teki \lx_var General \ref 03277 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.la.cabeza.contra.suelo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig azotar o golpear la cabeza contra el suelo o piso \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mokni:w mokwa:tawi:tek itech se: tet wa:n mokwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu hermano se golpeó la cabeza sobre una piedra (en el suelo) y se lastimó (la cabeza). \fr_son 03277-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tamo:ta \semxref kwa:wi:teki \raiz kwa: \raiz wi:teki \nmorf Para una discusión del uso de ta-, véase kwa:tamo:ta. \dt 10/Jan/2022 \lx kwa:te:ka \lx_cita kikwa:te:ka \lx_var General \ref 05438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig acomodar la cabeza \osten de alguien durmiendo, p. ej., sobre la almohada \sig_var General \fr_n Xikye:kkwa:te:ka mopili, koma:mo kechchihkolkowtis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Acomoda bien la cabeza de tu niño, si no se le va a quedar tieso (por dormir mal). \fr_son 05438-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Se usa el verbo kwa:te:ka> solamente en situaciones y referencia a bebés. \raiz kwa: \raiz te:ka \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:teki \lx_cita kikwa:teki \lx_var General \ref 03694 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cortar el pelo o cabello \osten a una persona, sea mujer u hombre \sig_var General \fr_n Nikitati nokni:w mah ne:chkwa:teki. Nitsowe:weyak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ver a mi hermano para que me corte el pelo. Ya tengo largo mi cabello otra vez. \fr_son 03694-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:xi:ma \raiz kwa: \raiz teki \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:tekolo:yoh \lx_cita kwa:tekolo:yoh \lx_var General \ref 02325 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piojoso \catgr Adj \deriv \sig piojoso (persona, no animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kwa:tekolo:yoh wa:n ka:n kineki ma:lti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene piojos y no se quiere bañar. \fr_son 02325-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:okwiloh \raiz kwa: \raiz tekolo: \dt 17/May/2021 \lx kwa:tekolo:yowa \lx_cita kwa:tekolo:yowa \lx_var General \ref 01669 (duda) no aparece en el corpus, parece ser más común usar kwa:tekolo:yoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.piojos.en.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele o tener piojos en la cabeza \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ka:n kineki ma:lti:s yeh ika kwa:tekolo:yowa, ¡Xika:lti ma:ski mah tsahtsi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no quiere bañarse por eso se le salen piojos en la cabeza, ¡Báñalo anque llore! \fr_son 01669-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:okwilowa \raiz kwa: \raiz tekolo: \dt 17/Apr/2021 \lx kwa:telowa \lx_cita kikwa:telowa \lx_var General \ref 07471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.en.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig golpear la cabeza de (alguien, contra, itech algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ximihkwani, ne:paka nikwi:kati i:n kowit wa:n nimitskwa:telos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quítate! Voy a llevar para allá esta madera y puedo golpearte la cabeza (con ella). \fr_son 07471-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz telV \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:tepe:wi \lx_cita kwa:tepe:wi \lx_var General \ref 03069 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caersele.cabello \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caersele cabello \osten personas \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili miak katka notson, ka:n ya semi wehka:w pe:wak nikwa:tepe:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niña teniá mucho cabello, no tiene mucho que se me empezó a caer. \fr_son 03069-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:xi:ni \raiz kwa: \raiz tepe: \dt 28/Oct/2021 \lx kwa:tetexowa \lx_cita kikwa:tetexowa \lx_var General \ref 00269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.mal.cortado.el.cabello \catgr V2 \infl Clase 2b \sig dejar mal cortado el cabello \osten sea hombre o mujer \sig_var General \fr_n Ka:ni n' timokwa:tekito? Neli mitskwa:tetexohkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Te dejaron muy escalonado tu corte. \fr_son 00267-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz texV \dt 11/Jan/2021 \lx kwa:tetextik \lx_cita kwa:tetextik \lx_var General \ref 00165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cabeza.rapada \catgr Adj \deriv \sig con el cabello cortado mal y desparejo \osten p. ej., por un peluquero mal capacitado \sig_var General \fr_n ¿Ka:ni n' timokwa:tekito? A:mo mitsye:kkwa:tekkeh, sayoh mitskwa:tetexohkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿Adónde te fuiste a cortar el cabello? No te rasuraron bien, tu corte quedó disparejo. \fr_son 00165-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:xi:petstik \raiz kwa: \raiz texV \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx kwa:tetexxi:ma \lx_cita kikwa:tetexxi:ma \lx_var General \ref 05976 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rapar.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig raparle la cabeza dejando el cabello cortado a raz \sig_var General \fr_n Ne: tamachtihkeh kinkwa:tetexxi:n seki pi:pil. Teltsowe:weyakeh katka wa:n ka:n kinekiah mokwa:xi:maskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El maestro les rapó la cabeza a unos chamacos. Tenían muy largo el pelo y no querían peluquearse. \fr_son 05976-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \raiz tex \raiz xi:ma \dt 03/Feb/2022 \lx kwa:tewia \lx_cita mokwa:tewia \lx_var Tacua \ref 05353 (duda) el mismo ejemplo se usó en la entrada # 05320por indicación de Jonathan \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearse.cabeza.contra.tierra \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : mokwa:tewia) \osten toros al embestir la tierra \sig_var Tacua \fr_n Ne: kwa:kweh nochipaya kwa:sokioh ta: telsenka mokwa:tewia ke:man kwala:ni. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese toro todo el tiempo tiene la cabeza llena de lodo pues cuando se enfurece embiste la tierra con los cuernos. \fr_son 05353-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz te \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:tewia \lx_cita mokwa:tewia \lx_var General \ref 05320 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.cabeza.contra.tierra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig golpearse con los cuernos o la frente contra la tierra \osten las reses \sig_var Tzina \fr_n Ne: kwa:kweh nochipaya kwa:sokioh ta: telsenka mokwa:tewia ke:man kwala:ni. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Ese toro todo el tiempo tiene la cabeza llena de lodo pues cuando se enfurece pelea la tierra con los cuernos. \fr_son 05320-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:ltewia \raiz kwa: \raiz tewi \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:tipan \lx_cita ikwa:tipan \lx_var General \ref 03120 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.la.cabeza \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig sobre la cabeza \sig_var General \fr_n Pos t..., titaseliah, pe:wak kahwa wa:n kima:k se: puñete ihkó:n nika:n ikwa:tipan ye:kchika:wak kakistik, pero ke:meskia a:mo kimachilih pobre Gabriel katka ka:n siquiera mokwa:wahwa:n ta: kihyowih, mm. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Pues estabamos comulgando, (el sacerdote) empez a regar y le dio un puñete sobre la cabeza, son muy fuerte pero como si no hubiera sentido el pobre Gabriel, ni siquiera se rasca la cabeza si no que soporta el dolor. \fr_son 03120-01_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-16- d | Checar \semx_tipo Comparar \semxref kwa:pan \raiz kwa: \raiz -pan \nsem El significado de ikwa:tipan es de directamente sobre la cabeza, esto es tocando la superficie. Existe ikwa:pan que significa 'arriba de la cabeza' como algo colgado del techo. \dt 26/Jun/2021 \lx kwa:tixyo \lx_cita ikwa:tixyo \lx_var General \ref 03768 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa seso \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig seso; cerebro \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: ta:kat pawetsik wa:n niman mikik, mokwa:tapa:n wa:n ki:sak ikwa:tixyo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se cayó un hombre y se murió luego, se quebró la cabeza y se le salió el seso. \fr_son 03768-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz tix \dt 17/Jan/2022 \lx kwa:to:ka \lx_cita kikwa:to:ka \lx_var General \ref 06774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrar.punta \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 14/Feb/2022 \lx kwa:tololo:t \lx_cita kwa:tololo:t \ref 08154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:to:nal \lx_cita ikwa:to:nal \lx_var Tzina \ref 07893 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mollera \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig mollera \sig_var Tzina \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx kwa:to:naltata \lx_cita kwa:to:naltata \lx_var General \ref 00855 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolearse.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig asolearse la cabeza \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka se: nechiko:l wa:n nikwa:to:naltatak. Yeh ika nitoto:nikkwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a una reunión y me asoleé la cabeza. Por eso me agarró la fiebre. \fr_son 00855-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa:- \raiz to:na \raiz tata \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kwa:to:naltatia \lx_cita mokwa:to:naltatia \lx_var General \ref 00194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolearse.la.cabeza \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : mokwa:to:naltatia) dejar asolearse la cabeza \sig_var General \fr_n ¡A:mo xmokwa:to:naltati! Mitskoko:s motsontekon. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te dejes asolear la cabeza! Te va a doler la cabeza. \fr_son 00194-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tatia \raiz kwa: \raiz to:na \raiz tata \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx kwa:topo:nia \lx_cita kikwa:tohtopo:nia \lx_var General \ref 00320 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronarle.el.cuero.cabelludo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agarrar y torcer algunos cabellos de la parte superior de la cabeza y una vez hecha una mecha, jalársela (a alguien) haciendo tronar el cuero \osten para curar un dolor de cabeza \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa mo:pá:n kikokowa:ya itsontekon. Kikwa:tohtopo:nih mokniw wa:n tamati:yak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu papá le dolía su cabeza. Tu hermano le tronó el cuero cabelludo y el dolor se le quitó. \fr_son 00320-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz kwa: \raiz topo: \nsem Para hacer la acción indicada por este verbo se agarran una pequeña cantidad (10-20, etc.) de cabellos por la parte superior de la cabeza (donde estaba la mollera) y se tuercen en un rollo. Se puede hacer aunque el cabello sea muy corto. Una vez hecho en una mecha se jala (pero no para arrancar el cabello) para que se estira el cuero de la cabeza, provocando que truene. Esto se hace repetidas veces para que se quite el dolor de cabeza. \ency Grabación, ilustración \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx kwa:totomoka \lx_cita kwa:totomoka \ref 07873 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx kwa:tsako:ni \lx_cita kwa:tsako:ni \glosa sombrero \ref 03870 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \pres_el kwa:-, tsakwa \glosa sombrero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig sombrero \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 13/Jan/2022 \lx kwa:tsaya:na \lx_cita kikwa:tsahtsaya:na \ref 08296 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:tsonteki \lx_cita kikwa:tsonteki \lx_var General \ref 03271 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa herir.en.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig herir, cortar, lastimar (a alguien) en la cabeza \osten con una arma como machete, hacha, pero no cuchillo \sig_var General \fr_n Ne: kochtok se: kowa:t, xikwa:tsonteki para niman mikis, koma:mo mitskwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí está durmiendo una serpiente, dale un mechatazo en la cabeza para que se muera, de lo contrario puede morderte. \fr_son 03271-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:wi:teki \raiz kwa: \raiz tson \raiz teki \dt 04/Jan/2022 \lx kwa:tsowiwita \lx_cita kikwa:tsowiwita \lx_var General \ref 01799 (duda) esta entrada tiene más sentido porque la entrada 01778 revisar los dos significados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalarle.cabello \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig jalarle el cabello (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡No:man kwaltsi:n ne:chxilwia ka:n ne:chkwa:tsowiwita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me peina bonito, no me jala los cabellos (al peinarme). \fr_son 01799-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz wita \dt 18/Apr/2021 \lx kwa:wahwa:na \lx_cita kikwa:wahwa:na \lx_var General \ref 05329 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rascar.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig rascar la cabeza \sig_var General \fr_n Pos t..., titaseliah, pe:wak kahwa wa:n kima:k se: puñete ihkó:n nika:n ikwa:tipan. Ye:kchika:wak kakistik, pero ke:meskia a:mo kimachilih pobre Gabriel katka, ka:n siquiera mokwa:wahwa:n ta: kihyowih, mm. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Pues estabamos comulgando, (el sacerdote) empieza a regañar y le dio un puñete en la cabeza. Sonó muy fuerte pero como si no hubiera sentido el pobre Gabriel fallecido, ni siquiera se rasca la cabeza sino que soportó el dolor. \fr_son 05329-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig 05329-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-16- d | 01:13:00, 4403.259 \raiz kwa: \raiz wahwa:na \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:wi:teki \lx_cita kikwa:wi:teki \lx_var General \ref 05667 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.en.la.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig azotar en la cabeza \osten con un palo un objeto equivalente de largo \sig_var General \fr_n O:me ta:wa:nanih mokwa:la:ntihkeh wa:n pe:wak motewiah. Sa:te:pan se: kikwito se: kowit wa:n ika kikwa:wi:tek n' ita:wa:nka:ikniw. \fr_au HSO366 \fr_var Xaltn \fr_e Dos borrachos discutieron y empezaron a pelearse. Luego uno consiguió un palo y le dio un garrotazo en la cabeza a su compañero de borrachera. \fr_son 05667-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:mo:ta \semxref kwa:tsonteki \raiz kwa: \raiz wi:teki \nmorf Para una discusión del uso de ta-, véase kwa:tamo:ta. \dt 12/Apr/2022 \lx kwa:witsyoh \lx_cita kwa:witsyoh \lx_var General \ref 05953 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.parte.superior.puntiaguda \catgr Adj \infl \sig con la parte superior puntiaguda, como espina o aguja \osten espinas \sig_var General \fr_n Tsi:ntohtomaktik ne:n witsti wa:n kwa..., kwa:yekapanpihpitsaktik. Wa:n mota:lia n' iwitsyo, we:wehka sah mota:lia komoke we:wehka sah ihkó:n. Mahyá: kokomeh pero kwa:wihwitsioh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Las espinas tienen las bases gruesas y las puntas son delgadas. Y las espinas salen dispersadas, sí, así dispersadas. Son como si fueran granos, pero la parte superior es puntiaguda. \fr_son 05953-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05953-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-24-g | 41.367, 49.536 \raiz kwa: \raiz wits \dt 12/May/2020 \lx kwa:wi:wihkoma \lx_cita kikwa:wi:wihkoma \lx_var General \ref 04918 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.parte.superior.con.lazo \catgr V2 \infl Clase 4/3 \sig amarrar en la parte superior con lazo o bejuco \osten horcones, los cuernos de una res \sig_var General \fr_n Kihtowah ke achto a:mo onkaya la:soh wa:n ke:man tapa:tskaya kinkwa:wi:wihkomayah n' kwa:kwehmeh ika kwetax. Wa:n a:mo kwa:tohtomiah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que anteriormente no había lazos y cuando hacían panela a los toros les enredaban la cabeza con tiras de cuero para asegurarles el yugo. Y no se desataba. \fr_son 04918-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz wihkoma \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:wi:wila:na \lx_cita kikwa:wi:wila:na \lx_var General \ref 03184 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalarle.los.pelos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con reduplicación interna de vocal larga : kikwa:wi:wila:na) jalarle los pelos \osten a alguien, generalmente por maldad \sig_var General \fr_n Mopili kitewih nokni:w isiwa:pil, kikwa:wi:wila:n wa:n kikwa:tehteloh itech tepa:mit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija peleó con la niña de mi hermana, le jaló los pelos y le golpeó la cabeza contra la pared. \fr_son 03184-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz wila: \dt 07/Jan/2022 \lx kwa:wiwita \lx_cita kikwa:wiwita \lx_var General \ref 04915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalarle.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig jalarle el cabello \sig_var General \fr_n Ne: mopili nochipa kikwa:wiwita nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo siempre le jala los cabellos a mi hijo. \fr_son 04915-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tsowiwita \raiz kwa: \raiz wita \dt 24/Jan/2022 \lx kwawxaxaka \lx_cita kwawxaxaka \lx_var General \ref 02327 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tecolote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 17/May/2021 \lx kwa:xakach \lx_cita kwa:xakachmeh \lx_var General \ref 05982 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.pez \catgr Sust \infl N1 \sig tipo de pez común en Ahuatepec, es pequeño de como unos 5 centímetros con la cabeza rasposa. \osten General \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n petakmeh yo:n kwa:xakachmeh onkak pe..., petakmeh ata wa:n onkak kwa:xakachmeh. Yo:n kwa:xakachmeh yehwa n' chiko:me in ahtapal kipiah, iahtapalwa:n de miak taman tapal kipia yo:n, yo:n kwa:xakachmeh wa:n petakmeh no: seki:n yehwa:n pehpetaktikeh cuando mi:i:xkepah ne:nemih kwaltsi:n kakawakah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y los petakmeh, los kwa:xakachmeh ..., hay petakmeh y hay kwa:xakachmeh. Los kwa:xakachmeh tienen siete alas de muchos colores, los kwa:xakachmeh y los petakmeh son otros y esos son brillosos cuando se voltean, al nadar van brillando. \fr_son 05982-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05982-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-s | 341.63, 357.38 \sem Animal-acuático \raiz kwa: \raiz xakach \dt 02/Sep/2020 \lx kwa:xama:ni \lx_cita kwa:xama:ni \ref 08284 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwa:xi:kaltik \lx_cita kwa:xi:kaltik \lx_var General \ref 04208 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sin.sombrero \catgr Adj \deriv \sig calvo \osten hombres, por ser viejos y habérsele caído en cabello \sig_var General \fr_n No:pá:n we:wet a. Kwa:xi:kaltik a, tamixi:ntok a n' itson. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá ya está viejo. Ya está calvo, ya se le está cayendo todo el pelo. \fr_son 04208-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz xi:kal \dt 18/Jan/2022 \lx kwa:xi:komo:ni \lx_cita kwa:xi:komo.ni \lx_var General \ref 06440 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearse.fuerte.la.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig golpearse fuerte la cabeza (p. ej., contra piso, pared) hasta emitir un sonido hueco \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwa:xi:komo:n ke:man nimokwa:tawi:tek. Ekintsi:n ne:chkokowa notsontekon. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi cabeza emitió un fuerte sonido de golpe cuando me la golpeé. Ahora me duele la cabeza. \fr_son 06440-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref kwakala:ni \raiz kwa \raiz xi: (?) \raiz komo: \dt 08/Feb/2022 \lx kwa:xi:ma \lx_cita kikwa:xi:ma \lx_var General \ref 05267 (duda) CSC no usa esta palabra, usa kwa:teki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.cabello \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cortar el pelo o cabello \osten a una persona, sea mujer u hombre \sig_var Tzina \fr_n Ne: ta:kat semi ihsiwka te:kwa:xi:ma. Yeh ika nikwelita ompa niá:s. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre corta el pelo muy rápido, por eso me gusta ir con él. \fr_son 05267-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takwa:xima) ser peluquero \sig_var General \fr_n No:pá:n takwa:xi:ma wa:n ka:n pati:yoh kita:ni. Yehwa ika mo:stah miakeh yowih. \fr_au ADA300 \sig_var Xaltn \fr_e Mi papá es peluquero y no cobra caro. Por eso todos los dias va mucha gente. \fr_son 05267-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:teki \raiz kwa: \raiz xi:ma \ncomp En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se usa más kwa:te:ki. \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:xi:maltia \lx_cita mote:kwa:ximaltia \lx_var General \ref 01829 (duda) no aparece en el corpus, quizá porque es más común usar kwa:xi:ma, CSC usa kwa:teki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.a.peluquiarse.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig cortarse el pelo; (ir a) hacer que alguien le corte el pelo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n niwi:tsa, niow nimote:kwa:xi:malti:ti ka:mpa nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Enseguida regreso, voy a la casa de mi hermano para que me corte el pelo. \fr_son 01829-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz xi:ma \nmorf El verbo kwa:xi:maltia se utiliza siempre con el objeto primario no referencial te:- y un reflexivo (como beneficiado). Literalmente significa 'hacer que alguien corte el pelo a" con el beneficiado el mismo que el agente. \dt 18/Apr/2021 \lx kwa:xi:milia \lx_cita ne:chkwa:xi:milia \lx_var General \ref 06765 (duda) CSC no usa esta palabra pero lo más común sería kwa:xi:ma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.el.cabello.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar el pelo de (una persona) para (otro, p. ej., el papá del que se corta el pelo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh ne:chkwa:xi:milia nopili yo:n ta:kat tein nemi ne: tio:pani:ka:n. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El señor que vive atrás de la iglesia le corta el pelo de mi hijo para mi. \fr_son 06765-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz xi:ma \dt 14/Feb/2022 \lx kwa:xi:ni \lx_cita kwa:xi:ni \lx_var General \ref 06194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carsele.cabello \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caersele el cabello (por cualquier razón, sea enfermedad o vejez) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kipias ke:meh kaxto:l to:nal pe:wak nikwa:xi:ni wa:n tsikitsi:n ya sah notson. Ka:n nikmati toni ika nikpahti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tendrá como quince dias que se me empezó a caer el cabello y ya lo tengo bien poco. No sé con qué curarlo. \fr_son 06194-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tepe:wi \raiz kwa: \raiz xi: \dt 08/Feb/2022 \lx kwa:xi:nia \lx_cita kikwa:xi:nia \lx_var General \ref 07434 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.caída.de.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar (a alguien) la caida de cabello (p. ej., un jabón que nunca antes ha usado, una enfermedad) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochipa nimohmowia (= nimahmowia) ika kostik xapoh, okseki xapohmeh ne:chkwa:xi:niah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre me baño con jabón de pasta amarilla, los otros tipos de jabón me provocan la caída del cabello. \fr_son 07434-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tepe:wa \raiz kwa: \raiz xi:ni \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:xi:petstik \lx_cita kwa:xi:petsik \lx_var General \ref 02071 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calvo \catgr Adj \deriv \sig pelón, con la cabeza rapada \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat kwa:xi:petstik, se: xiwit mokokowa:ya wa:n kwa:xii:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre está calvo, hace un año estaba enfermo y se le cayó el pelo. \fr_son 02071-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig calvo (total o parcialmente, con una área de la piel expuesta) \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tetextik \raiz kwa: \raiz xi: \raiz petsV \dt 06/May/2021 \lx kwa:ya:paltik \lx_cita kwa:ya:paltik \lx_var General \ref 08570 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.palma.tejida.mojada \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \sig con la parte hecha de palma tejida (algo como pechera) mojada \osten mecapal \sig_var General \fr_n Tepitsi:n kwa:ia:paltik i:n momekapal. Ke:man tika:palo:s niman xikpilo mah wa:ki. Ihkó:n ka:n niman pala:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está un poco mojado el tejido de tu mecapal. Cuando lo mojes, luego lo cuelgas para que se seque, así, no se va a pudrir luego. \fr_son 08570-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Kwa:ya:paltik refiere a un mecapal que tiene mojada la parte plana de palma tejida que la persona que carga coloca sobre la frente. Un mecapal consiste en dos partes: (1) su 'mano' o 'brazo' (i:ma:y) y (2) su cabeza (i:kwa:y) que generalmente es de palma tejida. \raiz kwa: \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kwa:yekapanpihpitsaktik \lx_cita kwa:yekapanpihpitsaktik \lx_var General \ref 08583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Adj \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx kwa:yekawil \lx_cita ikwa:yekawil \ref 03796 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \pres_tipo Neologismo \glosa sombrero \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig sombrero \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kwa: \raiz yekawi \dt 28/Sep/2018 \lx kwa:ye:ktia \lx_cita kikwa:ye:ktia \lx_var General \ref 04632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle.piojos.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sacarle piojos \osten a alguien, de la cabeza \sig_var General \fr_n Ke:man nikwa:tekolo:yowa nochipa nokni:w ne:chkwa:ye:ktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se me infestan los piojos en la cabeza mi hermana siempre me los saca. \fr_son 04632-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ye:k \dt 24/Jan/2022 \lx kwa:yema:nik \lx_cita kwa:yema:nik \lx_var General \ref 05202 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inteligente \catgr Adj \infl \sig inteligente, que aprende o entiende rápidamente \osten niños \sig_var General \fr_n Mopili kwa:yema:nik. Ka:n ya ma:tami n' pre-escolar wa:n a:mai:xpowa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu niño es muy inteligente. Aún no termina el pre-escolar y ya sabe leer. \fr_son 05202-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz yema:n \nsem Se cree que cuando un niño cambia la dentadura a una edad muy niño (a los cinco o seis años) que va a ser muy inteligente. \dt 11/Apr/2022 \lx kwa:yetok \lx_cita kwa:yetok \lx_var General \ref 08435 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.recargado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (a menudo con reduplicación de vocal corta y /h/: kwa:yehyetok) estar recargado \osten palos, alfardas, u objetos largos que descansan sobre otro objeto \sig_var General \fr_n A: ¿Okseki kowit ok o xiwit tein teh tiki:xmattos ke kwali no: ika se: kichihchi:waya n' kalmeh, ika se: kimpantsakwaya? B: Pos neh nikitak ompa ne: a:nal seki solamente yo:n n' pesma. Pesma no: kwaltia. Se: kita:lilia paniá:n tila:wak kwaltsi:n, ihkó:n, ihkó:n. No: 'chihchi:wayah kaltsi:n no:, tikta:lia:yah pero kowtsitsi:n ihko:ni. Nika:n i:n kale:waltsitsi:n, nika:n i:n.Wa:n sayoh se: tikta:lia:yah nika:n ompa kwa:yetoya ne:n kowtsitsi:n ihkó:n, ihkó:n, ke:mah ompa tikta:lia:yah ya pesma. Pesma ihkó:n hasta ne: tamia, hasta ne:, ihkó:n tikta:lia:yah. Pero no: tikilpihtia:yah ika ne:n komekat. No: tikilpihtia:yah, ihkó:n, ihkó:n, ihko:ni. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: ¿Algún otro tipo de madera u hojas que conozcas y que sirva para construir casas, para techar una casa? B: Yo allá al otro lado (del rio) vi solamente el uso (de las hojas) de helecho. El helecho también sirve. Se acomodan encima (de la estructura de madera), a que quede un buen de grosor, que quede bien, así, así. También construyamos una casita, (la estructura) lo ocupábamos de madera, así. Aquí van las alfardas, aquí.A: Y aquí, solamente colocábamos uno, allí estaba sobrepuesta la madera (hablando de las alfardas), así, así, luego ahí poníamos (la hojas de) helecho. Así (se acomodaba) las hojas de helecho hasta allá, hasta allá, así lo acomodábamos. Pero también lo íbamos amarrándo (la hoja) con el bejuco. También lo íbamos amarrando así, así, así. \fr_son 08435-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08435-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-b | 115.821, 162.665 \fr_n Yon taihti:yo:t ni:nipaka kwa:yetok itech ta:nka:yo:t ke:man kichi:wah se: kali wa:n kita:liliah nochi kowit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Las dos puntas del tirante descansan sobre el cargador cuando construyen una casa de pura madera. \fr_son 08435-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (a menudo con reduplicación de vocal corta y /h/: kwa:yehyetok) estar pegado o juntado sobre \osten el peciolo de una hoja a la base de la hoja \sig_var General \fr_n A: Kwaltsi:n ne: mahyá: rohrosatik wa:n ma:te:mpantsihtsitsikiltik ne: xiwit wa:n no:, no: mahyá: yekapi:leh nikilia neh n' ixiwyotsi:n. Wa:n ne:n itech ne: xokoyo:lkowit pané: ke:meh yo:n chihchi:chi:ltik, pané:, B: Ke:mah, rosatik n' ixo:chio. Ke:mah. No: kwaltsi:n ne:n ixiwyotsi:n. Ke:mah. Tta: mahyá: yo:n no: ye:kxokoyo:lin ma:tamatisneki sayoh que ne: achi ma:pisi:ltik. Ke:mah, chihchi:chi:ltik n' ka:mpa kwahkwa:tantok. A: pané: yo:n nikilia neh pané: pa:pantohmiyoh ne: xokoyo:lin pero chi:chi:ltik kipia n' i..., ipa:pantapalo. Ajá. B: Ke:mah, iwki ne:n chi:wtok. Chi:chi:ltik ne:n ik..., ka:mpa kwa:yehyetok ne:n ixiwyotsi:n. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e A: Son bonitas como con color algo rosa, las hojas se ven así como dentadas y también como puntiagudas. Y la vara del xokoyo:lkowit también se ve así como de color rojo, parece, B: Sí, tienen las flores de color de rosa. Sí. También tiene las hojas bonitas. Sí, se parece al ye:kxokoyo:lin (la Begonia comercializada), casi se parece pero tiene las hojas más pequeñas. Sí, tienen color rojo en la punta del pedúnculo (antes de la base de las hojas). A: parece que es el que yo le llamo pa:pantohmiyohxokoyo:lin, pero es de color rojo. Ajá. B: Sí es así. Es rojo donde descansa su hojita (esto es, en la parte superior del donde el peciolo se junta a la base de la hoja). \fr_son 08435-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08435-02_Zacat \fr_fuente 2012-07-20-l | 149.262, 174.357 \nsem La palabra kwa:yetok, generalmente reduplicada la base verbal (estativo) indica el estado de estar descansando un objeto sobre otro. \raiz kwa: \raiz e \rev \dt 26/Sep/2020 \lx kwa:yo:la:n \lx_cita ikwa:yo:la:n \lx_var General \ref 07698 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa centro.de.la.cabeza \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig centro de la parte superior de la cabeza (parte donde se ubica la mollera) \sig_var 1-Xalti \fr_n Moo:kichpil takwahkwa:mo:ttoya wa:n wetsiko se: tet nokwa:yo:la:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo estaba aventando piedras y vino a caer una piedre sobre el centro de mi cabeza (en la parte superior). \fr_son 07698-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kwa: \raiz yo:l \raiz -ya:n \dt 19/Sep/2020 \lx kwa:ytia \lx_cita kikwa:ytia \ref 08471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwecha:wak \lx_cita kwecha:wak \lx_var General \ref 02505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa húmedo \catgr Adj \deriv \sig humedo \osten ropa, granos, el piso, mazorcas antes de secarse bien \sig_var General \fr_n A:mo ximaki yo:n mokwe:i, kwecha:wak ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te pongas esa falda, todavía está húmeda. \fr_son 02505-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwecha: \dt 21/May/2021 \lx kwecha:waltia \lx_alt kikocha:waltia \lx_cita kikwecha:waltia \lx_var General \ref 00873 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.humedecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar o provocar que se humedezca \osten p. ej., semillas, ropa, papel \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikta:li tilmah tein a:paltik itech yo:n tao:l! Kikwecha:walti:s wa:n pala:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No pongas ropa humeda sobre el (bulto) maíz! Lo va a humedecer y se va a pudrir. \fr_son 00873-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n N' ta: tokone:tsi:n ne: etok, komo nankinekih mah tikno:tsaka:n wa:n mah ka..., mose:wi wa:n ne: xiknohno:tsaka:n. A:, ke:mah, mohkó:n x'no:tsaka:n, mah no: t'nohno:tsaka:n. Kino:tsah ya n' okichpil. ¿Toni ka teh ti..., tehwa:tsi:n 'te:chkalpano:ko, semi telkwalka:ntsi:n timoah..., timoahwachwihtiwa:lah, telkwalka..., telkwalka:ntsi:n timo..., timokwecha:waltih, timometskwa:telohtiwi:ts. Ka:n teihsá: ta:to, neh niwa:lah *por** i:n mokone:w. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Pues nuestro hijito allí está, si quieren que le hablemos y que…, descansa y este platiquen con él. A, si, entonces háblenle, para que también hablemos con él. Ya le hablan el muchacho. ¿Porque vino usted a visitarnos, desde muy temprano…, te ven..., veniste mojándote con el rocío desde muy de…, muy de mañana, te veniste humedeciendo, te veniste tropezando. No es por nada señor, yo vine por este tu hija. \fr_son 00873-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2009-09-25-f | 237.893, 269.3 \raiz kwecha: \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx kwecha:waya \lx_cita kwecha:waya \lx_alt kocha:waya \lx_var General \ref 07127 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa humedecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig humedecerse (ropa, semillas, el suelo de tierra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitato:kati. Kwali ke kiowik a ya:lwa, kwecha:wayak a n' ta:l wa:n ihsiwka panki:sas n' xina:ch \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a sembrar. Que bueno que llovió ayer, se humedeció la tierra y va desarrollarse rápido la semilla sembrada. \fr_son 07127-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwecha: \dt 05/Apr/2022 \lx kwe:cholia \lx_cita ne:chkwe:cholia \lx_var General \ref 07227 ************************************************************************************* \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig moler finamente (granos, semillas, nixtamal, particularmente en molino, o chile en metate; para moler nixtamal en metate véase paya:na) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkwe:choli nonextamal! ekintsi:n nikwitiki:sa, niow ka:mpa nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Muele para mi el nixtamal! en un rato más paso por la masa, voy a la casa de mi hermana. \fr_son 07227-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref paya:nilia \raiz kwe:ch \dt 05/Apr/2022 \lx kwe:chowa \lx_cita kikwe:chowa \lx_var General \ref 03778 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moler \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig moler \osten granos, semillas, nixtamal, café, particularmente en molino, o chile en metate \sig_var General \fr_n ¡Xikwe:cho o:me tepos nextamal! Niktixili:ti mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Muele dos medidas (que tiene el mismo molino) de nixtamal en el molino de mano! Voy a hacer torillas para tu papá. \fr_son 03778-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : takwe:chowa) moler nixtamal en molino \sig_var General \fr_n Icha:n noa:wi takwe:chowah no:, kipias ke:meh kaxto:lto:nal kiko:wkeh inintepos. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En la casa de mi tia tambien muelen nixtamal, tendrá como quince días que compraron su molino. \fr_son 03778-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref paya:na \semx_tipo Comparar \semxref mo:lta \raiz kwe:ch \nsem Kwe:chowa se utiliza para la acción de moler dejando lo molido muy fino, generalmente porque se utiliza una máquina para hacerlo. Paya:na se utiliza para moler, más burdamente, sobre metate. Finalmente, el verbo mo:lta se emplea para la acción de moler en molcajete o sobre piedra. \dt 17/Jan/2022 \lx kwe:chtik \lx_cita kwe:chtik \lx_var General \ref 07685 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tupido \catgr Adj \deriv \sig tupido, muy junto (palos colocados apretadamente, p. ej., en una cerca) \sig_var 1-Tzina \fr_n kwe:chtik xiktahta:li i:n kowit. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pón muy juntos estos palos! \fr_son 07685-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:ch \dt 19/Sep/2020 \lx kwehkwentik \lx_cita kwehkwentik \lx_var General \ref 08096 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coqueto \catgr Adj \deriv \sig coqueto (aplicada solamente a hombres) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mookichpil telkwehkwentik, ke:man kini:xahsi siwa:pi:pil pe:wa kinno:tsa wa:n kinwetskilia ma:ski a:mo kina:nkiliah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo es coqueto, cuando ve a las muchachas les empieza a platicar y a sonreirles aunque no le hagan caso. \fr_son 08096-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref lokahtik \dt 23/Sep/2020 \lx kwehmol \lx_cita kwehmol \lx_var General \ref 06119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa disputa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig riña; disputa; pleito; problema; situación de resolución difícil \sig_var General \fr_n Neh ka:n nikwelita n' kwehmol, ke:man nikaki mokwala:ntiah okachi kwali nicholowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi no me gustan los pleitos, cuando escucho que se discuten mejor huyo (para que no me involucren). \fr_son 06119-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwehmol \dt 14/May/2020 \lx kwehmolakia \lx_cita kikwehmolakia \lx_var General \ref 00031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.en.pleitos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig meter en pleitos, riñas o problemas \osten a alguien \sig_var General \fr_n Neh ka:n nita:wa:na *porque** ne:chkwehmokalakia n' tai:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no tomo alcohol porque la bebida me hace alborotar. \fr_son 00031-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ¡A:mo xitatewi ka:mpa timomachtia. Tikinkwehmolaki:s mota:twa:n wa:n mitski:xti:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No pelees (con tus compañeros) en la escuela. Vas a meter a tus papás en problemas y te van a sacar. \fr_son 00031-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Mookichpil mo:stah yowalnemi. Koma:mo tiktaka:waltia mitstkwehmolakis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo anda en la calle por las noches. Si no le llamas la atención, te va a meter en problemas. \fr_son 00031-03_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig kitelkwehmolakia involucrar frecuentemente en problemas, meter en líos frecuentemente en líos \osten a alguien \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz kwehmol \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx kwehmolowa \lx_cita kikwehmolowa \lx_var General \ref 07467 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fastidiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig fastidiar, molestar, incomodar, hostigar, interrumpir (p. ej., una persona a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Teh nochipa tikwehmolowa nopili ke:man takwahtok. A:mo iwki xikchi:wa, nimitsmá:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu siempre molestas a mi niño cuando está comiendo. No hagas así, te voy a pegar. \fr_son 07467-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokwehmolowa) prepararse con todo \sig_var 1-Xalti \fr_n Wi:pta ki:sati nokni:w yeh ika nokta timokwehmolowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dentro de tres dias va salir mi hermano de la escuela por eso estamos preparándonos con todo (para que no falte nada). \fr_son 07467-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwehmol \dt 11/Apr/2022 \lx kwehmolti \lx_cita kwehmolti \lx_var General \ref 02222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterse.en.pleito \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse agresivo; buscar pleitos \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man nita:wa:na nikwehmolti, yeh ika a:mo nikneki nitai:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me emborracho me pongo agresivo, por eso no quiero tomar. \fr_son 02222-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwehmol \nota Checar traduccion de kwehmol, kwehmolti, etc. \dt 09/May/2021 \lx kwehsiwi \lx_cita kwehsiwi \lx_var General \ref 07833 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inquietarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig inquietarse; preocuparse; sentirse en apuros (niños, adultos, p. ej., con muchos pendientes) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n nokta kwehsiwi, kineki kichi:was ilwit wa:n ka:n teh tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá se preocupa mucho, quiere hacer una fiesta y no hay dinero. \fr_son 07833-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref eliwisti \raiz kwehsV \dt 22/Sep/2020 \lx kwehsowa \lx_cita kikwehsowa \lx_var General \ref 02041 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molestar.por.ruido \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig molestar con ruido; inquietar (a alguien) con ruido \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xiktsotsonto moguitarra! Tikwehsowa mo:má:n wa:n i:pa kikokowa itsontekon. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No estés tocando tu guitarra! Molestas a tu mamá con el ruido y de por si le duele la cabeza. \fr_son 02041-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwehs \dt 29/Apr/2021 \lx kwe:it \lx_cita ikwe:y \lx_var General \ref 05562 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa falda.tradicional \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig falda tradicional \osten no hecho comercialmente en fábrica sino la cosida localmente y propio de cada pueblo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: kalte:noh nikpilohtoya se: nokwe:y wa:n nikpoloh tayowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá afuera en el tendedero tenía tendida mi falda tradicional y la perdí anoche. \fr_son 05562-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:i \ency Grabación, ilustración \dt 12/Apr/2022 \lx kwe:itia \lx_cita mokwe:itia \lx_var General \ref 02564 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.falda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner falda (pero no vestido, p. ej., a una niña) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n nochipa kikwe:itia nopili neh ka:n semi niweli. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre le pone la falda a mi hija, yo no puedo bien. \fr_son 02564-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:i \dt 21/May/2021 \lx kwe:itilia \lx_cita ne:chkwe:itilia \lx_var General \ref 03619 (duda) lo más común es xikwe:iti nopili \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.falda.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle una falda para \osten a una niña para alguien \sig_var General \fr_n ¡Xine:chkwe:itli nopili wa:n neh nitisiti a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle el enaguas a mi niña y yo ya voy a hacer las tortillas. \fr_son 03619-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:i \dt 17/Jan/2022 \lx kwe:kti \lx_cita kwe:kti \lx_var General \ref 02509 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zorro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mamífero de la familia Canidae, quizá sea Vulpes velox Merriam, 1888, o Urocyon cinerea argentieus (Schreber, 1775), llamado en español 'zorro' \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikpoloh se: nopio, xa: kwe:kti ne:chkwalih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer perdí un pollo, tal vez un zorro se lo comió. \fr_son 02509-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz kwe:kil \dt 21/May/2021 \lx kwe:kwetaxo:chit \lx_cita kwe:kwetaxo:chit \lx_var General \ref 03014 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Euphorbia.pulcherina \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Euphorbia pulcherima Willd. ex Klotzsch, planta de la familia Euphorbiaceae, llamado en español 'nochebuena'. Se usa para cercas vivas y para marcar linderos. Las hojas se le ponen al pecho y espalda de uno enfermo de bronquitis para curarlo. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwe:kwetaxo:chit ixiwyo kwali se: kikwi para pahti, komo a:ksá: o:pochehkati se: kipepechowilia se: xiwit iyo:li:xko wa:n se: iyo:li:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de nochebuena se pueden usar para medicina, si alguien tiene bronquitis se le pega una hoja en su pecho y otra en su espalda alta. \fr_son 03014-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Medicinal \sem Cerca \sem Planta (no colectada) \raiz kwetax \raiz xo:chi \dt 06/Jan/2022 \lx kwe:lowa \lx_alt ko:lowa \lx_cita mokwe:kwe:lowa \lx_var General \ref 06139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encorvar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig encorvar, doblar parcialmente \osten un bejuco, p. ej, para hacer un aro o arco \sig_var General \fr_n RMM-- A:mo posteki. JVC-- A:mo posteki, nikchihchi:wa, nikwe:kwe:lowa:ya ke:meh neh niknekia, mahyá: tekolkaxit. Kwaltsi:n tsi:npitstik wa:n nikyewalowa, kwaltsi:n nikchihchi:waya komekat. Kwaltsi:n mochi:wa yo:n, nejó:n, yemaxtsí:n. Pero, wa:n de se:, se: ki..., de, nikihto:sneki de wa:ki a komoke chi:chi:le:wi ke:meh yo:n kwesalmekat, chi:chi:le:wi ko..., komekat. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- No se quiebra. JVC--No se quiebra o no se rompe, lo hago, lo encorvaba como a mí me gustaba como si fuera un incensario. Lo hacía puntiagudo por la base y hacía ruedas, lo encorvaba bien el bejuco. Se dobla bien es muy suave. Pero, y de que lo…, quiero decir que cuando se seca se vuelve de color rojo como el Paullinia clavigera Schlechtd. (kwesalmekat), toma un color rojo el bejuco. \fr_son 06139-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06139-01_Tzina-JVC313-corte \fr_fuente 2013-04-05-m | 178.734, 196.432 \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga: mokwe:kwe:lowa ) culebrear; ondularse fuertemente; torcerse \osten una víbora que está yendo sobre la tierra o cuando se está muriendo, pero en un solo lugar; lombrices de tierra; personas con mucho dolor o que tratan de escapar \sig_var General \fr_n "Pos ta: kimpia yo:n kwitkowa:meh". "¿Ka:nika kimpia?" "Pos nika:n, ekintsi:n pané: moli:nihtokeh pané: ne:nemih de ko..., ye:ktsahtsi, tsahtsi kone:t". Kipoxxakwalowah, 'kahka:wah ya pero ta: ne:nemih nika:n pané: yo:n mokwe:kwe:lowah. Mokwe:kwe:lowah "A: pos ne: nokone:w kwitkowa:ti". \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e "Pues tiene lombrices". "¿Por donde los tiene?" "Pues aquí, en este momento parece que se están moviendo, parece que se mueven de un lado a otro..., llora mucho, el niño llora mucho". Le soban el estómago, 'ya lo sueltan pero se mueven de un lado a otro por aquí, parece que se culebrean. Se culebrean. "Ah, pues tu hijo tiene lombrices". \fr_son 06139-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06139-02_Tzina-AND308-corte \fr_fuente 2010-07-31-p | 125.546, 144.124 \fr_n "¡'Kahka:wa!", nikilia. "Mah wi:ki". "Teh, xiow", kihtowa. "¡X'kinitati motapialwa:n, yahkeh!" Wa:n mokwe:kwe:lowa wa:n a:mo kikahka:wa, a:mo kika:wa mah me:wa. Neh niwi:tsa. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e “Suéltalo”, le digo. “Que venga”. “Tú ve”, dice. “Ve a ver a tus animales porque se fueron”. Y se culebbrea y no lo suelta, no deja que se levante. Yo vengo. \fr_son 06139-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06139-03_Tzina-MFM310-corte \fr_fuente 2010-07-14-f | 5306.545, 5321.781 \raiz kwe:lV \dt 05/Feb/2022 \lx kwe:ltik \lx_cita kwehkwe:ltik \lx_var General \ref 06163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curveado \catgr Adj \deriv \sig curveado \sig_var General \fr_n Yeh nochipa ya kwowit nehnekwiltik, pihpitsotik, kwehkwe:ltik, mohmo:liktik, chihchihkoltik, pitsotik, a:mo, a:mo kachi moskaltia mehmemela:wak \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e De ese, la madera siempre es muy torcido, muy feo, muy curveado, como codo, muy torcidos, feos, casi no crece derecho (la planta). \fr_son 06163-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06163-01_Tzina-JSI331 \fr_fuente 2009-09-24-q | 020:40 \raiz kwe:lo \nota grabacion kwameh 24 09 209 20:40 \dt 14/May/2020 \lx kwe:ntah \lx_cita kwe:ntah \lx_var General \ref 00405 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cuenta \glosa deuda \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig deuda \sig_var General \fr_n Inachi kwe:ntah nikpia. Nimocha:ntih wa:n nitane:w kaxto:l mi:l tomi:n. Nikepas se: xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo una deuda demasiado grande. Construí mi casa y pedí prestados quince mil pesos. Lo voy a pagar dentro de un año. \fr_son 00405-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kichi:wa kwe:ntah | hacerle caso; prestarle atención \osten \sig_var General \fr_n Ke:man se: kikalpano:ti mokni:w, ka:n te:chi:wa kwe:ntah. Yeh ika ka:n niow ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno va a visitar a tu hermano, (tu hermano) lo ignora (al que visita). Por eso ya no voy. \fr_son 00405-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ka:n mochi:wa kwe:ntah | descuidarse fisicamemte \osten p. ej., personas alcohólicas \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ka:n mo:chi:wa kwe:ntah, mo:stah ta:wa:na. Sepa sah kokolispe:was wa:n ika mikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre se descuida mucho, todos los dias se emborracha. En algún momento puede enfermarse y por el alcoholismo puede morir. \fr_son 00405-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx kwe:ntahakia \lx_cita kikwe:ntahakia \lx_var General \ref 00638 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cuenta; akia \glosa meter.en.deuda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig endeudar; hacer caer o quedar en deuda \sig_var General \fr_n Mookichpil kintewia n' ipi:pilikni:wa:n. Xiktaka:walti koma:mo sepa sah mitskwe:ntahaki:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo pelea a sus compañeros. Llámale la atención, de lo contrario (si les lastima) te va a hacer caer en una deuda (p. ej., por tener que pagar una multa o gastos médicos). \fr_son 00638-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx kwe:ntahchi:wa \lx_cita kikwe:ntahchi:wa \lx_var General \ref 00913 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cuenta; chi:wa \glosa cuidar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cuidar, atender a; tomar en cuenta \osten alguien \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:tahtsi:n ye:kmiak n' ipilwa:n kimpia wa:n a:mo se: kikwe:ntahchi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor tiene muchos hijos y ninguno de ellos se hace responsable de él. \fr_son 00913-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \nsem Aparentemente el significado de kwe:ntahchi:wa viene del español 'hacerle cuenta' (a alguien) en el sentido de preocuparse por su buen estado o atenderse a la persona. \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx kwe:ntahchi:wilia \lx_cita ne:chkwe:ntahchi:wilia \lx_var General \ref 06791 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cuenta; chi:wa \glosa cuidarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cuidar (a alguien, algo), atenderse (a alguien) para (alguien, p. ej., el papá o mamá) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkwa:ntahchi:wili no:pá:n niow nitekititi wehka wa:n nimitstaxta:wihtehko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuida mi papá por mi, voy a ir a trabajar lejos y te pago al regresar. \fr_son 06791-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 14/Feb/2022 \lx kwe:ntahketsa \lx_cita mokwe:ntahketsa \ref 08231 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwe:ntahtia \lx_cita ne:chkwe:ntahtia \lx_var General \ref 02769 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el cuenta \glosa dar.fiado \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar (mercancía, granos, etc.) fiado a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chkwe:ntahti na:wi pio:tet wa:n se: kilo et, mo:sta nimitsixta:wili:ki:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que me fiés cuatro huevos y un kilo de frijol, mañana te lo vengo a pagar. \fr_son 02769-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 14/Jul/2021 \lx kwe:ntahtia \lx_cita ne:chkwe:ntahtia \ref 08238 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwe:ntahwia \lx_cita mokwe:ntahwia \lx_var General \ref 07602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el cuenta \glosa adquirir.deuda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig adquirir, caer en deuda (con algún establecimiento comercial o por haber pedir prestado; por descomponersele una máquina, quebrarsele algo ajeno) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimokwe:tahwih iwa:n mokni:w, ne:chtane:wtihka itapial wa:n motetekwinoh nomi:lah wa:n mikik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me endeudé con mi hermano, me había prestado su caballo y se rodó en mi milpa y se murió. \fr_son 07602-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 14/Sep/2020 \lx kwernaba:kah \lx_cita kwernaba:kah \lx_var \ref 05770 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el Cuernavaca \glosa Asteraceae.Montanoa.grandiflora \catgr Sust \infl N1 \sig Montanoa grandiflora Alamán ex DC. y Montanoa speciosa DC., planta de la familia Asteraceae \sig_var General \fr_n Nokali:xpan niktohto:kak yo:n xo:chit kilwiah kwernaba:kah. Kwaltsi:n moita ke:man olo:chposo:ni. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En frente de mi casa planté varias matas de esa flor llamada Cuernavaca. Se ven bien bonitas cuando florecen en un solo tiempo. \fr_son 05770-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El nombre de flor kwernaba:kah refiere a una o dos especies de Montanoa según la clasificación de los botánicos ya que algunos consideran a M. grandiflora y M. speciosa como sinónimos mientras otros los separan. Hay otro Montanoa en la región, Montanoa bipinnatifida (Kunth) K. Koch algunos nombran kwernaba:kah o que kwernaba:kahxo:chit pero que otros no le asignan un nombre. \dt 12/Apr/2022 \lx kwesalkowit \lx_cita kwesalkowit \lx_var General \ref 03941 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Sapindaceae.Cupania.glabra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cupania glabra Sw., planta de la familia Sapindaceae, sirve para leña y algunos lo ocupan para alfardas, particularmente de cocina \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikte:xi:n o:me kwesalkowmeh. A:man nipe:wati nikinintehtekiti, niki:xtis miak kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer tumbé dos árboles de kwesalkowit. Hoy voy a empezar a cortarlos, sacaré mucha leña. \fr_son 03941-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-pájaros \sem Leña \sem Planta \raiz kwesal \raiz kow \nsem Un asesor comentó que hay dos tipos pero quizá hacia referencia al kwesalmekat, Paullinia clavigera Schlechtd. \dt 17/Jan/2022 \lx kwesalkwa:a:kat \lx_cita kwesalkwa:a:kat \lx_var General \ref 06998 (duda) no aparece en el corpus, parece ser un invento reciente \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa penacho.de.danzante.quetzal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig penacho que usa los danzantes en la danza de los quetzales \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa nitekiti kinamakah se: kwesalkwa:a:kat. Komohko:n tikowas xikitati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde trabajo venden una corona de quetzal. Si acaso quieres comprarlo ve a ver. \fr_son 06998-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwesal \raiz kwa: \raiz a:ka \dt 01/Jun/2020 \lx kwesalte:kailpikat \lx_cita kwesalte:kailpikat \ref 08403 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx kwesalti \lx_cita kwesalti \lx_var General \ref 07307 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no explica mucho y revisar si al final de la palabra no es aspirada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa danzar.quetzales \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig danzar, participar en la danza de los Quetzales \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil icorona kwaltsi:n ihwiyoh, kwesaltiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La corona de ese muchacho está adornado con muchas plumas. Va a danzar la danza de los Quetzales. \fr_son 07307-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Danza \raiz kwetsal \nmorf La etimología del nombre de la danza no está completamente clara, pero parece relacionarse con el nombre de un pájaro que antiguamente, dicen, se encontraba, el kwetsal. Pero ni el pájaro ni el término existen ya. Nótese que la danza tiene /s/ en lugar del /ts/ en el nombre de la ave. \dt 07/Apr/2022 \lx kwesaltikeh \lx_cita kwesaltikeh \lx_var General \ref 02707 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa danzante.de.quetzal \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : kwesaltinih \sig danzante de quetzal \sig_var 1-Xalti \fr_n Carlos kwetsaltikeh wa:n mo:sta yowi mihto:ti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carlos es danzante de quetzal y mañana va ir a danzar. \fr_son 02707-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 25/May/2021 \lx kwetawi \lx_cita kwetawi \lx_var General \ref 01845 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa marchitarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig debilitarse, sentirse débil (una persona con enfermedad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitoto:niak wa:n nochi n' to:nal ka:n nitakwah, yeh ika ekintsi:n telsenka nikwetawi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tuve fiebre y todo el día no comí, por eso ahora me siento debil. \fr_son 01845-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kweta \dt 18/Apr/2021 \lx kwetawi \lx_alt kwetowi \lx_cita kwetawi \lx_var General \ref 04541 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa marchitarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig marchitarse, ponerse mustio \osten plantas, generalmente las que se cultivan y estánen macetas, por falta de agua, exceso de calor \sig_var General \fr_n Xika:te:ki yo:n tomat, teltakawa:niti wa:n kwetawis nepantah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Riega esa mata de jitomate, va a ser mucho mucho sol y a medio dia se va a marchitar. \fr_son 04541-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sentirse agobiado, débil por cansancio \osten por exceso de trabjo \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitoto:niak nochi n' to:nal wa:n ekintsin telsenka nikwetawi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer tuve temperatura todo el día y hoy me siento muy agoviado. \fr_son 04541-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kweta \dt 24/Jan/2022 \lx kwetax \lx_cita kwetax \lx_var General \ref 04160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hule \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig plástico \fr_n A:xka:n a:mo se: kikwih ok sokikaxit. Nochi kwetax a kikwih porin a:mo tapa:nih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En estos tiempos ya se usa mucho los platos de barro. Usan puro de plástico porque no se quiebran. \fr_son 04160-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref e:wat \raiz kwetax \dt 18/Jan/2022 \lx kwetaxkolmekat \lx_alt kwitaxkolmekat \lx_cita kwetaxkolmekat \lx_var General \ref 05799 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Rhynchosia.phaseoloides \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Rhynchosia phaseoloides (Sw.) DC. y probablemente Rhynchosia erythrinoides Schltdl. & Cham., lianas de la familia Leguminosae \sig_var Tzina \fr_n Yo:n kwetaxkolmekat mochiwa pata:wak n' ikowyo. Ke:meh semi kana:wak wa:n pata:wak, a:mo teh kwaltia, a:mo a:kin kiteki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kwetaxkolmekat (Rhynchosia spp.) produce un tallo ancho. Como es delgado y ancho no sirve para nada, nadie lo corta. \fr_son 05799-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz kwetax \raiz kol \raiz meka \dt 12/Apr/2022 \lx kwetaxkowit \lx_cita kwetaxkowit \lx_var General \ref 00104 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ulmaceae.Trema.micrantha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Trema micrantha (L.) Blume, planta de la familia Ulmaceae, en español llamada 'matacaballo'. La madera sirve para la estructura en la construcción de una casa, sus semillas son consumidas por pájaros y sus ramas se emplean para leña. Su corteza se puede quitar y usar para amarrar. \sig_var General \sem Construcción \sem Amarre \sem Leña \sem Comida-pájaros \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref to:to:kowit \raiz kwetax \raiz kow \nsem El término kwetax, 'cuero', en el nombre hace referencia al uso de las fibras abajo de la corteza para amarre. \dt 29/Dec/2020 \lx kwetaxmekat \lx_cita kwetaxmekat \ref 03988 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa Leguminosae.Rhynchosia.phaseoloides \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Rhynchosia phaseoloides (Sw.) DC., liana de la familia Leguminosae, se usa para amarre \sig_var General \fr_n AND-- Pos neh nikilia, ne:n, kwetaxmekat. HSO-- Kwetaxmekat. AND-- Yo:n no: niki:xmattok wa:n pos no: panki:sa tech se: kowit oso hkó:n mowi:wila:na, ihkwí:n de pata:wak. HSO-- Ajá. AND-- Wa:n kachi kana:wak wa:n se: ihkó:n ra:raya... ihkó:n te:temo:tok wa:n ixiwyo no: n' ike:span no: e:wi n' ixiwyo ihkó:n, motekpa:na, wa:n tepitsi:n ma:..., nochi ma:s..., sasaltik n' i..., n' ima:xiwyo. Ima:xiwyo ihkwi:ntsitsi:n, yo:n achi ma:tohtohmiyoh tepitsi:n, achi xaxakachtik. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Ah, quieres saber, aquí nos hemos encontrado, en este monte. HSO-- Sí. AND-- Pues yo le llamo kwetaxmekat. Ese también lo conozco y pues también se sube a los árboles y se extiende así, así de ancho. HSO-- Ahah. AND-- Y es un poco más delgado y otro es así, rayado, así van hacia abajo y las hojas salen de la superficie (del bejuco), salen en hileras y son un poco …, todo peg …, las hojas son pegajosas. Las hojas son de este tamaña, son las hojas un poco pubescentes, son un poco rasposas. \fr_son 03988-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2014-07-25-u | 20.282, 54.868 \semx_tipo Referente natural igual \semxref kwetaxkolmekat \raiz kwetax \raiz meka \nsem Aparentemente el nombre kwetaxmekat es equivalente en referente al kwetaxkolmekat. Pero el segundo nombre sea más apropriado por la forma plana de este bejuco. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx kwetaxmekat \lx_cita kwetaxmekat \lx_var General \ref 00301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corteza.de.matacaballo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig corteza del árbol to:to:kowit (Trema micrantha (L.) Blume) que sirve para amarrar \sig_var General \fr_n Yo:n kwetaxmekat kwali ika se: talpia, koma:mo se: kipia mekapal kwali ika se: tama:ma. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con la corteza del matacaballo se puede amarrar, si uno no tiene mecapal con eso se puede cargar. \fr_son 00301-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Amarre \sem Planta-parte \raiz kwetax \raiz meka \nsem Para la Trema micrantha es más común usar el término to:to:kowit aunque kwetaxkowit también se emplea en referencia a su uso como amarre (mecate). \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx kwetaxowa \lx_cita mokwetaxowa \lx_var General \ref 00470 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel \sig (con reflexivo : mokwetaxowa) doblarse; pandearse \osten una vara flexible; una tabla por un peso en medio \sig_var General \fr_n Ke:man se: tamekawia moneki mah se: kite:mo se: kowit tein mokwetaxowa para yehwa ya se: kikwi wito:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando se prepara una trampa para atrapar pájaros, se necesita usar una vara que sea flexible para usarlo donde quede atrapado el pájaro. \fr_son 00470-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo semi xine:nemi itech yo:n wapal porque mokwetaxowa wa:n sepa sah postekis. No camines mucho en esa tabla porque se pandea y de un momento a otro se puede quebrar. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No camines mucho sobre esa tabla porque se pandea y de un momento a otro se puede quebrar. \fr_son 00470-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwetax \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx kwetaxtia \lx_cita kwetaxtia \lx_var General \ref 04378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.correoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse o hacer correoso, como elástico, que se puede estirar y es resistente \osten chicharrón humedecido \sig_var General \fr_n I:n nakatatewa:s a:mo wel tikwa:s. Kipi:tsak n' ehekat wa:n kwetaxtiak a. Xitakwa ika ne: emo:ltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este chicharrón no lo puedes comer. Le pegó el aire y ya se hizo correoso. Puedes hacer la comida de frijolitos. \fr_son 04378-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwetax \dt 18/Jan/2022 \lx kwetaxtik \lx_cita kwetaxtik \lx_var General \ref 02164 (duda) usar frase del corpus que es más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flexible \catgr Adj \deriv \sig flexible \osten un bejuco o palo, plástico \sig_var General \fr_n Ne: ohtat kwetaxtik yeh ika a:mo posteki ke:man taeheka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese bambú es flexible por eso no se quiebra cuando hace viento. \fr_son 02164-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwetax \dt 09/May/2021 \lx kwetaxwia \lx_cita kikwetaxwia \lx_var General \ref 01291 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.con.látigo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig azotar, dar a latigazos (a alguien) con látigo (de cuero, de lazo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t mo:stah kwalka:n kikwetaxwia n' isiwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora todas las mañanas le da a latigazos a su niña. \fr_son 01291-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwetax \dt 21/Mar/2021 \lx kwetaxwilia \ref 07327 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 22/Oct/2018 \lx kwe:tehahwia:k \lx_cita kwe:tehahwia:k \ref 07947 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ahwia: \dt 15/Aug/2018 \lx kwe:tehxiwit \lx_cita kwe:tehxiwit \lx_var General \ref 06975 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lamiaceae.Hyptis.verticillata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Hyptis verticillata Jacq., planta de la familia Lamiaceae. Sus hojas son medicinales y sus tallos sirven como vara de los cohetes. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwe:tehxiwit kwali se: kikwi pahti, ta:ká:n te:kwi mikia:nalis se: kikawa:ntia wa:n ika se: mopahpachowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de la Hyptsi verticillata se puede usar para medicina, si a uno le dan calambres se calienta y con eso se soba uno. \fr_son 06975-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Artesanía \sem Planta \raiz xiw \nsem Como remedio el kwe:tehxiwit se usa para calambres de pie. \dt 02/Sep/2020 \lx kwetowa \lx_cita kikwetowa \lx_var General \ref 01746 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig asar para hacer marchitar o ablandar sobre comal \osten quelites y verduras \sig_var General \fr_n Kikwiah, este ihkó:n iswat tei:n, iswat tei:n este xohxowik wa:n kikwetowah wa:n kipi:kih ika nehjo:ni para mah más ihsiwka este ixwa ne:hjó:n semilla. \fr_au FFM345 \fr_var Xalcu \fr_e Ocupaban la hoja de plátano, el que es verde y lo asan y con ello envuelven (la semilla) para que germine más rápido. \fr_son 01746-01_corp_Xalcu-FFM345_faltar \fr_fuente 2011-08-23-s | 015:15 \semx_tipo Discusión \semxref ixka \semx_tipo Comparar \semxref tewa:tsa \raiz kweto \nsem Se usa kwetowa para referir a la acción de colocar quelites u hojas (p. ej., de plátano para hacer itacate) sobre el comal para que al calentarse se marchiten y se suavizan. Se utiliza con las siguientes plantas: tomakilit, wa:wkilit, witskilit. \dt 13/Jul/2021 \lx kwexa:n \lx_cita ikwexa:n \lx_var General \ref 04633 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regazo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig parte de una falda hecho cóncavo para en ello llevar o juntar cosas como granos, frutos \sig_var General \fr_n Ika mokwexa:n xikwi:ka xokot komo a:mo tikwa:lkwik ton ika tikwi:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con tu regazo (tela de la falda hecho en forma de bolsa abierta) lleva las naranjas si no traes con qué llevartelas. \fr_son 04633-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwexa:n \nsem La parte del cuerpo llamado kwexa:n se usa para las mujeres y no los hombres. Puede significar el regazo de una mujer sentada o bien una mujer puede agarrar las partes superiores de su falda para hacer un espacio como bolsa para llevar cosas de un lado a otro, p. ej., naranjas encontradas en el campo \dt 24/Jan/2022 \lx kweya:me:t \lx_alt kweyame:t \lx_cita kweya:me:t \lx_var General \ref 00059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rutaceae.Zanthoxylum.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig término para dos árboles de la familia Rutacae, ambas se usan para leña: Zanthoxylum melanostictum Schltdl. & Cham. (tein a:mo witsyoh, 'sin espinas') y Zanthoxylum sp. (tein witsyoh, 'con espinas') \sig_var General \fr_n Yo:n kweya:me:t tel yema:nik, ka:n kwaltia para kalkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El árbol de kweya:me:t es muy blando, no sirve para la construcción de casas. \fr_son 00059-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz kweya: \raiz me: \nsem Para los asesores de San Miguel Tzinacapan hay dos árboles con este nombre. Uno es de tallo y hojas con espinas y que se halla en los montes, y otro es sin espinas y de hojas chiquitas. \nmorf Nótese que E. Vázquez lo pronuncia con la /a/ corta. Ceferino Salgado, que conoce solamente un árbol con este nombre, lo pronuncia con /a:/ larga: kweya:me:t. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx kweyat \lx_alt kweya \lx_cita kweyat \lx_var General \ref 02610 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.rana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de rana no identificada ni colectada, es muy grande y comestible \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nita:wi:tekito wa:n nikahsik se: kweyat, niki:tskih wa:n nikwa:lkwik kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a chapear y encontré un kweyat, la atrapé y la traje a la casa. \fr_son 02610-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-acuático \semx_tipo Discusión \semxref ka:la:t \raiz kweya \nmorf Según Ceferino Salgado, en Tacuapan dicen kweya sin la /t/, absolutivo, final. \dt 21/May/2021 \lx kwe:yxi:xa \lx_cita mokwe:yxihxi:xa \lx_var General \ref 04420 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orinar.en.pañal \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \sig (con reflexivo : mokwe:yxihxi:xa) orinar es los pañales \osten bebé \sig_var General \fr_n Ekin niktapatilihka i:n mopili wa:n sepa mokwe:ixihxi:x. Xiktapatili a, mah a:mo sese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un ratito le había cambiado el pañal a tu bebé y otra vez se orinó (eb el pañal). Cámbiale (el pañal) para que no se enfrié. \fr_son 04420-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:y \raiz xi:xa \dt 18/Jan/2022 \lx kwi \lx_cita kikwi \lx_var General \ref 03392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agarrar; asir (un objeto con la mano) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pili nochi kikwi, a:mo wel kiita sah tein onkak. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño agarra todo, no puede sólo mirar lo que hay (sin agarrarlo). \fr_son 03392-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig robar; llevarse (sin permiso, objetos o dinero) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kalte:noh nikpilohtoya nokwe:i wa:n nikpoloh, a:it a:koni kikwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Afuera de mi casa tenia tendida mi falda y la perdí. ¿Quién sabe quien la haya robado? \fr_son 03392-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mokwi) atraparse; quedarse en una trampa (p. ej., un animal en una trampa puesta) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikta:li:to tahpe:wal ne: nomi:lah wa:n tayowak mokwik se: ma:pachin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a poner una trampa allá en mi miloa y anoche se atrapó un mapache. \fr_son 03392-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y vocal corta con /h/ en durativo : mokwihkwitok) estar juntos o pegados (objetos en su ubicación) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa ninemi kaltsa:lan. Mokwihkwitokeh n' kalmeh, yeh ika ka:n wel nikimpia tapialmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde vivo está en medio de muchas casas. Las casas están bien juntas. Por eso no puedo tener animales. \fr_son 03392-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicacion de vocal corta y /h/ : kikwihkwi) agarrar o utilizar \fr_n AND-- Wa:n yo:n de ke, de moskaltia no: ye:kchihchika:waya iteyo, tihti:le:wi, achi ihkó:n we:weyak wa:n ye:kte:kwihkwi. JVC-- We:weyak. Mm. AND-- Yo:n ka:mpa se: yowi ihkó:n se: panowa ye:kte:kwihkwi, ihkó:n mosa:lowa itech se: i..., se: itilmah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y ese de que, al crecer sus semillas también se arrecian mucho, se tornan negras, un poco así de alargadas y muy pegagosas. JVC-- Son alargadas. Mm. AND-- Ahí donde uno va, así pasa uno pega mucho, así se agarra sobre la ropa. \fr_son 03392-05_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-e | 43.275, 57.77 \osten \semx_tipo Comparar \semxref wa:lkwi \raiz kwi \dt 06/Jan/2022 \lx kwi:katia \lx_cita mokwi:katia \lx_var General \ref 01732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig cantar \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat kwaltsi:n kitsotsona n' iviolín wa:n mokwi:katia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor toca bien el violín y canta. \fr_son 01732-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsahtsi \raiz kwi:ka \nsem El verbo kwi:katia se utiliza solamente en el reflexivo y solamente para referirse a la acción de cantar un humano. Para aves que cantan se utiliza tsahtsi. No hay una manera obvia de utilizar este verbo con un objeto, p. ej., 'me va a cantar una canción' no se dice sino simplemente mokwi:kati:ti sin indicar ni quien para ni el nombre de la canción. \dt 18/Apr/2021 \lx kwi:kwilehkaw \lx_cita kwi:kwilehkaw \lx_var General \ref 06216 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Smallanthus.maculata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Smallanthus maculata (Cav.) H. Rob., planta de la familia Asteraceae; es una maleza \sig_var 1-Tzina \fr_n yo:n kwi:kwilehkaw mochi:wa ohte:noh, a:mo a:kin kiteki porin a:mo kikwah n' tapialmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kwi:kwilehkaw se da a la orilla del camino, nadie lo corta porque los animales no se comen sus hojas. \fr_son 06216-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref ehkaw \raiz kwi \raiz ehkaw \dt 16/May/2020 \lx kwi:kwiltik \lx_cita kwi:kwiltik \lx_var General \ref 04342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moteado \catgr Adj \deriv \sig moteado; de colores matizados, de varios colores mezclados \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpoloh se: noilama kwi:kwiltik. Eski kikwah kwe:kti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer perdí uno de mis pavos de colores matizados. Quizá se lo comió una zorra. \fr_son 04342-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 18/Jan/2022 \lx kwi:kwiltik \lx_cita kwi:kwiltik \ref 08035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa rayado.entre.negro.y.blanco \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kwi \dt 15/Aug/2018 \lx kwikwitska \lx_cita takwikwitska \lx_var General \ref 00816 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa verse.ondulaciones.en.colores \catgr V1 \infl Clase 4 \sig ser resplandeciente con colores que se cambian por efecto del sol \osten \sig_var General \fr_n Ista:kmasa:kowa:t yeh, yeh a:mo, a:mo, a:mo semi, yeh kipia i..., itapalo ne: itapalo, ne:, kwikwitska, sepa medio nextik sah, sepa ne: ista:k, sepa ne:, sepa ne: ilwikatik kiliah pero kwikwitska kwaltsi:n wa:n cuando kimaga n' to:nal kwaltsi:n, kwaltsi:n mopa:pata ne:n itapalo, mopa:pata, mahyá: yo:n teskat ne: kita:tamo:ta n' ime:yo:yo, iwki yo:n a:mo, a:mo lo:kohtik wa:n i..., ii:xko ke mahyá: itskwintsi:n ne: niman mota ke a:mo malo okwiltsi:n yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e El ista:kmasa:kowa:t (Costus pictus pictus D. Don) es, ese no, no es muy, ese tiene…, su color este, su color, este, tiene resplandor, es un poco gris, y blanco, otra vez este, otra vez este azul pero resplandece bien cuando le pegan los rayos del sol, se cambia de colores, se cambia, como si fuera un vidrio que tira sus reflejos, asi es eso, no es ofensivo y su…, su cara parece de perro, luego se ve que ese animalito no es malo. \fr_son 00816-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-28-n | 650.926, 676.354 \sig (con ta- : takwikwitska) perturbaciones en el aire provocadas por el calor que emana de la tierra en días muy calorosas \osten \sig_var General \fr_n Ke:man telto:na wa:n pe:wa takawa:ni moita ke:ni:w takwikwitska itech n' ohti ka:mpa kipia tet. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando hace mucho sol y empieza a hacer calor se ve la ondulación del calor en las calles pavimentadas. \fr_son 00816-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwits \nsem No es muy claro el significado de kwikwitska pero parece tener algo que ver con colores cambiantes o por ondulaciones en algo visto atrás de aire caliente. \dt 23/Mar/2021 \lx kwi:lia \lx_cita ne:chkwi:lia \lx_var General \ref 02911 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0+senta- \sig quitar, robar \osten cualquier objeto a su dueño \sig_var General \fr_n Mosiwa:pil nochipa ne:chkwi:lia notomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija siempre me quita dinero. \fr_son 02911-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig aceptarle \osten algo ofrecido por alguien \sig_var General \fr_n I:n tomi:n ka:n ne:chkwi:lihkeh porin pepechiwtok. Xine:chpatili, xine:chmaka tein kwali! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este billete no me lo aceptaron porque está pegado. ¡Cámbiamelo, dame uno que esté bueno! \fr_son 02911-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig comprarle todo \osten p. ej., a alguien, comprarse lo que está a la venta \fr_n Se: ta:kat kinamakako tao:l wa:n ne: ahko kisenkwilihkeh nochi. Nika:n ka:n ehkok ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un señor venía a vender maíz y los que viven allá arriba, le compraron todo. Aqui ya no llegó. \fr_son 02911-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \osten a alguien \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : mokwihkwi:lia) tomar por si repetidas veces (a menudo, pero no siempre, usado con un tono de crítica acerca de alguien que abusa en tomar) \osten comida; plantas \sig_var General \fr_n Pero ekintsi:n pos a:mo nikmati ke:meh pos casi ekintsi:n tinentinemih ihkó:n a:mo a:kin nikita mah ki..., mokwihkwi:li. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pero ahora pues no sé, pues como, pues ahora andamos así y no he visto a nadia que las corte (para comer, hablando de la hojas del mozote, (Bidens alba var.radiata (Sch. Bip.) R.E. Ballard y Bidens odorata Cav.). \fr_son 02911-04_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-e | 221.4, 227.849 \semx_tipo Sinónimo \semxref pantila:nilia \semx_tipo Comparar \semxref ahkokwi:lia \raiz -pan \raiz kwi \dt 20/Jul/2021 \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig_var 1-Xalti \sig (con reflexivo, ta- y reduplicación de vocal corta y /h/ : motakwihkwi:lia) alistarse; prepararse (p. ej., para salir a un viaje) \sig_var 1-Xalti \sig (con te:- : te:kwi:lia) cancelar, quitar un servicio \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah kwalka:n kiitstinemih kalpan xá: toya:wtos n' a:t. Komohkó:n se: kitoya:wtok te:kwi:li:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas andan revisando en las casas si quizá haya fugas de agua (en las mangueras). Si así uno está desperdiciando el agua, cancelan a uno el servicio. \fr_son 02911-06_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con wa:l- : ) traer, véase kwa:lwkia \raiz kwi \nsem El prefijo de objeto no referencial ta- se usa con kwi:lia cuando se le quita a uno algo que se utilizaba o se ocupaba. Por ejemplo, en las frase ilustrativas es una silla sobre que el afectado estaba sentado o un terreno que se estaba sembrando en calidad de rentada (o incluso prestada). También se puede aplicar a una cama que uno usa y que un día encuentra que un hermano se había adueñado de ella. \nmorf Nótese que en la forma te:kwi:lia no se marca el segundo objeto. No se dice kite:kwi:lia con el sentido de 'cancelar el servicio'. \dt 15/Aug/2018 \lx kwilo:t \lx_cita kwilo:t \lx_var General \ref 05302 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cintas.de.casa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cintas o varas ligeras que se colocan horizontalmente a lo largo del techo de una casa de teja o zacate. Sirven de soporte al tejado, donde se va amarrando \sig_var General \fr_n Nochi iyakowit mochi:wa yo:n, yo:n tepe:tsi:ntan, nochi, nochi iyakowit. Mela:ntok ne:, neli ompa ki..., kitekih seki para, para kwilo:t tein mocha:ntiah de karto:nkaltsí:n. Ye:kkw..., kwali kina:miki wa:n a:mo, a:mo okwilowa yo:n porin, porin cho:kiloh. Yo:n a:mo okwilowa n' kowtsí:n. Ihtikoh..., ihtikahkakawtik, como que ihtipachyoh, mahyá:, ihtiichkatik pero a:mo okwilowa. Taxi:kowa yo:n kowtsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Es puro tabaquillo (Verbesina turbacensis) al pie de ese cerro, puro, puro tabaquillo. Hay muchos palos rectos y es ahí donde muchos los cortan para construir sus casas de lámina de cartón. Las casas quedan muy bien y esa madera no se apolilla porque, porque tiene savía. Por eso no se apolilla. Por dentro es hueco, es como bofa, como que tiene algodón por adentro pero no se apolilla. Esa madera es resistente. \fr_son 05302-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-19-n | 170.359, 193.123 \fr_n Wa:n nika:n tikta:lia:yah se: kowtsí:n ompa tikwa:ta:lia:yah kale:wal ihkó:n wa:n ke:mah hasta nika:n ihkó:n tikwi:pa:ntia:yah hasta ki:saya hasta ne:, mm. Yeh name:chilihtok kwilo:t tikwiah de teswat wa:n de yo:n koyo:lin wa:n yehwa yo:n, ne:n, seki kowtsitsi:n. Yehwa yo:n tikwiah, i..., kowtsitsi:n ihkwi:ntsitsi:n, ihkwi:ntsitsi:n kowtsitsi:n tikwiah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y acá poníamos otra maderita donde así asentaba la alfarda y ya lo íbamos tejiendo hasta terminar. Como les estoy platicando, los Miconia (teswat) y la palma espinosa (koyolin) y otros arbolitos se ocupaban para alfardas. Eso es lo que ocupábamos, usabamos maderitas de este tamaño, de este tamaño eran las maderas. \fr_son 05302-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-b | 176.344, 202.65 \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kwi \nota Grabación, ilustración De andrés Martín Juarez 06:30 2010-07-13 a \dt 11/Apr/2022 \rev \lx kwi:ltia \lx_cita kikwi:ltia \lx_var General \ref 02338 (duda) para el primer ejemplo usar uno del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atinarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar en el blanco con \osten a alguien o a algo con un objeto como piedra, palo \fr_n Tikwa:ltamo:t se: kowit wa:n tine:chkwi:ltih nokwa:ko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aventaste una piedra hacia acá y me diste con ella en la cabeza. \fr_son 02338-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : mokwihkwi:ltia) embarrarse (una sustancia como savia, pintura, lodo sobre la piel o la ropa) $$ \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo ximokwihkwi:lti yo:n eskowit icho:kilo, ka:n ki:sa ma:ski se: kite:kilia cloro. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te embarres la savia de ese árbol de sangre de grado (Croton draco), ya no se le sale a la ropa aunque se le eche cloro. \fr_son 02338-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- y ta- : sentakwi:ltia) regar por todos lados \osten generalmente granos o algo suelto, p. ej., un perro que se mete en el bote de basura y la riega por todos lados). \sig_var General \fr_n Tayowak wa:lahka se: itskwinti wa:n sentakwi:ltih ne: tahsol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A noche vino un perro a regar por todos lados aquélla basura. \fr_son 02338-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 12/May/2021 \lx kwi:nohpahpata \lx_cita kwi:nohpahpata \lx_var General \ref 04490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de plátano \sig_var General \fr_n A:xka:n ka:n semi onkak ok yo:n kwi:nohpahpata. 'Ne:chtayo:koli se: itesyo, nikto:kas nokahfe:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora casi ya no hay el plátano kwi:nohpahpata. Me regalas un camote de esta planta, lo voy a sembrar en mi cafetal. \fr_son 04490-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta cultivada \semx_tipo Comparar \semxref pahpata \raiz pata: \dt 18/Jan/2022 \lx kwitahkoihkak \lx_cita kwitahkoihkak \lx_var General \ref 04510 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.la.base.hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar parado con la base hacia arriba \osten p. ej., un árbol tumbado que la copa va hacia abajo y la base del tronco queda hacia arriba \sig_var General \fr_n Kite:mpe:wkeh ya yo:n we:ikowit ne: a:tawte:noh. Kitila:ntoya pero koto:n la:soh wa:n yahki paratani. Sanke:n wa:lkwitahkoihkak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya tumbaron el árbol grande que estaba allá en la orilla del arroyo, lo estaban jalando (para que cayera hacía arriba) pero se reventó el lazo y se fue hasta el fondo. Quedó parado con la base del tronco hacía arriba. \fr_son 04510-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig estar acostado \osten un ser flojo \sig_var General \fr_n Teltatsiwi, ka:n kineki tekitis. Mo:stah kwitahkoihkak. Kochtok ma:ski nepantah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es muy flojo, no quiere trabajar. Todos los días está acostado. Duerme aunque sea a medio dia. \fr_son 04510-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz ahko \raiz ihka \nmorf Las palabras que terminan en ihkak y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo, -ihkatok y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo -tok. \dt 24/Jan/2022 \lx kwitahmati \lx_cita kwitahmati \lx_var General \ref 05445 (duda) parece que en medio de las dos palabras es con doble t \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa menearse.la.sentadera \catgr V1 \infl Irregular \sig menearse la sentadera sentada \osten generalmente en referencia a niños inquietos \sig_var General \fr_n Titelkwittahmati. ¡Ximota:li sah koma:mo tipawetsis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Meneas mucho la sentadera. ¡Siéntate quieto, de lo contrario puedes caerte! \fr_son 05445-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitwi:wi:ka \raiz kwita \raiz ihmati \nmorf Generalmente no se inflexiona kwittahmati sino que usa una forma progresiva: kwittahmattoya. \dt 11/Apr/2022 \lx kwitahya:k \lx_cita kwitahya:k \lx_var General \ref 06437 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.excremento \catgr Adj \deriv \sig con olor a excremento \sig_var 1-Tzina \fr_n Yon tilmah tein kwitahya:k, ¡seko xikta:li! Mosta nikpa:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa ropa con olor a excremento ¡pónla aparte (en otro lugar)! Mañana la voy a lavar. \fr_son 06437-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig con olor a fermentado (como jugo de maguey, la piña) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh ka:n nikwe:lilia n' pulque porin kwitahya:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi no me gusta tomar el pulque tiene olor de fermentado. \fr_son 06437-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz ihya: \dt 24/May/2020 \lx kwitahya:lia \lx_cita kikwitahya:lia \lx_var General \ref 04381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.impregnar.con.olor.a.excremento \catgr V2 \infl Clase 2b \sig dejar o impregnar con olor a excremento \osten un objeto, una prenda de vestir, un espacio fisico \sig_var General \fr_n Niman xikpa:ka n' pitsokwitaxkol, koma:mo tikwitahya:li:ti wa:n ka:n we:lik ok eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lava pronto la tripa de puerco, de lo contrario vas a dejar que se impregne con olor a excremento y ya no va a ser sabroso. \fr_son 04381-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz ihya: \nsem El causativo kwitahya:lia significa que alguien, generalmente por omisión deja ("causa") que algo adquiere un olor a excremento. \dt 18/Jan/2022 \lx kwitahya:ya \lx_cita takwitahya:ya \lx_var General \ref 03509 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oler.a.excremento \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- : takwitahya:ya) oler a excremento \osten un lugar o área \sig_var General \fr_n Aksá: mometskwihkwitawi ne: kalan, takwitahya:ya i:n kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Alguien se embarró excremento allá afuera, huele a excremento aqui adentro de la casa. \fr_son 03509-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz ihya: \nsem El verbo kwitahya:ya se usa en forma impersonal con el prefijo ta-. Para objetos es más común la forma adjetival, kwitahya:k. \dt 17/Jan/2022 \lx kwitakepa \lx_cita kikwitakepa \lx_var General \ref 02806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volcar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig volcar (un recipiente como tinaja con agua, plato con comida, tasa con café) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pili kikwitakepak yo:n cafe:n wa:n momowtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño volcó el café (que había dentro de la taza) y se asustó. \fr_son 02806-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tsonkepa \semx_tipo Comparar \semxref kepa \raiz kwita \raiz kepa \dt 14/Jul/2021 \lx kwitako:n \lx_cita ikwitako:n \lx_alt kwitapó:n \lx_var General \ref 02968 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cola \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig abdomen \osten de ciertos animales; lit., 'olla de excremento' \sig_var 1-Xalti \fr_n N' xili sayoh nikwalia ikwitakó:n, itsontekon niktewa:tsa wa:n sa:te:pan nika:kolwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Del camarón nada más me como el abdomen, la cabeza la pongo a asar y luego la preparo en pipián. \fr_son 02968-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz ko:m \dt 06/Jun/2021 \lx kwitakosma \lx_alt kosma \lx_cita kwitakosma \lx_var General \ref 00341 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cathartidae.Cathartes.aura \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cathartes aura ave (buitre) de la familia Cathartidae \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ke n' kwitakoska kikwa n' ii:xtololowa:n de se: tapial tein mike:t a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que el kwitakosma (Cathartes aura) se come los ojos de un animal que ya está muerto. \fr_son 00341-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref tsohpilo:t \raiz kwita \raiz kos \raiz ma ? \nsem La identificación se basa en la descripción física y comportamiento (en cuanto a comer los ojos de los animales muertos) ofrecida por Eleuterio Gorostiza, que admitió que no conoce bien esta ave. Nótese que en el náhuatl del valle del Balsas, Guerrero, dicen lo mismo del tsómakó:ltsi:n, que es la primera zopilote que ve los animales muertos y que se come los ojos. Podría ser que kwitakosma incluye también el Cathartes burrovianus, aunque es dudoso que este se conoce en la región de Cuetzalan. \ncomp En Tacuapan se conoce simplemente como kosma, en S. Miguel Tzinacapan como kwitakosma. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx kwitakowit \lx_cita kwitakowit \lx_var General \ref 00539 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Cestrum.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico que refiere a dos especies de Cestrum, plantas de la familia Solanaceae. El más común es la Cestrum nocturnum L. conocido en español como 'huele de noche'. Otro, mucho menos común es un árbol recto que probablemente es Cestrum racemosum Ruiz & Pav. o quizá Cestrum glanduliferum Kerber ex Francey. Las hojas tiernas del primer kwitakowit, mucho más abundante, se hierven y sirven para alimentar a los pavipollos. \fr_n Yo:n to:tolkone:meh se: kinimaka kwitakowit ixiwyo. Se: kimana iwa:n ista:kxo:chit ixiwyo, ehkaw wa:n kekexikilit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A los pavipollos se les dan hojas de huele de noche, se hierve con hojas de floripondio, ehkaw (varios tipos de Asteraceae con flores amarillas) y mafafa (varios tipos de Xanthosoma). \fr_son 00539-01_elab-pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Cestrum nocturnum L., planta de la familia Solanaceae. Este es el kwitakowit más común y conocido en muchas partes de México, el nombre en náhuat quizá reflexa el fuerte olor de sus flores que abren en la noche \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] wehwei kwitakowit | Cestrum racemosum Ruiz & Pav. o quizá C. glanduliferum Kerber ex Francey, árbol poco común en la región que se clasifica como kwitakowit \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig nombre genérico para varias especies de Solanum que se distinguen por varios calilficativos (véase abajo): ti:ltik, mora:doh, nextik, ma:tohmioh y ista:k; aparentemente algunos son bien conocidos y reconocidos, particularmente ti:ltik kwitakowit y otros menos \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] ti:ltik o mora:doh kwitakowit (lit., 'negro' o 'morado' kwitakowit | Solanum diphyllum L., planta de la familia Solanaceae que suele crecer a la orilla de caminos y en arroyos. Es medicinal. Unos comentan que siirve para bañar a los niños cuando tienen quemados en la enference que antes se llamaba escalatina. Se hace el baño junto con otras hierbas en un tanechiko:l otro reportan que sirve para ayudar a mujeres que recientemente dieron a luz a recuperarse. Mientras que la mayoría de los asesores identificaron a S. diphyllum como ti:ltik kwitakowit en una colecta de Solanum nudum Dunal un asesor lo nombró también ti:ltik kwitakowit. \sig_var General \fr_n Yo:n ti:ltik kwitakowit a:mo semi onkak, ixiwyo kikwih pahti. Yeh ika seki:n kito:kah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ti:ltik kwitakowit, casi no hay, sus hojas las usan para medicina. Es por eso que algunos lo siembran. \fr_son 00539-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] nextik kwitakowit (lit., 'grisáceo kwitakowit' | Solanum schlechtendalianum Walp., planta de la familia Solanaceae mencionado por un solo asesor de dos presentes en la única colecta de esta especie. Las hojas tienen un olor penetrante y el envés es de color cenizo, se le sale de allí un polvo. Se puede utilizar para leña. Las hojas tienen un olor penetrante y presenta envés cenizo, en donde saca un polvo. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n nextik kwitakowit semi tsohya:k n' ixiwyo, yeh ika a:mo se: kikwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El nextik kwitakowit huelen muy mal sus hojas, por eso no se usan (para nada). \fr_son 00539-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ma:tohmioh kwitakowit | (lit., 'hojas.peludas kwitakowit') | Solanum umbellatum Mill.; también conocido como xa:lkwitakowit y kruskowit. Es medicinal para los perros que se lo comen cuando se empachan, y lo vomitan. Itskwintih kikwah ihwa:k moxwitia.. El calificativo xa:l- refiere a su superficie arenosa; el nombre de kruskwitakowit se debe a las ramitas que van separándose de tres en tres, semejante a las cruzes \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Planta \sem Medicinal \raiz kwita \raiz kow \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx kwitanekmeh \lx_cita kwitanekmeh \lx_var General \ref 05790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Apidae.Meliponini.Partamona.bilineata \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Partamona bilineata (Say) u otras abejas similares, abeja melipona de la familia Apidae que vive en cavidades de los muros; no tiene utilidad \sig_var General \fr_n I:n tepa:mit koyoktik wa:n ompa mota:lihkeh seki kwitanekmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta barda está agujerada y allí se arraigaron unos kwitanekmeh. \fr_son 05790-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz kwita \raiz nek \nsem A diferencia de otros meliponas, el nido del kwitanekmeh no se caracteriza por una trompeta como entrada sin que más bien es como una bola de lodo que se pegan generalmente a las paredes y, raramente, a los troncos de los árboles. \dt 12/Apr/2022 \lx kwitaololowa:ni \lx_cita kwitaololowa:ni \lx_var General \ref 05930 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escarabajos.de.estiércol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico a varias groups de escarabajos generalmente de la subfamilia Scarabaeinae y que se caracterizan por recoger y rodar estiércol de animales \sig_var Tzina \fr_n I:n kwitaololowa:ni kita:lte:mia n' piokwitat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este escarabajo le echa tierra al excremento de pollo. \fr_son 05930-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz kwita \raiz olol \dt 02/Sep/2020 \lx kwita:paltik \lx_cita kwita:paltik \lx_var General \ref 02388 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pañal.mojado.de.orines \catgr Adj \deriv \infl \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0-ye:k; 0-tel \sig con el pañal mojado de orines \osten bebés \sig_var General \fr_n I:n pili kwita:paltik, ye:wa ya moxihxi:x. ¡Xiktapatili a! \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Este niño tiene el pañal mojado, ya tiene rato que se orinó. ¡Ya cámbiale (el pañal)! \fr_son 02388-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 13/May/2021 \rev \lx kwitapan \lx_cita ikwitapan \lx_var General \ref 07601 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atras de \catgr Sust-relacional \deriv \sig [col] tein takwitapan yowi el más joven (de hijos o hermanos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochi nopilwa:n nemi parahko wa:n tein takwitapan ya:ya mikik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos mis hijos viven en la ciudad y el que era el menor se murió. \fr_son 07601-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz -pan \dt 14/Sep/2020 \lx kwitapa:tska \lx_cita kikwitapa:tska \lx_var General \ref 06261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apachurrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apachurrar, aplastar, exprimir con o entre las manos (algo y al mismo tiempo sacar o hacer salir algo de adentro, p. ej., al aplastar un gusano, un tubo para sacar una pomada o pasta) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikwitapa:tska yo:n pomada, tika:wilchi:wati wa:n pati:yoh ika nikowak \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No apachurres ese tubo de pomada, me la vas a desperdiciar y me costó muy caro. \fr_son 06261-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:tska \raiz kwita \raiz pa:tska \dt 08/Feb/2022 \lx kwitapawia \lx_cita kikwitapawia \ref 08063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa poner.enema.a \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz kwita \raiz pah \dt 15/Aug/2018 \lx kwitapi:l \lx_cita ikwitapi:l \lx_var General \ref 06354 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cola \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cola \osten de un animal \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: itskwinti ka:n teh ikwitapi:l, ya:lwa se: tawa:nkeh kitsontekilih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese perro no tiene cola, ayer un borracho se lo cortó. \fr_son 06354-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz pi:l \dt 19/May/2020 \lx kwitapi:lahkokwi \lx_alt kwitapi:lahokwi \lx_cita mokwitapi:lahokwi \lx_var General \ref 02805 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantar.cola \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig levantar la cola \osten perro; gato; caballo (al correr) \sig_var General \fr_n Ke:man kwa:kwehmeh tsikwi:nih mokwitapi:lahokwih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando los reses corren levantan bien la cola (curveando hacia arriba en forma circular). \fr_son 02805-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz pi:l \raiz ahokwi \dt 14/Jul/2021 \lx kwitapi:lchinaltik \lx_cita kwitapi:lchinaltik \lx_var General \ref 08346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cola.de.pelos.chinos \catgr Adj \deriv \sig con cola de pelos chinos o rizados \sig_var General \fr_n A: wa:n sepa nikelka:wtok, wa:n yo:n se: kiliah kowtancho, marto. Se: kostik okwilin ihkó:n pero kwa:..., kwitapi:lchinaltik, pata:wak ikwitapi:l wa:n itsontekon ihkó:n ololtik, ololtik. Yo:n no: we:lik. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ah, otro se me estaba olvidando, otro (animal) que le llaman kowtancho, que es el marto. Es un animal de color amarillo pero con la cab..., con los pelos de cola chinos. Su cola es ancha y su cabeza así de boluda, boluda. También es comestible. \fr_son 08346-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08346-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-g | 1551.882, 1571.731 \raiz kwita \raiz pi:l \raiz2 kwitapi:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kwitapi:leh \lx_cita kwitapi:leh \lx_var General \ref 01756 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cola \catgr Adj \deriv \sig con cola (un animal, una personificación, una figura) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notskwin a:mo kwitapi:leh ok, mopahwihka wa:n nikwitapi:lkoto:n. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro ya no tiene cola, se había envenenado y se la corté. \fr_son 01756-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz pi:l \dt 18/Apr/2021 \lx kwitapi:lkotoltik \lx_cita kwitapi:lkotoltik \lx_var General \ref 03211 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cola.mochada \catgr Adj \deriv \sig con la cola mochada, cortada, incompleta \osten un animal, incluyendo aves \sig_var General \fr_n Motskwin nochipa kinkwa:ti pio:temeh nokalihtik, niki:xmattok porin kwitapi:lkotoltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu perro siempre se va a mi casa a comer huevos, lo reconozco porque tiene la cola cortada. \fr_son 03211-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kwitkotoltik \semx_tipo Comparar \semxref kwitlapotik \raiz kwita \raiz pi:l \raiz koto: \dt 03/Jul/2021 \lx kwitapi:lxi:petstik \lx_cita kwitapi:lxi:petstik \lx_var General \ref 04222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.cola.pelada \catgr Adj \deriv \sig con la cola pelada (sin pelos) \osten tlacuache \sig_var General \fr_n Yo:n takwatsi:n kwitapi:lxi:petstik, kihtowah ke ne: wehka:w mokwitapi:ltahtatihka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El tlacuache tiene la cola pelada, dicen que hace tiempo se le quemó el pelo de la cola. \fr_son 04222-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \raiz pi:l \raiz xi: \raiz petsV \dt 18/Jan/2022 \lx kwitapi:lxi:petstik \lx_cita kwitapi:lxi:petstik \ref 08342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa de.cola.pelón \catgr Adj \deriv \infl \sig de cola pelón (como de algunos animales) \sig_var General \fr_n Por eso ne:n takwatsi:n ata kwitapi:lxi:petstik, a:mo, a:mo, a:mo kipia n' i..., n' ikwitapi:l a:mo kipia ima..., mah kipia, mah ihwiyoh, sino que wehka tatak porque kicholtih para kiniwi:kilih n' okseki:n para pe:wak onkak a ne:n tit para kiniw..., kicho...kicholti:to tit porque ne: ka:mpa kikwito ne:hjó:n nani:tahtsi:n a:mo kiselia:ya tei. \fr_au SSM336 \fr_var Tzina \fr_e Por eso el tlacuache tiene la cola pelada, en la punta de la cola no tiene pelusa porque se le quemó cuando fue a robar la lumbre para llevarles a otras personas y así (la gente) empezó a tener fuego, allá donde fue a traer el fuego esa señora era muy egoísta (y no quería compartir la lumbre). \fr_son 08342-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08342-01_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-g | 77.05, 95.693 \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx kwitat \lx_cita kwitat \lx_var General \ref 01411 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excremento \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig excremento (de cualquier ser vivo) \sig_var General \fr_n Te:ktok kwitat moka:lte:noh, ompa kochkeh itskwimeh wa:n mihihkwitakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hay excremento en el patio de tu casa, ahí durmieron los perros y se hicieron del baño. \fr_son 01411-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:mo kwali ikwit) | ¡mierda del diablo!; ¡desgraciado! (maldición que se dirige a alguien que ha encolerizado al hablante) \sig_var 1-Tzina \fr_n "¡A:mo kwali ikwit! Nochipa tite:chtewia ke:man tiwi:nti. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e "Mierda del diablo! Siempre nos pegas cuando te emborrachas. \fr_son 01411-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \dt 29/Mar/2021 \lx kwitatena \lx_cita kwitatena \lx_var General \ref 06348 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pujar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pujar; emitir un sonido como de esfuerzo o de un golpe fuerte \sig_var General \fr_n Kahsito se: ta:kat. Kilia, "¿Nokni:w, tiowi ya?" Ihkó:n moi:xwi:wi:ka, moi:x:wi:wi:ka wa:n ki:xita ne:. Wa:n kilia, "Ke:mah", kihtowa, "¿Tikneki mah nimitswi:ka?" Entonces ohpa kilih, "¿Tikneki mah nimitswi:ka?". Entó:s ne: ta:kat ke:meh wintia kilia, "Bueno". Pero cuando moi:xkepak ihkó:n a:mo, a:mo: ok ta:kat yetoya sino ke ompa ne:sik se:, se: tapial, mm. "Ah, pos tehwa tine:chwi:kati". Mopanta:lia ipan yo:n tapial wa:n temowa:ya, temowa:ya, ne:n, is..., wa:n ke:meh we:i we:wet, ne: ta:wa:nkeh, entonces, ne:n, oksé: pe:wa nejó:n kwi..., mo..., kwitatena ya, kwitatena ya. Kwitatena ya wa:n ne:n, ne:n, ne:n ta:katsi:n kihtowa, "Niwetsi o a:mo niwetsi, niwetsi o a:mo niwetsi, niwetsi o a:mo niwesti". Entó:s ne:n okwilin ya, ne:n tein ne: ta:kat a:mo kwali iyo:lo kwa:lahkoita ihkó:n, no: kwa:lahkoita wa:n kwitatena. \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Fue a encontrar a un hombre. Le dice (aquí habla el que se transformó), "¿Mi hermano, ya te vas?" Así menea la cabeza, menea la cabeza y mira aquéllo. Y le dice, "Si", dice, "¿Quieres que te lleve?" Entonces le dice dos veces, "Quieres que te lleve". Entonces, aquél hombre como estaba borracho le dice, "Bueno". Pero cuando se volteó (el borracho) así, ya no estaba el hombre, sino que ahí apareció un, un animal, mm. "Ah, pues tú me vas a llevar". Se montó sobre la bestia y se bajaba, se bajaba, este, y como el hombre, ese borracho, era grande (quizá de estatura), entonces, este, el otro (esto es, el hombre que se había transformado) empezó a pujar muy fuerte, a pujar muy fuerte. Ya puja muy fuerte y este, este, el hombrecito (esto es, el borracho) dice, "Me caigo o no me caigo, me caigo o no me caigo, me caigo o no me caigo". Entonces ese animal, el hombre de corazón malo y así lo mira hacia arriba, lo mira hacia arriba y puja muy fuerte. \fr_son 06348-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06348-01_Tzina \fr_fuente 2011-08-23-p | 34.176, 105.436 \semx_tipo Comparar \semxref tena \raiz kwita \raiz tena \nsem Las dos palabras, tena y kwitatena son cercanos en significado y las dos pueden traducirse como 'pujar'. Sin embargo hay diferencias. Tena indica la acción de 'pujar' o 'gemir' particularmente de dolor, se usa para referirse a los sonidos de los bebés o bien de los enfermos. La palabra kwitatena más bien refiere al sonido emitido por alguien que se esfuerza mucho (p. ej., al levantar un peso pesado) o a causa de un golpe muy fuerte. El sonido de kwitatena se considera más fuerte, de un dolor o golpe más fuerte. \dt 08/Feb/2022 \rev \lx kwitatohtok \lx_cita kwitatohtok \lx_var General \ref 04047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Turdidae.Turdus.grayi \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Turdus grayi o quizá ottro Turdus parecido, llamado localmente 'primavera'; es comestible. \sig_var General \fr_n Ke:meh marzo pe:wa tsahtsi ya n' kwitatohtok. Wa:n no pe:wa ya tata:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el mes de marzo ya cantan las primaveras. Y también ya empiezan a poner huevos. \fr_son 04047-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-ave \raiz kwita \raiz tohtok (?) \nmorf Quizá el elemento tohtok proviene del canto de este pájaro, por onom \dt 17/Jan/2022 \lx kwitatsakwa \lx_cita mokwitatsakwa \lx_var General \ref 02755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estreñirse \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig estreñirse \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ka:n wel yowi kalan, mokwitatsakwak wa:n yeh ika nikwi:ka tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo no puede hacer del baño, está estreñido por eso lo llevo al médico. \fr_son 02755-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz tsakwa \dt 14/Jul/2021 \lx kwitatsaya:ni \lx_cita kwitatsaya:ni \lx_var General \ref 03490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig romperse por abajo \osten bolsa, costal \sig_var General \fr_n I:n bolsa kwitatsaya:nis, palaktik a, a:mo xite:mili ok n' kahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta bolsa se va a romper, ya está muy viejo, ya no eches el café dentro de ello. \fr_son 03490-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz tsaya: \dt 12/Jan/2022 \lx kwitatsaya:ni \lx_cita kwitatsaya:ni \lx_var General \ref 00949 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \infl Clase 3 \sig romperse o abrirse, por la costura o cualquier parte \osten costales, en particular \sig_var General \fr_n Wa:n no: se: cosa kichi:wayah cuando kihtowa:yah kisempahwi:tih. Kisempahwiah wa:n kisempahwia:yah n' a:t, a:mo kitsakwayah. Ya:yah ka:mpa pozo we:i yetok, ka:mpa itech tepe:t, ka:mpa corrie..., ka:mpa chorrera kipia, pero ka:mpa pozo. Este, ya:yah, kwi:kayah, nojó:n, tenex por costal wa:n ompa kipankahka:wayah wa:n de tanto toto:nik ne:n cos..., ne:n tenex, hasta kwitats..., kwitatsaya:niah seki ne:n kosta:lmeh ma:ski kwalmeh, porque, ne:n, tenex, este, cuando, ne:n, a:t iwa:n poso:ni mahyá:. Entó:s ti..., tikinitayah pero cuando yo:n tasempahwia:yah a:kin eski mah motate:moli, pero pahyowaya n' a:t, wehka, wehka. Pochiktik mochi:waya ke:meh i:n tilmah n' a:t. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Y otra cosa que también hacían cuando decían que iban a envenenar todo el agua. Envenenaban y envenenaban todo el agua, no lo bloqueaban. Iban donde hay pozos grandes, en los cerros, en donde el agua tiene corrientes, pero en los pozos. Este, iban, llevaban, ese, la cal, por costales y ya lo aventaban al agua y de que la cal estaba muy caliente pues hasta los costales se rompían aunque estuvieran buenos, porque la cal se esponja al contacto del agua. Entonces ya los escogíamos pero cuando envenenaban todo, cada quien que se atrape lo suyo, pero se envenenaba el agua, mucho, mucho. el agua se pintaba de blanco como esta tela. \fr_son 00949-01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-13-h | 938.415, 992.037 \raiz \dt 19/Apr/2021 \lx kwitatsikowa \lx_cita mokwitatsikowa \lx_var General \ref 01123 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estreñirse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : mokwitatsikowa) estreñirse, sufrir dificultad en defecar generalmente por efecto de dieta \sig_var General \fr_n Mosama:wa, mosama:wa por eso ne: a:mo wel ki:sa. Ke:mah wa:n yehwa yo:n nejó:n i..., ika se: mo..., mokwitatsikowa porque momahxa..., wehwei wa:n ika yo:n ka:mpa mahyá:, mahyá: pohposotik ompa mokahkalakia, ompa momahcha:na wa:n a:mo ki:sa, a:mo mokahka:wa, mosenki:tskia. Kineki senki:sas sepa sah wa:n a:mo weli sepa sah, ika yo:n, ika te:..., ika se: mokwitatsikowa yo:n, komo ... De se: pilimeh pos a:mo se: ... Se: kitohtolowa. Pero se: kimattok mah se:, mah a:mo se: kichi:wa, se: kitolo iteyo sanoke mah se: kikwa ipachio sah, kwaltsi:n ahwia:k yo:n kowtet. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Se esponja, se esponja por eso no puede salir. Si y con eso se tapa uno para ir al baño porque se…, son grandes y es como esponjoso y se mete y ahí se llevan de la mano por eso no sale, no se suelta, se agarra todo. Quiere salir de una sola vez y así no se puede, con eso, con eso…, con eso se tapa uno para ir al baño, si… cuando uno es niño pes lo come uno tragándolo. Pero ya sabe uno que no hay que comerlo con todas sus semillas sino que se come nada más su pulpa, ese fruto tiene un olor bien rico. \fr_son 01123-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-t | 310.094, 338.328 \raiz kwi \raiz tsik \dt 25/May/2021 \lx kwitawia \lx_cita kikwihkwitawia \lx_var General \ref 05095 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchar.con.excremento \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kikwihkwitawia) manchar con excremento \osten a algo o a alguien \sig_var General \fr_n Ne: pili kikwihkwitawih motekak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El niño le embarró excremento a tu huarache. \fr_son 05095-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \dt 03/Feb/2022 \lx kwitawilia \ref 01895 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 18/Apr/2021 \lx kwitaxkol \lx_alt kwetaxkol \lx_cita kwitaxkol \ref 05506 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa intestinos \catgr Sust \infl N1=N2 \sig_var General \sig (pos. inajenable : ikwitaxkolo) término de tejer que refiere a uno, dos o tres hilos que se emplean para para poder reinsertar con facilidad la vara de paso en caso de que caiga al piso, como sucede con frecuencia al tejer \sig_var General \fr_n EGS-- A:man ne:n, etok no: se:, teh tikto:ka:ytia ikwetaxkolo, o ikwetaxkolyo, ¿toni ne: yo:n te:pale:wih? CVS-- Te:pa:lewih yo:ni para wa:n que ne:, se: sepa monakasikaketsa n' kowmeh wa:n ki:sa n' tso:tsopa:s tein sentatsontan wa:n komo a:mo kipia n' ikwetaxkolyo, entó:s tawehweliwi a. Wa:n para a:mo tawehweliwis, ma:ski wetsis n' tso:tsopa:s, pero yeha yo:n ikwetaxkol ihkwí:n tikwis wa:n tikahokwis, wa:n ke:mah sepa tikta:liliya n' tso:tsopa:s tein tatsontan. Entó:s sepa kwali moka:wa. Wa:n komo a:mo kipia wehweliwi a. \fr_au CVS3 \fr_var Xalpn \fr_e EGS-- Ahora este, hay otro, tú le llamas ikwetaxkolo o ikwetaxkolyo, ¿Para que sirve? CVS-- Ese nos ayuda para…, y este, a veces se ladean los palos y se salen los machetes (tso:tsopa:s), los que van en la parte superior y si no tiene el hilo para separar el urdimbre (ikwetaxkolyo), entonces ya se descompone. Y para que no se eche a perder, aunque se caigan los machetes, pero ese, el ikwetaxkolyo así lo agarras y lo levantas y luego otra vez le acomodas los machetes que van en la parte superior. Entonces otra vez queda bien. Y si no los tiene, ya se descompone. \fr_son 05506-01_corp_Xalpn-CVS3_faltar \fr_fuente 2011-07-26-n | 230.018, 265.8 \raiz kwetax \raiz kol \ncomp En Tacuapan y Xaltipan se usa kwitaxkol mientras que en Tzinacapan se usa kwetaxkol. En cuanto al término de tejer, en el mixteco de Yoloxóchitl se usa un término con el mismo significado para estos hilos: si3ti2 i3sa2 'tripa telar'. \dt 12/Apr/2022 \lx kwitaxkolxokoyo:lin \lx_cita kwitaxkolxokoyo:lin \lx_var General \ref 06050 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begonicaceae.Begonia.ludicra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig [col] Begonia ludicra A. DC., planta de la familia Begoniaceae, sus peciolos son comestibles. \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Comestible-hojas \sem Planta (no colectada) \raiz kwetax \raiz kol \raiz xoko \raiz yo:l \raiz2 kwitaxkol \dt 08/Feb/2022 \lx kwitayoh \lx_cita kwitayoh \lx_var General \ref 07684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchado.con.excremento \catgr Adj \deriv \sig manchado con excremento \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n pilkwe:it xitapa:kati ne: a:taw ta: takwihkwitayoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esos pañales de niño (pedazos de tela que se ocupan para pañal) ve a lavarlos en el arroyo pues están manchado con excremento. \fr_son 07684-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \dt 19/Sep/2020 \lx kwitayowa \lx_cita kwitayowa \lx_var General \ref 06187 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.de.excremento \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse de excremento \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mokwe:y kwitayowak, kima:petskoh mopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu falda se manchó de excremento, tu hijo la soltó de las manos (y se cayó en un lugar con excremento). \fr_son 06187-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \dt 08/Feb/2022 \lx kwitetoya:n \lx_alt kwityetoya:n \lx_cita ikwitetoya:n \lx_var General \ref 01109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.su.lugar \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig en su lugar \osten a una persona que no quiere pararse y todo quiere que le lleven las cosas hasta donde está \sig_var General \fr_n A:mo xikwi:kili n' taxkal mokni:w. Mah takwa:ki nika:n, nochi kineki mah se: kwi:kili ikwitetoya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le lleves tortillas a tu hermana. Que venga a comer aqui (donde comemos), quiere que todo se lo lleve uno hasta donde está. \fr_son 01109-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Tein a:man xiwtekiwah a:mo ne:nemi para tahtanis n' nepale:wi:l iwa:n tokniwa:n para n' ilwit, sayoh wa:ltano:tstok mah kika:wili:tih n' taxta:wi:l. Nochi kineki ikwityetoya:n wa:n ihkwi a:mo miakeh kipale:wi:skeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El actual juez de paz no acude a las casas para pedir el apoyo económico con las personas para la fiesta patronal, nada más está voceando con el aparato de sonido a que le lleven el dinero. Todo lo quiere en su lugar y así, muchos no le van a apoyar. \fr_son 01109-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz ye \dt 24/May/2021 \lx kwitka:ltia \lx_cita kwitka:ltia \lx_var General \ref 02556 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.separadas.las.piernas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele (a un bebé) separadas las piernas (como una deformidad permanente); quedarse estevado (de las piernas) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmetsolo:cho mopili ke:man tikma:ma:s koma:mo kwitka:ltias \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Junta las piernas de tu bebé al cargarlo con rebozo, de lo contrario se le van a separar las piernas (y así va a crecer). \fr_son 02556-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metska:ltia \raiz kwita \raiz ka:l \dt 21/May/2021 \lx kwitka:ltik \lx_cita kwitka:ltik \lx_var General \ref 00390 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.piernas.abiertas \catgr Adj \deriv \sig con las piernas separadas al caminar \osten \sig_var Tzina \fr_n Ne: okichpil kwitka:ltik, kihtowa ke: ke:man katka pili kimetskokohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho camina con las piernas abiertas, dicen que cuando era bebé le lastimaron los piernas. \fr_son 00390-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metstahtapo:tok \raiz kwita \raiz ka:l \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx kwitko \lx_cita ikwitko \lx_var General \ref 03278 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nalgas \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig nalgas \sig_var General \fr_n Nikye:kkwala:ntih nomá:n wa:n ne:chsowilih se: kwetax nokwitko. Ekintsi:n ye:kchichinaka. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Hice enojar mucho a mi mamá y me dio un latizago en las nalgas. Ahora me arden mucho. \fr_son 03278-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Sinónimo \semxref tsi:ntan \raiz kwita \nsem Si es que se usa la forma no posesionada kwitkot sería solamente para citar la palabra. En cualquier frase siempre ocurre en su forma posesionada. \dt 03/Jul/2021 \lx kwitkokohya:k \lx_cita kwitkokohya:k \lx_var General \ref 05535 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnado.de.orin \catgr Adj \deriv \infl \sig impregnado de orín \osten ropa en particular \sig_var General \fr_n Ne: okichpiltsi:n kipia mahtakxiwit a wa:n nochipa kwitkokohya:k. Eski mokochxi:xa. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ese niño ya tiene diez años y siempre anda con ropa impregnada de orín. Quizá se orina mientras duerme. \fr_son 05535-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz koko \raiz ihya: \dt 12/Apr/2022 \lx kwitkokowa \lx_cita kikwitkokowa \lx_var General \ref 01101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar.las.nalgas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lastimarle las nalgas a \osten alguien, p. ej., una silla malhecha, una tabla dura \sig_var General \fr_n ¡Xikmaka se: ikpal ne: pili! Tokotsietok itech tet wa:n kikwitkokowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dále un banquito al niño! Está sentado sobre una piedra y le lastima las nalgas. \fr_son 01101-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig incomodar o molestar sin ser obvio la razón \osten p. ej., algo no conocido o no obvio pero que molesta a alguien \sig_var Tacua \fr_n Ne: ta:kat miakpa ya nikna:mik wa:n a:mo ne:chye:kna:nkilia ke:man niknawatia. ¿A:it to:ni kikwitkokowa? \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre ya van varias veces que lo encuentro y no me responde bien al saludarlo. ¿Quien sabe que le molesta? \fr_son 01101-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz koko \dt 24/May/2021 \lx kwitkopitstik \lx_cita kwitkopitstik \lx_var General \ref 01119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.base.angosta \catgr Adj \infl \sig con la base o parte inferior angosta \osten \sig_var General \fr_n MGG-- Pero yeh, yeh kikwia yo:n kwitkopitstik sayoh para 'kwitolo:chilpia:yah sah, yeh kwitolo:chpilpiah sah. FHR-- Tein .... E:soleh, ehe. Pos. Ehe, ehe. MGG-- Sayoh yeh kilpiah yo:n, se:seko se: ihkó:n kichi:wati ka:mpa kitila:niliah tamali:n. Wa:n ke:mah kolo:chilpiah wa:n ompa moka:wa, kwitkopitstik ihkó:n moka:wati itsi:ntan. \fr_au MGG317 \fr_var Tzina \fr_e MGG-- Pero él usaba (una red de pescar camarones) ese de base angosto nada más para amarrarlo, él nada más se lo amarraba en la base. FHR--Lo que .... Exactamente, aja. Pues. Aja, aja. MGG-- Nada más que él amarra ese, de un lado y otro así donde nada más le jala un hilo. Y ya se amarraba junto y ya así se queda, en la base se queda así de angosto. \fr_son 01019-01_corp_Tzina-MGG317_faltar \fr_fuente 2010-07-26-a | 2211.514, 2225.731 \raiz kwit \raiz kopitsV \nsem En la frase ilustrativa la palabra kwitskopitstik refiere a la forma de una red de pescar que por la apertura es ancho, y fijado a un aro de bejuco en rueda pero al punto donde termina es angosta. \dt 25/May/2021 \lx kwitkotoltik \lx_cita kwitkotoltik \lx_var General \ref 00784 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cola.mochada \catgr Adj \deriv \sig con la cola mochada, cortada \osten un animal, incluyendo aves, con cola mochada, cortada, troncada \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia se: itskwinti kwitkotoltik yeh ika niman se: ki:xmati ke yeh iitskwin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene un perro con la cola mochada por eso luego luego se reconoce que es de él. \fr_son 00784-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kwitapi:lkotoltik \semx_tipo Comparar \semxref kwitlapotik \raiz kwita \raiz koto: \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx kwitkowa:meh \lx_cita kwitkowa:meh \lx_var General \ref 01085 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lombrices.intestinales \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig lombrices intestinales del ser humano \sig_var General \fr_n Yo:n kwitkowa:meh mochi:wah se: iihtik. Ki:sah komo se: tai pahti ke:meh yo:n epaso:t oso a:lwe:we:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las lombrices intestinales se forman en el estómago de uno. Salen (muertos, en el excremento) si uno toma medicina como el epazote o hierbabuena. \fr_son 01085-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz kwita \raiz kowa: \nmorf Siempre este sustantivo se emplea en forma plural. \dt 17/May/2021 \lx kwitkowa:ti \lx_cita kwitkowa:ti \lx_var General \ref 01105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.lombrices \catgr V1 \infl Clase 4 \sig infectarse o tener lombrices \osten generalmente los niños pero también a los animales como cachorros \sig_var General \fr_n A:mo nikmati to:nika nikpahti:s notskwinkone:w ta: kwitkowa:ti wa:n a:mo kineki takwa:s ok. Quien sabe con que puedo curar a mi cachorro pues tiene lombrices y ya no quiere comer. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A:mo nikmati to:nika nikpahti:s notskwinkone:w ta: kwitkowa:ti wa:n a:mo kineki takwa:s ok. Quien sabe con que puedo curar a mi cachorro pues tiene lombrices y ya no quiere comer. \fr_son 01105-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:, de n' kwitkowa:meh, pos de n' kwitkowa:meh yo:n, nika:n se: kone:tsi:n nejó:n ki..., nika:n yo:n kichi:wilia mal ne:n itakwal, yo:n ke:masá: n' itakwal kichi:wa porque nejó:n teisá: kitai:ltiah wa:n semi tsope:k. Entó:s yo:n mochi:wah itech se: i..., ipoxko, mochi:wah ika se:, o se: ... Tehwa:n o se: kone:tsi:n. Yo:n cuando se: kone:tsi:n wehka:wa para moskaltia, niman kihtowa, "Ne: nokone:w xa: kwitkowa:ti, a:mo wel moskaltia, pané: kokolaki". "A:it ta:, xa: yehwa eski". "Ta: ki..., seguido kikwi, i:n a:mo, a:mo ye:k..., a:mo moye:kkalawia, no: taman mokalawia. Nikitak pané: kitamo:tato seki kowa:tsitsi:n ihkwi:kwí:n de we:weyak, kwa:pihpitstikeh". "A: pos kwitkowa:ti ne: nokone:w, kwitkowa:ti". \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ah, de las lombrices, pues de esas lombrices, aquí un niño este…, aquí le hace mal su alimento, a veces le hace daño su alimento porque le dan a beber algo muy dulce. Entonces se hace en…, en su estómago, se hacen, con uno… Uno un niño. Cuando un niño tarda para crecer, luego dicen: "mi hijo quizá tiene lombrices, no puede crecer, parece enfermarse". Quizá sea eso. "Pues…, muy frecuentemente le da, este, no, no puede…, no puede hacer del baño muy bien, se hace del baño diferente. Vi que parece que fue a tirar unas lombrices así de largos, con la cabeza puntiagudas. "A pues mi hijo tiene lombrices, tiene lombrices". \fr_son 01105-02_corp_faltar \fr_fuente 2010-07-31-p | 18.662, 77.648 \raiz kwit \dt 24/May/2021 \lx kwitkwe:yeh \lx_cita kwitkwe:yeh \ref 05116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pañal.de.tela \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \sig con pañal de tela puesta \osten bebés y a veces hasta los 4 años de edad \sig_var General \fr_n Ne: wehka:w ke:man moskaltia:ya se: pili nochipa katka kwitkwe:yeh, a:mo ke:meh a:man nochi se: kikowa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace muchos años cuando crecía un niño siempre le ponían un pañal de tela, no como actualmente que todo se compra. \fr_son 05116-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz kwe:y \raiz -eh \dt 11/Apr/2022 \lx kwitkwe:ytia \lx_cita kikwitkwe:tia \lx_var General \ref 05110 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.pañal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerle pañal \osten a un bebé \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t nochipa kikwitkwe:ytia n' ipili ika se: tilmahkotoltsi:n sah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquella mujer siempre le pone como pañal a su hijo un pequeño pedazo de tela. \fr_son 05110-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz kwe:y \dt 11/Apr/2022 \lx kwitkwitahya:k \lx_cita kwitkwitahya:k \lx_var General \ref 05540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.nalgas.oliendo.a.feces \catgr Adj \infl \sig con las nalgas oliendo a feces \osten bebés \sig_var General \fr_n Xiktapatili mopili. Kwitkwitahya:k wa:n xohxole:wis komohkón ihkwi nentinemi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cámbiale de pañal a tu bebé y límpiale las nalgas. Su trasera huele a feces y si así anda se va a rozar. \fr_son 05540-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz hya: \nsem Aparentemente la palabra \dt 12/Apr/2022 \lx kwitlapotik \lx_cita kwitlapotik \lx_var General \ref 03668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cola.rabón \catgr Adj \deriv \sig con la cola rabón o cortada \sig_var General \fr_n Notskwin kwitlapotik, kikwitapi:lkoto:n nokni:w, kikwala:ntih porin te:tantekia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi perro tiene la cola rabón, mi hermano se lo cortó, mi hermano se enojó porque siempre mordía a la gente. \fr_son 03668-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitkotoltik \semxref kwitapi:lkotoltik \raiz kwita \nsem Existe una pequeña diferencia quizá entre kwitlapotik y kwitkotoltik. El primero aparentemente se aplica solamente a perros o otros mamíferos mientras el segundo se aplica también a aves. \dt 17/Jan/2022 \lx kwitma:nohilpia \lx_cita kikwitma:nohilpia \lx_var General \ref 02504 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.rollos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig hacer rollos y amarrarlos \osten quelites \sig_var \fr_n \fr_var Xaltn \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz kwit \raiz ilpi \dt 01/Dec/2020 \lx kwitok \lx_cita mokwitok \lx_var General \ref 04933 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unido. pegado. \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (con reflexivo : mokwitok) estar junto o cerca \osten casi pegado un objeto a otro \sig_var General \fr_n Nocha:n iwa:n mokwitok mokni:w ikal. Tein neh chi:chi:ltik niman tiki:xmatis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi casa está pagado a la casa de tu hermano. La mía es roja, luego la vas a reconocer. \fr_son 04933-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 24/Jan/2022 \lx kwitpetse:wi \lx_cita kwitpetse:wi \lx_var General \ref 05385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.desnudar.de.cintura.abajo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar desnudo por la cintura hacia abajo \osten generalmente en referencia a niños \sig_var Tzina \fr_n Xiktilmahti mopili, mah a:mo kwitpetse:wto. Ma:wiltihtok ne: ohti wa:n te:pi:na:wtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pónle ropa a tu niño, que no ande desnudo de la cintura hacia abajo. Está jugando en el camino y da vergüenza. \fr_son 05385-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kwitxi:petse:wi \raiz kwita \raiz petsV \raiz e:wV \dt 11/Apr/2022 \lx kwitpetstik \lx_cita kwitpetstik \lx_var General \ref 00054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desnudo.de.la.cintura.hacia.abajo \catgr Adj \deriv \sig desnudo de la cintura hacia abajo \osten niño que anda sin pantalón o pañal, o una niña sin falda \sig_var General \fr_n Yo:n pili kwitspetsik, ¡Xiktilmahti mah a:mo kitipi:ni:ka:n mo:yo:meh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño anda desnudo de la cintura hacia abajo, ¡Pónle ropa (ropa interior y pantaleón) para que no le piquen los moscos. \fr_son 00054-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con la falda alta, mostrando piernas \osten p. ej., muchacha con minifalda \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil ye:kkwitpetstik, tak ka:n pi:na:wa. Ne: wehka:w techahwayah komohkó:n ke:meh ne: timokwe:itia:yah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa jóven se puso la falda muy alta, quizá no le da verguenza. Hace tiempo nos regañaban si nos poniamos así la falda. \fr_son 00054-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz petsV \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx kwitpi:ki \lx_cita kikwitpi:ki \lx_var General \ref 05111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envolver.la.sentadera \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar, abrigar o envolver la sentadera \osten generalmente un adulto a su niño para protegerlo del aire frío, particularmente en tiempos de invierno \fr_n Xikwitpi:ki n' pili. Koma:mo kwitsese:yas wa:n ihtioli:nis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cúbrele la sentadera al niño. De lo contrario se le va a enfriar y luego puede dolerle el estómago. \fr_son 05111-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz pi:ki \nsem El verbo kwitpi:ki significa "envolver a un niño en la sentadera" porque a veces al cargarlo se le baja el pantalón y queda descubierto. Y si le pega el aire frio a veces se enferma y le da un dolor de estómago. \dt 11/Apr/2022 \lx kwitsese:ya \lx_cita kwitsese:ya \lx_var General \ref 00892 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriársele.la.base \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfriarsele las nalgas \osten generalmente a un bebé, persona, que se siente sobre algo frío \sig_var General \fr_n Komohkó:n tiktokotsta:li:ti ta:lpan pili, ¡Xiktapechti ika se: tilmah, koma:mo kwitsese:yas! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a sentar al bebé en el piso, ¡Protégelo con una tela (abajo de donde se va a sentar), de lo contrario se le van a enfriar las nalgas. \fr_son 00892-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz sek \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx kwittamo:ta \lx_cita mokwittamo:ta \lx_var General \ref 06029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarle.nalgas \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reflexivo : mokwittamo:ta) azotarse las nalgas \osten al caerse, dándose un sentón \sig_var General \fr_n ¡A:mo xine:nento sokitah! Ampó:n timokwittamo:tas wa:n timosohsokiwi:s wa:n yekin nimitstapatilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No andes caminando en el lodo! Ahí te vas a dar un sentón y te vas a enlodar y apenas te cambié de ropa. \fr_son 06029-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitwetsi \raiz kwita \raiz mo:ta \dt 03/Feb/2022 \lx kwittampachi:chi:ltik \lx_cita kwittampachi:chi:ltik \ref 08559 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa tipo.de.pájaro \catgr Sust \deriv \infl \sig tipo de pájaro, aparentemente uno de tres koyoltsitsi:n todavía no identificado \sig_var Tzina \fr_n JVC-- Miak taman kikwah chiktehmeh. Wa:n yehwa yo:n kiliah kwittampachi:chi:ltikeh, e:eh, koyoltsitsi:n. E:yi taman koyolmeh onkakeh. RMM-- Ata kwi..., ata ikwittampa n' ihwiyotsitsi:n chi:chi:ltik wa:n achi no: nohne:lmeh. Wa:n seko nextik..., nextiktekolotsi:n. JVC-- Ke:mah, ke:mah, ke:mah. Yeh tepitsi:n wehwei. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Muchos tipos de pájaros se lo comen (esa fruta). Y ese que le dicen el koyoltsitsi:n kwittampachi:chi:ltikeh. Hay tres tipos de koyoltsitsi:n. RMM-- Si, pues las plumas debajo de su rabadilla son rojas y un poco pequeñas. Y las del otro lado (en la rabadilla) son de color gris, gris habado. JVC-- Si, si, si. Esas son un poco más grandes. \fr_son 08559-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08559-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-j | 338.096, 354.875 \raiz kwita \raiz -tampa \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx kwittapetskowa \lx_cita kwittapetskowa \lx_var General \ref 05423 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deslizarse.por.la.sentadera \catgr V1 \infl Clase 2b \sig deslizarse estando sentado con la sentadera sobre al suelo \osten personas solamente \sig_var General \fr_n Ximo:tali sah, a:mo xikwittahmatto porque tikwittapetsko:s wa:n ampó:n titsahtsitos. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Siéntate nada más, no te estés meneando porque te vas a desbarrancar del asiento y ahí vas a estar llorando. \fr_son 05423-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tsi:ntapetskowa \raiz kwit \raiz petsko \dt 11/Apr/2022 \lx kwittemolo \lx_cita kwittemolo \lx_var General \ref 05519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallina.araucana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gallina araucana, raza de gallina que se reconoce por no tener plumas de cola \sig_var Tzina \fr_n Nikpiaya se: pio kwittemolo wa:n ya:lwa tiotak mikik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tenia una gallina araucana y se murió ayer por la tarde. \fr_son 05519-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref panto:lah \raiz kwit \raiz temolo \nsem Literalmente significa 'sentadera boluda' por la forma de su cola. \dt 12/Apr/2022 \lx kwitte:nte:noh \lx_cita ikwitte:nte:noh \lx_var General \ref 01459 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cadera \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cadera \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwa:lkwik se: tama:mal kowit wa:n xole:w nokwitte:nte:noh. Ka:n nimomati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Traje (cargando sobre la espalda con mecapal) un tercio de leña y se raspó mi cadera. No estoy acostumbrada. \fr_son 01459-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz kwita \raiz te:n \raiz oh \dt 05/Apr/2021 \lx kwittewitstik \lx_cita kwittewitstik \ref 08598 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx kwitte:xa:yak \lx_cita ikwitte:xa:yak \lx_var General \ref 06012 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rabadilla \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig rabadilla, parte posterior de una ave como pollo o pavo \osten es la extremidad movible donde están las plumas de la cola y se corta para comer \sig_var General \fr_n Nitakwa:to ka:mpa noa:wi wa:n ne:chwantikeh we:wehcho ikwitte:xa:yak. Tekit niktamih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Fuí a comer con mi tía y me convidaron una rabadilla de guajolete. A duras penas me la acabé. \fr_son 06012-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo-animal.solo \raiz kwit \raiz te:n \raiz xa:ya \dt 13/May/2020 \lx kwitwetsi \lx_cita kwitwetsi \lx_var General \ref 04002 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarse.nalgas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig azotarse las nalgas al suelo \osten al caerse, dándose un sentón \sig_var General \fr_n Mopili kia:wiltihtoya a:t wa:n ompa kwitwetsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo estaba jugando el agua y ahí se cayó azotándo las nalgas al suelo. \fr_son 04002-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwittamo:ta \raiz kwita \raiz wetsi \dt 17/Jan/2022 \lx kwitwetsi:ltia \lx_cita kikwitwetsi:ltia \lx_var General \ref 07232 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.azotar.las.nalgas.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer (a alguien) azotars las nalgas al suelo (p. ej., por un empujón) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Yo:li:k iwa:n xima:wilti mokni:w! A:mo ka:n tikkwitwetsi:ltih wa:n mitsmowti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Juega con calma con tu hermano! No vayas (p. ej., por un empujón que le des) a hacer que se caiga azotándose las nalgas al piso y te va a asustar. \fr_son 07232-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz wetsi \dt 05/Apr/2022 \lx kwitwe:welo:ni \lx_cita kwitwe:welo:ni \lx_var General \ref 03851 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurarsele.la.base \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig fisurarsele o agrietarsele la base \osten cazuela de barro \sig_var General \fr_n A:mo xiketsa ta:lpan noko:n, tasese:xka:n wa:n kwitwe:welo:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No pares en el suelo mi olla de barro, está frío el suelo y se le fisurar la base. \fr_son 03851-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz welo: \dt 17/Jan/2022 \lx kwitwi:wi:ka \lx_cita mokwitwi:wi:ka \lx_var General \ref 04384 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa menear.la.cadera \catgr V2(refl) \infl Clase 4 \sig (con reflexivo : mokwitwi:wi:ka) menear la cadera al caminar \osten mujeres en falda o naguas \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t ke:man nehnemi nokta mokwitwi:wi:ka. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquella mujer cuando camina menea mucho la cadera. \fr_son 04384-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwittahmati \raiz kwit \raiz wi:ka \nsem La palabra mokwitwi:wika se refiere a las mujeres que se mueven de un lado a otro al caminar, quizá para presumir el enagua que lleva o es una señal de coqueteo. \dt 18/Jan/2022 \lx kwitxi:petse:wi \lx_cita kwitxi:petse:wi \lx_var General \ref 05396 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.desnudar.de.cintura.abajo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar desnudo por la cintura hacia abajo \osten generalmente en referencia a niños \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kwitxi:petse:wi, eski kwa:tapolowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre va desnudo, a lo mejor está mal de la cabeza. \fr_son 05396-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kwitxpetse:wi \raiz kwita \raiz xi: \raiz petsV \raiz e:w \ncomp En Tzinacapan (y Xaltipan) se usa tanto kwitpetse:wi y kwitxipetse:wi con el mismo significado. Pero en Tacuapan es más usual kwitxi:petse:wi y \dt 11/Apr/2022 \lx kwityetok \lx_cita kwityetok \lx_var General \ref 01911 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar \catgr estar.sentado \deriv \infl Estativo \sig estar sentado \sig_var 1-Xalti \fr_n Mookichpil nikwa:lpanowih kwityetok ne: ohti, ompa kinnohno:tstok seki pi:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo lo pasé sentado en la orilla de camino, ahí está platicando con otros jóvenes. \fr_son 01911-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwit \raiz etok \dt 20/Apr/2021 \lx kwi:xin \lx_cita kwi:xin \lx_var General \ref 05973 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gavilán \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gavilán, tipo de ave de rapiña que incluye quizá varias especies pero el más común parece ser el Buteo platypterus \sig_var General \fr_n Se: kwi:xin pata:ntinemi nikahkwi:n. Xikinitas ne: piokone:meh mah a:mo kinwi:ka. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Un gavilán anda volando por acá. Ve (cuida) a estos pollitos para que no se los lleve. \fr_son 05973-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz kwi:x \dt 12/May/2020 \lx kwomo:so:t \lx_cita kwomo:so:t \lx_alt kwamo:so.t, komo:so:t \lx_var General \ref 06457 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Bidens.reptans \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bidens reptans Kunth i:n H.B., planta de la familia Asteraceae. Es una especie de mo:so:t; se hojas son medicinales, utilizadas para tratar la indigestión infantil \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwomosot ixiwyo se: kikwi para pahti. Ihwa:k se: pili moxwitia se: kixka iwa:n okseki xiwmeh wa:n se: kipoxta:lilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de kwomo:so:t se usan para medicina. Cuando un niño se empacha se asan con otras hierbas y se le pone en el abdomen. \fr_son 06457-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz kow \raiz mo:so: \dt 02/Sep/2020 \lx kwopoposokani \lx_cita kwopoposokani \lx_alt poposokani \lx_alt kwomekapoposokani \lx_var General \ref 06454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rhamnaceae.Gouania.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Gouania sp., planta de la familia Rhamnaceae. Su tallo sirve para amarrar y para la estructura (no el tejido propio) de artesanías como canastas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwopososokani mochi:wa kowtah, ikowyo kwali se: kikwi para wahkalkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El bejuco kwopoposokani se da en el bosque, su tallo se puede usar para la estructura de los huacales (artesanía de tejido de jonote). \fr_son 06454-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Artesanía \sem Amarre \sem Planta \raiz kow \raiz poso: \dt 02/Sep/2020 \lx kwopo:po:yoh \lx_cita kwopo:po:yoh \lx_alt po:po:yoh \lx_var General \ref 05115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el kowit, pollo \glosa Bromeliaceae.Tillandsia.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tillandsia spp., grupo de plantas epífiitas de la familia Bromeliaceae. Abarca varias, pero no todas, las especies de Tillandsia regional. Ninguna de estas plantas tiene uso alguno. \sig_var General \fr_n Yo:n kwopo:po:yoh mochi:wa itech kowmeh tein wehweykeh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El kwopo:po:yoh se da en los árboles que ya están grandes. \fr_son 05115-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref xo:chikwapo:po:yoh \semxref po:po:yoh \raiz kow \nsem Hay por lo menos tres especies de Tillandsia que se llaman kwopo:po:yoh. Sin embargo hay otros Tillandsia que tienen nombres distintos. Uno es el tekolo:met y otro es el kwopach. \dt 11/Apr/2022 \lx kwowtsopo:n \lx_cita kwowtsopo:n \lx_var Tacua \ref 08460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguja.de.madera.para.fijar.palma \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig es una aguja de madera \sig_var Tacua \fr_n Mo:sta tima:tamiskeh ya nocha:n, sayoh te:chpolowa tikalakili:skeh n’ ikwowtsopo:n wa:n tikpanpacho:skeh ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana ya vamos a terminar mi casa, nada más nos falta meterle las agujas y ya le vamos a tapar el lomo. \fr_son 08460-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Los kwowtsopo:n son trozos largos de como dos metros de largo (llamados 'agujas' porque se les tallan dos puntas, una en cada extremo) que se ponen atravesando cada agua a como 20 centímetros abajo del lomo. A los kwowtsopo:n se amarra la palam del kwapacho:l. Para una casa de ocho varas se le meten tres agujas, dos en los extremos y uno al centro. Para amarrar se usa el alampapemekat (Entada gigas (L.) Fawc. & Rendle), temekat (Dalechampia heteromorpha Pax & Hoffmann), aki:smekat (Cissus microcarpa Vahl and Cissus verticillata (L.) Nicolson & C.E.Jarvis) y el alambrillo (tipo de Smilax todavía no identificado). \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kwaw \raiz tsopo: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx la:ch \lx_cita ila:ch \ref 08188 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx lamat \lx_alt ilamat \lx_cita ilamaw \lx_var General \ref 04875 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mujer.adulta \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig mujer \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kiwi:katinemi se: ilamat, yeh ika ka:n nochipa ehko n' icha:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquel hombre anda con una mujer, por eso no llega siempre a su casa. \fr_son 04875-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ilamat \raiz lama \nsem No está muy claro si hay una diferencia entre el uso de lamat e ilamat. \dt 24/Jan/2022 \lx la:mprah \lx_cita la:mprah \lx_var General \ref 00403 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el lámpara \glosa lámpara \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig linterna portátil de pila \sig_var General \fr_n Ne:chtane:wti se: la:mprah. Nikalpano:ti nokni:w wa:n ta:ka:n nimotayowaltih a:mo wel niwa:la:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Préstame una linterna, voy a visitar a mi hermano y por si acaso se me hace noche no voy a poder regresarme (por no poder caminar en la oscuridad) \fr_son 00403-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx lapo \lx_cita lapo \lx_var General \ref 04995 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el rabón \glosa machete.corto \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig machete a que se le ha caído la punta y quedó rabón aunque todavía sirve para cortar \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikahsik se: lapo ne: nomi:lah, aksá: ompa kielka:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer encontré un machete rabón en mi milpa, alguien lo olvidó ahí. \fr_son 04995-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con cola cortada \osten perro, sea por nacimiento o por tenerla cortada; véase kwitkotoltik \dt 24/Jan/2022 \lx lapotik \lx_alt lapoh \lx_cita lapotik \lx_var General \ref 03994 (duda) para CSC no se le hace muy común usar esta palabra porque no es como un color, ti:ltik, chi:chi:ltik, pi:ntohtik... él usaría lapo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el rabón \glosa rabón \catgr Adj \deriv \sig rabón; mocho; con la cola corta \osten sea por nacimiento o por accidente, en referencia a un animal \sig_var General \fr_n Miguel kipia se: itskwinti lapotik telsenkaya te:tanteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Miguel tiene un perro con cola mocha que muerde demasiado. \fr_son 03994-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz lapo \dt 17/Jan/2022 \lx lapowia \lx_cita kilapowia \lx_var General \ref 07425 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el lapo (?) \glosa machetear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar, atacar con machete \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikitak se: kowa:t ne: nomi:lah. achto ne:chmowtih wa:n sa:te:pan niklapowih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vi una víbora allá en mi milpa, primero me asustó y luego lo maté con macheteé. \fr_son 07425-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 11/Apr/2022 \lx la:sohyoh \lx_cita la:sohyoh \lx_var General \ref 03415 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el lazo; -yoh \glosa amarrado.con.lazo \catgr Adj \deriv \sig amarrado con lazo \osten puede ser largo o corto y en el cuello o en la pata \sig_var General \fr_n Ne: nomi:lah nentok se: kwa:kweh la:sohyoh, eski a:ksá nexi:kol kima:toton wa:n kikwah miak mi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa anda una res con lazo, alguien envidioso lo ha de haber desatado (estaba atado por la patas delanteras) y se comió muchas matas de milpa. \fr_son 03415-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 14/Jul/2021 \lx la:sohyo:tia \lx_cita kila:sohyo:tia \lx_var General \ref 04822 (duda) CSC usa ilpia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el lazo; -yo:tia \glosa ponerle.lazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle, amarrar con lazo \osten a un animal, p. ej., por el cuello o por las patas \sig_var General \fr_n ¡Yo:n pitsot xikla:sohyo:ti! Nochipa ahkotsikwi:ni wa:n a:mo wel se: kiki:tskia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle un lazo a ese puerco! Siempre brinca (del chiquero) y no se puede agarrar fácilmente (para volverlo a meter). \fr_son 04822-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 24/Jan/2022 \lx le:chehwia \lx_cita kile:chehwia \lx_var General \ref 04139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el leche \glosa ponerle.leche \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle o echarle leche \osten a café, masa de elote en hacer tamales \sig_var General \fr_n Ke:man nokni:w kichihchi:wa e:lo:tamal kile:chehwia. Kwaltsi:n wehwe:lik ki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi hermana prepara tamales de elote le pone leche. Salen muy sabrosos. \fr_son 04139-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/Jan/2022 \lx le:chehyoh \lx_cita le:chehyoh \lx_var General \ref 07190 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el leche \glosa con.leche \catgr Adj \deriv \sig con leche (una bebida a la que agregaron leche, una comida con mucha leche) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kichihchi:wa pastel wehwe:lik porin kwaltsi:n le:chehyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana hace pasteles muy sabrosas por tener mucha leche. \fr_son 07190-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 05/Sep/2020 \lx li:mahteki \lx_cita li:mahteki \lx_var General \ref 06671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el lima; teki \glosa cosechar.lima \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cosechar lima \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nili:mahtek, a:man wi:tsa n' tako:wkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer coseché limas, hoy viene el comprador. \fr_son 06671-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xokoteki \raiz teki \dt 14/Feb/2022 \lx li:mahxiwit \lx_cita li:mahxiwit \lx_var General \ref 01385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el lima; xiwit \glosa hojas.de.lima \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas del árbol cítrico lima \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:xakwalo n' li:mahxiwit wa:n ika xika:lti mopili komohkó:n toto:nia, xá: kina:mikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Macha con las manos las hojas de lima y con ello baña a tu hijo si es que tiene fiebre, a lo alivia. \fr_son 01385-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz xiwi \dt 29/Mar/2021 \lx limo:nahwia:k \lx_cita limo:nahwia:k \lx_var Tzina \ref 07941 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el limón, ahwia:k \glosa con.fragancia.limón \catgr Adj \deriv \sig con la fragancia de limón \sig_var Tzina \fr_n Ne: tonto:nal neh seki nikinahsik, no: ompa mota:liah yo:n tein pisi:lnekmeh no: ompa mota:liah wa:n neh nimokaya:w ne:, nimoka:ya:w xa: katka yehwa ne:n pisi:lnekmeh pero ke:man niah nikinitato ya ne: pe:wak moyo:nih wa:n telte:senkwih wa:n pe:wak ne: niki..., nikimowtia wa:n tak nikmiktih se: wa:n nikihnekwik mahyá: yo:n sakalimo:n ne:n iahwia:kyo, no: iwki ahwia:k i:n okwiltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En días pasados encontré unas (kwitanekmeh, probablemente Lestrimelitta chamelensis) y también hacen el nido donde hacen las abejas meliponas y yo pensé que eran las abejas meliponas pero cuando fui a verlas empezaron a dispersarse y se abalanzan sobre uno y empecé a asustarlos y pues yo creo que maté una y olí y tenía el olor a zacate limón, si, este animalito tiene el mismo olor. \fr_son 07941-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07936_03_Xaltn \fr_fuente 2013-04-04-c | 83.389 \raiz ahwia: \dt 22/Sep/2020 \lx limo:nxiwit \lx_cita limo:nxiwit \lx_var General \ref 00763 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el limón, xiwit \glosa hojas.de.limón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas de limón \osten se usa para hacer un té o, revueltas con otras hierbas, como medicina \sig_var General \fr_n Yo:n limo:nxiwit wa:n okseki miak taman xiwit kwali ika kipahtiah se: tokni:w tein mocha:wiskokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Las hojas de limón y otras plantas más sirven para curar a personas con anemia. \fr_son 00763-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \nota Checar si es aceptable mocha:wiskokowa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx listo:wia \lx_cita talisto:wia \lx_var General \ref 00075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el listón \glosa usar.listón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : talisto:wia) usar listón \osten en el caballo, particularmente en las trenzas \sig_var General \fr_n No:má:n nochipa talisto:wia. Neh a:mo nikwelita telte:xiwtatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre usa listón. A mí no me gusta, es muy caliente (hace sentir el calor). \fr_son 00075-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:itia \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx li:trohko:mit \lx_cita li:trohko:mit \lx_var General \ref 06068 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el litro; ko:mit \glosa medidor.de.litro.hecho.de.barro \catgr Sust \deriv \infl N1 \infl_n Vocal final > 0 \sig jarro de barro usado por medir un libro \osten de pulque, frijol \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: li:trohko:mit, ika niktamachi:was et ke:man niknamakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré un jarro de barro con capacidad de un litro para medir el frijol durante la venta. \fr_son 06068-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:m \nsem Este tipo de medidor se utiliza mucho por lo vendedores que vienen de la zona alta al sur de Cuetzalan, hacia Zacapoaxtla. \dt 08/Feb/2022 \lx li:trohwia \lx_cita kili:trohwia \lx_var General \ref 02538 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el litro \glosa vender.por.litros \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender (cualquier líquido o semilla) por litro \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nikli:trohwia n' et ke:man niknamaka, ka:n nikpia báscula. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vendo el frijol, lo vendo por litro, no tengo báscula. \fr_son 02538-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 21/May/2021 \lx lo:boh \lx_cita lo:boh \lx_var General \ref 08469 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa globo \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx lohlo:koh \lx_cita lohlo:koh \lx_var General \ref 06517 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el loco \glosa loco \catgr Adj \deriv \sig loco; con una enfermedad mental \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: Cuetzalan mo:stah nentok se: ta:kat lohlo:koh wa:n kinto:toka n' tokni:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días en Cuetzalan anda una persona loca y corretea a la gente. \fr_son 06517-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 26/May/2020 \lx lohlo:kohkwi \lx_cita lohlo:kohkwi \lx_var General \ref 03368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el loco; kwi \glosa volverse.loco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volverse loco; enloquecerse \osten por enfermadad mental \sig_var General \fr_n Kihtowah komohkó:n se: mopahtihtok wa:n se: kikwa chi:l se: lohlo:kohkwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que si uno está tomando medicina y come chile se vuelve loco. \fr_son 03368-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 06/Jan/2022 \lx lohlo:kohkwi:ltia \lx_cita kilohlo:kohkwi:ltia \lx_var General \ref 06385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el loco; kwi \glosa provocar.locura \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar locura (a causa de algo provoca la privación del juicio o del uso de la razón, p.ej., por tomar medicina caducada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:ita:t mopahtitok wa:n a:mo wel teh kikwa, kihtowa n' tapahtihkeh ke komohkó:n kikwah koko:k kwali kilohlo:kohkwi:lti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito está tomando medicina y no puede comer nada, el médico dice que si come picante puede provocarle la pérdida de la razón. \fr_son 06385-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 08/Feb/2022 \lx lohlo:kohnanakat \lx_cita lohlo:kohnanakat \lx_alt lo:kohnanakat \lx_var General \ref 02958 (duda) CSC no conoce este tipo de hongo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el loco; nanakat \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hongo todavía no identificado ni colectado. Es alucinógeno, aparentemente un tipo de hongo con Psilocybin \sig_var 1-Tzina \fr_n Ixta:wat mochi:wa seki nanakat mono:tsa lohlo:kohnanakat, e:wa itech kwa:kowkwitat wa:n kihtowah ika se: mopahwia komo se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el potrero se dan unos hongos que se llaman lohlo:kohnanakat, nace en el excremento de vaca y dicen que con eso se envenena uno si se come. \fr_son 02958-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Veneno \sem Hongo \semxref kwa:kowkwitananakat \semx_tipo Referente natural igual \raiz naka \dt 06/Jun/2021 \lx lokahtik \lx_cita lokahtik \lx_var General \ref 05001 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el loca \glosa coqueta \catgr Adj \deriv \sig coqueta \osten aplicada solamente a mujeres \sig_var General \fr_n Mosiwa:pil neli lokahtik, nochipa ya wetskatinemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija es muy coqueta, siempre anda sonriendo. \fr_son 05001-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwehkwentik \dt 03/Feb/2022 \lx loké:s \lx_cita loké:s \lx_var General \ref 06512 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el lo que es \glosa lo que es \catgr Adv-modo \deriv \sig lo que es \sig_var 1-Tzina \fr_n Pero tehwa:n tikwiah loké:s kowit wa:n nohjó:n kowtra:pi:cheh wehweliwia, sepa kwali ki..., kichipa:wayah, sepa kita:lilia:yah se: medida \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Pero nosotros ocupabamos pura madera (para hacer el trapiche), cuando se descomponia, otra vez lo limpiaban para arreglarlo nuevamente a la medida o al mismo tamaño del otro(anterior, el que se descompuso). \fr_son 06512-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig Tzina_08935_001 \fr_fuente 2010-07-13- l | 018:05 \raiz \nota Puede ir como una entrada \dt 02/Sep/2020 \lx lo:mahtipan \lx_cita lo:mahtipan \lx_var General \ref 07407 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el loma; -tipan \glosa en.la.cima \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en la cima o punto más algo (de un cerro, peñasco) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: lo:mahtipan nochipa ompa moketsa nokni:w wa:n ne:chwa:lno:tsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano siempre se para sobre aquel cima siempre y desde ahí me grita (habla). \fr_son 07407-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \dt 08/Sep/2020 \lx lome:tah \lx_cita lome:tah \lx_var General \ref 05352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ? \glosa botella \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig (arcaico) botella de vidrio y, ahora por extensión, hasta de o de plástico \osten de medio litro hasta 5 litros, para llevar agua al campo o simplemente de desperdicio como las botellas vacías de refresco \sig_var General \fr_n Kwalka:n nime:wak wa:n nikininololoh lome:tas tein te:ntoyah i:n kalte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me levanté temprano y recogí las botellas que estaban tiradas aquí en el patio. \fr_son 05352-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pero:l \sem Herramienta \nota Hay que checar el significado y la etimología de esta palabra. \dt 11/Apr/2022 \lx lo:tah \lx_cita lo:tah \lx_var General \ref 05913 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el ruda \glosa Rutaceae.Ruta.graveolens \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Ruta graveolens L., planta cultivada de la familia Rutaceae cuyas hojas son medicinales para dolores estomacales. \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k te:kokoh se: iihtik kwali mah se: kimana lo:tah ixiwyo wa:n mah se: tai. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando a uno le duele el estómago es bueno que se hiervan hojas de ruda y que uno lo beba. \fr_son 05913-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \sem Medicinal \sem Planta \nmorf Aparentemente lo:tah es la forma de pronunciación nahuatilizado del español 'ruda'. \dt 12/May/2020 \lx ma:a:chi:petik \lx_cita ma:a:chi:petik \lx_var General \ref 08547 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pétalos.de.color.bajo \catgr Adj \deriv \infl \sig con pétalos de un color bajo, no fuerte \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n achi media a:kostik, tepitsi:n sah, ma:a:chi:petik sah. Yehwa i..., ixo:chio ne:n tsapot. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí ese es un poco amarillo, los pétalos son poquito (amarillos) de color bajo. Ésa es la flor del zapote. \fr_son 08547-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08547-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-19-e | 693.803, 699.451 \nsem La raíz incorporada ma:- puede indicar una varied de cosas: 'mano', 'brazo' o 'rama' de un árbol. En este caso, considerando el tema de discusión y la descripción de a:chi:petic refiere a los pétalos de una flor, la del ti:ltsapot, Diospyros nigra (J.F. Gmel.) Perr. \sem Color \raiz ma: \raiz a: \raiz chi:pe (?) \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ma:aha:wia \lx_cita kima:aha:wia \lx_var General \ref 05825 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.agua.a.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mojar o echar agua al lazo \osten de un cántaro, un mecapal \sig_var General \fr_n MSO-- Ke:mah, se: kipaya:naya. A:mo, ta: neh n'mattok neli yehwa yo:n neli ika se: kite:te:kaya porque yo:n te:ilia:ya ne: note:iskaltihka:w, CGN-- Ke:mah, pero t..., n.... MSO-- "¡'Wi:ka!", kichi:wtok, "Tikwiti a n' a:t para a:mo xma:aha:wi porque ta: mo yo:n nejó:n ye:kniman pala:ni:s n' ima:y porque tikma:aha:wi:ti". Neli yehwa, neli n' ke:meh tikihtowa yo:n bote yehwa ika tikwiah ika tikte:te:kayah, CGN-- Telniman ma:pala:ni n' kihtowah. Ke:mah. MSO-- yo:n esquinado neli para a:mo mimilowi n' a:t. Wa:n neli pos yo:n no: tikwiti:w n' a:tsí:n nikilia neh komo cuando yo:n ta:a:wa:ki nikilia neh pos mah se: yowi ye:kkwalka:n. CGN-- Ka:n mimilowia. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Sí se martajaba. No pues si yo sé que se usaba ese para echarle el agua porque decía mi madre, CGN-- Sí, pero t…, n…. MSO-- "Lleva", dice, "si vas a traer agua de tal manera que no mojes los lazos porque si no es así se van pudrir los lazos del mecapal porque los vas a mojar. Es cierto como tú dices que con el bote se echaba el agua, CGN-- Dicen que se pudre rápidamente. Sí. MSO-- el bote esquinado para que no se tire el agua. Y es cierto vas a traer el agua digo yo si es en tiempo de sequías digo yo, pues hay que ir muy temprano. CGN-- No se tiraba el agua. \fr_son 05825-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05825-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-26-n | 351.775, 377.606 \sig (con reflexivo: moma:aha:wia) enjuagarse las manos \fr_n Ke:man titahtsomas a:mo x'moma:aha:wi ika sese:k a:t. Tima:oli:nis. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando estés cosiendo (blusas de labor) no te enjuagues las manos con agua fría. Te puede provocar (por tener las manos más calientes) dolores en las manos. \fr_son 05825-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsaha:wia \semxref mahtekia \semxref ma:i:xa:wia \nmorf Este verbo, ma:aha:wia siempre ocurre con la raíz verbal reduplicada. Generalmente se usa en la forma reflexiva con el sentido de 'mojársele a uno los brazos'. \raiz ma: \raiz a: \nsem El vocablo ma:aha:wia indica la acción de 'enjuagar' o 'echar agua a' las manos o brazos inferiores, sin jabón. Para indicar la acción de 'lavarse las manos' se usa mahtekia o ma:i:xa:wia pero no ma:aha:wia. \dt 03/Feb/2022 \rev \lx ma:ahchi:wa \lx_cita moma:ahchi:wa \lx_var General \ref 02570 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig quitarse la mano (de algún lugar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ximomaahchi:wa, a:mo nikita tein ihkwiliwtok itech yo:n a:mat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quita la mano! No veo lo que está escrito en ese papel. \fr_son 02570-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ahchi:wa ? \dt 21/May/2021 \lx ma:ahcholtik \lx_cita ma:ahahcholtik \lx_var General \ref 08551 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.ramas.frondosas \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \sig con las ramas frondosa, con muchas hojas media tupidas \sig_var General \fr_n Tein, pos ke:meh i:n nohne:lmeh ok ne: kwaltsi:n, yehwa n' ki..., kikwih para n' i..., ima:xiwyo kitekiliah para kipechtiah xina:ch (po:chne). Wa:n tein wehweikowit pos no:, no:, no: kwaltia no:. Pero telwehkapan a:mo no: se:..., a:mo no: kitekih, kitekih tein yo:n itsmol, nohne:lmeh, yeh kachi más, kachi ma:ahahcholtik yehwa n' kitekiliah n' ima:xiwyo para kipechtiah ika xina:ch. Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues las plantas pequeñas son bonitas, de esas se ocupan sus hojas para envolver las semillas de maíz (po:chne, Telanthophora grandifolia (Less.) H. Rob. & Brettell). Y los árboles grandes pues también se pueden ocupar. Pero son muy altos, no se, no le cortan las hojas, le cortan pero a los retoños pequeños, esos tienen las ramas más frondosas y son las que se ocupan para envolver las semillas. Sí. \fr_son 08551-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08551-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-19-k | 122.292, 141.327 \raiz ma: \raiz ahchol (?) \dt 26/Sep/2020 \lx ma:ahkoihkak \lx_cita ma:ahkoihkak \lx_var General \ref 05409 (duda) no aparece en el corpus pero puede ser aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.mano.hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig con el brazo o mano levantado hacia arriba \sig_var General \fr_n Xiktektiwetsi n' xokot tine:chilwih mah nikma:chiaki wa:n ka:n teh tine:chwa:lpantamo:tilia, nenka nika:n nima:ahkoihkak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Apurate a cortar las naranjas, me dijiste que las viniera a cachar pero no me avientas nada, nada más estoy aquí levantando los brazos. \fr_son 05409-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ahko \raiz ihka \nsem Nótese que ma:ahkoihkak no se usa para niños en la escuela con el brazo o la mano levantada. Para dicha situación se usa moma:ahkoketsta. \nmorf Las palabras que terminan en ihkak y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo, -ihkatok y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo -tok. \dt 11/Apr/2022 \lx ma:ahkoketsa \lx_cita moma:ahkoketsa \lx_var General \ref 05473 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantar.mano \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:ahkoketsa) levantar, alzar la mano o el brazo \osten un niño en la escuela, alguien para pedir permiso, o hablar en una asamblea o indicar que están de acuerdo con una sugerencia \sig_var General \fr_n Komohkó:n nankinekih mah yehwa i:n ta:kat te:chi:xyeka:na, ¡ximoma:ahkoketsaka:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si están de acuerdo que este señor sea nuestro lider, ¡levanten la mano! \fr_son 05473-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ah \raiz -ko \raiz ketsa \dt 11/Apr/2022 \lx ma:ahkopilowa \lx_cita kima:ahkopilowa \lx_var General \ref 03577 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgar.las.manos.hacia.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colgar con las manos atadas hacia arriba \osten con un lazo, generalmente por ser desobediente o por hacerle maldad a una persona \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w teleliwis, ke:man teisá: kichi:wa no:pá:n nochipa kima:ahkopilowa. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano es muy rebelde, cuando hace alguna travesura mi papá siempre lo cuelga de sus manos con un lazo hacia arriba. \fr_son 03577-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ah \raiz -ko \raiz pil \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ahsi \lx_cita ma:ahsi \lx_var General \ref 05613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alcanzar.y.agarrar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alcanzar y agarrar o tomar con la mano \osten objetos tapados o abajo de algo, dentro de un recipiente y difícil de alcanzar \sig_var General \fr_n Xikteki yo:n xokot, teh tima:ahsis, kachi tiwehkapantik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Corta esa naranja, tu la puedes alcanzar con las manos, estás más alto. \fr_son 05613-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ahsi \nsem Este verbo ma:ahsi también existe en forma intransitiva, significando 'alcanzar con la mano' (un lugar). \dt 12/Apr/2022 \lx ma:ahsi \lx_cita ma:ahsi \lx_var General \ref 04091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alcanzar.con.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig alcanzar con la mano \osten general algo que está en lo alto, quizá apenas dentro del alcance de uno \sig_var General \fr_n Xine:chwa:lmaka se: kowit mah ika nikteki i:n xokot porque a:mo nima:ahsi. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Dame un palo para cortar las naranjas porque no alcanzo con las manos. \fr_son 04091-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsahsi \raiz ma: \raiz ahsi \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ahtselwia \lx_cita moma:ahtselwia \lx_var General \ref 02709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remojarse.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig remojarse (alguien) la mano \osten p. ej., al echar tortillas, al preparar buñuelos \sig_var General \fr_n Ke:man nitisi nochipa nimoma:ahtselwia, ihkó:n a:mo kokotoka noma:ko n' tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hago tortillas siempre me remojo las manos, así no se me despedaza la masa en las manos. \fr_son 02709-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \raiz tsel \dt 25/May/2021 \lx ma:ahwayo:tia \lx_cita kima:ahwayo:tia \lx_var General \ref 04889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.comezón.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar comezón en la mano \osten ahuates como de la caña de maíz o azúcar, o savia del tallo de mafafa al tocarse o casi cualquier Xanthosoma \sig_var General \fr_n A:mo xikma:toka yo:n kekexikilkowit, mitsma:ahwayo:ti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No toques el tallo de mafafa, te puede provocar comezón en la mano (por la savia) \fr_son 04889-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ahwa(1) \nsem Generalmente el comezón es provocado por ahuates aunque puede ser por infección u otras cosas. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:ahwayowa \lx_cita ma:ahwayowa \lx_var General \ref 06860 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.comezón.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir, tener comezón en la mano (a causa de una enfermedad como hongos o por las aguates, pelos urticantes de las plantas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikohtih ta:la:t wa:n nimoma:kalakih, yeh ika nima:ahwayowa, nikitati tapahtihkeh xa: kipias pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hice el caño (canalizo) y metí las manos, por eso siento comezón de las manos (por los a:okwilin, sabañones), voy a ver el médico a lo mejor tenga medicamento. \fr_son 06860-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:a:okwilti \raiz ma: \raiz ahwa(1) \dt 14/Feb/2022 \lx ma:ahxi:ltia \lx_cita moma:ahxi:ltia \lx_var General \ref 05846 (duda) CSC usa ohxi:ltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acercarle.a.la.mano \catgr V3(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moma:ahxi:ltia) rozarse la mano contra \osten una pared, una cerca de alambre, una planta o animal urticante \sig_var Tzina \fr_n Nimoma:ahxi:ltih tekol wa:n nima:a:solo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me rocé con una braza y se me salieron ampollas. \fr_son 05846-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ahsi \dt 03/Feb/2022 \lx ma:ahxi:tia \lx_cita kima:ahxitia \lx_var General \ref 03739 (duda) CSC usa sa:lowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa completar.lazo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig completar, unir un lazo a los dos lados de (un mecapal) \sig_var General \fr_n Ma:koto:n nomekapal, nikma:ahxitih ika xo:no:t wa:n kwali ika nikwa:lkwik nokwow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi mecapal se le reventó el lazo, lo completé con un pedazo de jonote y pude traer mi leña con el. \fr_son 03739-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ahsi \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ahxi:tilia \lx_cita ne:chma:ahxitilia \lx_var General \ref 01486 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar ma:sa:lowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa completarle.lazo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig completar, unir un lazo a los dos lados de (un mecapal) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomekapal ma:koto:n, no:pá:n ne:chma:ahxitih ika xo:no:t wa:n ika nikwa:lkwik nochikiw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi mecapal se le reventó el lazo, mi papá le puso (completó) un pedazo de jonote para mí y con ello traje mi canasta. \fr_son 01486-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ahsi \dt 08/Apr/2021 \lx ma:aki \lx_cita ma:aki \lx_var General \ref 03632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caber.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cabersele en el puño de la mano \osten p. ej., al coger objetos pequeños, particularmente granos \sig_var General \fr_n ¡Xikwi ke:ski kakawat, teh ximokwi:li ke:meh tima:akis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Agarra unos cacahuate, agarra lo que te quepa en los puños. \fr_son 03632-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz aki \dt 17/Jan/2022 \lx ma:a:kostik \lx_cita ma:a:kostik \lx_var General \ref 05797 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.pétalos.amarillos.bajos \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \rdp_int ma:+a:kostik \sig de pétalos de color amarrilo bajo \sig_var General \fr_n JVC-- Ne: miak taman kichi:wah de kitanemililiah, de i:n ma:tachihchi:wah tokni:wa:n wa:n kinamakah ika kwali ipati:w. AND-- Kite..., kitehtekih. JVC-- Ke:mah, pero kwaltsi:n chihchi:wtok ne:n kowtsi:n, tsitsikilitik iihtik ata, ika, ika kwelitah koyo:meh. Yehwa yo:n ika tachihchi:wah. Ke:mah, kwaltsi:n moka:wa, kwaltsi:n moka:wa yo:n. Ke:mah wa:n, wa:n se: taman yehwa yo:n tepalkat ... AND-- De ki:sa ipane:wayo wa:n kichipa:wah ya wa:n kipa:kah tak no:. JVC-- A:mo teh te:chpale:wia nió:n tei, i:pa yo:n tamela:wa kowts..., kowtah sah mochi:wa kowke:span. Wa:n yo:n a:mo ke:man nikita ox ne: ixo:chio wehwei, soh ke ima:..., ima..., imahma:tsa:la:n ki:sa xo:chit, achi medio ma:aha:kostik wa:n yo:n kowyohahalaxtik wa:n mimiltik sah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Los artesanos tienen ideas de hacer muchas cosas, de hacerlas a mano y venderlas a buen precio. AND-- Lo cortan (hablando de los tepalkat, plantas de las familias Loranthaceae y Santalaceae). JVC-- Sí, el palo esta de por si bonito, tiene así como unos cortes por dentro, por eso les gusta a los turistas. De ese palo hacen artesanías (figuritas medio talladas). Sí, queda bien, queda bien al terminar de arreglarlo. Sí. Y el otro tipo de tepalkat …. AND-- Cuando se seca y sale la corteza, lo limpian y creo que lo lavan también. JVC-- No nos ayuda para nada, ese se da en los árboles, se da en la superficie del tronco de los árboles. Y yo nunca veo si tiene las flores grandes, las flores brotan entre las ramas con pétalos de color amarillo bajo, los tallos son cilíndricos y son lisos. \fr_son 05797-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2013-07-20-f | 215.114, 249.382 \raiz ma: \raiz a: \raiz kos \dt 12/Apr/2022 \rev \lx ma:alaktia \lx_cita ma:alaktia \lx_var General \ref 07214 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.resbalosas.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse con las manos resbalosas (p. ej., al lavarselas con agua jabonosa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: kiehke:wa xo:no:t neli se: ma:alaktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se extrae la fibra del jonote le quedan a uno ñas manos muy resbalosas. \fr_son 07214-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:cha:waya \raiz ma: \raiz ala: \dt 05/Apr/2022 \lx ma:alaktik \lx_cita ma:alaktik \lx_var General \ref 04284 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.mano.resbalosa \catgr Adj \deriv \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0-tel \rdp_int ma:+alaktik \sig con la mano resbalosa \osten p. ej., una persona por no quitarse el jabón \sig_var General \fr_n A:mo nimitsma:tahpalowa porke nima:alaktik. Tiki:xtihtokeh xo:no:t para tikchi:waskeh wahkalmeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No te saludo de la mano porque tengo las manos llenas de baba. Estamos sacando la fibra del jonote (Heliocarpus spp.) para hacer huacales. \fr_son 04284-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con la rama o tallo resbaloso \osten ciertas plantas con savia clara y babosa \sig_var General \fr_n A:, pos neh nik..., nikitaka ne: ke:man ne:n kwa:kwalaxiwit, ne:n, ma:alaxtik wa:n ye:kma:..., [ye:kma:]alaktik se: kima:xakwalowa, ye:kalaktik. Pos yo:n wehka:w nijó:n tikitah, ne: ki..., kikwih para corral. Para corral hkó:n ke:masá: hkó:n ka:mpa mona:mikih n' tokni:wa:n, ka:mpa kipiah n' ta:l. Ompa kikehketsah ihkó:n oso ke:masá: kitatsakwi:ltiah teihsá: ihkó:n plantita. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ah, pues yo había visto en aquél tiempo que el kwa:kwalaxiwit, este, tiene las hojas lisas, son muy, muy babosas, se restriegan con las manos, son muy babosas. Pues desde aquéllos tiempos siempre lo hemos visto que lo ocupan para hacer corrales. A veces es para hacer corrales en los linderos de los terrenos. Ahí los entierran así o a veces la usan para encerrar algo como una plantita. \fr_son 04284-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-07-16-a | 12.402, 41.202 \nsem La palabra ma:alaktik generalmente refiere a una persona que tiene las manos resbalosas, particularmente por estarlas lavando con jabón o bien por trabajar con una planta con savia babosa como el jonote (Heliocarpus spp.). Sin embargo, la única ocurrencia de esta palabra en el corpus es en referencia a los tallos del te:nkwa:kwalaxo:chit o kwa:kalaxo:chit (Odontonema callistachyum (Schltdl. & Cham.) Kuntze). Anastacio Nicolás dice de esta planta que es ma:alaktik, 'de ramas o tallo resbalosa'. Sin embargo varios asesores dijeron que este uso no es común (ni acceptable) e insistieron que se usa este término para referírse a las manos de una persona por el efecto de jabón o de savia babosa. Nótese que cuando Anastacio Nicolás Damián pronuncia ye:kma:alaktik pausa entre ye:kma:- y alaktik y por eso se puede interpretar como una corrección de pronunciación. \raiz ma: \raiz alak \dt 18/Jan/2022 \rev \lx ma:alaktilia \lx_cita ne:chma:alaktilia \lx_var General \ref 05089 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.mano.resbalosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejarle la mano resbalosa \osten a alguien, p. ej., con jabón, nopal, corteza verde de jonote \sig_var General \fr_n Nikma:tek se: we:ikowit pero nola:soh moxola:wtia itech se: xo:no:kowit tein iwa:n pepechiwtoya n' toma:wakkowit wa:n ne:chma:alaktilih n' xo:no:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Desrramé un árbol grande pero el lazo con el que subí, se fue deslizando en una rama de jonote que estaba pegado junto con el árbol grueso (en el que tenía que subir) y por la baba del jonote mis manos quedaron muy resbalosas. \fr_son 05089-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ala: \dt 03/Feb/2022 \lx ma:alaxtia \lx_cita ma:alaxtia \lx_var General \ref 07366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suavizarsele.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig suavizarsele, quedarsele suaves las manos (por no trabajar, o dejar de trabajar manualmente) \sig_var 1-Xalti \fr_n kwaltsi:n nima:alaxtiak a porin wehka:w a ka:n nitisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tengo las manos bien suaves (lisas sin callos) porque ya tiene tiempo que no hago tortillas. \fr_son 07366-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:i \raiz alax \dt 07/Apr/2022 \lx ma:alaxtik \lx_cita ma:alaxtik \lx_var General \ref 03117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.lisas \catgr Adj \deriv \sig con las manos lisas o suaves \osten sin callos, por cuidarlas y conservarlas, trabajando poco con ellas \sig_var General \fr_n I:n okichpil ye:kma:ahalaxtik, eski a:mo semi tekiti kowtah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este muchacho tiene las manos lisas, a lo mejor no trabaja mucho en el campo. \fr_son 03117-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz alax \dt 07/Jan/2022 \lx ma:alaxtik \lx_cita ma:alaxtik \ref 08420 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:alaxtilia \lx_cita moma:alaxtilia \lx_var General \ref 06452 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece ser muy rebuscado. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alisarsele.las.hojas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ponersele robustas y verdes las hojas (a una planta, particularmente el maíz) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kosawiaya ya nomi:l. Kime:wkeh wa:n sepa pe:wak kwaltsi:n moma:alaxtilihtok ya, a:mo wehka:wa mia:waki:sati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi milpa ya se estaba poniéndose amarilla. Lo deshierbaron y otra vez ya se le está quedando robustas y verdes las hojas, en poco tiempo van salir las espigas. \fr_son 06452-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz alax \dt 09/Feb/2022 \lx ma:a:paliwi \lx_cita ma:a:paliwi \lx_var General \ref 06434 (duda) la entrada y el ejemplo parece muy rebuscado, si se deja puede ir bajo a:paliwi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarsele.las.mangas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mojarsele las mangas (de una camisa p. ej., al lavar ropa o trastes, al meter la mano en agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niye:ksekwi, nitapahpa:k wa:n nikma:a:paloh nokami:sah. Nikpatati, name:chahsiki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo mucho frío, lavé trastes y mojé las mangas de mi camisa. La voy a cambiar, luego regreso. \fr_son 06434-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \raiz palV \dt 08/Feb/2022 \lx ma:a:palowa \lx_cita moma:a:palowa \lx_var General \ref 01132 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojar.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mojar las mangas \osten de la camisa \sig_var General \fr_n Ka:n nikitak nimoma:kalakih i:n a:t wa:n nikma:a:paloh nokami:sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me fijé, metí las manos al agua y mojé las mangas de mi camisa (las puntas de una camisa con mangas largas). \fr_son 01132-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:a:palowa | mojarse las manos \sig_var General \fr_n FRP-- Mm. Wa:n i:n neh niki:xmattok que neh i:n xiwtsí:n niki:xmattok, neh niki:xmattok para, este, ke:meh yo:n ata, ata yo:n no: ke:masá: ata tikita ata yo:n telsenka ma:..., ma:..., kit..., inima:ko ata kitelpiah yo:n tsotsokameh. Tikiliah n' teha:n tsotsokameh. MJT-- Ke:mah. FRP-- Ata yo:n komohkó:n timoma:a:paloh hasta* pané: ke:meh yo:n tihtixtia. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e FRP-- Si. Y yo conozco que esta hierba (probablemente es Asclepias curassavica L.), yo lo conozco para, este, como eso que, eso que, a veces vemos que…, en las manos tienen esos granos de los mezquinos. Nosotros le llamamos mezquinos. MJT-- Si. FRP-- Esos (granos) si es que te mojas las manos (con agua) hasta se hacen suaves y blancos como la masa. \fr_son 01132-02_corp_Zacat-FRP353 \fr_fuente 2012-07-20-h | 83.623, 101.262 \raiz ma: \raiz a: \raiz pal \dt 25/May/2021 \lx ma:a:paltik \lx_cita ma:a:paltik \lx_var General \ref 05630 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano.mojada \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \sig con las manos, o menos común los brazos, mojadas \osten p. ej., por haber lavado las manos \sig_var General \fr_n Teh xikwi yo:n a:mat. Neh nima:a:paltik. Xike:wati ka:mpa nikimpia seki noa:mawa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú agarra ese documento. Yo tengo las manos mojadas. Ve a guardarlo donde tengo mis otros documentos. \fr_son 05630-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 12/Apr/2022 \rev \lx ma:a:sehseltia \lx_cita ma:a:sehseltia \lx_var General \ref 05926 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedársele.manos.suaves \catgr V1 \infl Clase 4 \sig quedársele las manos suaves, algo blancos y arrugadas \osten por estar sumergidas en agua mucho tiempo \sig_var General \fr_n Yo:n ke:man nitapa:kak miak tilmah wa:n nima:a:sehseltiak. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Hace unos días lavé mucha ropa y se me quedaron las manos muy suaves. \fr_son 05926-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \raiz sel \dt 12/May/2020 \lx ma:a:sohsolo:ni \lx_cita ma:a:sohsolo:ni \lx_var General \ref 02070 (duda) para CSC el significado es salirsele ampollas \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.sarpullido.en la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele sarpullo en la mano (a alguien por quemaduras, picadura de un insecto como tahsolma:ma:ni) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ma:a:sohsolo:n, yahka ma:wilti:to wa:n kiihixkak tahsolma:ma:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo se le salió sarpullido en la mano, había ido a jugar y le picó un tahsolma:ma:ni (tipo de insecto urticante) \fr_son 02070-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \raiz solo: \dt 06/May/2021 \lx ma:a:solo:ni \lx_cita ma:a:sohsolo:ni \lx_var General \ref 08677 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.ampollas.en.las.manos \catgr V1 \infl Clase 3 \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ma: \raiz a: \raiz solo: \dt 30/Apr/2019 \lx ma:a:tselwia \lx_cita moma:a:tselwia \lx_var General \ref 06239 (duda) no aparece en el corpus pero seguramente lo usan las mujeres aunque parece con más sentido, ma:aha:wia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rociarse.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig rociarse o humedecerse las manos con agua (p. ej., al estar moliendo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nitisi nochipa nimoma:a:tselwia, ihkó:n kwaltsin ki:sa n' taxkal, a:mo koto:ni noma:i:xko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hago tortillas siempre me echo agua en las manos (humedeciéndolas), así salen bien las tortillas, ya no se descomponen en las palmas de mi mano. \fr_son 06239-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \raiz tsel \nsem La acción de ma:a:tselwia consiste en meter los dedos en una recipiente con agua, sacando un poquito para humedecer las palmas de las manos, frotándolas.. \dt 08/Feb/2022 \lx ma:a:yo:tia \lx_cita kima:a:yo:tia \lx_var General \ref 07296 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ampollas.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar (una herramienta a alguien) ampollas en la mano (p. ej., al trabajar alguien sin experiencia o prática con un azadón) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimi:lme:wato wa:n ne:chma:a:yo:tih nosalo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a limpiar la milpa y mi azadón me provocó ampollas. \fr_son 07296-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \dt 05/Apr/2022 \lx ma:a:yowa \lx_cita ma:a:yowa \lx_var General \ref 00605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.ampollas.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele o formarsele ampollas en la mano \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitame:wato wa:n nima:a:yowak. Ne:chma:kokoh nomache:teh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a deshierbar y me salieron ampollas en la mano. Mi machete me lastimó la mano. \fr_son 00605-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz a: \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ma:burri:toh \lx_cita ma:burri:toh \lx_var General \ref 03297 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ma:; burrito \glosa tipo.de.acamaya \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma: \nsem Habría que distinguir entre por lo menos 4 tipos de crústaceos: ko:so:lin, xili, ma:chiko, y ma:burri:toh. El primero se characteriza por tener las pinzas largas, la segunda por ser más chiquita y de cáscara dura. El ma:chiko tiene una pinza más larga que las otra. Y el ma:burri:toh es de cascarón duro con pelitos en el cascarón de la cabeza. \dt 02/Sep/2020 \lx mach \lx_cita imach \lx_var General \ref 06170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobrino \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig sobrino(a) \osten esto es, un hijo o hija de cualquier hermano o hermano de los padres de uno \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: imach María iwintitoya wa:n kinekia kima:s n' ita:ytsi:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer, el sobrino de María estaba borracho y le quería pegar su tío (esposo de María). \fr_son 06170-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz mach(1) \dt 15/May/2020 \lx mach \lx_cita toni mach \lx_var General \ref 00137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.sorpresa \catgr Modal \deriv \infl \sig toni mach | modal que indica sorpresa como 'que raro' o 'cómo es posible' \sig_var Tzina \fr_n "Pero ke:ní:w yahki kalan", kilwia, "wa:n ye:wa ya", kilia. "Toni mach hasta ekintsi:n". \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e "Como es posible que haya ido al baño", le dice, "y ya tiene rato" le dice. "Como es posible que hasta este momento (no haya regresado)". \fr_son 07881_01_corp_Tzina_MFM310_faltar \fr_fuente 2010-17-14-f | 2132.952 \fr_n Toni mach ka:n tikitak ke:man kichtekikoh nomet. Nimitsilwih xine:chtahpiali mah a:mo teh poliwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que raro que no hayas visto en qué momento vinieron a robar mi metate. Te dije que cuidaras mi casa para que no se perdiera nada. \raiz mach(2) \nmorf La form mach en sentido modal ocurre solamente en las compuestas ke:mach y te:mach o en colocación con toni, como en esta entrada. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx mache:tehpi:kilo:ni \lx_cita mache:tehpi:kilo:ni \lx_var General \ref 03799 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \pres_el machete; pi:ki \glosa funda.de.machete \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig funda, cubierta o vaina de machete \sig_var General \fr_n RMM-- Xonekwil yehwa tehwa:n tikihtowah ma:se:walto:ka:y. MFC-- Mm. RMM-- Yo:n xonekwil yeh ita:kilo pa:pata:wak ke:meh, ke:meh yo:n mache:tehpi:kilo:ni. Ihko:ni pa:pata:wak, tehwa:n tikiliah, tehwa:n tikiliah cubierta. MFC-- Yehwa ya tik.... RMM-- Yehwa tak tehwa:n tikiliah ne: tepe:chalawih, yehwa yo:n wehwei wa:n MFC-- Tepe:cha[lawih]. RMM-- cuando ne: se: kitapowa moke ne:n para se: kikwa:s. MFC-- Mm. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- El jinicuil (xonekwil, Inga jinicuil) Schltdl.) es como nosotros lo decimos en la lengua indígena. MFC-- Si. RMM-- Las vainas del jinicuil son anchas como, como la cubierta del machete. Así son de anchas, nosotros le decimos cubierta (a la funda de machete). MFC-- Es lo que ya…, RMM-- A lo mejor es lo que nosotros le decimos tepe:chalowih, son esas (vainas) grandes… MFC-- el tepe:chalowih. RMM-- Cuando lo parte uno para comerlo. MFC--Si. \fr_son 03799-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2010-07-28-o | 324.389, 352.32 \raiz pi:ki \rev \dt 17/Jan/2022 \lx ma:chia \lx_cita kima:chia \lx_var General \ref 04740 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'chia' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cachar o agarrar con las manos \osten cualquier objeto pequeño arrojado o volando \sig_var General \fr_n Niktekiti seki xokot wa:n teh xikma:chia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a cortar unas naranjas y tu cáchalas con la mano. \fr_son 04740-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsakwilia \raiz ma: \raiz chia \dt 24/Jan/2022 \lx ma:chia:wak \lx_cita ma:chia:wak \lx_var General \ref 03203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos grasosas \catgr Adj \deriv \sig con las manos grasosas \osten p. ej., por tocar algo grasoso al cocinar \sig_var General \fr_n Teh ka:n tima:chia:wak, ¡Xikte:ka n' kahfe:n wa:n xikwa:nti nokni:w! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú no tienes las manos grasosas. ¡Sirve el café y convídale a mi hermano! \fr_son 03203-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chia: \dt 03/Jul/2021 \lx ma:chia:waya \lx_cita ma:chia:waya \lx_alt ma:chia:waya \lx_var General \ref 01572 (duda) parece ser más común usar ma:chia:wak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.las.manos.grasosas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele las manos grasosas (por estar cocinando, por destazar carne de puerco o de pollo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nikma:tokas tsiwahkal. Nima:chia:wayak, ¡xine:chmahteki! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a agarrar la jícara. Tengo las manos grasosas, ¡échame agua en las manos para que me las lave! \fr_son 01572-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:alaktia \raiz ma: \raiz chia: \dt 15/Apr/2021 \lx ma:chi:chi:le:waltia \lx_cita ne:chma:chi:chi:le:waltia \lx_var General \ref 02657 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.enrojecer.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig provocar que se enrojezca o la mano o brazo (a alguien, por golpe, un urticante, usar una herramienta) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chma:k noma:ko wa:n ne:chma:chi:chi:le:waltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me pegó en la mano y me la dejó bien roja (del golpe que me dio). \fr_son 02657-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chi:l \dt 21/May/2021 \lx ma:chi:chi:le:wi \lx_cita ma:chi:chi:le:wi \lx_var General \ref 06970 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enrojecerse.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enrojecersele las manos.(p. ej., una persona por un raspón, calentamiento o quemadura) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: tisi wa:n se: ma:tata neli se: machi:chi:le:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se echan tortillas y se calientan las manos, quedan enrojecidas. \fr_son 06970-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chi:l \dt 14/Feb/2022 \lx ma:chi:chi:ltik \lx_cita ma:chi:chi:ltik \lx_var General \ref 02234 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.rojizas \catgr Adj \deriv \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \rdp_int ma:+chi:chi:ltik \sig con hojas o tallo rojizas \sig_var General \fr_n Pos no: niki:xmattok pero nika:wí:n yo:n chihchi:chi:ltik ma:ltantsi:n, de n' chi:chi:ltik. Achi pané:, achi chi:chi:ltik ma:ltantsi:n, de o:me taman. Yeh de n' ista:k ne: a:nal onkak wa:n nika:n, a:mpo:wi:n ki..., kikwa:lkwih yo:n achi ma:chihchi:chi:ltik. No: ma:ltantsi:n, no:, no: ahwia:k pero más ahwia:k de n' ista:k, mm. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pues también conozco pero por aquí, ese el chi:chi:ltik ma:ltantsi:n (prob. Satureja brownei (Sw.) Briq.), el rojo. Es un poco rojizo el ma:ltantsi:n, son dos tipos. El blanco que hay allá del otro lado (del rio) y aquí, por allí lo traen la que (tiene) un poco las hojas rojizas. También es ma:ltantsi:n, también, también tiene un olor agradable pero es más agradable el aroma del ma:ltantsi:n blanco. Mm. \fr_son 02234-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2010-07-31-q | 144.199, 167.739 \fr_n A:h, yo:n eskina:doh xokoyo:lin, ke:mah, nejó:n niki:xmattok yo:n, porque tehwa:n ke:meh i:n tipobres, ti..., a:mo onkak tomat ke:masá: o ne: kowtah tietokeh a:mo 'tsikwi:nih tikwitih xola:lpan n' tomat, pos cuando tikwa:snekih se: tapalo:ltsí:n, se: pollito oso kwaltia yo:n kwa:kownakat se: kikwa, a:kin kikwa, yehwa kikwe:choliah de, de eskia tomat. Kwali kikwe:choliah yehwa yo:n, esquina:doh xokoyo:lin wa:n se: kite:mowa tein yo:n, yo:n chi:chi:ltik n' imetskowyo. Ma:chihchi:chi:ltik n' ima:..., ima:kowyo tein, bueno n' ima:xiwyo tein selik ok. Wa:n ikechselo nochi chi:chi:ltik de i:n itsmol tein mochi:wa kone:t ok, chi:chi:ltik kachi ne:n i..., iyo:lselo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: ese, el esquina:doh xokoyo:lin (Arthrostemma ciliatum Pav. ex D. Don y Arthrostemma primaevum Almeda), sí, ese lo conozco porque ese, nosotros como somos pobres, noso.... A veces no hay jitomate o estamos en el campo, no corremos a traer al pueblo el jitomate, pues cuando queremos comer alguna comida, un pollito o se puede comer la carne de res, quien la come, se le muele al esquina:doh xokoyo:lin como si fuera el jitomate. Se le puede moler ese, el esquina:doh xokoyo:lin, y se busca el que, el que es de tallo rojo, con las ramas rojizas, bueno, las hojas, las que aún están tiernas. Y el cogollo todo es rojizo y los retoños que están en crecimiento es más rojizo, las hojas tiernas. \fr_son 02230-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-29-n | 18.978, 54.97 \nsem El uso más común de ma:chi:chi:ltik, y el único encontrado en las grabaciones, es para referirse a las plantas que tienen hojas o tallos rojizos. \raiz ma: \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \dt 09/May/2021 \rev \lx ma:chichinaka \lx_cita ma:chichinaka \lx_var General \ref 06345 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arderle.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arderle (a alguien) la mano o las manos (por una herida a que se le cae chile o alcohol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimoma:xole:w ika ne: tepa:mit wa:n ekintsi:n nima:chichinaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me raspé la mano con aquella pared y ahora me arde. \fr_son 06345-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chinV \dt 08/Feb/2022 \lx ma:chihchi:wa \lx_cita kima:chihchi:wa \lx_var General \ref 03307 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fabricar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig fabricar a mano o con las manos (p. ej., un mecapal, alfarería u otras cosas artesanales) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t kwali tama:chihchi:wa wa:n tanamakati ne: we:ixola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora sabe hacer a mano muchas artesanías y va a vender en la ciudad. \fr_son 03307-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chi:wa \nsem Nótese que ma:chihchi:wa no se aplica a la fabricación de muebles u otras cosas parecidas sino más bien a cosas hechas a manera de artisanía. \nmorf No existe la forma no reduplicada, ?ma:chi:wa. \dt 06/Jan/2022 \lx ma:chihkoltia \lx_cita ma:chihkoltia \lx_var General \ref 02533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.con.la.asa.torcida \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig torcersele la asa \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nocubeta ima:y ipan nitaksak wa:n ma:chihkoltiak, a:xá: postekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pisé sobre la agarradera de mi cubeta y se le torció, a lo mejor se va a quiebrar. \fr_son 02533-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chihkol \dt 21/May/2021 \lx ma:chihkoltik \lx_cita ma:chihkoltik \lx_var General \ref 06192 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mano.torcida \catgr Adj \deriv \rdp_int ma:+chihkoltik \sig con la mano torcida o el brazo torcido (una persona, p. ej., a causa de parálisis) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: ta:kat ma:chihkoltik, kihtowa ke miktiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un señor tiene su mano torcida, dice que le dio parálisis. \fr_son 06192-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chihkol \dt 15/May/2020 \lx ma:chikaktik \lx_cita ma:chihchikaktik \lx_var General \ref 06309 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.mano.fuerte \catgr Adj \deriv \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0+tel \rdp_int ma:+chikaktik \sig de mano o brazo fuerte \osten personas \sig_var General \fr_n Pos kitohto:kayah yo:n kowit wa:n kite:mowa:yah yo:n kwesalmekat wa:n ika kilpia:yah para a:mo net..., a:mo, a:mo taneki:sa wa:n a:mo ma:koto:ni eliwis. Ma:ski kitope:wah sentapal, a:mo koto:ni porque takwa:wak yo:n kwesalmekat. Yeh ika tawi:panaya nowe:ipopá:n nikitak, kwa:i..., kitekpa:naya ne: kie:ra e:yi kita:lia ne:n i:xtapal mahyá: tatsako:ni wa:n kwali kitili:ntiaya wa:n yo:n ke:mah kite:tetsi:lowa para y..., para yema:nia, 'te:tetsi:lowa para mahyá: posteki ka:mpa ne: i..., itahtakoya:n para kwa:ilpiah komekat no: iwa:n. Ke:mah yo:n a:mo wel se: kikehkelpachowa ke:meh se: kinekis, yo:n se ki..., yeh kitetsi..., moketsa itech komekat wa:n kitetsi:lowa ihkó:n. Katka ma:chihchikaktik, ompa kitetsi:lowa wa:n ke:mah yema:nia kwikomaya kowit wa:n ke:mah kitel..., kilpilia:ya wa:n ompa kipe:waltia kiwi:panah kowit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues sembraban ese palo y buscaban el kwesalmekat (Paullinia clavigera Schlechtd.) y ya con ello los amarraban (los palos) para que no …, no, (para que) no para se resbalara hacia abajo y no fácilmente se revienta el hilo (con que está amarrado). Aunque lo empujen a un lado, no se revienta (el bejuco) porque el kwesalmekat es resistente. Yo vi a mi abuelo que con ese entrelaza, los poniá en hilera, por lo menos unos tres (palos) los ponía en forma horizontal, pareciera como un corral y lo aprietaba muy bien y ese lo tuerce para que se suavice, lo tuerce parece que se quiebra donde …, en medio para que amarren el bejuco junto (con el palo). Sí, ese ya no se puede doblar como uno quiera, ese uno …, uno se para sobre el bejuco y lo tuerce así. Tenía las manos muy fuertes, una vez que lo tuerce luego ya queda suave y ya amarra los palos y luego …, ya lo amarra y ahí empieza a amarrar los palos. \fr_son 06309-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06309-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-d | 1382.405, 1426.006 \nsem En general el término ma:chikaktik ocurre en forma reduplicada: ma:chihchikaktik. Es sinónimo de ma:chika:wak aunque mucho menos común. Así el corpus tiene (2018-04-18) sólo una ocurrencia de ma:chihchikaktik y quince de ma:chika:wak o ma:chihchika:wak. Nótese que ma:chikaktik no se emplea para árboles con las ramas fuertes o resistentes sino solamente a las personas. \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:chika:wak \raiz ma: \raiz chika: \dt 08/Feb/2022 \rev \lx ma:chika:wa \lx_cita moma:chika:wa \lx_var General \ref 00425 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplicar.fuerza.con.la.mano \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:chika:wa) aplicar fuerza con la mano o el brazo; tensar o poner tensa la mano o \osten p. ej., para aplicar fuerza, para resistir movimiento \sig_var General \fr_n Ximoma:chika:wa, mah kitehteki machete n' kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pon el brazo muy fuerte para que el machete corte el palo. \fr_son 00425-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chika: \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx ma:chika:wak \lx_cita ma:chika:wak \lx_var General \ref 00986 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.brazos.fuertes \catgr Adj \deriv \sig con el brazo o la mano fuertes o fortalecidos \osten solamente en referencia a personas \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kitewih nokni:w wa:n yeh kachi ma:chika:wak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese chamaco le pegó a mi hermanito y él tiene más fuerzas de los brazos (que mi hermano) \fr_son 00986-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:chikaktik \raiz ma: \raiz chika: \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx ma:chika:waya \lx_cita ma:chika:waya \lx_var General \ref 06010 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponérsele.fuerte.los.brazos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig fortalecérsele o ponérsele fuerte los brazos \osten p. ej., por comer bien, crecer y desarrollarse \sig_var General \fr_n Nopili ma:chika:wayak a. Nochipa kitewia:yah ka:mpa momachtia wa:n a:ma:n no: tetewia ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño ya tiene fuerzas en las manos. Siempre lo golpeaban en su escuela, ahora también ya pelea. \fr_son 06010-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chika: \dt 03/Feb/2022 \lx ma:chika:wtok \lx_cita ma:chika:wtok \lx_var General \ref 00427 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manos.o.brazos.fuertes \catgr Estativo \infl \sig estar con las manos o brazos fuertes \osten \sig_var General \fr_n Xikinahkota:li norre:has por favor, xa: wela:man tima:chika:wtok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pon mis rejas arriba por favor, quizá estás en plena etapa de tener las manos bien fuertes. \fr_son 00427-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chika: \dt 02/Feb/2021 \lx ma:chiko \lx_cita ma:chiko \lx_var General \ref 01337 (duda) es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mala.puntería \catgr Adj \deriv \sig con mala puntería \osten p. ej., un lanzador, alguien al tirar una piedra \sig_var General \fr_n Teh tima:chiko, nochipa ka:n tikwi:ltia ke:man tikwa:mo:ta teisá:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú tienes mala puntería, nunca le atinas cuando apedreas algo. \fr_son 01337-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chiko \dt 24/Mar/2021 \lx ma:chiko \lx_cita ma:chiko \lx_var General \ref 01244 (duda) en la región baja les dicen makakiwis; revisar la glosa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Palaemonidae.Macrobrachium.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Macrobrachium spp., crustáceos de la familia Palaemonidae que tiene una tenaza más grande que la otra; es comestible; o tipo de crustáceo llamado en español 'acamaya' en general \sig_var General \fr_n Ya:lwa wa:lahka se: siwa:t, kinamakako ma:chikomeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino una mujer, vino a vender ma:chikomeh. \fr_son 01244-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \sem Animal-artrópodo \sem Comestible-animal \semx_tipo Discusión \semxref xili \raiz ma: \raiz chiko \nsem Habría que distinguir entre por lo menos 4 tipos de crústaceos: ko:so:lin, xili, ma:chiko, y ma:burri:toh. El primero se characteriza por tener las pinzas largas, la segunda por ser más chiquita y de cáscara dura. El ma:chiko tiene una pinza más larga que las otra. Y el ma:burri:toh es de cascarón duro con pelitos en el cascarón de la cabeza. \dt 23/Mar/2021 \lx ma:chiko:les \lx_cita ma:chiko:les \ref 08138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa canasta.con.agarraderas \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:chikopa:ta \lx_cita kima:chikopa:ta \lx_var General \ref 03933 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gastar.desparejo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig gastar en forma dispareja \osten la mano de un metate \sig_var General \fr_n Nopili ka:n ye:kahsi itech n' metat. Nochipa tisi wa:n kima:chikopa:tak a metama:it. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niña no alcanza bien en el metate. Siempre muele y ya dejó desgastada en forma dispareja la mano de su metate. \fr_son 03933-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chiko \raiz pa:ti \nsem La palabra no es muy común pero si se usa. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:chikotik \lx_cita ma:chikotik \lx_var General \ref 02664 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.lazos.disparejos \catgr Adj \deriv \sig con los lazos disparejos (p. ej., un mecapal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nomekapal ka:n nikitak takah ma:chikotik wa:n a:mo ahsi ika nikilpia nokwow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me fijé que mi mecapal tiene los lazos disparejos y no alcanza para amarrar mi tercio de leña. \fr_son 02664-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chiko \dt 21/May/2021 \lx ma:chikotila:na \lx_cita moma:chikotila:na \lx_var General \ref 00056 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dislocarse.el.brazo \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reflexivo: moma:chikotila:na) darse un estirón del brazo, la mano o el hombro \sig_var General \fr_n Wa:n se:, te:pepechowiliah ka:mpa se: ma..., puro ke:meh i:n se:, se: wetsi wa:n se: ma:..., moma:chikotila:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Y este, le pegan a uno donde…, donde como, se cae uno y se da un estirón en la mano. \fr_son 00056-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2012-08-03-d | 92.239, 98.936 \raiz ma: \raiz chiko \raiz tila: \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx machilia \lx_cita kimachilia \lx_var General \ref 03755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sentir el efecto de \osten p. ej., una enfermedad, el calor \sig_var General \fr_n Itech i:n me:tsti abril semi se: kimachilia ya n' toto:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el mes de abril se siente mucho que hace calor. \fr_son 03755-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tantear \osten p. ej., a un ave doméstica para saber si tiene huevo para poner \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n nikmachilia se: nopio ox tata:sati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario por las mañanas siento mi gallina si (acaso) va poner huevo. \fr_son 03755-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 17/Jan/2022 \lx machililia \lx_cita kimachililia \lx_var General \ref 07337 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palparle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig sentir, palpar (una parte del cuerpo, un objeto) a, de o para (alguien, p. ej., para buscar un daño físico, sentir como se quedó) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chmachilili ne: tilmah xa: wa:kik a. Komohko:n wa:kik a xikololo ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a sentir por mi esa ropa, si acaso ya se secó. Si ya está seca, ya recógela! \fr_son 07337-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \nota Checar este doble aplicativo si asi se dice. \dt 07/Apr/2022 \lx machi:yo:t \lx_cita machi:yo:t \lx_alt machi:yokowit \lx_var General \ref 06969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bixaceae.Bixa orellana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bixa orellana L., árbol de la familia Bixaceae; sus semillas se muelen y se usaban para teñir madera, particularlmente de juguetes, de rojo \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n machi:yo:kowit tahtapa:ni n' ita:kka wa:n ki:sa n' iteyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los frutos del machi:yo:t se rompen y salen sus semillas. \fr_son 06969-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Juguete \sem Planta \raiz mati \dt 02/Sep/2020 \lx ma:chiyo:tia \lx_cita kimachi:yo:tia \ref 03862 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa hacer.persignarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer a ayudar persignar \osten a alguien, p. ej., guiando la mano de un niño demasiado pequeño para persignarse a si mismo \sig_var General \fr_n Ke:man katka nikone:t nia:ya tio:pan iwa:n nowe:ina:n wa:n nochipa ne:chmachio:tia:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era pequeña iba con mi abuelita a la iglesia y me ayudaba a persignar (guiando mi mano para que yo lo hiciera). \fr_son 03862-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : momachi:yo:tia) persignarse (por sí solo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ta:kat nochipa ke:man panowa tio:pani:xpan momachi:yo:tia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este hombre siempre cuando pasa enfrente de un iglesia se persigna. \fr_son 03862-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz machiyo \dt 17/Jan/2022 \lx machtia \lx_cita kimachtia \lx_var General \ref 03302 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enseñar.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig enseñar \osten personas; animales como bestias para recibir la carga, perros \sig_var General \fr_n Nomá:n mo:stah kimachtia se: siwa:pil keni:w kiihkitis se: wi:pi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días mi mamá le enseña a una señorita como tejer un huipil. \fr_son 03302-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig acostumbrar \osten a alguien, p. ej., de hacer algo, de una situación \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kimachtih ya n' ipili no:ya:n kiwi:ka. Yeh ika a:mo kineki ok moka:was nowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana ya acostumbró a su niña de llevarla a todas partes. Por eso ya no quiere quedarse conmigo. \fr_son 03302-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tamachtia) enseñar una clase \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokalnemachti:lo:ya:n semi kwaltsi:n tamachtia se: siwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi escuela hay una señorita que enseña muy bien. \fr_son 03302-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref weli:ltia \raiz mati \dt 06/Jan/2022 \lx machtilia \lx_cita ne:chmachtilia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enseñarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig enseñar (para alguien a otro) \sig_var 1-Xalti \fr_n María semi kwaltsi:n ne:chmachtilia nopili, yehwa ika semi kiwelita momachti:s iwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e María me enseña muy bien a mi hijo. Por eso le gusta mucho estudiar con ella. \fr_son 00218-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : ne:chtamachtilia) dar una clase por en sustitución de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta a:mo niá:s nikininmachti:ti:w pi:pil. Nikyo:le:w se: tamachtihkeh mah ne:chtamachtili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana no iré a enseñar a los niños. Invité a un maestro que vaya a enseñar por mí. \fr_son 00218-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \nmorf Dado que mati es un verbo transitivo donde el objeto es el conocimiento sabido se puede considerar a machtia como un verbo ditransitivo con el que se enseña siendo el objeto primario y lo que se le enseña siendo el objeto secundario. Sin embargo machtia no puede aceptar ta- como objeto no referencial (ne:chtamachtia) aunque si acepta la idea de lo que se enseña (p. ej., ne:chmachtia ma:se:waltahto:l 'Me enseña náhuatl'. Por estas razones hasta se puede considerar a machtilia como un tritransitivo, con tres objetos: (a) el beneficiado indirecto, (b) el enseñado, (c) lo que se enseña. \dt 05/Oct/2020 \lx ma:ekapan \lx_cita ima:ekapan \lx_var General \ref 06844 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puño.de.camisa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig puño de camisa o chamarra \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n moka:mi:sah ima:ekapan tikchohcho:kilwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le embarraste savia en el puño de la manga de tu camisa. \fr_son 06844-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz eka \raiz -pan \dt 01/Jun/2020 \lx ma:e:ktia \lx_cita kima:e:ktia \lx_alt ma:ye:ktia \lx_var General \ref 07064 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.pedúnculo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig a mano, quitarle el pedúnculo (a la pimienta después de cosechar del árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ka:n nitatekito, nikma:e:ktih o:me koxta:l pimie:ntah wa:n a:man nikte:n mah wa:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer no fui a cosechar la pimienta, le quité el pedúnculo (palillos) a dos bultos de pimienta y ahora la esparcí (sobre el asoleadero) para que se seque. \fr_son 07064-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsi:nkoto:na \raiz ma: \raiz ye:k \dt 05/Apr/2022 \lx ma:ema:nia \lx_cita kima:ema:nia \lx_var General \ref 01603 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ablandar.con.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ablandar con la mano (plátano, girándolo como si fuera rodillo entre las palmas de las dos manos) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pahpata xohxowik ok. ¡Xikma:ema:ni! Kikwa:sneki mopili. I:n we:lik ma:ski tepitsi:n sah oksik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este plátano todavia está verde, ¡Ablándala con las manos! Tu hijo lo quiere comer. Este (plátano) es sabroso aunque falte poquito para que esté maduro (esto es, todavía está un poquito verde). \fr_son 01603-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz yema:n \dt 15/Apr/2021 \lx ma:ema:nik \lx_cita ma:ema:nik \lx_var General \ref 03227 (duda) no aparece en el corpus, quizá se llega a usar pero con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.blandas \catgr Adj \deriv \sig con las manos blandas o suaves \osten sin callos, p. ej., por no trabajar mucho manualmente \sig_var General \fr_n Wehka:w a ka:n nitekititok ika salo:n yeh ika kwaltsi:n nima:ema:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tiene tiempo que no había trabajado con azadón por eso tengo las manos muy suaves. \fr_son 03227-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:i \raiz alax \dt 10/Jan/2022 \lx ma:ema:nilia \lx_cita kima:ema:nilia \lx_var General \ref 02733 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suavizar.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig suavizar (plátanos semimaduros) con la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili kielewih pahpata wa:n xohxowik ok katka, nikma:ema:nilih se: wa:n iwki kikwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hijo se le antojó un plátano y todavia estaba verde, suavicé uno con las manos y así se lo comió. \fr_son 02733-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ema:n \dt 25/May/2021 \lx ma:emo:loh \lx_cita ma:emo:loh \lx_var General \ref 01644 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.embarradas.de.frijol \catgr Adj \deriv \sig con las manos embarradas de frijol \osten p. ej., después de prepar la comida \sig_var General \fr_n ¡Xikmahteki:ti i:n pili! Ma:emo:loh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a lavarle las manos al niño! Tiene las manos embarradas de frijol. \fr_son 01644-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz e \raiz mo:l \dt 15/Apr/2021 \lx ma:eski:sa \lx_cita ma:eski:sa \lx_var General \ref 01380 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangrar.de.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sangrar la mano o brazo; sangrarsele la mano o brazo \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili moma:tsontek wa:n ma:eski:sa. ¡Xikteki wi:tsikite:mpil, xikma:xakwalo wa:n xikte:kili n' ia:yo mah moketsa n' esti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se hirió en la mano con el machete. ¡Corta hojas de Hamelia patens (wi:tsikite:mpi:l), machácalas con las manos y echa el jugo sobre la herida para que se detenga la sangre. \fr_son 01380-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz es \raiz ki:sa \dt 25/Mar/2021 \lx ma:etiktik \lx_cita ma:etiktik \lx_var General \ref 02418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pesado \catgr Adj \deriv \sig pesado \osten herramientas que se agarran con la mano: pico, machete, azadón, mano de metate \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mometama:y ye:kma:etiktik. Ke:man se: tisi telsenka se: ma:siowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La mano (metapil) de tu metate está muy pesada. Cuando se muele se cansa uno demasiado de las manos. \fr_son 02418-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con el mango pesado (alguna herramienta que se usa con la mano o el brazo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n moa:chah ma:etiktik, xoxowik ok n' imets. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hacha pesa mucho (por tener el mango pesado), (la madera de) su mango es todavía verde. \fr_son 02418-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz e \nsem No se aplica ma:etiktik a árboles que tienen las ramas dobladas por ser pesadas de frutos, véase ma:eti:ya. \dt 17/May/2021 \lx ma:eti:lia \lx_cita kima:eti:lia \lx_var General \ref 07271 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.pesado.el.brazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0?te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) cansancio del brazo (por cargarle algo pesado) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili nikma:eti:lia, ye:wa ya nikma:kih seki et mah ne:chki:tskili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño ya hice que se le pesaran los brazos, ya tiene rato que le di unos frijoles a sostener para mi. \fr_son 07271-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz e \dt 05/Apr/2022 \lx ma:eti:ya \lx_cita ma:eti:ya \lx_var General \ref 03428 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsele.la.mano.por.sostener.peso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentirse el brazo pesado y cansado por haber sostenido un peso por mucho tiempo \sig_var General \fr_n ¡Xikahchi:waka:n yo:n silla! Nima:eti:ya ompa nikte:mati i:n kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quiten esa silla! Siento los brazos pesados, ahi voy echar esta leña. \fr_son 03428-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kowti \raiz ma: \raiz e \dt 11/Jan/2022 \lx magilia \lx_cita ne:chmagilia \lx_var General \ref 01650 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golperle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear (a algo o alguien) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t ne:chmagilih se: nopiotsi:n ya:lwa wa:n mikik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora me golpeó uno de mis pollitos ayer y se murió. \fr_son 01650-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz maka \dt 15/Apr/2021 \lx mah \lx_cita mah takwa \lx_var General \ref 03219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que \catgr Modal \deriv \sig palabra modal deóntica que expresa un deseo de la persona que habla que \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikilwi mo:pá:n mah wi:ki mo:sta niknohno:tsasneki.. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dile a tu papá que venga mañana quiero platicar con él. \fr_son 03219-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \dt 08/Jan/2022 \lx mahcha:na \lx_cita kimahcha:na \lx_var General \ref 04672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.de.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar de la mano \osten p. ej., a un niño \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t ka:n kanah yowi ok. I:xpohpoliw. Ke:man ki:sa tikmahcha:nah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito ya no sale a ningún lado. Perdió la vista. Cuando sale lo llevamos de la mano. \fr_son 04672-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como recíproco : momahcha:nah) quedarse como engranaje \osten dientes de un trapiche \sig_var General \fr_n Wa:n ompa kichkwaya ne:n ka:mpa itan kalakis wa:n ke:keptok wa:n kimatia porque kiforma:rowa:ya wa:n momahcha:naya mismo kowit sah. A:mo moka:waya nió:n se:. Ta: parejo momalakachowa:ya. Yehwa nohjó:n kikwitiah itan, nochi mo..., mo..., mona:miktia:ya. A:it ke:ni:w nohjó:n abuelo kichi:waya. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Y ahí labraban (el trozo de madera) haciendo un pozito (esto es, un hueco rectangular) donde se empotran los dientes (esto es, un madera chiquita y rectangular que empotrado sobresale de la superficie del tronco como diente de engranaje) y no están alineados y sabía (el abuelo) porque los formaba (los dientes de tal manera) que giraban los troncos en sincronía. No se dejaban ni uno. Paraje se daba vuelta. Eso es lo que hacían los dientes, todos se engranaban. Quien sabe como los abuelos hacían eso (fabricando el trapiche). \fr_son 04672-02_corp_Tzina-AJH303_ faltar \fr_fuente 2010-07-13-l | 1185.46, 1207.898 \raiz mah \raiz a:na \nmorf La proveniencia de la /ch/ no es claro, pero parece que etimológicamente la palabra mahcha:na contiene los elementos mah y a:na. \nota kichi:wa pane:la 2010=07-13 20:00 en adelante \dt 24/Jan/2022 \lx mahcha:nilia \lx_cita ne:chmahcha:nilia \lx_var General \ref 02518 (duda) se usa mahcha:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevarle.de.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar de la mano (p. ej., a un niño) para (alguien, p. ej., su papá) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man niow icha:n no:má:n, nota:kaw nochipa ne:chmahcha:nilia nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a la casa de mi mamá, mi esposo siempre lleva de la mano a mi niño. \fr_son 02518-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz a:na \dt 21/May/2021 \lx mahka:wa \lx_cita kimahka:wa \lx_var General \ref 06448 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig soltar; dejar ir \osten p. ej., un animal doméstico para que busque forraje, pasto, hierba \sig_var General \fr_n Mo:stah tio:tak nikmahka:wa se: nopio mah kikwa:ti xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las tardes suelto uno de mis pollos para que vaya a comer hierba. \fr_son 06448-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz ka:wa \dt 08/Feb/2022 \lx mahka:waltia \lx_cita kimahka:waltia \lx_var General \ref 01127 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa separar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig separar, desprender, soltar \osten p. ej., dos ollas juntadas para la cria de abejas meliponas \sig_var General \fr_n Entó:s nika:n, nika:n nikpias noma:ko se:, oksé: ko:mit. A:mo nikwehka:waltia, nika:n nikmahka:waltia wa:n nika:n nikpan..., nikpantsakwa ika ya. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Entonces aquí, aquí lo voy a tener en la mano una, otra olla. No lo dejo (desprendido) mucho tiempo, aquí los separo y aquí…, ya con eso lo tapo. \fr_son 01127-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2013-04-04-a | 201.032, 209.747 \raiz mah \raiz ka:wa \dt 25/May/2021 \lx mahka:wi \lx_cita mahka:wi \lx_var General \ref 06717 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig separarse o partirse (p. ej., un recipiente de barro al quebrarse, un trozo de leña al secarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n koma:l yankwik wa:n mahka:w a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este comal estaba nuevo y ya se quebró. \fr_son 06717-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz ka:wa \dt 14/Feb/2022 \lx mahka:wilia \lx_cita ne:chmahka:wilia \lx_var General \ref 04459 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltarle \catgr V3 \infl Clase 2a \deriv Aplicativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig soltarle, desatarle \sig_var General \fr_n Pero, ne:n, ika arpón a:mo ke:man. Pero niktani ke:ní:w no..., no..., n' oksé: n' hermano, semi ika tekiti no:. Kipia, ne:n, ixa:yak, a:xa:yak, moi:xkalakilia wa:n mokalakia a:tampa ke:meskia. Wa:n itech, ne:n, tecuevitas ihkó:n ompa i:xnentinemi ka:nika yetokeh, ika ne:, ika n', ne: itatsopo:ni:lo:ni ke:meskia se:, se: alambre kichihchi:wa ihkó:n ika ganchito. Wa:n yehwa ya kiliah arpón, kiwi:katinemih mahyá: pistolita, kwi:katinemi ihkó:n, na:ltachi:xtinemi ne: ka:mpa kita ne: oksé: kina:lmahka:wilia ne:n, ne:n tepos, teposflecha wa:n kiwa:lkwi a pescado, kwa:lkwi a acamaya, ehe. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e Pero, este, con arpón nunca (he pescado). Pero he visto cómo mi otro hermano, se dedica a eso también. Tiene, este, la máscara (visor), el visor, se lo pone sobre la cara y ya se mete como si fuera bajo el agua. Y en, este, las cuevitas ahí anda revisando por donde están con, este, con el arpón (lit., 'con lo que perfora, itatsopo:ni:lo:ni como si fuera un alambre, lo hace así con un ganchito. Y es lo que le llaman árpon, lo anda llevando como si fuera una pistola, lo anda llevando así, anda viendo hacia adentro allá, donde ve uno se lo avienta el fierro (arpón), el arpón y ya trae el pescado, trae la acamaya, ehe. \fr_son 04459-01_corp_Zuapl-MFC314_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-n | 23.911, 68.156 \raiz mah \raiz ka:wa \dt 18/Jan/2022 \lx mahka:wtok \lx_cita mahka:wtok \lx_var General \ref 00621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig fisurado \osten particularmente un comal, o una pared agrietada \sig_var General \fr_n Mahka:wtok a nokoma:l. ¡A:mo ka:n mitsmowtih komohkó:n sentapa:n ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi comal ya está fisurado. ¡No te vaya a asustar si es que se quieba por completo! \fr_son 00621-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz ka:wa \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx mahkwi \lx_cita kimahkwi \lx_var Tzina \ref 02187 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asumir.compromiso.de.padrino \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig asumir el compromiso de padrino o madrina de (un niño, al sostenerlo en los brazos durante la ceremonia de bautizo) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:koni kimahkwiti mopili, kihtowah ke tikte:a:wi:lti:tia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quien va a ser el padrino de tu hijo, dicen que ya lo vas a (llevar a) bautizar. \fr_son 02187-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz kwi \nota Checar otros significado de mahkwi. \dt 09/May/2021 \lx mahma:ihkatiw \lx_cita mahma:ihkatiw \lx_var General \ref 05605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ofrecer.voluntariamente.sin.escatimar \catgr V1 \deriv \infl Irregular \diag \sig dar sin escatimar, sin medir consecuencias o esperar reciprocidad \osten p. ej. por pasarse de buena persona, de generoso que compadece de todos \sig_var General \fr_n Nomona:n kikne:lia a:kin eski. Ke:man aksá: kitahtania mah kite:tanewti se: pio, yeh sa: mahma:ihkatiw. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi suegra se compadece de cualquier persona. Cuando alguien le pide que le preste una gallina, ella le da la mano. \fr_son 05605-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihka \nsem El significado proviene de la metáfora de 'extender la mano' en el sentido de ofrecer generosamente casi sin reflexionar en las consecuencias. \nmorf El verbo, con un direccional -tiw casi siempre se usa en 1a, 2a o 3a persona singular. \dt 12/Apr/2022 \lx mahma:solia \lx_cita kimahma:solia \lx_var General \ref 03883 (duda) bajo ma:solia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.ademanes \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacerle ademanes para mostrar coraje a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w nochipa kimahma:solia no:pá:n, yeh ika kikwetaxwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano siempre le hace gestos de enojo con las manos a mi papá, por eso le pega (a mi hermano). \fr_son 03883-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz so \dt 17/Jan/2022 \lx mahpacho:ltia \lx_cita kimahmahpacho:ltia \lx_var General \ref 01034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobarle.brazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : mahmahpacho:ltia) sobarle el brazo \osten para ponerle un remedio a una herida o para relajar un dolor \sig_var Tzina \fr_n JVC-- Pos ke:meh yo:n, yo:n xo:me:ka:la:t ta..., tak we:lik no: pero pos..., pero semi tsohya:k n' icho:kilo. Yo:n cho:kilohkeh, cho:kilohkeh, ye:ktsohya:k. Ehe, xoxoktikeh yehwa:n wa:n tat..., ipoxtampa chi:chi:ltikeh, pané esyoh. Yehwa yo:n se:, a:mo se: kik..., ne: tehwa:n a:mo tikwah porque tik..., se:mi fuerte semi kipia sabor yo:n, ke:mah, a:mo we:lik eski. Pero para remedio kihtowah ke:mah pahti no:, ke:mah. EGS-- ¿Toni se: kikwi pahti? JVC-- Pos kihtowah para chi:chi:lkokot, kimahmahpacho:ltiah ka:mpa te:kokoh, se: kokotis..., kimahmahpacho:ltiah wa:n kipahtia tak porin tsohya:k yo:n okwilin. Kipahtia yo:n, te..., se: kipahpahpacho:ltia ka:mpa te:kokoh. Yehwa yo:n kihtowah ke kikwih para pahti. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Pues como ese, es xo:meka:la:t pues…, quizá también sabe rico pero pues…, pero su resina es muy apestoso. Esos tienen resina, tienen resina, es muy apestoso. Aja, esos son verdes y…, en su panza son coloradas, como si tuviese sangre. Ese es uno, no se…, nosotros no lo comemos porque lo…, tiene un sabor muy fuerte, si, quizá no sepa rico. Pero dicen que para remedio si también, si. EGS-- ¿Qué se ocupa para remedio? JVC-- Pues dicen que para el grano rojo, lo soban (con una rana) donde le duele a uno, un grano…, lo soban y lo cura quizá porque ese bicho es apestoso. Lo cura ese…, con eso se soba uno donde duele. Dicen que eso lo ocupan para remedio. \fr_son 01034-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-21-m | 315.098, 353.638 \raiz mets \raiz pachV \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx mahpachowa \lx_cita kimahpachowa \lx_var General \ref 05628 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sujetar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tamahpachowa) extenderse las manos sobre la tierra \osten p. ej., al caerse al suelo para protegerse contra un golpe fuerte \fr_n Nima:ahwayowa *porque** niwetsik wa:n nitamahpachoh itech tehtsonkilit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo comezón en las manos porque me caí y las palmas de mi manos cayeron planos sobre la mala mujer (Cnidoscolus multilobus (Pax) I. M. Johnst.). \fr_son 05628-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsomahpachowa \raiz mah \raiz pacho \dt 12/Apr/2022 \lx mahpachowilia \lx_cita kimahpachowilia \lx_var General \ref 02869 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no es bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apachurrarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apachurrarle o aplastarle \osten p. ej., un botó:n de algún aparato; un timbre \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kimahpachowilih se: tepos i:n grabadora wa:n a:mo kakisti ok, xa: eski wehweliw ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño le apachurró un botón a esta grabadora y ya no toca, a lo mejor ya se descompuso. \fr_son 02869-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:patilia \raiz ma: \raiz pacho \dt 17/Jul/2021 \lx mahpe:wa \lx_cita kimahpe:wa \lx_var General \ref 00687 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa evitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig evitar la propagación \osten una enfermedad \sig_var General \fr_n I:n xiwtekiwah kite:makak miak pahti itech xola:lkone:meh para kimahpe:was n' tataxis tein kinkwi n' pilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El gobierno entregó mucha medicina en los pueblos pequeños para evitar la propagación de la influenza que afecta a niños. \fr_son 00687-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tope:wa \raiz mah \raiz pe:wa \rev 2020-12-15 \ncomp En el náhuatl del Balsas se utiliza ma:pe:wa con el significado de 'empujar' (véase tope:wa. \dt 01/Mar/2021 \lx mahpia \lx_cita kimahpia \lx_var General \ref 04157 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cuidar \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tikihtowa:ya no: se: kita:tawtia ne:n totio:tsi:n para mah, mah kwali ta:ki, aksá: etok a:ksá: totio:tsi:n tei:n ki...ki...kimahpia ne:n tao:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando comentas que tambien se le ruega a un dios para que hay buena cosecha, ¿Hay alguien, hay un dios que cuida el maíz? \fr_son 04157-01_corp_Tzina-AGA344_faltar \fr_fuente 2008- - - - | 007:45 \raiz mah \raiz pia \nsem Es una palabra arcaíco que no se usa mucho en la actualidad. \rev \nota Hay que preguntar sobre el significando de esta palabra. \dt 18/Jan/2022 \lx mahpia \lx_cita kimahpia \lx_var \ref 03849 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \sig cuidar \sig_var General \fr_n Eh, ihwa:k tikihtowa:ya no: oksé: kita:tawtia ne:n totio:tsi:n para mah, mah kwali ta:ki, a:ksá: etok, a:ksá: totio:tsi:n tein ki..., ki..., kimahpia ne:n tao:l? \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Eh, cuando comentabas que se le ruega a otro, este, a Dios para que tengamos buena cosecha, ¿hay alguien, algún Dios que cuida el maíz? \fr_son 03849-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 17/Jan/2022 \lx mahpil \lx_cita imahpil \lx_var General \ref 04535 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dedo.de.mano \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dedo de la mano \sig_var General \fr_n Ne:chkokowah nomahpilwa:n, xa: nechkwisneki mikia:nalis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duelen mis dedos, quizá me quiere dar reumatismo. \fr_son 04535-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \nsem Mahpil refiere solamente al dedo de la mano de seres humanos. \ngram Ta- y colocacion de sustantivos incorporados (noun incorporation): Notese el orden de prefijos Nima:tame:wato wa:n nikoyo:nih nomahpil ika se: xokowits, a:man ne:chtelkokowa. en nima:tame:wato. Asi se entiende tame:wa es un verbo ta-me:wa y no un prefijo porque generalmente el orden es de ta-VERBO. O quizas se puede analizar con dos prefijos, pero lo mas atinado seria que tame:wa se considera como "palabra". Orden del uso de ta- \dt 24/Jan/2022 \lx mahpilakia \lx_cita kimahpilakia \lx_var General \ref 05333 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \vease i:xmahpilakia \vease te:nmahpilakia \vease ekamahmahpilakia \vease ekatsolmahpilakia \raiz mahpil \raiz aki \nmorf El verbo mahpilakia se manifiesta solamente con el elemento verbal compuesto con raices sustantivales. \dt 26/Jan/2022 \lx mahpilkone:t \lx_cita imahpilkone:w \lx_var General \ref 06978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dedo.meñique \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dedo meñique (de la mano) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n ne:chkokowa nomahpilkone:w, nikitati se: tapahpachohkeh mah ne:chpahpacholi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y me duele mi dedo meñique, voy a ver un huesero que me lo sobe (colocando el huesito). \fr_son 06978-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz mahpil \raiz kone: \dt 01/Jun/2020 \lx mahpilkotoltik \lx_cita mahpilkotoltik \lx_var General \ref 06207 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.dedo.mocho \catgr Adj \deriv \sig con un dedo a que le falta la punta o debida terminación \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil mahpilkotoltik, kihtowa ke kima:kwah trapiche ke:man katka kone:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco tiene el dedo mocho, dice que un trapiche le machucó la mano cuando era pequeño. \fr_son 06207-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz koto: \dt 16/May/2020 \lx mahpilkoto:na \lx_cita kimahpilkoto:na \lx_var General \ref 02583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mochar.el.dedo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mocharle el dedo \osten a alguien \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: pili kitehtektoya kwowit wa:n momahpilkoto:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño estaba cortando leña y se mochó el dedo. \fr_son 02583-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz koto: \dt 21/May/2021 \lx mahpilnatskwaltia \lx_cita momahpilnatskwaltia \lx_var General \ref 04092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucar.dedo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig machucarse (alguien) un dedo al quedarse atrapado y prensado entre dos objetos \osten p. ej., con una ventana o una puerta al cerrar, unas tablas al apilarse \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n niihisiwka:tatsakwaya nokalihtik wa:n nimomahpilnatskwaltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana cerraba rápidamente la puerta y me machuqué el dedo (atrapándolo en la ventana). \fr_son 04092-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahpiltsontewia \raiz mah \raiz pil \raiz natskwa \nsem El verbo mahpilnatskwaltia refiere a la acción de machucarse el dedo al cerrarse algo sobre el. Si alguien machuca su dedo por un golpe (p. ej., con martillo, con piedra) se utiliza la palabra mahpiltsontewia. \dt 17/Jan/2022 \lx mahpilnekwilowa \lx_cita momahpilnekwilowa \lx_var General \ref 03478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufrir.esguince.del.dedo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : momahpilnekwilowa) sufrir una torcedura, esguince o luxación del dedo de mano \osten por un golpe duro, caída) \sig_var General \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n nimomahpilnekwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y me torcí el dedo. \fr_son 03478-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz nekwil \dt 12/Jan/2022 \lx mahpilnekwiltik \lx_cita mahpilnekwiltik \lx_var General \ref 04370 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.dedo.torcido \catgr Adj \deriv \sig con un dedo torcido o que no se acomoda bien en su lugar original \osten p. ej., a causa de un golpe o caída \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili semi nima:wiltia:ya ika pelota yeh ika nimahpilnekwiltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño jugaba mucho con pelota por eso tengo mi dedo torcido. \fr_son 04370-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz nekwilV \nsem El adjetivo mahpilnekwiltik refiere generalmente a un dedo que por un golpe o accidente ya no se acomoda bien, por ejemplo un dedo menique o pulgar que sale a un lado y no se puede juntar al lado de los demás dedos. \dt 18/Jan/2022 \lx mahpilposteki \lx_cita momahpilposteki \lx_var General \ref 04570 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarsele.un.dedo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : momahpilposteki) quebrarsele (a alguien) un dedo (por accidente) \sig_var General \fr_n Se: pili wetsik wa:n momahpilpostek. A:man kiwi:kakeh tapahtilo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño se cayó y se le quebró un dedo. Hoy lo llevaron a la clínica. \fr_son 04570-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz posteki \dt 24/Jan/2022 \lx mahpilpostektok \lx_cita mahpilpostektok \lx_var General \ref 06569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.dedo.roto \catgr Estativo \deriv \sig tener o estar con un dedo roto o quebrado \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w mahpilpostektok, wehka:w ya wetsik wa:n a:mo wel pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene el dedo quebrado, tiene rato que se cayó y no puede curarse. \fr_son 06569-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz posteki \dt 27/May/2020 \lx mahpiltanteki \lx_cita kimahpiltanteki \lx_var General \ref 03686 revisar si el ejemplo no está invertido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morderle.el.dedo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig morderle el dedo \osten siempre con dientes \sig_var General \fr_n I:n pili kimahpiltantek ne: itskwinti wa:n ye:keski:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro le mordió el dedo a ese niño y está sangrando mucho. \fr_son 03686-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz tan \raiz teki \dt 17/Jan/2022 \lx mahpiltantekilia \lx_cita ne:chmahpiltantekilia \lx_var General \ref 07252 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morderle.dedo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig morderle el dedo (a alguien) en perjuicio de (otra persona, p. ej., el papá o mamá de un niño mordido) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil nochipa ne:chmahpiltantekilia nopili wa:n cholowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese chamaco siempre le muerde el dedo a mi niño (afectando negativamente a mi) y huye. \fr_son 07252-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz tan \raiz teki \dt 05/Apr/2022 \lx mahpiltiti:ka \lx_cita mahpiltihtiti:ka \lx_var General \ref 08723 (duda) el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharsele.dedo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : mahpiltihtiti:ka) hincharsele los dedos \osten sea por algúna enfermedad o accidente \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nitapa:ka miak tilmah nochipa nimahpiltihtiti:ka, yeh ika a:mo semi ne:chka:wah mah nitapa:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando lavo mucha ropa siempre se me hinchan los dedos, por eso no me dejan lavar. \fr_son 00437-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pil \raiz ti:ka \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx mahpiltiti:katok \lx_cita mahpiltiti:katok \lx_var General \ref 08724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.dedo.hinchado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig tener o estar con un dedo hinchado \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chmahpilnatskwaltihkeh, yeh ika nimahpiltiti:katok, ne:chtelkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me machucaron el dedo (p. ej., al estar acomodando tablas entre las cuales se atrapó el dedo) por eso lo tengo hinchado, me duele mucho. \fr_son 03113-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \raiz ti:ka \dt 08/Feb/2021 \lx mahpiltsa:la:n \lx_alt mahpilkantsa:la:n \lx_cita imahpiltsa:la:n \lx_var General \ref 04548 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.los.dedos \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig espacio que hay entre los dedos \sig_var General \fr_n Ke:man nitapa:ka wa:n nikwi xapoha:t nima:xohxokoya nomahpiltsa:la:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando lavo y ocupo cloro se me agrieta la mano entre los dedos. \fr_son 04548-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz mah \raiz pil \raiz kama \raiz -tsa:la:n \dt 24/Jan/2022 \lx mahpiltsi:ntan \lx_cita imahpiltsi:ntan \lx_var General \ref 06973 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.pie.del.dedo \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig la parte inferior o el pie del dedo de las manos \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkokowa nomahpiltsi:ntan, eski niknekwiloh wa:n ne:chkokowa ke:man nitekiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele al pie de mi dedo, seguramente lo torcí y me duele cuando trabajo. \fr_son 06973-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz mah \raiz pil \raiz -tsi:n \raiz -ta:n \dt 01/Jun/2020 \lx mahpiltsontewia \lx_cita momahpiltsontewia \lx_var General \ref 05859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucar.dedo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : momahpiltsontewia) machucarse un dedo de la mano \osten p. ej., con una piedra, martillo \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktapa:n seki tet wa:n nimomahpiltsontewih ika maceta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hice grava (rompiendo piedras) y me machuqúe el dedo con la maceta. \fr_son 05859-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahpilnatskwaltia \raiz mah \raiz pil \raiz tson \raiz te \dt 03/Feb/2022 \lx mahpilwia \lx_cita kimahpilwia \lx_var General \ref 06965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa señalar.con.el.dedo. \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig señalar o apuntar con el dedo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: etok se: kosantsi:n, a:mo xikmahpilwi komo a:mo piliwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí está un arcoiris, no lo señales con el dedo, si lo haces va a desaparecer. \fr_son 06965-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz pil \dt 14/Feb/2022 \lx mahse:wa \lx_cita kimahse:wa \lx_var General \ref 05364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comer \osten una forma respetuosa, solamente utilizada para humanos y generalmente en situaciones que merecen respeto \sig_var General \fr_n Xitamahse:waki towa:n. Wela:man tialmasa:lohtokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Venga usted a comer con nosotros. Justo en este momento estamos almorzando. \fr_son 05364-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa \raiz mahse:wa \dt 11/Apr/2022 \lx mahsi \lx_cita mahsi \ref 03483 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alcanzar \catgr V1 \infl Irregular : No se inflexiona \sig ser enorme \osten un animal \sig_var Tzina \fr_n Telmahsi we:wehcho tikpia. ¿I:pa se: sah? Ta:ka:n tiknamaka, nimitskowili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es enorme el guajolote que tienes. ¿Sólo tienes uno? Si acaso lo vendes, te lo voy a comprar. \fr_son 03483-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ye:k- : ye:kmahsi) ser parecido \osten el sujeto de mahsi a otro \sig_var Xaltn \fr_n Nikitaya ne: wi:tsa mokni:w. Takah José. Ye:kmahsi, ika nimokaya:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo veía que ahí viene tu hermano. Me corrijo, es José. Se parece mucho y por eso me confundí. \fr_son 03483-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahsi \nmorf La palabra mahsi parece como verbo pero no se inflexiona por tiempo ni aspecto, ni se usa en plural. \ncomp En Tacuapan para decir ye:kmahsi con el significado de 'ser parecido' se dice motkitok; véase itki. \dt 14/Jul/2021 \lx mahtak \lx_cita mahtak \lx_var General \ref 06447 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diez \catgr Adj-cuant \deriv \sig diez \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah nikinintamaka mahtak take:walmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario les doy de comer a diez trabajadores. \fr_son 06447-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (como pronombre) diez (de algo que ya se mencionó o se entiende) \fr_n Tehwa:n timahtakmeh, sayoh ke a:mo nochi nika:n nemih nokni:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nosotros somos diez hermanos, sólo que no todos viven aqui. \fr_son 06447-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \raiz mah \dt 24/May/2020 \lx mahtakti ona:wi \lx_cita mahtakti ona:wi \lx_var General \ref 00795 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa catorce \catgr Adj-cuant \deriv \sig catorce \sig_var General \fr_n Ke:man nikpiaya mahtakti ona:wi xiwit ihwa:k mikik nowe:ina:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando tenía catorce años es cuando falleció mi abuelita. \fr_son 00795-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \raiz mahtak \raiz na:wi \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx mahtaktiome:i \lx_cita mahtaktiome:i \lx_var General \ref 06623 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trece \catgr Adj-cuant \deriv \sig trece \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kipia mahtaktiome:i xiwit wa:n neh nikpia kaxto:l xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene trece años y yo tengo quince. \fr_son 06623-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \raiz mahtak \raiz e:yi \dt 27/May/2020 \lx mahtaktiomo:me \lx_cita mahtaktiomo:me \lx_var General \ref 02896 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doce \catgr Adj-cuant \deriv \sig doce \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil kipia mahtaktiomo:me xiwit wa:n nookichpil kipia kaxto:l xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija tiene doce años y mi hijo tiene quince años. \fr_son 02896-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \raiz mahtak \raiz o:me \dt 03/Jun/2021 \lx mahtaktiona:wi \lx_cita mahtaktiona:wi \lx_var General \ref 03234 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa catorce \catgr Adj-cuant \deriv \sig catorce \sig_var General \fr_n Nikinamakak mahtaktiona:wi piomeh, sayoh nimoinka:wilih ma:kwi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vendí catorce pollos, nomás dejé cinco para mi. \fr_son 03234-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz tak \raiz wa:n \raiz se: \dt 03/Jul/2021 \lx mahtaktiosé: \lx_cita mahtaktiosé: \lx_var General \ref 00186 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa once \catgr Adj-cuant \deriv \sig once \sig_var General \fr_n Mahtaktiosé: xiwit a niahka icha:n nokni:w. Niknemilihtok sepa niá:s i:n to:nalameh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya es hace once años que fui a la casa de mi hermano. Estoy pensando ir otra vez en estos dias. \fr_son 00186-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz tak \raiz wa:n \raiz se: \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx mahtaktió:se: \lx_cita mahtaktio:sé: \lx_var General \ref 03651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa once \catgr Adj-cuant \deriv \sig once \sig_var General \fr_n Nikinpia ya mahtaktio:se: piomeh, sayoh ke ya:lwa nikininnamakak na:wi sayoh moka:wkeh chiko:men. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenía once pollos sólo que ayer vendí cuatro y sólo me quedan siete. \fr_son 03651-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \raiz mahtak \raiz se: \dt 17/Jan/2022 \lx mahtakwachtik \lx_cita mahtakwachtik \lx_var General \ref 00803 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Adj \infl \sig deshebrado; fibroso \osten fibras de árbol, particularmente de la corteza \sig_var General \fr_n Nochi kwaltia nochi n' o:me. Nochi kwaltia soh ke se: a:mo wel ye:kpixki porque kohkoto:ni n' e:wat wa:n pantakwa:wak wa:n i:n seki se: kitila:na n' e:wat wa:n pixki nochi, senki:sa niman se:, kie:ra se:se: metro se: kitekis senki:sa niman n' e:wat. Wa:n i:n seki a:mo ki:sa, ye:kmahtakwachtik, mopepechohtiw wa:n ke:mah se: kiehehke:wa, se: kihistektiw. Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Los dos (tipos de poposokani, quizá Gouania polygama (Jacq.) Urb. y Serjania impressa Radlk.) todos sirven. Todo sirve nada más que no se puede pelar muy bien porque se troza la corteza y es dura en la superficie y los otros se jala la corteza y se pela completo, sale todo de una vez, se corta como de un metro y sale por completo la corteza. Y el otro no sale, sale muy entrelazado, se va pegando cuando lo desprende uno, hay que ir rasgándolo. Si. \fr_son 00803-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-21-t | 236.503, 257.224 \raiz mahta (?) \raiz kwach \nsem El significado de mahtakwachtik no está por todo definido. Quizá se relaciona con kwachtli que es un término en Guerrero para la protección que se coloca entre el lomo de una mula y la silla. Los cuaxtle se hacen de la fibra de copra deshebrada y prensada en forma como cuadrada de un grosor de como 5 cm. \nota Hay que investigar el significado y etimolgia de mahtakwachtik y las situaciones en que se usa. \dt 22/Mar/2021 \lx mahtekia \lx_cita kimahtekia \lx_var General \ref 03923 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavarle las manos a \osten personas \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t nochipa kimahtekia ipili ke:man takwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora siempre le lava las manos a su niño cada vez que coma. \fr_son 03923-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : momahtekia) lavarse las manos \sig_var General \fr_n Tapahtia:nih kihtowah ke semi moneki mah se: momahteki ke:man se: takwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los médicos dicen que es muy importante lavarse las manos antes de comer. \fr_son 03923-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:i:xa:wia \raiz mah \raiz teki (2) \nsem El vocablo ma:i:xa:wia refiere a la acción de enjuagar las manos con agua con o sin jabón. El término mahtekia por el contrario indica la acción de lavar bien las manos, con jabón. El primer término se usa solamente en reflexivo dado que la acción es ligero mientras que el segundo término puede usarse como reflexivo y bien como transitivo no reflexivo, por ejemplo para indicar la acción de echarle a alguien agua para que se laven sus manos. \dt 17/Jan/2022 \lx mahtekilia \lx_cita ne:chmahtekilia \lx_var General \ref 08744 (duda) es más común usar mahteki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavarle.manos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavarle (a alguien) las manos para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chmahtekili nopili ye:kma:sokioh! maya:na, ekintsi:n niktamakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávale las manos a mi niño para mi, las tiene bien enlodadas! Tiene hambre, en seguida le daré de comer. \fr_son 00815-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz teki \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx mahtsakal \lx_cita imahtsakal \lx_var General \ref 03607 (dda) usar frase del corpus ya que el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brazo.superior \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig brazo superior, entre el hombro y el codo \sig_var General \fr_n Ya:lwa nimotawi:tek wa:n nikokoh nomahtsakal, ekintsi:n niow nikitati se: tapahpachohkeh mah ne:chpahtili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi caí y me lastimé el brazo superior, ahora voy a ver un curandero que sabe sobar el cuerpo para que me lo cure. \fr_son 03607-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz mah \raiz tsakal \dt 17/Jan/2022 \lx mahtsakaltia \lx_cita momahtsakaltia \lx_var General \ref 02826 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.ramas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig salirsele ramas (a árboles) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n yoloxo:chikowit kwaltsi:n moma:htsakaltia, yeh ika nochipa ki:sa miak ita:kka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al árbol de Talauma mexicana (yo:lo:xo:chit) le salen muchas ramas, por eso da mucho fruto. \fr_son 02826-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz tsakal ? \dt 17/Jul/2021 \lx mahtsakaltsaya:na \lx_cita kimahtsakaltsaya:na \ref 00244 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa desprenderle.rama \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig desprenderle una rama (de un árbol o arbuso) o un racimo menor (de una penca de plátanos) \sig_var General \fr_n Xikmahtsakaltsahtsaya:na yo:n pahpata mah cho:kilohki:sa wa:n tikpi:kis para mah kwaltsi:n oksi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Desprende los racimos de esos plátanos para que se les tire la sabia y los envuelves para que se maduren bien. \raiz mah \raiz tsakal \raiz tsaya:na \nsem En general parece que el verbo mahtsakaltsaya:na (que sería más común con la reduplicación internal: mahtsakaltsahtsaya:na refiere a la acción de desprender ramas al despegarlas jalando. En el ejemplo ilustrativo se hace referencia a desprender los conjuntos menores de plátanos en que consiste una penca entera. En náhuat la penca entera se llama kowit, como se: kowit pahpata y el conjunto de como 5 a 20 plátanos se llama mexkal, como mah tikowitih se: mexkal pahpata. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx mahyá: \lx_cita mahyá: tikochisneki \lx_var General \ref 00498 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parece.que \catgr Modal \deriv \sig parece que; parece ser \sig_var General \fr_n Ke:man niahka mocha:n mo:pá:n mahyá: a:mo yetoya. Ne:chna:nkilih momá:n wa:n mokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando fui a tu casa parece que no estaba tu papá. Me contestó tu mamá y tu hermano. \fr_son 00498-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz yá: ? \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ma:ihkiti \lx_cita kima:ihkiti \lx_alt ma:itkiti \lx_var General \ref 07202 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trenzar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer trenzas (al cabello de una mujer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man taxiwtata nokni:w itson nochipa kima:ihkiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace calor mi hermana siempre trenza su pelo. \fr_son 07202-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig trenzar (tiras de hilo, jonote para hacer un lazo) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:itkiti i:n xo:no:t wa:n kwali ika tikma:iti:s momekapal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Trenza este jonote y con se lo puedes poner a tu mecapal como cuerda! \raiz ma: \raiz itkiti \dt 05/Apr/2022 \lx ma:ihkitilia \lx_cita kima:ihkitilia \lx_var General \ref 07134 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trenzarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer trenzas (al cabello) de (una mujer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili nochipa nikma:ihkitilia n' itson, ihkó:n a:mo kixiwtatia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El pelo de mi niña siempre se lo trenzo, así no le acalora. \fr_son 07134-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz itki \nsem Parece que la forma aplicativa del verbo ma:ihkiti se utiliza solamente con 'pelo' o 'cabello' como el objeto secundario y la persona cuyo pelo se trenza como el objeto primario. No se dice, por ejemplo, ?¡Xine:chma:ihkitili ne: xo:no:t! ('¡Trenza ese jonote para mi!'). \dt 05/Apr/2022 \lx ma:ihkittok \lx_cita ma:ihkititok \lx_alt ma:itkititok \lx_var General \ref 05711 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.trenzado \catgr Estativo \deriv \sig tener el cabello trenzado \osten una mujer, con la trenza única, que sale por la parte posterior de la cabeza, con tres hebras \sig_var General \fr_n I:n siwa:piltsi:n itson kwaltsi:n ma:ihkititok. Ihkó:n a:mo kixiwtatia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El pelo de la niña está bien trenzado. Así no le hace sentir calor. \fr_son 05711-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz itki \dt 12/Apr/2022 \lx ma:ihkwilowa \lx_cita kima:ihkwilowa \lx_var General \ref 04076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escribir.a.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escribir a mano sobre \osten un papel, p. ej., con un lapicero \sig_var General \fr_n No:pá:n nochipa kima:ihkwilowa n' a:mameh. A:mo kipia máquina de escribir. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre escribe textos en papel a mano. No tiene máquina de escribir. \fr_son 04076-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tapalwia \raiz ma: \raiz ihkwilV \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ihkwilowilia \lx_cita ne:chma:ihkwilowilia \lx_var General \ref 03140 (duda) es más común ma:ihkwilowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escribirle.a.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escribir un texto a mano (esto es, con lapicero y papel sin utilizar una computadora o máquina de escribir) para (alguien) \sig_var General \fr_n ¡Okichpil nikneki xine:chma:ihkwilowili se: a:mat!, niá:s nika:wati:w ne: teposwehkatanohno:tsalo:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Jóven, quiero que me hagas un documento a mano!, iré a dejarlo allá en la radiodifusora. \fr_son 03140-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihkwilV \dt 07/Jan/2022 \lx ma:ihsiwi \lx_cita ma:ihsiwi \lx_var General \ref 04738 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apurarse.con.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig apurarse en un trabajo manual; trabajar rápidamente con las manos \osten p. ej., en el bordado, tejido \sig_var General \fr_n No:má:n ye:kma:ihsiwi tahtsoma, ne:nke:n kininchihchi:wa n' tahmachmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá cose rápido, rápido elabora blusas bordadas. \fr_son 04738-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihsiwi \dt 24/Jan/2022 \lx ma:ihsiwilia \lx_cita moma:ihsiwilia \lx_var General \ref 05705 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajar.rápido.con.las.manos \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : moma:ihsiwilia) apurarse y trabajar rápido con las manos \osten p. ej., al hacer tortillas, lavar ropa o trastes, fabricar artesanías \sig_var General \fr_n No:má:n nochipa moma:ihsiwilia ke:man tisi wa:n ne:nke:n ma:tami. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá siempre se apura haciendo rápido las tortillas a mano y pronto termina. \fr_son 05705-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihsi \dt 12/Apr/2022 \lx ma:ihsiwi:ltia \lx_cita ne:chma:ihsiwi:ltia \lx_var General \ref 05465 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.apurarse.en.actividades.manuales \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig obligar a apurarse en trabajar con las manos \osten en hacer alguna actividad que se lleva a cabo con las manos, p. ej., limpiar de una milpa, escribir \sig_var General \fr_n Niahka nikpale:wito nokni:w tata:lwi:lis imi:lah wa:n neli ne:chma:ihsiwi:ltih. Yeh ika nitelsiowik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a ayudarle a mi hermano en la aterrada de su milpa y me apuró mucho. Por eso me cansé demasiado. \fr_son 05465-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihsi \dt 11/Apr/2022 \lx ma:ihtsoma \lx_cita kima:ihtsoma \lx_var General \ref 03877 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coser.a.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig coser a mano con aguja \osten tela, ropa descosida \sig_var General \fr_n Momá:n kima:ihtsomak nokami:sah. Sepa se: nika:wili:ti:w mah ne:chchihchi:wili. Ka:n kwalia nomáquina. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu mamá cosió mi blusa a mano. Voy a ir a dejarle otra para que lo cosa. Se descompuso mi máquina de coser. \fr_son 03877-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihtsoma \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ihwioh \lx_cita ma:ihwioh \lx_var General \ref 02925 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.brazo.velludo \catgr Adj \deriv \sig con el brazo o mano velludo \osten personas \sig_var General \fr_n I:n pili ma:ihwiyoh wa:n a:mo kiwelita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene el brazo velludo y no le gusta. \fr_son 02925-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tohmioh \semxref metsihwiyoh \raiz ma: \raiz ihwi \dt 06/Jun/2021 \lx ma:ihwiyo \lx_cita ima:ihwiyo \lx_var General \ref 04941 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vellos.de.brazo \catgr Sust \infl Oblig pos \sig vellos del brazo \osten solamente para humanos \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma: \raiz ihwi \dt 05/Mar/2020 \lx ma:ihwiyowa \lx_cita ma:hiwiyowa \lx_var General \ref 08690 (duda) el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.vellos.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig salirsele vellos en la mano (a una persona, un animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n misto:n ma:ihwiyowak kwaltsi:n, seki ista:k iihwio. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este gato tiene bien bonito la pelusa de su pata delantera, unos son blancos. \fr_son 00217-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihwi \dt 05/Oct/2020 \lx ma:i:ka:n \lx_cita ima:i:ka:n \lx_var General \ref 00361 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parte.posterior.de.mano \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig parte posterior o dorso de la mano, entre la muñeca y donde empiezan los dedos \osten de seres humanos \sig_var Tzina \fr_n Noma:i:ka:n ki:sak se: kokot wa:n ne:chtelkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás de mi mano se me salió un grano y me duele mucho. \fr_son 00361-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz i:ka:n \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx ma:i:ka:nchi:chi:ltik \lx_cita ma:i:ka:nchi:chi:ltik \ref 08168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.mano.detrás.rojo \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:i:ka:nkowyo \lx_cita ima:i:ka:nkowyo \lx_var Tzina \ref 07992 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa posterior.de.una.rama \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig la venación de la parte posterior (de hojas; refiere a la venación que sobresale de la superficie de la parte posterior de algunos tipos de hoja \sig_var Tzina \fr_n kwaltsi:n ma:te:mpan tsitsikiiltik, pané: kite:tehtekkeh ata wa:n ye:kma:kahkakaltik wa:n ima:i:ka:n ye:kma..., ye:k, ye:kmiak kipia ima:..., ima:i:ka:nkowyo. Ye:k..., ye:kxahxakachtik, pané: takwa:wak ima:i:ka:nkowyo wa:n tihtila:wak wa:n ye:kkahkakaltik ne: yo:n nepalkowit wa:n ima:te:mpan tsitsikiltik kwaltsi:n, ye:k..., ye:k..., ye:kkwe:chtik, tsitsikiltik ihkó:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Es muy bonita la orilla de la hoja porque está dentada, como si lo hubieran cortado y son muy duras y por la parte de atrás son ..., tiene mucho como venas. Son porosas, parece que muy duras por la parte de atrás y gruesas y duras, son muy tupidas y dentadas así. \fr_son 07992-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07992_01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-b | 126.318 \sem Botánica \raiz ma: \raiz i:ka:n \raiz kow \dt 22/Sep/2020 \lx ma:i:ka:wia \lx_cita kima:i:ka:wia \lx_var Tacua \ref 00371 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esconder.con.la.mano \catgr V2 \infl Clase 2a \sig esconder atrás del cuerpo o en otro lugar sosteniendo en la mano \osten p. ej., para que otras personas no vean el objeto escondido \sig_var Tacua \fr_n Xiow ka:mpa moa:wi mah mitstane:wti ke:ski nextamal. Sayoh xikma:i:ka:wi moxi:kal para a:mo niman kimatis ke:yeh n' tiow. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve a pedirle un poco de nixtamal prestado a tu tía. Nada más que llevas tu jícara escondiendo atrás con la mano para que cuando te vea no se imagine luego a lo que vas. \fr_son 00371-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz i:ka:n \dt 26/Jan/2021 \lx ma:ilakatsowa \lx_cita kima:ilakatsowa \lx_var General \ref 03687 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchuecar.el.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar chueco, enchuecar el mango (de metal) de \osten una herramienta como despulpadora, molino de mano \sig_var General \fr_n Mokni:w kikahka:wilih se: kowit nodespulpadora wa:n kima:ilakatsoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano le aventó un palo (pesado) a mi despulpadora y dejó su mango chueco. \fr_son 03687-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ilakats \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ilakatstia \lx_cita ma:ilakatstia \lx_var General \ref 07179 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchuecársele.la.asa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enchuecársele la asa (de una canasta, cubeta) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nochikiw ipan wetsik se: wapal. wa:n ma:ilakatstiak wa:n yankwik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cayó una tabla sobre mi canasta. Se le enchuecó la asa y aún todavia era casi nuevo. \fr_son 07179-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ilakats \dt 05/Apr/2022 \lx ma:ilakatstik \lx_cita ma:ilakatstik \lx_var General \ref 04897 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener. disparejo. los. lazos \catgr Adj \deriv \sig tener disparejo los lazos \osten un mecapal \sig_var General \fr_n I:n nomekapal ma:ilakatstik, ya:lwa nopili kitsontek. Ka:n kiitak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mecapal tiene los lazos disparejos, ayer mi niño lo cortó con machete. No lo vió (fue accidentalmente). \fr_son 04897-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ilakats \dt 24/Jan/2022 \lx ma:ilpia \lx_cita kima:ilpia \lx_var General \ref 01678 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar la mano o las manos (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ma: \raiz ilpi \dt 17/Apr/2021 \lx ma:ilpilia \lx_cita ne:chma:ilpilia \lx_var General \ref 07342 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarle.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar (algo, p. ej., pulsera, bracelete) en la mano de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chmatohtomili i:n pulsera! No:má:n ne:chma:ilpilih wa:n a:mo nikwelita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Desáta esta pulsera de mi mano! Mi mamá me la amarró (en la mano) y no me gusta. \fr_son 07342-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ilpi \dt 07/Apr/2022 \lx ma:ilpitok \lx_cita ma:ilpitok \lx_var General \ref 05205 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano.amarrado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la mano amarrada \osten persona, animal \sig_var General \fr_n I:n pili ma:ilpitok ika se: tilmah. Kihtowa ke: se: okichpil kima:ilpih. Neli kima:tili:ntih wa:n kikokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene la mano amarrada con una tela. Dice que se la amarró un niño. Se lo apretó mucho y le duele. \fr_son 05205-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ilpi \dt 11/Apr/2022 \lx ma:it \lx_cita ma:it \lx_var General \ref 03542 (duda) revisar si para el segundo significado la medida es mo:lik (beazada) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mano \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable, Intrínseca \sig mano \osten de un ser humano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tasese:ya nochipa ne:chkokowa se: noma:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frío siempre me duele una mano. \fr_son 03542-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig brazada, unidad de medida desde la punta de los dedos de una mano hasta los dedos del otro, con los brazos extendidos \sig_var General \fr_n ¿Kanachi ma:it kipia yo:n ilpikat? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Cuántas brazadas tiene esa faja? \fr_son 03542-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ma: \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ita \lx_cita kima:ita \lx_var General \ref 06343 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mirar.la.mano.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig observar o mirar la mano o brazo de (alguien, p. ej., para ver como hace un trabajo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili nochipa ne:chma:ita ke:ni:w nitisi wa:n yeh no: kichi:wa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño siempre me mira la mano como pongo las tortillas y tambien ya lo hace. \fr_son 06343-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kima:ihita) escoger (semillas, frutos para tomar los mejores, los más maduros) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t nochipa kima:ihita n' pahpata, kikwi tein tel wehwei wa:n ka:n te:ixta:wilia kemeh moneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora escoge los plátanos, agarra las más grandes y no quiere pagar lo justo. \fr_son 06343-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ita \dt 08/Feb/2022 \lx ma:itki \lx_cita kima:itki \ref 08397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:itkitia \lx_cita kima:itkitia \lx_var General \ref 05467 (duda) CSC usa ma:ihkiti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trenzarle.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig trenzarle el cabello con las manos \sig_var General \fr_n Nochipa xikma:itkiti motson. Ihkó:n a:mo moihilpia wa:n nochipa ihsiwka tikmela:was \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre trenza tu cabello. Así no se enreda y siempre lo vas a peinar rápido. \fr_son 05467-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz itki \dt 11/Apr/2022 \lx ma:i:x \lx_cita ima:ix \lx_var General \ref 05554 (duda) en el corpus aparece con otro significado, parece que esta entrada es muy rebuscada, preguntar con los de San Miguel \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa callo.de.la.mano \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig callo en la mano \osten que sale por trabajar con machete, azadón o por hacer tortillas \sig_var General \fr_n Nokni:w ka:n ke:man tisi, yeh ika ka:n teh ima:i:x. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana nunca muele sobre metate, por eso no tiene callo en la mano. \fr_son 05554-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz i:x \dt 12/Apr/2022 \lx ma:i:xa:wia \lx_cita moma:i:xa:wia \lx_var General \ref 05527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moma:i:xa:wia) enjuagarse las manos \sig_var General \fr_n Ximoma:i:xa:wi ne: kalte:noh wa:n xikwa:ki se: taxkaltsi:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Lávate las manos allá afuera y ven a comer un taquito. \fr_son 05527-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahtekia \raiz ma: \raiz i:x \raiz a: \nsem El vocablo ma:i:xa:wia refiere a la acción de enjuagar las manos con agua con o sin jabón. El término mahtekia por el contrario indica la acción de lavar bien las manos, con jabón. El primer término se usa solamente en reflexivo dado que la acción es ligero mientras que el segundo término puede usarse como reflexivo y bien como transitivo no reflexivo, por ejemplo para indicar la acción de echarle a alguien agua para que se laven sus manos. \dt 12/Apr/2022 \lx ma:i:xko \lx_cita ima:i:xko \lx_var General \ref 01903 (duda) en el corpus tiene otro significado muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.palma.abierta.de.la.mano \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig en la palma abierta de la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: tapatihkeh kiwi:ka se: pili ima:i:xko, ka:n kimowilia mah pawetsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese doctor lleva un bebé en la palma abierta de la mano, no tiene miedo que se caiga (al suelo). \fr_son 01903-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Jalar a pulso un animal o árbol con una cuerda sin apoyarse con la pierna. \osten \raiz ma: \raiz i:x \raiz ko \dt 19/Apr/2021 \lx ma:i:xsehse: \lx_cita ma:i:xsehse: \ref 08606 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:i:xsé: \lx_cita ma:i:xsé: \lx_var General \ref 03817 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.un.solo.lazo \catgr Adj \deriv \sig con un solo lazo \osten un mecapal \sig_var General \fr_n Nomekapal ma:i:x:sé:, a:mo wel ika nikwiti kwowit. Nikneki xine:chtane:wti se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mecapal sólo tiene un mecate (o lazo) por un lado, con él no puedo ir a traer leña . Quiero que me prestes uno. \fr_son 03817-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : ma:i:xsehsé:) de flores solitaria \osten plantas que al florecer solamente tienen una flor parada en un tallo \sig_var \fr_n X'tekiti sempowalxo:chit sayoh xkihita. X'teki tein oholo:ch yo:n tein ma:i:xsehse: a:mo x'teki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve a cortar flore de sempoalxochitl, nada más que las escoges. Corta de las flores boludas pero las que tienen flores solitarias no las cortes. \fr_son 03817-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz i:x \raiz se: \dt 17/Jan/2022 \lx ma:i:xti \lx_cita ma:i:xti \lx_var General \ref 00045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.callos.en.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \deriv Inchoativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele o formarsele callos en las manos \osten generalmente, por efecto de trabajo \sig_var General \fr_n Neh ka:n nima:i:xti porin ka:n nitisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no tengo callos en las manos porque no hago tortillas. \fr_son 00045-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:i \raiz i:x \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx maka \lx_cita ne:chmaka \ref 06140 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar \lx_var General \catgr V3 \deriv \infl Clase 4 \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar \osten algo a alguien \sig_var General \fr_n Xine:chmaka se: istat wa:n se: tepistsi:n nimitsixta:wili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Dame un kilo de sal y en la tarde te lo pago. \fr_son 06140-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitamaka) dar de comer \osten a alguien o a algún animal \sig_var General \fr_n Mo:stah nime:wa kwalka:n wa:n niktamaka nokone:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días me levanto temprano y le doy de comer a mi hijo. \fr_son 06140-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con dos objetos ta- : tatamaka) apacentar \fr_n Ne: weka:w kwalka:n ontatamakayah n' tokni:wa:n ke:man kintekiti:ltiayah n' kwa:kwehmeh nochi n’ to:nal. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace mucho tiempo la gente iban a llevar sus animales a apacentar muy temprano cuando los hacían trabajar todo el día. \fr_son 06140-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- : ) dar todo por completo \osten a alguien, p. ej., todo de una comida, del dinero \sig_var General \fr_n Xa: tiknekis tine:chpatili i:n tomi:n. Ya:lwa takowato nosiwa:pil wa:n niksenmakak notomi:n tein momoxtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un favor, podrias cambiarme este billete. Ayer mi hija fue a comprar y le di todo mi dinero que tenía de cambio. \fr_son 06140-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] toni maka : ¿Toni kimaka? | ¿Qué le pasa?, ¿Qué tiene? \sig_var General \fr_n Toni kimaka mokni:w? Ya:lwa ne:chilwih mo:má:n nankwi:kayah iwa:n tapahtihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Qué tiene (en este caso, enfermedad) tiene tu hermano? Tu mamá me dijo ayer que lo habían llevado al médico. \fr_son 06140-05_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz maka \dt 05/Feb/2022 \lx ma:kahkakaltik \lx_cita ma:kahkakaltik \ref 08197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:ka:ka:lo:e:wi \lx_cita ma:ka:ka:lo:e:wi \lx_var General \ref 02061 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.hojas.como.de.Plumeria.rubra \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig salírsele hojas que son parecidas a las de cacalosúchil (ka:ka:lo:xo:chit, Plumeria rubra L.). \osten plantas \sig_var General \fr_n Wa:n de timotsontemah, pos tehwa:n no: timotata:tawtiliah iwa:n tote:koyo dios para mah kipale:wi ne:n totato:ktsi:n, mah a:mo kima:toka nexi:kol, mah a:mo wi:ki se: yo:n okwiltsi:n tein ekin nankielna:miktoyah porque yo:n nexi:kol. Kiki:xtia ne:n sayoh xina:chtsi:n wa:n ompa 'ka:wa, nió:n kimahse:wa sino que sayoh kipihpiswihtinemih, mm. Entonces, este, ihwa:k, ihwa:k yo:n se: kichi:wa itech n' tata:ilah no: ompa se: kitehtektiw a kowit porque ka:sá: onkak kowmeh ke tatampawiah, mm. Se: kinte:xi:ma para mah kintaka:wili ne:n tato:ktsi:n para kwali moiskalti:s kwaltsi:n. Kimaka ne:n a:tsi:n to:nawi:lo:t, mm. Wa:n se: kichipa:wa kwaltsi:n para no: yeh kwaltsi:n moyo:lpa:ktia. Mooholo:chowa ima:tsi:n, kwaltsi:n ma:ka:ka:lo:e:wi. \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Y al trabajar mucho, pues nosotros le rogamos a nuestro amo dios para que ayude a nuestro cultivo, que no sea atentado por el maldadoso, que no venga el animalito del que uds. lo estaban recordando hace ratito, porque ese es envidioso. Saca las semillas y ahí los deja ni siquiera se las come sino que las anda tirando por varios lados, mm. Entonces, este, es cuando, es cuando eso se hace en un terreno limpio, también ahí ya se va cortando la leña, porque en algunas partes hay árboles que dan sombra, mm. Se tumban para que les permitan crecer bien a los cultivos. Para que les den el agüita y los rayos del sol, mm. Y se desyerba bonito para que también crezca sano con alegría. Las primeras hojas se juntan bonito parecidas a las flores de cacalosúchil (ka:ka:lo:xo:chit, Plumeria rubra L.). \fr_son 02061-01_corp_Tzina-LFF343_faltar \fr_fuente 2011-08-23-c | 116.245, 154.687 \fr_n Wa:n se: kichipa:wa kwaltsi:n para no: yeh kwaltsi:n moyo:lpa:ktia, mooholo:chowa imatsi:n, kwaltsi:n ma:kaka:lo:ewi. Yehwa nehjó:n chi:walis cuando wi:tsa to:nal de, de tato:kmeh. \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se limpia bien (la milpa) tambien se siente bien, se juntan las hojas y se desarrollan bien. Ese es el trabajo en la epoca de siembra de maíz. \fr_son 02061-02_corp_Tzina-LFF343_faltar \fr_fuente 2008- - - |002:25 \raiz ma: \raiz ka:la:lo: \raiz e:wV \nsem Según Hermelindo Salazar Osollo el verbo ma:ka:ka:lo:e:wi es propio de Lucio Flores o quizá en el momento de habla formó esta palabra para comunicar el concepto de que las hojas de maíz salen parecidos a las de Plumeria rubra. \dt 04/May/2021 \rev \lx ma:kakaltia \lx_cita ma:kakaltia \lx_var General \ref 03828 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.las.manos.ásperas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele las manos ásperas o con callos \osten por trabajo manual \sig_var General \fr_n Ke:man se: ma:tame:wa, se: ma:kakaltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno deshierba con las manos, se le quedan ásperas (o con callos). \fr_son 03828-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kakal \dt 17/Jan/2022 \lx ma:kakaltik \lx_cita ma:kakaltik \lx_var General \ref 06232 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano.áspera \catgr Adj \deriv \sig con las manos ásperas y con callos \sig_var 1-Xalti \fr_n Wehka:w a nitepa:nchi:waya, yeh ika nima:kakaltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo yo me dedicaba a la albanilería por eso tengo las manos ásperas (o con callos). \fr_son 06232-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kakal \dt 16/May/2020 \lx ma:kakapatsa \lx_cita moma:kakapatsa \lx_var General \ref 06200 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sonar.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:kakapatsa) hacer sonar la mano repetidas veces (p. ej., al aplaudir) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: kwe:kti mo:stah kwalka:n kinmohmowti:ki nopio:wa:n, se: moma:kakapatsa wa:n yowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas, una zorra viene a asustar a mis pollos, golpetea uno las palmas de la mano y se va (la zorra). \fr_son 06200-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kapa: \dt 08/Feb/2022 \lx ma:kakisti \lx_cita ma:kakisti \lx_var General \ref 02419 (duda) no aparece en el corpus, para CSC la última frase es como se debería describir que una mujer se oye a lo lejos cuando pone tortillas \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonársele.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sonarsele la mano (de alguien), sonar la mano de (alguien, p. ej., al hacer tortillas a mano), el cabalgar de un caballo \sig_var General \fr_n Ke:man tisi nokni:w ye:kma:kakisti, mokaki wehka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace tortillas mi hermana se le escuchan fuete el golpeteo de las manos, se escucha lejos. \fr_son 02419-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kapa:nia \raiz ma: \raiz kaki \dt 17/May/2021 \lx ma:kalakia \lx_cita kima:kalakia \lx_var General \ref 07302 (duda) usar frase del corpus ya que ahí aparece varias veces con otro significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig emparejar (metate a mano, golpeando ligeramente la superficie con el metapil para nivelar la superficie del metate y poder usarlo para moler) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n weli kima:kalakia metat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá puede emparejar los metates. \fr_son 07302-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:kalakia) meter la mano (en algún recipiente) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili moma:kalakih i:n a:t tein titaih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño metió la mano en el agua que bebemos. \fr_son 07302-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kalaki \dt 07/Apr/2022 \lx ma:kalakilia \lx_cita ne:chma:kalakilia \lx_var General \ref 04964 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocarse. o ponerse. en la muñeca. o mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (con reflexivo : moma:kalakilia) colocarse o ponerse en la muñeca o mano \osten p. ej., una pulsera, reloj, anillo \fr_n Neh mo:stah nimoma:kakilia se: pulsera tein ne:chtayo:kolih nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario me pongo en la muñeca una pulsera que me regaló mi hermano. \fr_son 04964-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:witswia \raiz ma: \raiz kalaki \dt 24/Jan/2022 \lx ma:kalakilia \lx_cita kima:kalakilia \lx_var General \ref 01159 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V3 \infl Clase 2a \sig meter con las manos \osten p. ej., un hilo al tejer \sig_var General \fr_n FRP-- Entó:s niki:xpowilia nochi n' hilo, nikta:tamachi:wa wa:n niko.., nikoto:ntiw wa:n a:mo teh nikwi nió:n se: kowit. Nochi nikma:kalakihtiw wa:n 'ma:chihchi:wtiw ika nomahpilwa:n. CGN-- Tikma:koto:ntiw sah. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e FRP-- Entonces cuento todos los hilos de la superficie, lo mido y lo…, los voy cortando y no ocupo ni una madera. Todo lo voy metiendo con las manos y lo voy haciendo con las dedos de las manos. CGN-- Nada más lo vas cortando con las manos. \fr_son 01159-01_corp_Zacat-FRP353_faltar \fr_fuente 2012-07-31-b | 312.856, 322.047 \sig (con te:ma:kalakilia) picar en la mano o brazo \osten un insecto con su aguijón, sus pinzas, sus patas \sig_var General \fr_n JAF-- Yo:n no: te..., te:ma:kalakilia i:mit komohkó:n, ke:mah. Komo a:mo se: mokwe:ntahchi:wa. Mm, we:lik pero yehwa yo:n wehwei:n. \fr_au JAF315 \fr_var Tzina \fr_e SPK2-- Ese también…, pica la mano (de uno) con su aguijón si es que, si. Si no se cuida uno. Si, saben ricos pero de los grandes. \fr_son 01159-01_corp_Tzina-JAF315_faltar \fr_fuente 2010-07-22-p | 89.83, 98.792 \sig (con reflexivo : moma:kalakilia) enterrársele o clavarséle en la mano o brazo \osten una espina, un clavo \sig_var General \fr_n Yo:n kiliah texokowits, kito:ka:y..., kito:ka:ytiah i..., texokowits porin telwitsyoh. N' ixiwyo, ixiwyo igual ke:meh tekowit, ke:meh yo:n tekowit, yo:n kiliah ma:pisi:ltekowit, sayoh ne: kiliah porin tex..., texok..., bueno texokowits porin witsyoh. Yo:n onkak nika:wí:n ka:mpa ika neh ni..., ka:mpa ika neh nicha:nchi:wa. Etok se: kowtsí:n ne: ka:mpa nokaltsi:ntan wa:n ompa n' ka:mpa tehwa:n tikitah, que pos kwaltsi:n moskaltia sayoh tel a:mo tiknehnekih porin witsyoh. Wa:n iwitsyo tel..., mah tikihto:ka:n tehwa:n iwitsyo telpitsaktsí:n, telpitsa:wak wa:n telema:nik. Komo se: moma:kalakilih nima:n posteki wa:n te:tech moka:wa niman iwitsyotsi:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Ese le dicen texokowits (Xylosma panamensis Turcz.), le dicen…, le nombran…, texokowits porque tiene muchas espinas. Sus hojas, sus hojas son parecidas al tekowit (prob. Eugenia calpuli (Schltdl. & Cham.) Hook. & Arn.), como el tekowit, el que le dicen ma:pisi:ltekowit, nada más que le dicen así porque…, bueno, texokowits porque tiene espinas. Ese hay por acá donde yo vivo, por donde habito. Hay un árbol de ese cerca de mi casa y ahí lo vemos, pues que crece pero nada más no lo queremos porque tiene muchas espinas. Y sus espinas son muy…, digamos que sus espinas son muy delgaditas, son muy delgadas y muy blanditas. Si es que se lo clava a uno en la mano, se rompe la espina y ahí se queda. \fr_son 01159-01_corp_ \fr_fuente 2011-07-14-n | 11.062, 55.005 \raiz ma: \raiz kalaki \dt 08/Jun/2021 \lx ma:ka:le:wi \lx_cita ma:ka:le:wi \lx_var General \ref 01892 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar.con.brazos.abiertos \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx ma:kapa:ni \lx_cita ma:kapa:ni \lx_var General \ref 02693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonarsele.golpe.de.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig emitiar un fuerte sonido de golpe de la palma de la mano (p. ej., al hacer tortillas a mano) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man titisi chika:wak tima:kapa:ni. Mokaki *hasta** nokalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando haces tortillas, siempre suena fuerte las palmadas (que haces). Se escucha hasta mi casa. \fr_son 02693-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kapa: \dt 21/May/2021 \lx ma:kapa:nia \lx_cita kima:kapa:nia \lx_var General \ref 00234 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.el.brazo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig golpear con la palma el brazo o la mano de \osten alguien \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikma:kapa:ni nopili! Kihtowah ke:man weiah kima:petsko:s teisá:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No golpeés en las manos a mi hijo! Dicen que así cuando crece se le va a caer de las manos los objetos que sostiene. \fr_son 00234-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xikma:kapa:ni yo:n pili mah a:mo kipi:pi:xohto n´ tao:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pégale en la mano a ese niño para que no esté regando el maíz. \fr_son 00234-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:tatsi:nia \semx_tipo Comparar \semxref ma:kakisti \semxref ma:taxkalowa \semxref ma:wi:teki \raiz ma: \raiz kapa: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx makate:wa \lx_cita kimakate:wa \lx_var General \ref 06931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar (algo) (a alguien) al salir \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Komohkó:n tiow titekititi, xikmakate:wa n' pili itaxkal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Si vas a trabajar, déjale su comida al niño antes de salir! \fr_son 06931-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitamakate:wa) darle de comer (a alguien) antes de salir \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nitekiti tio:tak. Sayoh niktamakate:wa nopili wa:n iwa:n moka:wa no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo trabajo por las tardes. Sólo le doy de comer a mi niño y ya se queda con mi mamá. \fr_son 06931-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz maka \raiz -te:wa \dt 14/Feb/2022 \lx ma:ka:wa \lx_cita te:chma:ka:wa \lx_var General \ref 05715 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.licencia \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (a menudo en el negativo) desamparar; desproteger \osten Dios en cuanto a la protección y amparo que nos puede dar o no dar \sig_var Tacua \fr_n Mah a:mo Dios mitsma:ka:wa ka:mpa yo:n titatektok wa:n kwaltsi:n ximokepa mocha:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Que Dios no te desampare y te proteja de esa altura dónde estás cortando para que regreses bien a tu casa. \fr_son 05715-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar vivir, dar vida; dar licencia para vivir \osten en referencia a dios \sig_var General \fr_n Tikelna:mikiskeh a:kin te:chma:ka:wtok. \fr_au FMM345 \fr_var Xalcu \fr_e Debemos acordarnos de quien nos da la vida. \fr_son 05715-02_corp_Xalcu-FFM345_faltar \fr_fuente 2011-08-23-s | 009:20 \semx_tipo \semxref mahka:wa \raiz ma: \raiz ka:wa \nsem Parece que ma:ka:wa (ma:ka:wtok) como verbo transitivo puede tener dos significados relacionados ambos con Dios. El sentido de 'desamaparar' es un signficado que conoce Ceferino Salgado (Tacuapan). Se usa en forma negativa en lo general para indicar 'no desamparar'. Pero en Tzinacapan y Xaltipan el mismo verbo tiene más el sentido de 'dar vida' casi en el sentido de 'estar cuidando'. Así aunque se ha traducido tikelna:mikih a:kin te:chma:ka:wtok como 'quien nos da la vida' quizá sería mejor traducirlo como 'quien nos cuida' (como animales que se han dejado o soltado para vivir solo pero bajo el cuidado o vigilancia de otro, en este caso Dios. \dt 12/Apr/2022 \lx ma:kawa:ntia \lx_cita moma:kawa:ntia \lx_var General \ref 04823 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentar.las.manos \catgr V2 \infl Clase 2a \sig pagar con efectivo (en la mano) \sig_var General \fr_n Mo:sta ne:chma:kawa:nti:skeh. Niman nikowati nakatsi:n wa:n tisentakwa:ti:wih ka:mpa no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana me pagan con dinero en la mano. Luego voy a ir a comprar carne y vamos a ir a comer en la casa de mi mamá. \fr_son 04823-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:kawa:ntia) calentarse las manos \osten por fogón u otra fuente de calor \sig_var General \fr_n Ne: tatahtsi:n ye:ksekwi. Yehika yahki tikote:noh wa:n pe:wato moma:kawa:ntia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel señor tiene mucho frio. Por eso se fue a la orilla del fogón y empezó a calentarse las manos. \fr_son 04823-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kawa: \dt 24/Jan/2022 \lx ma:kawa:ntok \lx_cita ma:kawa:ntok \lx_var General \ref 05551 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.calientes \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con las manos calientes \osten p. ej., después de tostar café por usar las manos para revolverlo \sig_var General \fr_n Ekin tikahfe:ntewa:ts, aya:mo ximomahteki. Tima:kawa:ntok wa:n tima:oli:nis. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Acabas de tostar el café, aún no te laves las manos. Tienes las manos calientes y puedes sufrir dolores en las manos. \fr_son 05551-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 12/Apr/2022 \lx ma:kaxaltik \lx_cita ma:kaxaltik \lx_var General \ref 07101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atado.flojamente \catgr Adj \deriv \sig con el amarre flojo por haberse (des)amarrado o (des)atado parcialmente o sin apretar (un tercio de leña) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n mokwow ma:kaxaltik tikilpih. ¡Xikye:kilpi para a:mo ma:weyakias! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu tercio de leña lo amarraste muy flojo. ¡Amárralo bien para que no se alarguen los lazos! \fr_son 07101-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kaxal \dt 04/Sep/2020 \lx ma:kaxa:ni \lx_cita ma:kaxa:ni \lx_var General \ref 02204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarsele.lazo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aflojarsele (a un bulto amarrado, p. ej., de leña) los lazos o amarres \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chilpilih nokow wa:n ma:kaxa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá amarró mi tercio de leña y se aflojó el lazo. \fr_son 02204-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kaxa: \nota Checar ortografia de yankwiká: Agregar al dict. de Eleu. \dt 09/May/2021 \lx ma:kaxa:nia \lx_cita kima:kaxa:nia \lx_var General \ref 06562 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo no explica mucho \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojar.manija \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aflojarle la manija (a una máquina como molino) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:kaxa:ni i:n notakwe:cho:lo:ni, ye:kta:loh wa:n nikpahpa:kati! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Aflójale la manija a mi molino! Está muy sucio y lo voy a lavar. \fr_son 06562-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kaxa: \dt 10/Feb/2022 \lx ma:kaxa:nilia \lx_cita ne:chma:kaxa:nilia \lx_var General \ref 05187 (duda) no apaece en el corpus, es más común usar ma:kaxa:nia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarle.la.manija \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aflojarle la manija \osten p. ej., a un molino, de o para alguien \sig_var General \fr_n I:n notakwecholo:ni ye:kma:tili:ntoya, wa:lahka nokni:w wa:n yeh ne:chma:kaxa:nilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi molino tenia su manija bien apretada, vino mi hermano y él me lo aflojó. \fr_son 05187-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kaxa: \dt 11/Apr/2022 \lx ma:kechia \lx_cita tama:kechia \lx_var General \ref 02873 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tama:kechia) dar de comer de la mano \osten a los pollos, totolas, p. ej., extendiéndoles, ofreciéndoles masa, nixtamal \sig_var 1-Xalti \fr_n N' to:tolkone:meh ka:n takwah imise:lti. Xikintama:kechi, koma::mo ka:n takwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los pavipollos no comen por si sólos. Dales de comer (rogándolos) con la mano, de lo contrario no van a comer. \fr_son 02873-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ketsa \nmorf El verbo ma:kechia ocurre siempre con el prefijo no referencial ta- como objeto secundario. \dt 17/Jul/2021 \lx ma:kechtan \lx_cita ima:kechtan \lx_var General \ref 02875 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muñeca.de.la.mano \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig muñeca de la mano, donde se junta con el brazo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkokowa noma:kechtan, ya:lwa nimoma:tawi:tek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele la muñeca de mi mano, ayer me la azoté. \fr_son 02875-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ma: \raiz kech \raiz -tan \ngram Reflexivo y ta- Nota la diferencia entre nimoma:tawi:teki y nimoma:wi:teki. El primero indica que me golpeé la mano sobre algo, por ejemplo al caer y golpearse sobre una piedra. El segundo, nikma:wi:teki el golpear una persona a otra en la mano o brazo. Asi el uso del impersonal ta- lo convierte en una accion no volicional. Tambien cf. mokwa:tawi:teki y kikwa:wi:teki. Se puede decir nimoma:wi:teki pero indica que un golpee a si mismo la mano o el brazo, p. ej., con un palo. Este uso de ta- impersonal se tiene que describir en la gramática. \dt 03/Jun/2021 \lx ma:kelpachowa \lx_cita kima:kelpachowa \lx_var General \ref 04354 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arremangar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arremangar; doblar hacia arribar; subir \osten las mangas de una camisa \sig_var General \fr_n Ke:man titapa:kas, ¡xikma:kelpacho mokami:sah, mah a:mo ma:a:paliwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vayas a lavar ropa, ¡arremanga tu camisa para que no se te mojen las mangas! \fr_son 04354-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:chihkolowa \raiz ma: \raiz kel \raiz pach \dt 18/Jan/2022 \lx ma:kelpachowilia \lx_cita ne:chma:kelpachowilia \lx_var General \ref 02463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remangarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arremangar; doblar hacia arribar; subir (las mangas de una camisa) a o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:kelpachowili mopili isueter. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Arremángale el sueter a tu hijo. \fr_son 02463-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kel \raiz pach \dt 21/May/2021 \lx ma:kelpachtik \lx_cita ma:kelpachtik \lx_var General \ref 02134 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manga.doblada \catgr Adj \deriv \sig con la manga doblada \osten manga de una camisa \sig_var \fr_n ¡Xikma:mela:wa yo:n mocamisa, ma:kelpachtik! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estira la manga de tu camisa, está doblada. \fr_son 02134-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con la hoja doblada \osten las hojas de plátano \sig_var 1-Xalti \raiz ma: \raiz kel \raiz pach \nsem Si la manga de la camisa está arremangada se dice ma:tetekwiniwtok. \dt 09/May/2021 \lx ma:kepa \lx_cita kima:kepa \lx_var General \ref 02781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa devolver.trabajo.debido \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig devolver (a una persona) uno o más jornales de trabajo que habían sido ofrecidos sin pago (p. ej., uno va a trabajar en la milpa de alguien y después el dueño de la milpa devuelve el día trabajado al ir a trabajar, en cualquier tarea, con el que originalmente prestó su mano de obra) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nowe:ita:t kipale:wi:to no:pá:n imi:lah wa:n mo:sta kima:kepatiw a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi abuelito fue a labrar a la milpa de mi papá y mañana (mi papá) ya va devolverle el jornal (borrando la deuda). \fr_son 02781-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:i:xkepa \raiz ma: \raiz kepa \dt 14/Jul/2021 \lx ma:ketsa \lx_cita moma:kehketsa \lx_var General \ref 02069 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sostener.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig sostener (un objeto) en la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ai kima:ketsa se: kaxit, kineki mah se: kiwa:nti tapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano anda trayendo un plato en las manos, quiere que uno le convida una comida. \fr_son 02069-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:sowa \raiz ma: \raiz ketsa \dt 06/May/2021 \lx makia \lx_cita kitamakia \lx_var General \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \nmorf Aplicativo: Hay una forma aplicativa de maka que es makia, pero se tiene que emplear siempre con el prefijo no referencial ta- Así de tamaka "dar de comer a" tenemos tamakia "dar de comer por (alguien) p. ej., Ne:chte:tamakia nokni:w. Asi, todos los argumentos tienen que ser no referenciales para usar -ia en lugar de -ilia. Asi ne:chtapa:kia pero ne:chpa:kilia notake:n. Nota que se usa la forma -ia como aplicativo bajo varias condiciones, que se van a tener que investigar: (1) el último consonante del verbo es una /k/, (2) los argumentos aparte del beneficiado son no referenciales. Nota que la forma tamakilia existe cuando el otro objeto es referencial: ne:chtamakilia nopá:n. Pero no se acepta makilia como en ne:chmakilia. Por esta razon se puede considerar a tamaka como una palabra nueva, V2. \dt 24/May/2021 \lx ma:kia \lx_cita ne:chma:kia \lx_var General \ref 06864 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar en la mano (algo) (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man teisá: nimitstane:wilia, ke:man nimitskepilia nochipa nimitsma:kia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada vez que te pido prestado algo, cuando te lo regreso siempre te lo entrego en la mano. \fr_son 06864-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz -k \dt 14/Feb/2022 \lx ma:ki:sa \lx_cita ma:ki:sa \lx_var General \ref 01810 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salvarse.de.un.riesgo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salvarse de un riesgo (p. ej., de algún accidente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ma:ki:sak Jonathan, pawetsik se: tsontsapot wa:n wetsik ikwa:nakastan. Sa: achi kikwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer Jonathan se salvó de un accidente. Se cayó un zapote cabello (Licania platypus) junto a él. Por poco le toca. \fr_son 01810-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ki:sa \dt 18/Apr/2021 \lx ma:ki:tskia \lx_cita kima:ki:tskia \lx_var General \ref 07335 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.de.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agarrar (a alguien) de la mano (p. ej., para que no se caiga, para ir guiando, p. ej., a un ciego) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:ki:tski mopili, koma:mo wetsis wa:n mokoko:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Agarre de la mano a tu hijo! Si no lo haces se va a caer y se va a lastimar. \fr_son 07335-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ki:tski \dt 07/Apr/2022 \lx ma:ki:xtia \lx_cita kima:ki:xtia \lx_var General \ref 06204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salvar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig salvar (a alguien de un peligro) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikma:ki:xtih se: pili, metstapetskoh itech se: kwowit wa:n niktsakwilih ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer salvé un niño, se desbarrancó de un árbol y lo atajé todavía (agarrándolo antes de que cayera al suelo). \fr_son 06204-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ki:sa \dt 08/Feb/2022 \lx ma:ko \lx_cita ima:ko \lx_var General \ref 03528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.mano \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig en la mano \osten personas \sig_var General \fr_n Ne: pili kipia miak tsotsokameh n ' ima:ko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño tiene muchos mezquinos en la mano. \fr_son 03528-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz -k(o) \dt 17/Jan/2022 \lx ma:kochi \lx_cita ma:kochi \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa adormecerse.brazo \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 12/May/2021 \lx ma:kohkostik \lx_alt ma:kostik \lx_cita ma:kohkostik \lx_var General \ref 05028 (duda) se puede usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.amarillas \catgr Adj \deriv \sig con las hojas amarillas \osten una planta, por falta de minerales en el suelo \sig_var General \fr_n Ne: xo:no:kowit ekintsi:n ma:kohkostik. Achá: wa:kiti ta: nochipa kwaltsi:n ma:xohxoxoktik katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese árbol de jonote ahora tiene las hojas amarillas. Creo que se va a secar porque siempre tenía las hojas verdes. \fr_son 05028-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kos \dt 03/Feb/2022 \lx ma:koko:k \lx_cita ma:koko:k \lx_var General \ref 04056 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manos.enchiladas \catgr Adj \deriv \sig con las manos enchiladas \osten por haber molido chile \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n ya nikwe:choh n' chi:l wa:n nohma nima:koko:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana molí el chile y aún tengo las manos enchiladas. \fr_son 04056-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koko: \dt 17/Jan/2022 \lx ma:koko:lia \lx_cita moma:koko:lia \lx_var General \ref 04418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchilarse.de.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig enchilarse de las manos \osten p. ej., por moler chile \sig_var General \fr_n ¡Xna:palo nopili! Nimoma:koko:lih wa:n nikto:ne:was. Ekitsi:n niwi:tsa, nimomahteki:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Abraza a mi bebé! Me enchilé de las manos y le voy a provocar ardor en el cuerpo (por el chile sobre mis manos). Enseguida vuelvo, voy a lavarme las manos. \fr_son 04418-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koko: \dt 18/Jan/2022 \lx ma:kokoti \lx_cita ma:kokoti \lx_var General \ref 01987 (duda) no aparece en el corpus, para explicar que algo le picó en las manos lo más común sería panki:skeh kokomeh o mokokota:lih pero ma:kokoti es algo permanente \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.granos.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o salirsele granos en la mano (p. ej., a causa de picaduras de mosquitos o una enfermedad) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ma:kokoti, achá: tehsá: okwilin kima:tipi:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño tiene granos en las manos, tal vez le picó algún bicho. \fr_son 01987-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koko \dt 21/Apr/2021 \lx ma:kokotoka \lx_cita ma:kokotoka \lx_var General \ref 08398 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx ma:kokototsa \lx_cita kima:kokototsa \lx_var General \ref 05407 (duda) CSC usaría ma:pisi:lowa como para el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshebrar.a.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desmenuzar, despedazar o deshebrar con la mano \osten la hojas de una planta, queso, pedazos de carne \sig_var General \fr_n ¡Xikma:kokototsa yo:n nakat wa:n tikchihchi:watih nakatamal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Deshebra esa carne y vamos a preparar tamales de carne. \fr_son 05407-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:pisi:lowa \semx_tipo Comparar \semxref ma:ye:ktia \raiz ma: \raiz koto: \dt 11/Apr/2022 \lx ma:kokowa \lx_cita ne:chma:kokowa \lx_var General \ref 00857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lastimar la mano o el brazo \osten a alguien aunque a menudo usado en reflexivo: moma:kokowa \sig_var General \fr_n A:mo wel nimotixilia, ya:lwa niwetsik wa:n nimoma:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No puedo moler (haciendo tortillas), ayer me caí y me lastimé la mano. \fr_son 00857-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa nitawi:tekito wa:n metstapaktik nomache:teh. Yeh ika ne:chma:kokoh wa:n hasta ne:chma:a:solo:ntih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a chapear y mi machete tiene partido su mango. Por eso me lastimó la mano y hasta me salieron ampollas. \fr_son 00857-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koko \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ma:kokowilia \lx_cita ne:chma:kokowilia \lx_var General \ref 06687 (duda) no aparece en el corpus, para el primer significado no parece ser tan común pero para el reflexivo si es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar.la.mano.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lastimar la mano de (alguien) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kima:kokowilihkeh ipili ne: ka:mpa momachtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le lastimaron la mano del hijo de mi hermano allá donde estudia. \fr_son 06687-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y con ta- como infijo : moma:takokowilia) provocarse dolor en la mano al quitarle una costra \sig_var 1-Xalti \fr_n Noma:ko nikpia se: kokot, ke:man nikochi nochipa nimoma:takokowilia wa:n eski:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi mano tengo un grano, cuando duermo siempre me lo lastimo y sale sangre. \fr_son 06687-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kowa \nsem La forma reflexiva con ta- refiere a la acción de lastimarse la mano o el brazo al hacerle caer una costra por un golpe accidental o por moverse y rasparla. \dt 14/Feb/2022 \lx ma:komo:nia \lx_cita kima:komo:nia \lx_var General \ref 02259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear [a alguien, usando la palma de la mano abierta] en la mano o el brazo \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿Ke:yeh tikma:komo:nih mokni:w? I:pa kikokowa ima:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Porque le golpeaste la mano a tu hermano? De por si le duele la mano (tiene la mano adolorida). \fr_son 02259-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:tatsi:nia \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:kapa:nia \semx_tipo Comparar \semxref ma:wi:teki \raiz ma: \raiz komo: \dt 09/May/2021 \lx ma:kopi:ni \lx_cita ma:kopi:ni \lx_var General \ref 00629 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufrir.luxación.del.brazo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sufrir luxación del hombro o en alguna coyuntura del brazo o la mano \osten esto es, se zafa el hueso del lugar donde debe estar \sig_var General \fr_n I:n pili tsahtsi porque ma:kopi:n imu:muñecah wa:n i:pa se:sah kipiaya. \fr_au CSC \fr_var Xaltn \fr_e I:n pili tsahtsi porque ma:kopi:n imuñeca wa:n i:pa se:sah kipiaya. Esta niña está llorando porque se le zafó el brazo de su muñeca y es la única que tenía. \fr_son 00629-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kopi: \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx ma:kostia \lx_cita ma:kostia \ref 08593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:kostik \lx_cita ma:kostik \ref 02530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.hojas.amarillentas \catgr Adj \deriv \infl \sig con hojas amaraillentas o amarillas \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 26/Dec/2019 \lx ma:kotoltik \lx_cita ma:kotoltik \lx_var General \ref 02112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.brazo.mocho \catgr Adj \deriv \sig manco; tener el brazo o la mano mocho (por nacimiento, a causa de un accidente, por amputación) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpiltsi:n ma:kotoltik wa:n iwki te:tekitilia. Kihtowah ke ke:man katka pili kima:kwah trapiche. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un jóven tiene la mano mocha y así trabaja para otros. Dicen que cuando era niño le molió la mano un trapiche. \fr_son 02112-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsayaktik \raiz ma: \raiz kotol \dt 09/May/2021 \lx ma:koto:na \lx_cita moma:koto:na \lx_var General \ref 01648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig_var 1-Xalti \sig reventar el hilo (con que están ensartadas las cuentas de un collar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niktane:wtihka noko:skaw mokni:w wa:n kima:koto:n. Ya:lwa kika:wako wa:n ka:n teh ne:chilwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu hermana le había prestado mi collar y lo reventó (el hilo). Ayer lo vino a dejar y no me dijo nada. \fr_son 01648-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (generalmente con reflexivo : moma:koto:na) trozar la mano o el brazo de (alguien, amputándolo por completo; como reflexivo indica que el acontecimiento fue por accidente) \fr_n Se: ta:kat semi kiwelitaya kitamo:tas kwe:teh a:taw wa:n ika moma:koto:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un hombre le gustaba tirar cohetes en el río para pescar y con el se mochó la mano. \fr_son 01648-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koto: \dt 15/Apr/2021 \lx ma:koto:ni \lx_cita ma:koto:ni \lx_var General \ref 03695 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarsele.lazo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reventarsele el lazo; reventarse la tira; reventarse el hilo \osten a un mecapal, de un tendedero; a un huarach; a un collar \sig_var General \fr_n Ya:lwa kwalka:n nitapihpiloh notilmah, eti:yak mekat wa:n ma:koto:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer en la mañana tendí mi ropa, se sobrecargó el lazo y se reventó. \fr_son 03695-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tatskoto:ni \raiz ma: \raiz koto: \nsem El verbo ma:koto:ni se usa cuando se revienta cosas largas que se pueden estirar atadas a otras cosas (p. ej., un lazo atado a un mecapal, una tira de un huarach). También se usa para cosas como cables o lazos colgados de un lado a otro. En otros casos se utiliza koto:ni, por ejemplo, cuando se revienta un hilo, un mecate usado para atar. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:koto:nilia \lx_cita ne:chma:koto:nilia \lx_var General \ref 02420 (duda) no aparece en el corpus, CSC usaría kima:koto:n, ma:koto:nilih implica como algo más riguroso y se trata de un niño \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarle.lazo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reventarle (a alguien) el lazo (de un mecapal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ika mopi:piloh nomekapal wa:n ne:chma:koto:nilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño ocupó mi mecapal para columpiarse y me lo reventó (por el lazo del mecapal). \fr_son 02420-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:tsaya:nilia \semx_tipo Comparar \semxref ma:tatskoto:nilia \raiz ma: \raiz koto: \dt 17/May/2021 \lx ma:kowa \lx_cita kima:kowa \lx_var General \ref 06511 (duda) entre los 3 hay que hacer otro ejemplo más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprar.suelto \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comprar suelto (una o varias piezas de un producto que también se vende por caja o bulto) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xiksenkowa n' xapoh! Ka:n ne:chahsi n' tomi:n, kachi kwali xikma:kowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No compres el jabón por caja! No me alcanza el dinero, mejor cómpralo por pieza suelto. \fr_son 06511-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref senkowa \raiz ma: \raiz kowa \dt 14/Feb/2022 \lx ma:kowilia \lx_cita moma:kowilia \lx_var General \ref 07501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprarle.suelto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig comprar suelto (una o varias piezas de un producto que también se vende por caja o bulto) para o de alguien \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikele:wih awakat wa:n yekpati:yoh n' kilo, nimoma:kowilih se: wa:n ika nima:takwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me antojó el aguacate y está muy caro el kilo. Me compré uno suelto y con ello hice unos tacos y me los comí. \fr_son 07501-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kowa \dt 11/Sep/2020 \lx ma:kowit \lx_cita imahma:kowyo \ref 08279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:kownexwia \lx_alt ma:kwawnexwia \lx_cita moma:kownexwia \lx_var General \ref 02273 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarse.ceniza.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig echarse ceniza en la mano (p. ej., al jugar con ceniza, o por accidente al cocinar) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili moma:kwownexwih wa:n ka:n kineki momahteki:s. Sepa mopitsotili:ti wa:n ekin tiktapatilihka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se echó ceniza en las manos y no que quiere lavarselas. Otra vez va ensuciarse y acababas de cambiarlo de ropa. \fr_son 02273-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwow \raiz nex \dt 11/May/2021 \lx ma:kownexyoh \lx_alt ma:kwahnexyoh \lx_cita ma:kownexyoh \lx_var General \ref 02701 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.con.ceniza \catgr Adj \deriv \sig con las manos cubiertas de ceniza \sig_var 1-Xalti \fr_n Tima:kwownexyoh, ximomahteki wa:n titakwa:s a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes ceniza en las manos, lávatelas y luego comes. \fr_son 02701-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwow \raiz nex \dt 24/May/2021 \lx ma:kowti \lx_cita ma:kowti \lx_var General \ref 02601 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsele.el.brazo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cansársele el brazo o los brazos o las manos hasta sentir dolor \osten a uno, por exceso de esfuerzo al trabajar, por cargar algo pesado \sig_var General \fr_n Xikna:palo nopili, ye:waya nikna:palohtok wa:n nima:kwowtik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Abraza a mi bebé (cargándolo en los brazos), tiene rato que lo estoy cargando y ya me cansé de los brazos. \fr_son 02601-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:takwa:waya \raiz ma: \raiz kwow \dt 21/May/2021 \raiz ma: \raiz kow \dt 15/Aug/2018 \lx ma:kowtik \lx_cita ma:kowtik \lx_var General \ref 06476 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.brazo.cansado \catgr Adj \deriv \sig con el brazo o la mano cansado (por estar haciendo un esfuerzo, como agarrarse por la mano parado en un camión, por leñar mucho) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwa:lna:paloh nopili wa:n nima:kowtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me traje a mi niño en los brazos y por eso los tengo cansados. \fr_son 06476-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kow \dt 02/Sep/2020 \lx ma:koya:waya \lx_cita ma:koya:waya \lx_var General \ref 04442 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensancharse.manga \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensancharse, quedarse holgada o ancha la manga \osten p. ej., una blusa \sig_var General \fr_n I:n playera ye:kma:kohkoya:wayak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta playera ya se quedó muy ensanchada de las mangas. \fr_son 04442-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koya:wa \dt 18/Jan/2022 \lx ma:koyaxtik \lx_cita ma:koyaxtik \lx_var General \ref 02345 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mangas.anchas \catgr Adj \deriv \sig con las mangas anchas o holgadas (una camisa) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n noplayera kwaltsi:n ma:kohkoyaxtik, ke:man takawa:ni a:mo ne:chxiwtatia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi playera tiene las mangas holgadas, cuando hace mucho calor no me acalora. \fr_son 02345-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koya: \dt 12/May/2021 \lx ma:koyoktik \lx_cita ma:kohkoyoktik \lx_var General \ref 06366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hoja.agujereada \catgr Adj \deriv \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0-tel \rdp_int ma:+koyoktik \sig con la hoja o hojas perforada(s) \osten plantas \sig_var General \fr_n JVC-- Ixiwyo ke:mah, ne: ma:..., ma:kahkanaktsitsí:n wa:n ne:n tahtamatisneki tomakilit pero tein yo:n pisi:ltik n' tomakilit ne: i..., ima:tsitsi:n. Ke:mah, tsikitsitsi:n wa:n AND-- N' ima:yo JVC-- hasta pané: mochi:wa ma:kohkoyoktik ne:n i..., ima:xiwyo yo:n tomatsí:n. yo:n a:mo moloxtik, yo:n ma:ahalaxtik. AND- ma:ahalaxtik. JVC-- Ma:ahalaxtik wa:n nejó:n achi ma:ihista:k, kahkanaktsitsi:n wa:n nimitsilia ma:kohkoyoktik mochi:wa yo:n tomat, a:t ke:yeh, i:pa iwki sah mochi:wa tak. Niki:xmattok neli ne: tomat. AND-- Porque neh nikita sayoh ne:n tomat, mi:ltomat nikita sah. JVC-- Neh nikitani ne:n ikowyo porque ne: kaltsi:ntan yetok se: kowtsí:n nikitak wa:n nikitstoya ye:wa nejó:n m..., achi ma:ihista:k, ma:kanaktsí:n wa:n, nejó:n, wa:n ma:kohkoyoktik nochi n' tomatsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sus hojas sí, este, es de ho..., de hojas delgaditas y se parecen un poco a la hierba mora (Solanum nigrescens pero de la hierba mora de las que son chiquitas este…, sus hojas. Si, son chiquitas y AND-- Sus hojas, JVC-- hasta parece que son agujeradas, este, s…, las hojas de ese tomate, ese no es pubescente, ese es de hojas lisas. AND-- tiene las hojas lisas. JVC-- Es de hojas lisas y un poco blancas, son delgadas y te digo que ese tomate (mi:ltomat, Physalis sp., prob. Physalis sp.) se da con las hojas carcomidas, quien sabe por qué, a lo mejor siempre se da así. Conozco de verás ese tomate. AND-- Porque yo sólo veo el tomat, nada más veo el mi:ltomat. JVC-- Yo he visto su tallo porque junto a mi casa hay una planta lo vi y lo estaba viendo eso este…, tiene las hojas un poco blancas, es de hojas delgadas y este, y tiene todas sus hojas carcomidas. \fr_son 06366-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06366-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-22-i | 468.965, 506.806 \nsem \nmorf Ocurre esta palabra 12 veces en el corpus (2018-05-25) y de estas 11 son de reduplicación y una de estas tiene el prefijo ye:k-, ye:kma:kohkoyoktik. La obvia razón es que refiere a hojas carcomidas y por ende agujereadas. \semx_tipo Comparar \raiz ma: \raiz koyo: \dt 08/Feb/2022 \lx ma:koyo:nia \lx_cita moma:koyo:nia \lx_var General \ref 01647 (duda) no aparece en el corpus, parece ser más reflexivo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa performar.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig perforar la mano de (alguien, con un objeto punzante) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ma:wiltihtowa wa:n se siwa:pil kima:koyo:nih ika se: tepos i makpali:ka:n, yeh ika nikwi:ka tapahti:lo:yan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño estaba jugando y otra niña y le perforó la mano por la parte dorsal (opuesta a la palma) con un fierro, por eso lo llevo a la clínica. \fr_son 01647-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koyo: \dt 15/Apr/2021 \lx ma:kpal \lx_cita ima:kpal \lx_var General \ref 02452 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palma.de.la.mano \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig palma de la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n niktek noma:kpal ika se: tet te:npitsyeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y me corté la palma de la mano con una piedra puntiaguda. \fr_son 02452-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ma: \raiz -k \raiz pal \dt 17/May/2021 \lx ma:kpali:ka:n \lx_cita ima:kpali:ka:n \lx_var General \ref 02571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parte.dorsal.de.mano \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig parte dorsal de de la mano \osten opuesta a la palma \sig_var General \fr_n Nomakpali:ka:n ki:sak se: kokot wa:n semi ahwayowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás de la palma de mi mano me salió un grano y me dá mucho comezón. \fr_son 02571-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ma: \raiz -k \raiz pal \raiz -ka:n \dt 21/May/2021 \lx ma:kpali:xko \lx_cita ima:kpali:xko \lx_var General \ref 03455 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.de.la.mano \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig superficie de la mano, por la parte donde está la palma e incluyendo los dedos extendidos \sig_var General \fr_n Tapahtia:nih a:mo teh kimowiliah, se: pilkone:t kwali kiwi:kah i:nma:kpali:xko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los doctores no le temen nada, pueden llevar un bebé sobre la palma de su mano extendida. \fr_son 03455-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz ma: \raiz -k \raiz pal \raiz i:x \dt 12/Jan/2022 \lx ma:kpalkoyoktik \lx_cita ma:kpalkoyoktik \lx_var General \ref 06549 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.palma.perforada \catgr Adj \deriv \sig con la palma de la mano perforada (por un objeto punzante) \sig_var 1-Xalti \fr_n Wehka:wak nima:kpalkoyoktik katka. Ka:n wel pahtia, nimoma:kpalkoyo:nihka ika se: tepos wa:n te:malowaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mucho tiempo tuve la palma de mi mani perforada. No se podia curar, me la había ahujerado con un fierro y se había infectado (con pus). \fr_son 06549-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:koyoktik \raiz ma: \raiz pal \raiz koyo: \dt 14/Feb/2022 \lx ma:ktia \lx_cita kite:ma:ktia \lx_var General \ref 06869 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entregar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con te:- : kite:maktia) entregar \osten p. ej., dinero, objetos, ropa, mercancía, un pedido, un preso, un fugitivo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: noxola:l mota:tihtoya se: tachtekkeh, ya:lwa mosempale:wihkeh kiki:tskihkeh wa:n kite:ma:ktihkeh iwa:n xiwtekiwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en mi pueblo estaba refugiado un ladrón, ayer se organizaron para agarrarlo y lo entregaron a las autoridades. \fr_son 06869-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con te:- : kite:maktia) entregar \osten en una ceremonia, una novia a la familia de sus suegros \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son 06869-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tate:ma:ktia) entregar una imagen (p. ej., de un mayordomo a otro) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: noxola:l onkakeh miak imágenes wa:n itech i:n yekinika me:tsti de enero seki:n ihwa:k tate:ma:ktiah \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pueblo hay muchas imágenes y el uno de enero, ese día algunos entonces hacen entrega. \fr_son 06869-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:i \raiz -k \dt 14/Feb/2022 \lx ma:ktilia \lx_cita ne:chma:ktilia \lx_var General \ref 02652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entregarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig entregarle (algo a alguien) en la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n nikma:ktilih nopili i:a:mawa:n mah yeh kine:wa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana a mi hijo le entregué sus documentos para que él ya los guarde. \fr_son 02652-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ma: \raiz -k \dt 21/May/2021 \lx ma:ktiw \lx_cita ma:ktiw \lx_var General \ref 06661 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.llevando.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Irregular: Paradigma de moción asociada: '-tiw': Pasado: '-tia:ya'; Irrealis: 'tiá:s' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig ir llevando (algo) de o en la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ma:ktiw se: kwowit, eski kite:mohtinemi ipili wa:n kikwetaxwi:ti. Ye:k a:mo takaki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano va llevando en la mano un palo, seguramente anda buscando a su hijo y lo va pegar. Es muy desobediente. \fr_son 06661-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \nsem Aunque el verbo ma:ktiw es intransitivo, esto es, no lleva marcado un objeto en el verbo, semanticamente implica un objeto que se expresa pero no se marca en el verbo. \nmorf La inflexión por tiempo/aspecto/modo es irregular. Sigue las formas de -tiw. \dt 14/Feb/2022 \lx ma:kwa \lx_cita kima:kwa \lx_var General \ref 03696 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.hojas.de.una.planta \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comerse (gusanos, las aves, los burros o ganado) las hojas de (una planta) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tsi:kameh kima:kwahkeh i:n xokot wa:n kwaltsi:n xo:chiohtoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Unas hormigas arrieras se comieron las hojas del naranjo y estaba floreando muy bonito. \fr_son 03696-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:pipi:na \raiz ma: \raiz kwa \ency \dt 17/Jan/2022 \lx ma:kwahkwali \lx_cita ma:kwahkwali \ref 08229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx ma:kwalia \lx_cita ne:chma:kwalia \lx_var General \ref 06966 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comersele.las.hojas.de.una.planta \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comerse (p. ej., un chivo) las hojas de (una planta) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Seki sipomeh kitamima:kwahkeh seki et nikto:ktok nokali:ka:mpa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Unos gusanos se comieron todas las hojas de las plantas de frijol que tengo sembradas atrás de la casa. \fr_son 06966-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwa \dt 14/Feb/2022 \lx ma:kwaltia \lx_cita moma:kwaltia \lx_var General \ref 06143 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarse.picar.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : moma:kwaltia) dejarse picar en el dedo de la mano o en la mano \osten por un descuido \sig_var General \fr_n JVC-- Xa:lxokosipo, i:n no:, i:n no: te:ihixka ata. FHR-- Mm, te:ihixka. JVC-- Te:ihixka, komo se: tehko itech xa:lxokokowit. FHR-- Ke:mah, ke:mah. JVC-- Koma:mo se: kitak se: moma:kwaltia, ke:mah, wa:n yo:n kikwah no: n' ima:xiyo ne: xa:lxokot ata. Kikwah wa:n cuando moohketsah, kochitih ya, temowah ike:span kowit, mowila:nah hasta ike:sp..., ka:mpa tepitsi:n tampayohtok. FHP-- Se: m..., neli. Se: moma:kwaltia. Ke:mah, ompa mochi:wah, kochiti, eso, ke:mah, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- El oruga de la guayaba (xa:lxokosipo) también pica. FHR-- Mm, pica. JVC-- Pica, si uno sube al árbol del guayabo. FHR-- Sí, sí. JVC-- Si uno no se fijó, le pica a uno en la mano, sí, y esos también se comen las hojas del guayabo. Se las comen y cuando se van para dormir, se bajan sobre la superficie del tronco del árbol, van en fila sobre la superficie hasta llegar a un espacio con sombra. FHP-- Uno …, es cierto. Le pica a uno en la mano. Sí, ahí nacen. Van a dormir, eso, sí, sí. \fr_son 06143-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06143-01_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2010-07-26-s | 10.705, 28.69 \raiz ma: \raiz kwa \dt 02/Sep/2020 \lx ma:kwe:cholia \lx_cita ne:chma:kwe:cholia \lx_var General \ref 07104 (duda) es más común usar ma:kwe:chowa ************************************************************** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molerle.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig moler con la mano (sobre metate o molino de mano, p. ej., nixtamal, en lugar de llevarlo a un molino eléctrico) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chma:kwe:cholih nonextamal, yeh ika nitamitisika. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana molió el nixtamal para mi con metate, por eso ya terminé de echar las tortillas. \fr_son 07104-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \semx_tipo Comparar \semxref ma:pa:tilia \raiz ma: \raiz kwe:ch \nsem Cuando ma:kwe:cholia se utiliza sin ninguna otra indicación significa moler sobre metate. Si se emplea un molino de mano hay que especificarlo. \dt 05/Apr/2022 \lx ma:kwe:choltia \lx_cita ne:chma:kwe:choltia \lx_var General \ref 05251 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.moler.a.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) moler a mano en un metate o molino manual \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa no:má:n nikwala:ntih wa:n ne:chma:kwe:choltih tixti, ka:n ne:chka:w mah nitakwe:cho:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hice enojar a mi mamá y me puso a moler masa (martajándo el nixtamal) sobre el metate, no me dejó ir al molino. \fr_son 05251-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapaya:na \raiz ma: \raiz kwe:ch \dt 11/Apr/2022 \lx ma:kwe:chowa \lx_cita kima:kwe:chowa \lx_var General \ref 02374 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moler.a.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig moler con la mano (sobre metate, p. ej., nixtamal, en lugar de llevar el nextamal a un molino eléctrico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Noa:wi kima:kwe:chowa n' i:nextamal ke:man tisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi tia muele su nextamal con la mano (en metate) cuando muele para hacer tortillas. \fr_son 02374-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:pata \raiz ma: \raiz kwe:ch \nsem Cuando ma:kwe:chowa se utiliza sin ninguna otra indicación indica que se utiliza un metate para moler. Si se emplea un molino de mano hay que especificarlo. \dt 13/May/2021 \lx ma:kwehsiwi \lx_cita ma:kwehsiwi \lx_var General \ref 07233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.manos.inquietas \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener las manos inquietas; hacer travesuras con las manos (tocando objetos que no se deben tocar) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili nokta ma:kwehsiwi, kintsahtsaya:n i:n a:mameh wa:n kwala:niti mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene las manos muy inquietas, rompió estos documentos y se va enojar tu papá. \fr_son 07233-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwehs \dt 05/Apr/2022 \lx ma:kwetawi \lx_cita ma:kwetawi \lx_var General \ref 06772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.mustio \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponersele mustio; marchitarsele las ramitas con hojas (a una planta herbáceae) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah kwalka:n xika:te:ki notomaw, koma:mo nepantah ma:kwetawi wa:n wa:kis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Todas las mañanas échale agua a mis plantas de jitomate! De lo contario a medio dia se le marchitan las hojas por el calor y se va a secar. \fr_son 06772-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:wa:ki \raiz ma: \raiz kweta \nsem \dt 14/Feb/2022 \lx ma:kwetaxtik \lx_cita ma:kwe:kwetaxtik \lx_var General \ref 04545 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.ramas.flexibles \catgr Adj \deriv \sig con ramas flexibles \osten árboles, arbustos \sig_var General \fr_n I:n kahfe:n kwaltsi:n ma:kwe:kwetaxtik, ke:man se: tateki ka:n posteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Las matas de café tiene las ramas flexibles, cuando se cosecha (cortando los cafetos) no se quiebran. \fr_son 04545-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwetax \dt 24/Jan/2022 \lx ma:kwi \lx_cita kima:kwi \lx_var General \ref 02111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle las hojas \osten plantas como wehweikilit \fr_n Yo:n moneki komo, komo se: kinehneki kamoh se: kikwa:s pos mah a:mo se: kima:kwi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Eso es necesario si, si uno quiere comer camotes, pues no hay cortarle las hojas (al metsonkilit, Xanthosoma Schott). \fr_son 02111-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 898.814, 902.324 \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsakwilia \raiz ma: \raiz kwi \dt 09/May/2021 \lx ma:kwi:l \lx_cita ma:kwi:l \lx_var General \ref 04899 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cinco \catgr Adj-cuant \deriv \sig cinco \sig_var General \fr_n Mo:sta nite:tamakati, nikinahsik ma:kwi:l ta:ke:walmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a dar de comer, encontré cinco trabajadores. \fr_son 04899-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \raiz ma: \raiz kwi \nmorf Se pluralizan los números solamente para seres vivos, sean humanos o animales. \nota para expresan cinco solo se utiliza ma:kwil y para señalar objetos o personas es necesario pluralizar con el /meh/ ma:kwi:limeh/son cinco/ \dt 24/Jan/2022 \lx ma:kwi:lia \lx_cita ne:chma:kwi:lia \lx_var General \ref 05120 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrebatarle.de.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig arrebatarle de la mano \osten a alguien, algo sostenido \sig_var General \fr_n Nowi:pi:l ne:chma:kwi:lih ne: siwa:pil. Kihtowa ke yeh ia:xka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha me arrebató mi huipil de las manos. Dice que es de ella. \fr_son 05120-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwi \dt 11/Apr/2022 \lx ma:kwi:lka:n \lx_cita ma:kwi:lka:n \lx_var General \ref 02214 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.cinco.lugares \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en cinco lugares \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiow xitachiati mi:lah ox kikwahkeh n' pahti n' kimichin¿meh, ma:kwi:lka:n nikta:lih! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a revisar en la milpa si los ratones se comieron el veneno, lo puse en cinco lugares! \fr_son 02214-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwi \dt 09/May/2021 \lx ma:kwi:lkilit \lx_cita ma:kwi:lkilit \lx_var General \ref 02823 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cucurbitaceae.Cyclanthera.langaei \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cyclanthera langaei Cogn., de la familia Cucurbitaceae. Se consume hervida en caldo con o sin ajonjolí o hervido. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:kwi:lkilit kwali se: kikwa a:ko:loh iwa:n emo:l oso tatsoyo:n ika manteca. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El cinco quelites se puede comer preparado en ajonjolí con frijoles o frito con manteca. \fr_son 02823-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hojas \sem Planta (no colectada) \raiz ma:kwi:l \raiz kili \dt 03/Jun/2021 \lx ma:kwi:ltia \lx_cita moma:kwi:ltia \lx_var General \ref 05531 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.con.la.mano \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexico : moma:kwi:ltia) golpear o alcanzar con la mano o brazo \osten algo, accidentalmente, p. ej., haciéndolo caer \sig_var General \fr_n Ka:n nikitak se: kaxit ihkatoya metate:mpan wa:n nimoma:kwi:ltih. Pawetsik wa:n tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me fijé que un plato estaba parado en la orilla del metate, la alcancé con la mano. Se cayó y se quebró. \fr_son 05531-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwi \dt 12/Apr/2022 \lx malakacho:ltia \lx_cita kimalakacho:ltia \lx_var \ref 08574 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx malakachowa \lx_cita kimalakachowa (pendiente) \lx_var General \ref 02232 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.girar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tamalakachowa) rodear, dar vueltas a \osten una persona a una casa o por la plaza de un pueblo \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan mo:stah nikita se: okichpil tamalakachohtinemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los dias veo a un chamaco dándose vueltas cerca de mi casa. \fr_son 02232-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref palakachowa \raiz malaka \nsem La palabra palakachowa indica la acción de hacer girar algo sobre un eje, girar, por ejemplo un trompo, malacate \dt 09/May/2021 \lx malakachowilia \lx_cita kimalakachowilia \lx_var General \ref 05287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enredar \osten en el ejemplo, enredar una maleza con un azadón para así poder exterminarla \sig_var General \fr_n AND-- Pos ika salo:n se: kipa:ttiw, ne:nke:n pa:ti yo:n, yo:n ikowyo. JVC-- Pos se: kima:malakochiwilia no: ika n' salo:n, se: kin..., se: ti..., komo se: tasalo:wia pos se: kima:malakachohtiw ihkó:n. AND-- Mm. Ke:mah, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Pues con el azadón se va machacando, se deshace luego ese, ese tallo. JVC-- Pues uno lo enreda (una maleza) con el azadón, uno ..., uno ..., si uno limpia con azadón le va enredando (la planta con el azadón) así. AND-- Mm. Sí, sí. \fr_son 05287-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 423.803, 432.827 \nmorf El objeto primario del último significado o uso es el instrumento que se usa para enredar a la planta: nikma:malakachowilia nosalo:n. \raiz malaka \dt 11/Apr/2022 \lx malakachtik \lx_cita malakachtik \lx_var General \ref 02278 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa circular \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig circular (p. ej., un plato, un tronco, la copa frondosa de un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka icha:n nokni:w wa:n ne:chtayo:kolih se: kaxit malakachtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a la casa de mi hermano y me regaló un plato circular (esto es, no fue ovalado). \fr_son 02278-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz malaka \dt 11/May/2021 \lx malakat \lx_cita malakat \lx_var General \ref 06943 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rueca \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig instrumento que sirve para hilar y se compone de una vara delgada con un rocadero (makakatet) hacia la extremidad inferior, la parte que se coloca en una jícara para hilar el algodón \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:ina:n kitsa:waya ichkat ika se: malakat wa:n ika kinchihchi:waya wi:pi:lmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi abuelita hacia hilo con una rueca (en México, 'malacate') y con eso hacía huipiles. \fr_son 06943-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz malaka \ency Grabación, ilustración \dt 02/Sep/2020 \lx malakatet \lx_cita malakatet \lx_var General \ref 02660 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.de.malacate \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig piedra de malacate (con la que hilaban a mano el algodón) \sig_var General \fr_n Nowe:itat kie:wtok se: malakatet, kihtowa ke kikwia imomá:n ika kitsa:waya n' ichkat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito tiene una piedra de malacate, dice que la ocupaba mi abuelita para procesar el algodón. \fr_son 02660-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz malaka \raiz te \dt 21/May/2021 \lx ma:lchi:wa \lx_cita kima:lchi:wa \lx_var General \ref 02609 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el mal; chi:wa \glosa maltratar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig maltratar (seres vivos sea física o verbalmente; objetos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t kima:lchi:wa ipili, mo:stah kwalka:n kikwetaxwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora maltrata mucho a su hijo, todas las mañanas le da a latigazos. \fr_son 02609-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi::wa \dt 21/May/2021 \lx maliktik \lx_cita maliktik \lx_var General \ref 02231 (duda) no aparece en el corpus, parece muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcido.fuertemente \catgr Adj \deriv \sig torcido fuertemente o apretadamente (un hilo, lazo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mekat kwaltsi:n maliktik, ika xikilpi i:n kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este hilo está bien torcido, con este amarra la leña. \fr_son 02230-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mali: \dt 09/May/2021 \lx mali:na \lx_cita kimali:na \lx_var General \ref 02199 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcer.hilo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig torcer hilo entre la palma de la mano y el hueso de la pierna inferior, dándolo vueltas para que quede torcido en un cordón \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikmali:na i:n mekat wa:n ika tikilpi:s ne: itskwinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Haz un cordoncito torcido con estos hilos y con eso amarras aquel perro. \fr_son 02199-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tetsi:lowa \raiz mali: \ency Grabación, ilustración \dt 09/May/2021 \lx mali:nilia \lx_cita kimali:nilia \lx_var General \ref 07317 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar mali:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcerle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig torcer (un hilo o tira) girándolo con la mano (generalmente contra el muslo) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kineki mah se: kimali:nili i:n xo:no:t ika kite:nilpi:s ikoxta:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá quiere que le tuerce este jonote en lacito para que con ello va a amarrar sus costales. \fr_son 07317-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mali: \ency Grabación, ilustración \nota Checar donde se tuerce el hilo, en las manos o contra la pierna (y si es muslo o espinilla) \dt 07/Apr/2022 \lx ma:lna:nkilia \lx_cita kima:lna:nkilia \lx_var General \ref 03935 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el mal; na:nkilia \glosa contestarle.mal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig contestar mal o groseramente a \osten alguien \sig_var General \fr_n Ne: na:nahtsi:n nochipa se: kino:tsa wa:n te:ma:lna:nkilia yeh ika a:mo nikno:tsa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquélla señora cada vez que le habla uno contesta mal, por eso ya no le hablo. \fr_son 03935-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:nkili \dt 17/Jan/2022 \lx ma:lo \lx_alt ma:lotsi:n \lx_cita ma:lomeh \lx_var General \ref 06099 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa charal \catgr Sust \infl \sig charal, tipo de pescadito pequeño \osten General \sig_var General \fr_n Seki tikiliah ma:lomeh, tehwa:n tikiliah nika:n ma:lomeh, onkak itech n' a:meh ne:pa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Unos les llamanos, nosotros aquí les llamamos ma:lomeh, hay en los ríos de allá. \fr_son 06099-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-g | 3133.446, 3142.805 \sem Animal-acuático \sem Comestible \raiz ma:lo \nmorf General se encuentra en la forma plural. \nota Checar si ma:lo es lo mismo que tepe:michin. \dt 03/Feb/2022 \lx ma:ltantsi:n \lx_cita ma:ltantsi:n \lx_alt ma:tantsi:nxiwit \lx_var General \ref 02623 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de un grupo de tres especies de plantas medicinales (blanco, morado y chino) que se usan para tratar el susto \sig_var 1-Tzina \fr_n Onkak e:yi taman malta:ntsin, tokni:wa:n tein tapahtiah ki:xmattokeh nochi n' e:yi taman. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay tres tipos de ma:tantsi:n las personas que curan conocen todos los tres tipos. \fr_son 02623-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ma:ltantsi:n ista:k | planta todavía no identificada utilizada para tratar el susto \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:ltantsi:n tein ista:k moneki mah se: kimana wa:n mah se: tai komo se: momowtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:ltantsi:n blanco se requiere que se hierva y que se beba si uno se asustó. \fr_son 02623-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ma:ltantsi:n mora:doh | planta todavía no identificada utilizada para tratar el susto \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:ltantsi:n tein mora:doh mochi:wa ta:lpan sayoh moneki mah se: kite:mo ka:ni onkak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:ltantsi:n morado se da en el suelo sólo se requiere buscar dónde hay. \fr_son 02623-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ma:ltantsi:n chi:noh | planta todavía no identificada utilizada para tratar el susto \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:ltantsi:n tein chi:noh a:mo semi onkak, sayoh kipiah ka:mpa kito:kah, kihtowah monamaka pati:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:ltantsi:n chino casi no hay, sólo lo tienen donde lo siembran, dicen (la gente) que se vende caro. \fr_son 02623-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \raiz ma:lta \dt 21/May/2021 \lx ma:lto:moh \lx_cita ma:lto:moh \lx_var General \ref 02492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el mayordomo \glosa mayordomo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig mayordomo, el que recibe y cuida un santo por parte de un pueblo (sea o no el santo patrono) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ma:lto:moh yeh ika a:mo kanah niow wehka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá es mayordomo por eso no voy a ninguna parte lejana. \fr_son 02492-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 21/May/2021 \lx ma:lto:mohti \lx_cita ma:lto:mohti \lx_var General \ref 06667 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el mayordomo \glosa ser.mayordomo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser mayordomo \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: xiwit nima:lto:mohtik, yeh ika i:n xiwit tiwi:tse sayoh nitapale:wi:ti a sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un año fui mayordomo, por eso el año que viene ya sólo voy apoyar. \fr_son 06667-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 14/Feb/2022 \lx ma:lto:mohyo:t \lx_cita ma:lto:mohyo:t \lx_alt mayo:rdo:mohyo:t \lx_var General \ref 02480 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el mayordomo \glosa mayordomía \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mayordomía \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:ita:t ne:chtapowih ke i:n ma:lto:mohyo:t wehka:w a i:pa kichi:waltiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito me contó que las mayordomías ya tienen años que lo llevan a cabo. \fr_son 02480-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 21/May/2021 \lx ma:ma \lx_cita kima:ma \lx_var General \ref 05880 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0+senta- \sig cargar; llevar a cuestas \osten por la espalda o lomo, o, en referencia a una camioneta, por la parte atrás \sig_var General \fr_n Ke:man cho:ka nopili okachi kwali nikma:ma wa:n ihkó:n niman kochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi bebé llora, prefiero cargármelo para que así se duerma pronto. \fr_son 05880-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsonketsa \semxref pawia \raiz ma:ma \dt 03/Feb/2022 \lx ma:mal \lx_cita ima:mal \lx_var General \ref 04413 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rebozo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig rebozo, o en su ausencia cualquier tela, utilizada especialmente para cargar a los bebés por la espalda \sig_var General \fr_n No:má:n ne:chtayo:kolih se: ma:mal mah ika nikma:ma:s nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me regaló un reboso para cargar a mi bebé. \fr_son 04413-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref cha:leh \raiz ma:ma \dt 18/Jan/2022 \lx ma:malia \lx_cita ne:chma:malia \lx_var General \ref 02483 (duda) usar la frase del corpus, el ejemplo es muy inventado porque se pudo usar kima:ma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar por los hombros o la espalda para; ayudar a cargar para \osten un bulto, leña \sig_var General \fr_n Ke:man tiowih icha:n no:má:n, nokni:w nochipa ne:chma:malia nookichpil wa:n neh nikma:ma nosiwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vamos a la casa de mi mamá, mi hermano siempre carga mi niño para mi y yo cargo a mi niña. \fr_son 02483-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pawilia \raiz ma:ma \dt 21/May/2021 \lx ma:maltia \lx_cita ne:chma:maltia \lx_var General \ref 04961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa subirle.cargo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ayudar a subirle (bulto) a las espaldas \osten bulto, carga, leña, a alguien que puede cargarlo pero no puede subírselo por su propia cuenta \sig_var General \fr_n ¡'Ne:chma:maltih i:n nochikiw. Teleti:k wa:n ka:n wel nimowita:tsowilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ayúdame a cargar mi canasta por la espalda. Está muy pesada y solo no me la puedo aventar a la espalda. \fr_son 04961-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig delegar (a alguien) una responsabilidad \osten p. ej., de cuidar la iglesia \sig_var General \fr_n No:pá:n no: te:wa:nti ne: tio:pan wa:n i:n ilwit tein wa:lpano:k nochi yehwa kima:maltihkeh tekit n' tein mochi:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá forma parte de las autoridades encargadas de la iglesia (todos fiscales) y esta fiesta que pasó a el le delegaron la responsabilidad de las actividades que se hicieron. \fr_son 04961-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig echar la culpa, culpar (a alguien) \osten (p. ej., por un contratiempo o error \sig_var General \fr_n Ya:lwa motewihkeh seki pi:pil wa:n no: te:wa:ntik nokni:w iokichpil. A:man yehwa sah kima:maltiah n' kwehmol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se pelearon algunos jovenes y también participó el hijo de mi hermano. Ahora sólo a él le echan la culpa del problema. \fr_son 04961-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tama:maltia) ponerle carga (a una bestia, caballo) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n te:tasakia:ya wa:n nochipa nikwi:kaya, yehwa ne:chmachtih ke:ni:w se: kitama:maltia n' tapial. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá acarreaba cosas ajenas con bestias y yo siempre lo acompañaba, él me enseñó como se le pone la carga al caballo. \fr_son 04961-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pawi:ltia \raiz ma:ma \nsem Los significados de ma:maltia y pawi:ltia en cuanto a 'echar la culpa (a alguien)' son muy parecidos. El primero indica la seguridad de la culpabilidad mientras que pawi:ltia implica una acusación fundamentada, una sospecha con un alto grado de confiabilidad, pero no segura. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:maripo:sah \lx_cita ma:maripo:sah \lx_var Tacua \ref 01052 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Zingiberaceae.Hedychium.coronarium \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural ma:maripo:sas \sig Hedychium coronarium J. König; planta de la familia Zingiberaceae \osten Se considera una maleza. Algunas personas ponen las flores en floreros de los altares caseros. \sig_var Tacua \fr_n Yo:n ma:maripo:sas tel ahwia:k ke:man poso:ni wa:n no: kwali se: kia:ketsa sayoh ke a:mo wehka:wa, tel niman kwetawi. Las flores llamadas mariposas tienen un aroma muy rico cuando florecen y también se pueden usar para florero nada más que no duran mucho tiempo vivas, se marchitan muy pronto. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Las flores llamadas 'mariposas' tienen un aroma muy rico cuando florecen y también se pueden usar para florero nada más que no duran mucho tiempo vivas, se marchitan muy pronto. \fr_son 01052-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref a:yo:iswat \dt 05/May/2021 \lx ma:miakia \lx_cita ma:miakia \ref 05082 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa producir.mucho(en.actividad.manual) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig producir mucho como resultado de actividad manual \osten tortillas por alguien que las hace, corte de café o pimienta por alguien que cosecha \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t ihwa:k tisi ihsiwka kimiakiltia n' taxkal. Kihtowa ina:n ke nochipa ma:miakia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquella mujer cuando hace tortillas avanza rápidamente en producir tortillas. Dice su mamá que siempre se le acumulan (las tortillas) fácilmente. \fr_son 05082-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz miak \dt 03/Feb/2022 \lx ma:miki \lx_cita ma:miki \ref 08775 (duda) Parece que en el corpus fue un error de habla o de escritura \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa entumecersele.la.mano \catgr V1 \infl Clase 4/3 \sig entumecersele la mano o brazo \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma: \raiz miki \nota Comparar ma:miki, ma:miktia, ma:sepowi, mokochi \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx ma:mikia:naliskwi \lx_cita ma:mikia:naliskwi \lx_var General \ref 03501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.calambre.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir calambre en las manos (particularlmente en los dedos) o brazos \sig_var General \fr_n Keman tasese:ya nima:mikia:naliskwi, yeh ika nitapa:ka ke:man takawa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frío se me da calambre en la mano, por eso lavo cuando hace sol. \fr_son 03501-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsmikia:naliskwi \semxref ihtimikia:naliskwi \raiz ma: \raiz miki \raiz -ya:n \raiz kwi \dt 12/Jan/2022 \lx ma:mohmoloxtik \lx_cita ma:mohmoloxtik \lx_var General \ref 03479 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.pubescentes \catgr Adj \deriv \sig con hojas pubescentes \osten cualquier planta \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan onkak seki xiwit ma:mohmoloxtik, kihtowa no:má:n kwaltsi:n kikwah ito:tolwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa hay una plantas con hojas pubescentes, dice mi mamá que sus pavipollos se lo comen muy bien. \fr_son 03479-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:ahalaxtik \semxref ma:tohtomioh \semx_tipo Comparar \semxref ma:xahxakaxtik \raiz ma: \raiz molo: (?) \dt 12/Jan/2022 \lx ma:momoxowa \lx_cita kima:momoxowa \lx_var General \ref 02260 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig deshacer o desmoronar (p. ej., tierra, queso cuando no se cuenta con rayador) con la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chnawatihkeh mah nikma:momoxo i:n ta:l wa:n mah nikihki:xtili n' tet, kite:matih itech cubeta wa:n ompa kito:kaskeh chi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me ordenaron que desmorone esta tierra y le saque las piedras, la van a echar dentro de una cubeta y ahi van a sembrar chile. \fr_son 02260-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz mox \dt 09/May/2021 \lx ma:n \lx_cita ma:n \lx_var General \ref 03641 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mamá \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mamá (forma utilizada para dirigirse y llamar a la mamá) \sig_var General \fr_n ¡Ma:n! ¿Ka:ni tiá:s mo:sta kwalka:n? Koma:mo kanah, nikneki xine:chtixili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e ¡Mamá! ¿Dónde vas mañana por la mañana? Si no vas a ningún lado, quiero que me ayudas a moler (lit., 'moler para mi') a mi casa. \fr_son 03641-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref momá:n \raiz ma:n \nsem Existe la forma posesionado no:má:n pero parece que es una forma apocapada de nomomá:n. No se ha escrito nomá:n en el corpus. También momá:n se usa para dirigirse a una niña, cariñosamente. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx mana \lx_cita kimana \lx_var General \ref 02407 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir.en.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0+senta- \sig hervir en agua \osten comida y frutas que se comen hervidas como la cabaza, huevo, plátano, frijoles, plantas medicinales en té \sig_var General \fr_n Niahka nikitato n' tapahtihkeh wa:n ne:chilwih mah se: kimana n' a:t tein se: tai. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a ver al médico y me dijo que es necesario hervir el agua que se bebe. \fr_son 02407-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hervir \osten algún líquido \sig_var General \fr_n Xikmana seki a:t tai:s mo:má:n mopahtihtok wa:n ka:n wel tai kahbe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hierve un poco de agua, tu mamá se está medicinando y no debe tomar café. \fr_son 02407-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tamana) procesar o preparar piloncillo herviendo el jugo de caña hasta obtener un color y punto de cocción que permita su solidificación \sig_var General \fr_n No:pá:n tekiti iwa:n seki tokni:wa:n tein mo:stah tamanah. Tio:takpa kitekih owat tein mo:stika kipa:tskaskeh. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi padre trabaja con unas personas, diariamente hacen piloncillo. Por las tardes cortan la caña que al día siguiente tendrán que moler. \fr_son 02407-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref molo:ntia \semxref okxitia \raiz mana \nsem El verbo mana refiere a la acción de hervir algo en un líquido para cocer o bien hervir el líquido mismo. El verbo molo:ntia refiere más a la acción de hervir frutas, verduras o carne en agua, p. ej., se: kimolo:ntia nakat 'se hierve la carne'. Finalmente el verbo okxitia significa 'cocer en agua'. Es casi intercambiable con molo:ntia pero con más énfasis en el hecho de que se cuece. \raiz mana \nota Discutir las diferencias entre mana, a:mana, molo:ntia, okxitia, etc. \dt 17/May/2021 \lx ma:nahna:ltoktik \lx_cita ma:nahna:ltoktik \ref 08143 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.hojas.translucentes \catgr Adj \deriv \infl \sig con las hojas translucentes \sig_var \fr_n Koskostik. Wa:n i:n chi:ltekpin tein we:weyak yeh, yeh ma:wehwei tepitsi:n wa:n, wa:n ma:nahna:ltoktik \fr_au JVC313 \fr_var \fr_e Son amarillas (en este caso, las hojas de una chiltecpin). El chictecpin con las hojas alargadas, es algo grandecito y, y tiene las hojas translucentes. \fr_son 08143-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08143_01 \fr_fuente 2013-07-22-m | 772.795 \raiz ma: \raiz na:l \raiz toni \dt 23/Sep/2020 \rev \lx ma:namaka \lx_cita kima:namaka \lx_var General \ref 04213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa menudear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender a menudeo \osten una mercancia, poco a poco, pero no necesariamente como ambulante \sig_var General \fr_n No:má:n nochipa kima:namaka ixokow, kihtowa ke iwki okachi kiki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre vende sueltas sus naranjas, dice que así le resulta mejor (generando más ganancia). \fr_son 04213-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz namaka \dt 18/Jan/2022 \lx ma:na:mik \lx_cita ima:na:mik \lx_var General \ref 01922 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa herramienta \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig herramienta de trabajo o quehacer (p. ej., un pala, un metate, machete, martillo, una computadora) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nokni:w mona:miktih niman kima:ktilihkeh ima:na:mik, kimakakeh se: we:imetat ye:kkwa:kwaltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se casó mi hermana luego le entregaron lo que ocupa en su quehacer, le dieron un metate grande muy bonito.¿ \fr_son 01922-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ma: \raiz na:miki \dt 20/Apr/2021 \lx ma:na:miki \lx_cita kima:na:miki \lx_var General \ref 06458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarle.bien.al.brazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig versele bien (p. ej., una pulsera bonita, un reloj llamativo) a la mano de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kitayo:kolihkeh se: pulsera kwaltsi:n kima:na:miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano le regalaron una pulsera que se le ve muy bien a su mano. \fr_son 06458-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz na:miki \dt 08/Feb/2022 \lx ma:na:miktia \lx_cita kima:na:miktia \lx_var General \ref 05002 (duda) CSC usa sa:lowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unir.mecates \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig unir mecates o lazos cabo a cabo \osten p. ej., el mecate de un mecapal, para alargarlo \sig_var General \fr_n ¡Xikma:namikti i:n mekapal wa:n ika xikwiti kwowit! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Une los lazos de este mecapal y ve a traer leña con el! \fr_son 05002-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz na:miki \dt 03/Feb/2022 \lx ma:natskwa \lx_cita kima:natskwa \lx_var General \ref 03797 (duda) parece que se usa más moma:natskwaltih \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apachurar.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig machucar o apachurar la mano o dedos \osten un objeto como puerta, tablas, que se cierra sobre si y de esta manera puede prensar la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ma:wiltihtoya ika ne: puerta wa:n kima:natskwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño estaba jugando con la puerta y le machucó la mano. \fr_son 03797-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsontewia \raiz ma: \raiz nats \raiz kwa \nsem El verbo transitivo ma:natskwa se utiliza con un sujeto no animado, esto es, el objeto que causa la mano a apachurarse. Con un sujeto (agente) humano (y por ende, también un uso reflexivo) se utiliza en verbo ma:natskwaltia, que bien se puede usar como reflexivo que sugiere una responsabilidad por lo acontecido. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:natskwaltia \lx_cita kima:natskwaltia \lx_var General \ref 07651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig machucarle o apachurar la mano o dedo de \osten alguien, accidentalmente, p. ej; con unas tablas, con la puerta al querer cerrarla \sig_var General \fr_n Mopili kia:wiltihtoya puerta wa:n moma:natskwaltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu niño estaba jugando con la puerta y con ella se machucó los dedos. \fr_son 07651-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsontewia \raiz ma: \raiz nats \raiz kwa \nsem Nótese que el sujeto del verbo ma:natskwaltia es una persona que causa la acción y no el objeto que causa en daño. Si el objeto funciona como sujeto, entonces se emplea el verbo ma:natskwa. \ngram Causativos: Nota que la diferencia entre ma:natskwa y ma:natskwaltia es la identifidad del subjeto. En la primera el sujeto es el objeto que causa el problema o daño, en el segundo es la persona que provoca el suceso. \dt 16/Sep/2020 \lx ma:nawa \lx_cita moma:nawa \lx_var General \ref 05495 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cruzar.los.brazos \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 1 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:nawa) cruzar los brazos \osten como si uno estuviera abrazándose sea parado, acostado o dormido \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ke:man yowi nechiko:lis nochipa mota:lia wa:n moma:nawa kikaktok toni kihtowah. Sa:te:pan no: tana:nkilia ke:niw kinemilia yeh. \fr_au HSO370 \fr_var Tzina \fr_e Aquel señor cuando va a una asamblea siempre se sienta y cruza sus brazos para escuchar lo que dicen. Después expresa sus opiniones acerca de lo que él piensa. \fr_son 05495-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz nawa \dt 11/Apr/2022 \lx ma:nawatia \lx_cita kima:nawatia \lx_var General \ref 05764 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despedirse.de.la.mano.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig despedirse con la mano \osten tomando la mano en un saludo de despedida, no simplemente haciendo un gesto \sig_var General \fr_n ¡Xikma:nawati mowe:ina:n! Koma:mo kiihto:s ke a:mo tiknawatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Despídete de tu abuelita con la mano! Si no, va decir que no te despediste de ella. \fr_son 05764-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz nawa \dt 12/Apr/2022 \lx ma:nawia \lx_cita kima:nawia \lx_var General \ref 01579 (duda) CSC usa ma:kepa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa devolver.trabajo.debido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig devolver jornal de trabajo en el sistema llamado 'mano vuelta' \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikma:nawi:to nokni:w. Tonto:naltika ya ne:chpale:wihka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui ayudarle a mi hermano devolviéndole un jornal de trabajo que le debía. Tiene días que me había ayudado. \fr_son 01579-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz na (?) \nota Poner que en Tacuapan dicen ma:kepa \dt 15/Apr/2021 \lx ma:nehnepantik \lx_cita ma:nehnepantik \lx_var General \ref 03788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.encimadas \catgr Adj \deriv \infl \sig con las hojas encimadas \osten plantas \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx ma:nehnexa:yo:tik \lx_cita ma:nehnexa:yo:tik \lx_var General \ref 04480 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.manchadas \catgr Adj \infl \sig con las hojas manchadas como si fuera con agua de cal \osten algunas plantas \sig_var General \fr_n Yo:n xiwit kilwiah so:rrahkwitapi:l achi ma:nehnexa:yo:tik a:mo ke:meh tein yeski xiwit tamela:wa ma:xohxoxoktik sah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa hierba que le dicen 'cola de zorra' (Sanchezia speciosa Leonard) tiene las hojas con tendencia al color del agua de nixtamal no son como otras hojas comunes que simplemente son verdes. \fr_son 04480-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz nex \raiz a: \dt 18/Jan/2022 \lx ma:nehnextikxiwit \lx_cita ma:nehnextikxiwit \lx_var General \ref 06473 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Papaveraceae.Bocconia.arborea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bocconia arborea L., o bien Bocconia arborea S. Watson, plantas de la familia Papaveraceae, en español llamado 'gordolobo'. Las hojas sirven para tratar la bronquitis (por eso algunos lo llaman o:pochekaxiwit, de o:pochekat 'bronquitis'). \sig_var General \fr_n Komo se: tatasi kwali ika se: motoskapi:ki yo:n ma:nehnextikxiwit wa:n taká:n se: o:pochehkati se: mota:lilia se: i:yo:li:xko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno tose es bueno que uno se aplique un emplasto en el cuello con hojas de gordolobo y si uno tiene bronquitis se pone uno en el pecho (la hoja). \fr_son 06473-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref opochehkaxiwit \semxref pipihya:kxiwit \raiz ma: \raiz nex \raiz xiw \dt 02/Sep/2020 \lx ma:nekwilowa \lx_cita kima:nekwilowa \lx_var General \ref 04465 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcer.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig torcerle accidentalmente la mano o el brazo \osten a alguien, p. ej., por estar jugando \sig_var General \fr_n Se: okichpil kitope:w nopili wa:n moma:nekwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco empujó a mi niño y se le torció la mano \fr_son 04465-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz nekwilV \dt 18/Jan/2022 \lx ma:nekwiltik \lx_cita ma:nekwiltik \lx_var General \ref 03585 (duda) es más común usar nimoma:nekwiloh o moma:nekwiloh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.la.mano.torcida \catgr Adj \deriv \sig tener la mano torcida \osten persona \sig_var General \fr_n Nopili ma:nekwiltik, wehka:w ya pawetsik wa:n a:mo ye:kpahtik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño tiene la mano torcida, hace tiempo se había caido y ya no quedó bien. \fr_son 03585-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:chihkoltik \raiz ma: \raiz nekwil \nsem Los términos ma:nekwiltik y ma:chihkoltik son casi identícos pero solamente el último se utiliza para referirse a cosas no animadas. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:nel \lx_cita ma:nel \lx_var General \ref 06845 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colección.surtida \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig colección surtida, mezclada o combinada (p. ej., colección de flores de varios colores, de dulces de varios tipos o sabores) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikowa xo:chit, ¡mah ma:nel! Ihkó:n kwaltsin moita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso compras flor, ¡cómpralas surtidas! Así se ve mejor. \fr_son 06845-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz nel \dt 31/May/2020 \lx ma:neliwtok \lx_cita ma:neliwtok \lx_var General \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Sinónimo \semxref neliwtok \raiz ma: \raiz nelV \dt 04/May/2021 \lx ma:neliwtok \lx_cita ma:neliwtok \lx_var General \ref 01041 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revuelto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig revuelto \sig_var General \fr_n AND-- Para se: kisema:nelo:s ihkó:n pos a:mo se: kimatis katí:n .... JVC-- A:mo, wa:n taman chikotewa:ki. Nikita neh porque ke:masá: neh niksema:nelowa n' chilito wa:n nikwiti, n'tsoma:tso:ti wa:n niko..., nikoma:lte:mati ni..., ma:neliwtok, e..., tein yo:n ki..., tsikitsitsi:n achto ok n' tata wa:n tein yo:n ohololtik e:wayohtila:wak wa:n yo:n tein ololtik, telmiak iteyo pexo:ntok. Yo:n nochi iteyo sah yo:n, yo:n tein ohololtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Para revolverlo todo así pues no va a saber un o cuál es… JVC-- No, y además se seca disparejo. Yo lo veo porque a veces yo revuelvo todo el chile y lo voy a traer, lo tomo con el puño y lo…, lo echo en el comal lo…, revuelto..., del que…, de los chiquitos se queman antes y de los boluditos tienen la cascara gruesa y de los boluditos, está lleno de semillas. Ese es pura semilla, ese de los boluditos. \fr_son 01041-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-22-m | 1028.64, 1047.918 \semx_tipo Sinónimo \semxref neliwtok \raiz -pan \raiz mil \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx ma:nelo:ltia \lx_cita kima:nelo:ltia \lx_var General \ref 08683 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.revolver \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) revolver (p. ej., líquidos, granos) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n ne:chma:nelo:ltih seki a:t iwa:n kahfe:n wa:n a:mo nikwe:lilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me hizo revolver agua con café y ya no me gustó. \fr_son 08683-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer (a alguien) revolver o remover (p. ej., atole, un guisado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chma:neloltih mo:má:n iato:l mah a:mo mopepecho. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mi hermana me obligó a menear el atole de tu mamá para que no se pegara en la olla! \sig obligar (a alguien) esparcir (p. ej., semillas) sobre una superficie plana \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chma:nelo:ltih ikahfe:n ne: tei:xko mah kwaltsi:n wa:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me obligó a esparcir su café en el asoleadero para que se secara bien. \raiz ma: \raiz nel \dt 26/Sep/2020 \lx ma:nelowa \lx_cita kima:nelowa \lx_var General \ref 03896 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa batir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig revolver, batir o menear \osten algo como atole con una vara o cuchara, agitándolo para que no se queme o se pegue; masa de nixtamal con la mano \sig_var General \fr_n Xikma:nelo nonextamal, mah kwaltsi:n pixki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Menea mi nixtamal para que se descarapele bien. \fr_son 03896-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:po:lowa \raiz ma: \raiz nel \dt 17/Jan/2022 \lx ma:nelowilia \lx_cita ne:chma:nelowilia \lx_var General \ref 07357 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revolverle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig mezclar o revolver (p. ej., dos tipos de semilla) en perjuicio o beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chma:nelowilih seki tao:l iwa:n et wa:n nikihitatok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me revolvió unos maíces con frijol y lo estoy escogiendo (sacando de lo que hay menos para separar una semilla de la otra). \fr_son 07357-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:po:lowilia \raiz ma: \raiz nel \dt 07/Apr/2022 \lx ma:nemi \lx_cita ma:nemi \lx_var General \ref 01701 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tentar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig extender la mano para tentar, tocar \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili nochipa ma:nemi ka:mpa nimotae:wia wa:n ne:chichtekilia notomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño siempre extiende las manos para tentar donde guardo mis cosas y me roba mi dinero. \fr_son 01701-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : ma:nehnemi) gatear \osten un bebé o niño \sig_var General \fr_n Nopili moye:ktahta:lwia, ya:lwa pe:wak ma:ne:nehnemi a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño se ensucia mucho, ayer ya empezó a gatear. \fr_son 01701-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:nemi \raiz ma: \raiz nemi \raiz ma: \raiz nemi \ngram Nota lo que parece ser un aplicativo en -wia I:n pili nochipa ma:nemi ka:mpa nimotae:wia. Este niño siempre anda tentando ahí donde guardo mis cosas. \dt 18/Apr/2021 \lx ma:nepanowa \lx_cita kima:nehnepanowa \lx_var General \ref 05308 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.manojos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kima:nehnepanowa) hacer manojos de objetos sobrepuestos o encimados \osten p. ej., de hojas de mazorca, para venderlas en manojos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikma:nehnepanoh seki to:tomoch wa:n a:man niahka niknamakato. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hice manojos de unas hojas de mazorca y hoy las fui a vender. \fr_son 05308-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nepanowa \raiz ma: \raiz nepan \nsem En la aceptación de ma:nepanowa que significa 'hacer manojos (de hojas de mazorca)' la raíz ma:- refiere a la mano de la persona que hace la acción. Para la acción de encimar otras cosas, por ejemplo tablas, se utiliza la forma verbal nepanowa. \dt 11/Apr/2022 \lx ma:nextik \lx_cita ma:nehnextik \lx_var General \ref 04806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.hojas.grises \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : ma:nehnextik) con las hojas grises, glaucas o de color bajo, no fuerte como si estuviera cubierta de una capa delgada de ceniza \sig_var General \fr_n Ne: Cuetzalan kinamakah seki xiwit ma:nehnextik mono:tsa sakatechichi:k. Semi kwali para bilis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En Cuetzalan venden una yerba con hojas grises llamado sakatechichi:k (prob. Laennecia filaginoides DC.). Es muy bueno para curar la bilis. \fr_son 04806-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tenextik \raiz ma: \raiz nex \dt 24/Jan/2022 \lx mani \lx_cita mani \lx_var General \ref 02670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hervir (agua, atole) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Mah kwaltsi:n mani yo:n a:t wa:n titai:skeh, ihkó:n a:mo te:chihtikoko:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que hierva bien esa agua y lo tomaremos, así no nos causará dolor de estómago! \fr_son 02670-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref molo:ni \semx_tipo Comparar \semxref oksi \raiz mani \dt 21/May/2021 \lx manilia \lx_alt mania \lx_cita ne:chmanilia; ne:chtamania \lx_var General \ref 00735 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hervir de o para \sig_var General \fr_n Senta:tanemiliah ke:meh ton te:chna:mikiskia wa:n yehwa yo:ni nikakia no:. Yehwa ya yo:n nikakia no: ke mowih, semi pahti. Mowih semi kwali. Mah te:chmanili:ka:n wa:n te:chpa:kaskeh ika. Wa:n komohkó:n nohne:l ok, pili ok, pos kitetekwinowah ika tilmah wa:n kite:kah mah mi:to:ni wa:n kika:was yo:n kokolis tein kipia. Wa:n *hasta**, *hasta** moka:waki:w ke:namih katka de a:mo semi toto:nias ok. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Piensa uno de todo como que nos puede curar y eso es lo que escuchaba también. Eso es lo que yo también escuchaba que el mohuite es muy medicinal. El muicle (Justicia spicigera Schltdl.) es muy efectivo. Que lo hiervan para uno y con eso que nos bañen. Y si es un niño pequeño, pues lo envuelven con telay lo acuestan para que sude y así le va a dejar esa enfermedad que tiene. Y hasta, hasta va a quedar como antes de que ya no va a tener calentura. \fr_son 00735-01_corp_Tzina-JSD318_pendiente \fr_fuente 2011-07-28-e | 466.447, 505.503 \fr_n JVC-- Ke:mah, yo:n semi takwa:wakkowit no:. MJT-- Ika se: motamania. \fr_au MJT354 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Si, ese también es madera dura. MJT-- Con eso se hierve unos las cosas (de la cocina). \fr_son 00735-01_corp_Tzina-JSD318_pendiente \fr_fuente 2012-07-25-c | 266.002, 272.755 \raiz mana \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx manistik \lx_cita manistik \lx_var General \ref 05480 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plano \catgr Adj \deriv \sig plano; emparejado \osten terreno \sig_var General \fr_n I:n ta:l kwalsti:n manistik, nika:n kwali se: kichi:was se: kali. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este terreno está muy plano, quedará bien contruir una casa aquí. \fr_son 05480-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Para una tabla o superficie parecida que está plano, se usa la palabra mela:wak; para decir que es liso se usa alaxtik. \raiz mana \dt 11/Apr/2022 \lx ma:noh \lx_cita ma:noh \lx_var General \ref 01823 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el mano \glosa con.puntería \catgr Adj \deriv \sig manojo \sig_var 1-Xalti \fr_n Xine:chmaka o:me ma:noh kilit, se: ma:noh nikwa:ntis nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dame dos manojos de quelites, un manojo le voy a convidar a mi hermano. \fr_son 01823-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/Apr/2021 \lx ma:no:tsa \lx_cita kima:no:tsa \lx_var General \ref 06126 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llamar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llamar para venir, haciendo señas con la mano \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: siwa:pil ne:chma:no:tsak. Eski mopoloh, ta: neh ka:n niki:xmati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer una muchacha me llamó para venir haciéndome señal con la mano. Seguramente se confundió porque yo no la conozco. \fr_son 06126-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz no:tsa \nsem Solamente se usa este verbo, ma:no:tsa, para la acción de hacer gestos con la mano para que alguien venga. No se emplea para otras indicaciones con la mano, p. ej., para que alguien no haga algo. \dt 04/Feb/2022 \lx ma:nowia \lx_alt ma:nohwia \lx_cita kima:nowia \lx_alt ma:nawia \lx_var General \ref 03804 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el mano \glosa ayudar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ayudar (a algn) sin percibir nada a cambio; echarle la mano a \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nokni:w ne:chma:nowi:to ika mi:lme:walis, wa:n yeh kineki mah nikma:nowi ika pimientahteki:lis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano fué a ayudarme a la labrada de mi milpa y él quiere que le ayude con el corte de pimienta. \fr_son 03804-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:na \nota analizar si esta palabra es un prestamo del español que viene de la palabra mano o viene de la palabra ma:it \dt 17/Jan/2022 \lx mansani:yaha:t \lx_cita mansani:yaha:t \lx_var General \ref 02561 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el manzanilla; a:t \glosa te.de.manzanilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig te de manzanilla \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: moi:xtololo chi:chi:ltik, a:xá: tiixkokoyati. Xikta:lili mansani:yaha:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Uno de tus ojo está enrojecido, quizá te va a dar el conjutivitis. Echale te de manzanilla. \fr_son 02561-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \dt 21/May/2021 \lx ma:ntahkwe:it \lx_cita ma:ntahkwe:it \lx_var General \ref 07650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el manta; kwe:it \glosa falda.de.manta \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig falda de manta \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh kachi nikwelita ma:ntahkwe:it. Ka:n te:xiwtatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi me gusta más la falda hecha de tela de manta. No acalora. \fr_son 07650-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:i \dt 16/Sep/2020 \lx ma:ntahwi:pi:l \lx_cita ma:ntahwi:pi:l \lx_var General \ref 01634 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el manta; wi:pi:l \glosa huipil.de.manta \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig huipil de manta \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man katka nipili nikwia ma:ntahwi:pil, yankwixtok ok pe:wak nikwi tachi:wwi:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era pequeña usaba huipil hecha con tela de manta, sólo recientement empecé a ocupar el huipil de telar. \fr_son 01634-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nimoskaltih ika ma:ntahwi:pi:l. \fr_au Guadalupe Vázquez Jiménez \fr_var 2-Ctama \fr_e Crecí usando huipiles de manta. \fr_son 01634-02_corp_Ctama-GVJ_faltar \fr_fuente 2008-09-10-c | 007:29 \sem Ropa \semx_tipo Comparar \semxref tachi:wwi:pi:l \raiz wi:pi:l \dt 15/Apr/2021 \lx mante:kachi:l \lx_cita mante:kachi:l \lx_var General \ref 04876 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el manteca; chi:l \glosa caldo.de.chile.verde.con.huevo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caldo hecho con huevo y chile verde \sig_var General \fr_n Ya:lwa tikwahkeh emo:ltatsoyo:n, a:man tikwa:tih mante:kachi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer comimos frijoles fritos, ahora vamos a comer huevo frito en caldo con chile verde y epazote \fr_son 04876-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz chi:l \nsem El mante:kachi:l se prepara con chiles verdes asados y huevo. Primero se asan los chiles y el huevo se fríe por separado. Una vez asados los chiles se trituran en molcajete. Se pone una cazuela en la lumbre y cuando ya se calentó se pone manteca en el interior y se calienta también. Una vez que se calienta ya se echa el chile triturado a que se fría. Cuando ya se fríó, se le agrega el huevo frito y se remueve con la cuchara para que se sazone todo junto. Una vez sazonado se le agrega agua, sal y uno o dos ramitas epazote según el gusto. Se espera a que hierva bien y suelte el olor de epazote y se retira del fuego. Actualmente algunas personas preparan el mante:kachi:l con aceite, porque dicen que con aceite no se congela la grasa sobre la superficie de la comida al enfriarse (a:mo i:xse:wi). \ency Grabación \dt 24/Jan/2022 \rev \lx mante:kaemo:l \lx_cita mante:kaemo:l \lx_var General \ref 01827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el manteca; emo:l \glosa frjoles.frito.con.manteca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig frijoles fritos con manteca \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikchihchi:wka seki mante:kaemo:l wa:n a:mo nikwa:ntik no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer había preparado unos frijoles fritos y no lo convidé a mi mamá. \fr_son 01827-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref emo:ltatsoyo:n \sem Comida-preparada \raiz emo:l \dt 18/Apr/2021 \lx mante:kayoh \lx_cita mante:kayoh \lx_var General \ref 00497 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \pres_tipo Nahuatizado \pres_el manteca \glosa con.grasa.de.puerco \catgr Adj \deriv \sig con grasa de puerco \osten generalmente los tamales, cuando se calientan se nota la manteca \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n ahahwia:k i:n tamal ta: mante:kayoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estos tamales huelen muy rico pues tienen mucha manteca. \fr_son 00500-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ma:oli:nia \lx_cita kima:oli:nia \lx_var General \ref 04551 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moverle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig empujarle el brazo o la mano \osten p. ej., generalmente por accidente al alcanzar o rozar contra alguien que está escribiendo \sig_var General \fr_n I:n okichpil ne:chma:oli:nih wa:n niktoya:w nokahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me empujó la mano y regué mi café. \fr_son 04551-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz oli:n \dt 24/Jan/2022 \lx ma:olo:chtik \lx_cita ma:olo:chtik \lx_var General \ref 03873 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.pétalos.tupidos \catgr Adj \deriv \sig con pétalos tupidos y juntos \fr_n Mo:sta ke:man timokepas a de motekipan xikwa:lkwitiki:sa o:me, e:yi kowtsitsi:n de yo:n xo:chit ihista:k para tikto:kaskeh i:n kali:xpan, xikwa:lkwi tein yo:n yo:n ma:oholo:chtik a:mo tein yo:n ma:sehsé:. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana cuando de estés de regreso de tu trabajo pasa a traer unas cuantas ramas de esa flor blanca para plantarla aquí en frente de la casa, no traigas el de flores sencillas, trae el de flores grandes y boludas. \fr_son 03873-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz olo:ch \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ololowa \lx_cita kima:ololowa \lx_var General \ref 08689 (duda) se puede usar solamente ololowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recoger.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig recoger al juntar cuidadosamente con la mano casi uno por uno (objetos pequeños como granos, para que no tenga basura) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pio xipi:xoh tao:l, xikma:ololo mah a:mo iwa:n tahsol. Yehwa tikwa:skeh mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este pollo regó el maíz, recógelo juntándolo con la mano uno por uno para que no tenga nada de basura. Nos lo vamos a comer mañana. \fr_son 00135-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ololowa \raiz ma: \raiz ololo \nsem El verbo ma:ololowa indica la acción de recoger, generalmente despacio y con cuidado, objetos tiradas o mal acomodadas. No indica la acción de utilizar las dos manos para empujar pequeños objetos tirados en el suelo, juntándolos en un montoncito. Para eso se emplean los verbos ololte:ma (juntar en un montoncito) y ololowa (recoger montoncito de objetos pequeños). \dt 05/Oct/2020 \lx ma:omio \lx_cita ima:o:mio \lx_var General \ref 00567 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueso.de.la.mano \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hueso de la mano o del brazo \sig_var General \fr_n Se: okichpil wetsik nokaltsi:ntan. Kihtowah ke postek n' ima:omio wa:n niman kwi:kakeh tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño se cayó cerca de mi casa. Dicen que se le quebró el hueso de la mano y luego lo llevaron al hospital. \fr_son 00567-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz omi \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx ma:opoch \lx_cita ma:opoch \lx_var General \ref 04105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mano.izquierda \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig mano zurda \osten utilizada solamente con seres humanos \sig_var General \fr_n I:n pili ma:opoch. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño es de mano zurda. \fr_son 04105-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref opochkopa \raiz ma: \raiz opoch \dt 18/Jan/2022 \lx ma:o:ya \lx_cita kima:o:ya \lx_var General \ref 05737 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.semillas.a.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar las semillas a mano \osten de la pimienta, flores, pero no al maíz \sig_var General \fr_n Ye:wa nikma:oyak sempowalxo:chit tein nikwa:tsak. Mo:sta niá:s niktepe:watiw ta: kiowik ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hoy en la mañana desprendi las flores (como pétalos) del sempoalxúchil que dejé a secar. Mañana iré a sembrarlas al voleo porque ya llovió. \fr_son 05737-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz o:ya \nsem El verbo ma:o:ya se aplica solamente a la acción de limiar las semillas de la pimienta y quitar las flores de raya ('pétalos') al sempoalxúchil (Tagetes erecta L.) \dt 12/Apr/2022 \lx ma:o:yilia \lx_cita ne:chma:o:yilia \lx_var General \ref 01632 (duda) CSC usa ma:ye:ktia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiarle.semillas.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar (semillas de pimienta) con la mano de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ye:kmiak pimientah kitekitoh, nikinte:mo:ti ta:ke:walmeh mah ne:chma:o:yili:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fueron a cortar mucha pimienta, voy a buscar personas para que me lo limpian (con la mano la pimienta). \fr_son 01632-01_Pelab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz o:ya \dt 15/Apr/2021 \lx ma:pa \lx_cita kima:pa \ref 08052 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa impregnar.la.mano(p.ej.,con.color) \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig manchar la mano con color o al despintarse (p. ej., una tela con líquido o colorante que se despinta y mancha a otra) \fr_n Iwki ki:sa n' icho:kilo, komohkó:n takawa:ni wa:n wa:ktok n' kowit, wa:ki oso ih..., teihsá: ika tikwi. Tikwi para ika t'tekis wa:xin oso teihsá: xokot t'tekiti ika. Mitse:kma:pa:s n' icho:kilo wa:n mahyá: sasaltik moka:wa se: ima:ko. No: igual, ke:meh okot ne:n, ke:meh okocho:kil n' tsohya:k. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Así sale su savia, si hace calor y la la leña esta seca, se seca o…, lo ocupamos para algo. Lo ocupamos para cortar el guaje o las naranjas. Su savia se pega mucho en las manos y queda como muy pegajosa en las manos. \fr_son 08052-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08052-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-19-n | 101.816, 116.504 \raiz ma: \raiz pa \dt 23/Sep/2020 \lx ma:pachin \lx_cita ma:pachin \lx_var General \ref 04932 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Procyonidae.Procyon.lotor \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Procyon lotor mamífero de la familia Procyonidae; es comestible. \sig_var General \fr_n Yo:n ma:pachimeh kikwah n' e:lo:t nomi:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los mapaches se comen los elotes en mi milpa. \fr_son 04932-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-mamífero \raiz ma: \raiz pach \nsem Los mapachin también comen cangrejos, acosiles y otros crustáceos. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:pachkwitapi:l \lx_cita ma:pachkwitapi:l \lx_var General \ref 07592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ruscaceae.Sansevieria.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta ornamental todavía no colectada pero identificada (notas de campo jda) como Sansevieria sp., una planta introducida de la familia Ruscaceae \sig_var 1-Tzina \sem Planta (no colectada) \raiz ma:pach \raiz kwita \raiz pi:l \nsem El nombre de esta planta fue dado por Juan de los Santos y Lucio Flores, de San Miguel Tzinacapan. Parece que el nombre no es muy común y quizá limitado a ciertas personas. \nota Investigar con Juan de los Santos y Lucio Flores el nombre de esta planta. Agregar frase una vez determinada. \dt 02/Sep/2020 \lx ma:pachmahpil \lx_cita ma:pachmahpil \lx_var General \ref 00601 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \sem Planta \vease texo:chima:it \raiz ma:pach \raiz mah \raiz pil \nsem Juan de los Santo Dionicio nombró esta planta como ma:pachmahpil; es la variedad de texo:chima:it que tiene hojas redondas. \nota Investigar con Juan de los Santos. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ma:pahpalowa \lx_cita kima:pahpalowa \lx_var General \ref 03675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lamerle.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lamerle las manos \osten un perro, gato \sig_var General \fr_n ¡Xikmowti yo:n itskwinti! Nochipa kima:pahpalowa nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Asusta ese perro! Siempre le lame las manos a mi niño. \fr_son 03675-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pal \nsem Este verbo ocurre solamente con la raíz verbal reduplicada indicando pluralidad. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:pahpalowa \lx_cita kima:pahpalowa \lx_var General \ref 05200 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lamerle.la.mano \catgr V2 \infl Clase 2b \sig lamerle la mano \osten p. ej., un perro a su amo \sig_var General \fr_n ¡Ximomatehki, a:mo iwki xitakwa! Ekin mitsma:pahpaloh ne: itskwinkone:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lávate las manos, no comas así! Hace un rato el perrito te lameó las manos. \fr_son 05200-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz palV \dt 11/Apr/2022 \lx ma:pahti \lx_cita ma:pahti \lx_var General \ref 07868 (duda) CSC usa ma:pah \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mano.con.don.de.curar \catgr Adj \deriv \sig mano con don de curar (alguien al sobar a otra persona en alguna parte del cuerpo embarado, siente alivio) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w ma:pahti, ya:lwa ne:chkokowa:ya nopanko wa:n ne:chpahpacho, tamati:yak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano tiene don de curar en las manos, ayer me dolía la espalda y me sobó, se calmó el dolor. \fr_son 07868-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pah \dt 23/Sep/2020 \lx ma:pahtia \lx_cita kima:pahtia \lx_var General \ref 05816 (duda) bajo pahtia, para el ejemplo usar del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig curarle la mano a \osten personas \sig_var General \fr_n Ya:lwa nimoma:tek. Nikitati n' tapahtihkeh mah ne:chma:pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me corté la mano. Voy a ver el médico que me la cure. \fr_son 05816-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pah \dt 03/Feb/2022 \lx ma:pahtilia \lx_cita ne:chma:pahtilia \lx_var General \ref 01805 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar ma:pahtia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig curarle la mano a (alguien) o curarle la pata delantera a (un animal) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ka:n yetoya wa:n ipili moma:tsontek, niman nikma:pahtili ika wi:tsikite:pil wa:n ekintsi:n se: tepitsi:n ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano no estaba y su hijo se cortó la mano (con machete), luego lo curé con hojas de la planta Hamelia patens y en este momento ya se siente mejor. \fr_son 01805-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pah \dt 18/Apr/2021 \lx ma:pa:ka \lx_cita kima:pa:ka \lx_var General \ref 03908 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavar con las manos \osten p. ej., un tela fina \sig_var General \fr_n Xikma:pa:ka i:n tilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lava con la mano este trapo. \fr_son 03908-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tama:pa:ka) lavar nixtamal. \sig_var 1-Xalti \fr_n Xitama:pa:ka wa:n xiow xitakwe:cho:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lava el nixtamal y ve al molino. \fr_son 03908-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pa:ka \dt 17/Jan/2022 \lx ma:pa:kilia \lx_cita kima:pa:kilia \lx_var General \ref 05184 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavarle.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavarle manualmente \osten a o para alguien, p.ej., semillas como el café después de despulpar, nixtamal para preparar tortillas \sig_var General \fr_n Xikma:pa:kili mowe:ina:n inextamal wa:n x'kwe:choli a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lávele el nixtamal de tu abuelita y ya muéleselo. \fr_son 05184-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pa:ka \dt 11/Apr/2022 \lx ma:palaktik \lx_cita ma:palaktik \lx_var General \ref 02867 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.ramas.podridas \catgr Adj \deriv \sig con los lazos podridos (un mecapal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mekapal ye:kma:palaktik, a:mo ika xikma:ma n' kowit, koto:nis wa:n ika timokoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este mecapal tiene los lazos podridos, no lo uses para cargar leña, puede reventarse y te lastimarás. \fr_son 02867-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pala: \dt 03/Jun/2021 \lx ma:pala:ni \lx_cita ma:pala:ni \lx_var General \ref 06225 (duda) CSC no usa esta palabra con este significado, ver frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.granos.en.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele granos en la mano (por enfermedad, por picaduras de planta o animal, por venemo o una reacción) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kima:tipi:nih se: moyo:t, yeh ika ma:pala:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño le picó un mosco, por eso se le salen (tiene) granos en la mano. \fr_son 06225-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pala: \dt 08/Feb/2022 \lx ma:pala:ntia \lx_cita kima:pala:ntia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.podrir.lazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar (por negligencia) podrirsele los lazos (a un mecapal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kima:pala:ntih nomekapal, kiaha:paloh wa:n a:mo kiwa:tsak. Kikaltechoh wa:n ka:n a:kin kiitak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño dejó que se pudriera los lazos de mi mecapal, lo mojó y no lo secó. Lo puso en el rincón y nadie lo vio (para secarlo). \fr_son 00538-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pala: \dt 05/Oct/2020 \lx ma:pano:ltia \lx_cita moma:pano:ltia \lx_var General \ref 06494 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasarse.de.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:pano:ltia) trabajar de más (en una tarea de campo); pasar el límite de un área circunscrita o especificada (p. ej., al señalarle a una persona donde debe trabajar rebasa y trabaja más de lo indicado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nota:ke:wa:l moma:pano:ltih, we:ika ok tame:w wa:n niktawi:kilia ok \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi trabajador trabajó más allá de lo señalado, chapeó una gran extensión demás y por eso le debo todavia. \fr_son 06494-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pano: \nsem Parece que ma:panowa y ma:pano:ltia, usado reflexivamente, tiene el mismo significado. No se ha podido distinguir una diferencia aparte de la valencia verbal. \dt 09/Feb/2022 \lx ma:panowa \lx_cita ma:panowa \lx_var General \ref 07606 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa no.respetar.lindero \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig no respetar los linderos de un terreno o pasar el límite de un terreno al trabajar o con una actividad (sea a propósito para adueñarse del terreno o involuntariamente al equivocarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n ta:kat tein iwa:n nimota:lna:miki nochipa ma:panowa ke:man tame:wa wa:n no: kiteki nokahfe:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El dueño del terreno que colinda con el mío no respeta el lindero cuando chapea y tambien corta mi café. \fr_son 07606-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pano: \nsem Parece que ma:panowa y ma:pano:ltia, usado reflexivamente, tiene el mismo significado. No se ha podido distinguir una diferencia aparte de la valencia verbal. \dt 14/Sep/2020 \lx ma:pata \lx_cita kima:pata \lx_var General \ref 05209 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cambiar.lazos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cambiarle los lazos de \osten un mecapal \sig_var General \fr_n ¡Xikma:pata i:n mekapal! Ye:kma:palaktik wa:n nikneki ika nikwiti:w kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cámbiale los lazos a este mecapal! Los tiene podridos y con ello quiero ir a traer leña. \fr_son 05209-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:pata) cambiar de mano \osten al estar haciendo un trabajo manual, cuando se cansa uno de una mano, o simplemente ir cambiando para evitar el cansacio \sig_var General \fr_n Neh nitawi:teki ika noye:kma:y wa:n ke:man nima:kowti nimoma:pata wa:n pe:wa nitawi:teki ika noopochma:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo trabajo con la mano derecha pero cuando me canso me cambio de mano y empiezo a trabajar con la zurda. \fr_son 05209-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahpachowa \raiz ma: \raiz pata \dt 11/Apr/2022 \lx ma:pa:ta \lx_cita kima:pa:ta \lx_var General \ref 06487 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa disolver.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \rdp_int ma:+pa:ta \sig deshacer o machacar con la mano, (p. ej., un gusano, un mosco, hierbas) \sig_var General \fr_n Ita:kka (kwesalkowit), este, seki kapolin, we:weyak ihko:kó:n wa:n tihti:ltik. Semi e:wayohkahkana:wak, más, ma..., bueno mah tikihto:ka:n e:wayohkahkanaktsí:n wa:n kipia n' iteyotsi:n, ke:meh chalawiht..., ke:meh yo:n exo:yema:nchalawih iteyo. Ihko:ni, iwki n' ita:kka mah..., bueno tih..., tihti:ltik. Yo:n a:mo ke:meh chalawih, sanoke neh nimitsilia n' iteyotsi:n sayoh, n' iteyotsi:n sah n' iwki. Pero n' ie:wayotsi:n ne:n iteyotsi:n tihti:ltik, tihti:ltik n' kapoltsitsí:n wa:n komo se: kima:patak, ma:pa:ti wa:n xki:xti n' iteyotsi:n, de n' taihtik kipia n' iteyotsi:n, mahyá: chalawihtet. Mahyá: yo:n exo:yema:nchalawih iteyo. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Los frutos (del kwesalkowit, Cupania glabra Sw.), este, son unos capulines, son alargados, son de este tamaños y son negros. La cáscara es muy delgada, bueno, digamos, que la cáscara es muy delgada y la semilla que tiene se parece a la semilla del exo:yema:nchalawih (Inga punctata Willd.). Así se parece a los frutos [de éste árbol], bueno, son negros. Ese no es como el chalawih (Inga tuerckheimii Pittier), sino que yo te digo, solamente las semillas, solamente las semillas son las que se parecen pero la cáscara de la semilla es negra. El capulín es negro y si uno lo machaca con las manos, se machaca en las manos y le sacas la semilla que contiene en el interior que se parece al chalawihtet. Se parecece al exo:yema:nchalawih. \fr_son 06487-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06487-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-14-l | 182.39, 221.915 \semx_tipo Comparar \semxref ma:kwe:chowa \raiz ma: \raiz pa: \dt 08/Feb/2022 \rev \lx ma:patakaxtik \lx_cita ma:patakaxtik \lx_var General \ref 02117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.hojas.anchas \catgr Adj \deriv \infl \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0-tel \rdp_int ma:+patakaxtik \sig de hojas anchas \osten plantas, de hierbas a árboles \sig_var General \fr_n Seki, tein semi a:mo kwaltsi:n moskalti:s, ka:mpa semi a:mo, a:mo we:i moskaltia, mo..., mo..., mahyá: tikihtowah tehwa:n mataht..., ma:tehtewa:ki, ma:tahtata. Ka:mpa yo:n kihto:sneki ka:mpa a:mo abo..., ka:mpa a:mo a..., a:mo kipia tapala:n ta:ltsí:n. Wa:n ka:mpa tapala:nyohtok, ke:meh i:n ka:mpa tawakal wa:n ka:mpa tak..., ka:mpa tapala:yohtok, moskaltia n' iswat ma:pa:patakaxtik wa:n telkowyohtohtoma:wak. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Unos no crecen muy bien (hablando de Canna indica L.), donde no, no crece mucho…, como decimos nosotros se…, se secan sus hojas, (con el sol) se queman sus hojas. Donde, quiere decir que donde no…, donde no…, donde la tierra no está muy fértil. Y donde hay tierra fértil, como en las cañadas y en donde, donde hay tierra fértil, esa planta (nexkoko:k iswat Canna tuerckheimii Kraenzl., nexkoko:kiswat) crece y sus hojas son muy anchas y sus tallos muy gruesos. \fr_son 02117-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-23-n | 286.679, 308.461 \fr_n Pero yo:n seki tanokwilpahxiwit sah tikiliah pero a:mo pahti para tanokwilin, yo:n ahwia:k ke:meh yo:n, ke:meh yo:n, ke:ní:w yo:n ts..., ke:ní:w n' kiliah, este, yo:n, yo:n nejó:n okwilkowit pero yo:n ma:pisi:ltik.¿Tiki:xmattok n' okwilkowit ma:pisi:ltik? Yo:n seki ma:patakaxtik wehwei mochi:wa, a:mo. Okwilkowit ma:pisi:ltik yo:n tahtakwa:wak, ka:mpa tehtepe:yoh mochi:wa n' okwilkowit ma:pisi:ltik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pero el otro tanokwilpahxiwit nada más así le llamamos pero no sirve para remedio para el dolor de muelas, ese tiene aroma como ese, como ese, como…, como le llaman este ese, ese okwilkowit de hojas chiquitas.¿Conoces el okwilkowit de hojas chiquitas (Lippia myriocephala Schltdl.& Cham.)? El otro (tipo de okwilkowit) es de hojas anchas (Lippia umbellatum Cav.), no (es ese). El okwilkowit de hojas chiquitas es muy resistente y ese okwilkowit de hojas chiquitas abunda en los cerros. \fr_son 02117-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-18-n | 112.633, 139.527 \fr_n Wa:n tepitsi:n ma:..., ma:pihpitsa:wak. A:mo ma:papatakaxtik ima:y, ma:pi:pitsakweyak sah wa:n yo: i..., ima:xiwyo ma:..., no: ma:tehtekochtik, mahyá: kahkana:rtik ima:wa:n ma..., ka:mpa i..., i:xko ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y es algo, de h…, es de hojas chiquitas. No es de hojas anchas, sus hojas, solamente angostas y largas y sus ..., sus hojas…, también son cóncavas, sus hojas también son cóncavas como acanaladas…, en el ház. \fr_son 02117-03_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-03-r | 216.121, 226.166 \nsem A menudo ma:patakaxtik (que es equivalente a ma:pata:wak se usa para distinguir dos plantas o árboles, el uno del otro, según el tamaño o la anchura de las hojas. Así el okwilkowit tiene una especie de hojas anchas y otra de hojas angostas. Lo mismo para a:tsi:tsika:s \raiz ma: \raiz pata: \dt 09/May/2021 \rev \lx ma:patakaxtik \lx_cita ma:pa:patakaxtik \lx_var General \ref 00370 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.hojas.anchas \catgr Adj \infl \sig (reduplicación interna de vocal larga : ma:pa:patakaxtik) de hojas anchas \osten algunas planta, particularmente monocotyledons como Canna tuerckheimii Kraenzl., Renealmia alpinia (Rottboell) Maas \sig_var General \fr_n Ne: nomi:lah onkak seki metsonkilit ye:kma:pa:patakaxtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa hay unas hojas de mafafa muy anchas. \fr_son 01167-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Wa:n ka:mpa tapala:nyohtok, ke:meh i:n ka:mpa tawakal wa:n ka:mpa tak..., ka:mpa tapala:yohtok, moskaltia n' iswat ma:pa:patakaxtik wa:n telkowyohtohtoma:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Y donde hay tierra fértil, como en las cañadas y en los…, donde hay tierra fértil, las hojas crecen grandes, anchas y con los tallos gruesos. \fr_son 00370-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2012-07-23-n | 299.653, 308.461 \raiz ma: \raiz pata: \rev 2020-12-15 \dt 14/Jun/2021 \lx ma:pata:wak \lx_cita ma:pa:pata:wak \lx_var General \ref 07591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.anchas \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación de vocal larga : ma:pa:pata:wak) con las hojas anchas (una planta, árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: taktson metsonkilit onkak ne: nomi:lah neli ma:pa:pata:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa hay una mata de mafafa (Xanthosoma sp.) que tiene las hojas anchas. \fr_son 07591-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pata: \nmorf Por su significado esta palabra casi siempre se utiliza con reduplicación interna de vocal larga. \ngram Reduplicación: Por su significado esta palabra, ma:pata:wak, casi siempre se utiliza con reduplicación interna. Nótese que la reduplicación es de vocal larga. Perno notese que con ma:pitsa:wak y ma:toma:wak la reduplicación es de vocal corta. ma:pihpitsa:wak Vease las demás entradas. \dt 14/Sep/2020 \lx ma:pa:ti \lx_cita ma:pa:ti \lx_var General \ref 02791 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig desgastársele el lazo (a un mecapal) \sig_var General \fr_n Yo:n mekapal ma:pa:tik a. Xikowa se: lazo wa:n tikma:patas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El lazo de ese mecapal ya se desgastó. Compra un lazo y se lo cambiarás. \fr_son 02791-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig deshacerse o machacarse en la mano \sig_var General \fr_n Ita:kka (kwesalkowit), este, seki kapolin, we:weyak ihko:kó:n wa:n tihti:ltik. Semi e:wayohkahkana:wak, más, ma..., bueno mah tikihto:ka:n e:wayohkahkanaktsí:n wa:n kipia n' iteyotsi:n, ke:meh chalawiht..., ke:meh yo:n exo:yema:nchalawih iteyo. Ihko:ni, iwki n' ita:kka mah..., bueno tih..., tihti:ltik. Yo:n a:mo ke:meh chalawih, sanoke neh nimitsilia n' iteyotsi:n sayoh, n' iteyotsi:n sah n' iwki. Pero n' ie:wayotsi:n ne:n iteyotsi:n tihti:ltik, tihti:ltik n' kapoltsitsí:n wa:n komo se: kima:pa:tak, ma:pa:ti wa:n xki:xti n' iteyotsi:n, de n' taihtik kipia n' iteyotsi:n, mahyá: chalawihtet. Mahyá: yo:n exo:yema:nchalawih iteyo. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Los frutos (del kwesalkowit, Cupania glabra Sw.), este, son unos capulines, son alargados, son de este tamaños y son negros. La cáscara es muy delgada, bueno, digamos, que la cáscara es muy delgada y la semilla que tiene se parece a la semilla del exo:yema:nchalawih (Inga punctata Willd.). Así se parece a los frutos [de éste árbol], bueno, son negros. Ese no es como el chalawih (Inga tuerckheimii Pittier), sino que yo te digo, solamente las semillas, solamente las semillas son las que se parecen pero la cáscara de la semilla es negra. El capulín es negro y si uno lo machaca con las manos, se machaca en las manos y le sacas la semilla que contiene en el interior que se parece al chalawihtet. Se parecece al exo:yema:nchalawih. \fr_son 02791-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-14-l | 182.39, 221.915 \nsem La última frase fue la única encontrada en el corpus con la palabra ma:pa:ti pero parece que es un uso idiosincrático y no común. Puede ser una equivocación ya que sería más común decir algo como xikma:pa:ta wa:n xki:xti n' iteyotsi:n. \raiz ma: \raiz pa: \dt 31/May/2021 \rev \lx ma:patilia \lx_cita ne:chma:patilia \lx_var General \ref 04408 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cambiarle.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:patilia) comprarse (sinónimo de kowilia) \sig_var General \fr_n Ke:man niow Cuetzalan nochipa nimoma:patilia se: ko:mit. A:mo nikwelita de tepos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a Cuetzalan siempre me compro una olla (de barro). No me gusta la de peltre o aluminio. \fr_son 04408-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahpachowilia \raiz ma: \raiz pata \dt 18/Jan/2022 \lx ma:pa:tska \lx_cita kima:pa:tska \lx_var General \ref 03954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exprimir.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig exprimir con la mano o entre las manos y sin herramienta \osten p. ej., ropa después de lavarla, naranjas, limón u otras frutas \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n neh nikmattok, ne:n, antes no: ki..., kihtowah, ne:n, tota:tahwa:n ke no:, no: we:lik. Tein sehselik ki..., kimanayah wa:n kima:pa:tskayah wa:n no:, no: 'kwa:yah. Nijó:n ihkó:n te:chtapowia:yah pero ekintsi:n pos a:mo nikmati, ne:n, tokni:wa:n ox kimahse:wah de i:n mo:so:t. ¿Wa:n teh no: xa:, xa: kachi tikmattos kox, kox we:lik? \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y eso, yo sé, este, antes también dicen, este, nuestros padres que también es sabrosa. Las (hojas) más tiernas las hervían y las exprimián con las manos y también, también se las comián. Eso, así nos contaban pero ahora pues no sé, este, si nuestos compañeros acaso todavía comen de este, mozote (Bidens alba var.radiata (Sch. Bip.) R.E. Ballard y Bidens odorata Cav.). ¿Y tal vez tú también sabes si acaso, acaso son sabrosas. \fr_son 03954-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-e | 68.176, 95.301 \sig apretarle fuertemente la mano al saludar \sig_var General \fr_n Bueno pos n'ma:kih noma:y ta: pos, timoma:ki:tski:tih. Ne:chki:tskih pero kinekia kipa:tas noma:y. Pero pos no: neh, pos i:pa nimoma:chika:wa, niki:tskia bulto. Pos nimoma:chika:w. Kimachilih noma:y ke: takwa:wak. A:mo, a:mo 'kwaltilih. Ne:ch..., kinekia ne:chma:pa:tskati, telsenkaya ne:, Pos no: ni..., no: nimoma:chika:w, ne:chkahka:w wa:n ke:mah ne:chkechnawah. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Bueno pues le dí mi mano, pues también nos agarramos la mano. Me agarró y quería apachurrar mi mano. Pero pues yo, de por sí hago fuerza, agarro bultos. Pues hice fuerza con la mano. Sintió mi mano como es fuerte. No, no pudo. Quería asir fuerte mi mano, este, bastante. Pues también hice fuerza, me soltó y luego me abrazó. \fr_son 03954-02_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 5136.624, 5163.908 \semx_tipo Comparar \semxref ma:tetsi:lowa \semxref pa:tska \raiz ma: \raiz pa:tska \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ma:pa:tskilia \lx_cita kima:pa:tskilia \lx_var General \ref 03678 (duda) usar la frase del corpus ya que este ejemplo está rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exprimirle.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig exprimirle con la mano \osten ropa mojada, granos infectados para alguien \sig_var General \fr_n ¡Xine:chma:pa:tskili seki xokot wa:n titai:ske xokoa:t ke:man titakwa:skeh! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Expríme unas naranjas y tomaremos agua de naranja en la hora de comida! \fr_son 03678-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:tskilia \semxref ma:tetsi:lowilia \raiz ma: \raiz pa:ts (?) \dt 17/Jan/2022 \lx ma:pehpetaktik \lx_cita ma:pehpetaktik \lx_var General \ref 06112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.brillosas \catgr Adj \infl \sig con las hojas brillosas \osten una planta \sig_var General \fr_n Pos ne: casi n' i..., ne:n i..., n' ima:y semi iwkitik a. Pero ma:ahalaxtik, ma:pehpetaktik. Wa:n okma a:mo. Ne: ma:ahalaxtik, ma:pehpeta:ni, seki, ihko:ni. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Pues este, sus hojas ya son similares. Pero es de hojas lisas, es de hojas brillosas. Y no. Este, es de hojas lisas y brillan, unos así. \fr_son 06112-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06112-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-20-b | 199.879, 218.087 \raiz ma: \raiz peta: \nmorf Por su significado, este adjectivo se utiliza en forma reduplicada. \dt 14/May/2020 \lx ma:petak \lx_cita ma:pehpetak \lx_var General \ref 04809 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj \deriv \infl \sig de hojas brillosas \osten ciertas plantas como los Chamaedorea \sig_var General \fr_n Wa:n achi pisi:ltik no:. A:mo, a:mo wehwei ke:meh i:n, ke:meh i:n ma:petak. Yehwa yo:n wa:n i:n, i:n ma:pehpetak tepe:xi:lo:t no: te..., tehwa:n tikakkeh ne: wehka:w a, n' tota:tahwa:n o tote:iskaltihka:wa:n, mopahtia:yah ika. Tein se: kokoxkeh komo kikwi opochehkat, yehwa ne:n kimanilia:yah. Komo o:pochekakwitok fuerte ne: kokoxkeh, kimanilia:yah ne:n, ne:n, nalwat, wa:n ki..., kitai:ltia:yah n' kokoxkeh wa:n kika:wa opochehkat tepitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pero es (otro tepe:xi:lo:t) un poco pequeñas también. No, no son grandes como el ma:petak. Ése es (así) pero el tepe:xi:lo:t de hojas brillosas, también les escuchábamos a nuestros abuelos o nuestros antepasados que lo usaban para curarse. A un enfermo si padecía bronquitis se lo hervían y se lo daban de tomar. Si le daba fuerte la bronquitis hervían las raíces y le daban de tomar y se curaba. \fr_son 04809-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-18-l | 219.463, 246.473 \semx_tipo Equivalente \semxref ma:petaktik \raiz ma: \raiz peta: \dt 24/Jan/2022 \lx ma:petsko:ltia \lx_cita ne:chma:petsko:ltia \lx_var General \ref 03642 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.dejar.caer.de.las.manos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar soltar de la manos \osten algo que se está llevando o cargando \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chma:petsko:ltih se: tsapot nikwahtoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano hizo que se me cayera de las manos un zapote que estaba comiendo. \fr_son 03642-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz petsko \dt 17/Jan/2022 \lx ma:petskowa \lx_cita kima:petskowa \lx_var General \ref 04760 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caersele.de.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig soltar o dejar caer accidentalmente de las manos \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n x'na:palo yo:n pili. A:mo ka:n tikma:petskoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carga bien ese bebé. No se te vaya a caer de las manos. \fr_son 04760-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahka:wa \semxref ma:tapetskowa \raiz ma: \raiz petsko \nsem El verbo ma:petskowa refiere a la acción de dejar caer algo, generalmente accidentalmente, de las manos y no hacerlo a propósito, por lo cual se utiliza en verbo tamo:ta. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:pi:ki \lx_cita kima:pi:ki \lx_var General \ref 01321 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.mano.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vendar la mano de (alguien, p. ej., con una venda sobre una herida) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa moma:kokoh nopili, nikwi:kaya iwa:n tapahtihkeh wa:n kima:pi:kik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi niño se hirió la mano, lo llevé al médico y le puso una venda (sobre la herida). \fr_son 01321-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pi:ki \dt 24/Mar/2021 \lx ma:piktok \lx_cita ma:pi:ktok \lx_var General \ref 06681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano.vendada \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la mano vendada (para tratar o proteger una herida) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ma:pi:ktok, ya:lwa tio:tak moma:tsontek wa:n kiihtsomilihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tiene la mano vendada, ayer en la tarde se cortó con machete y le suturaron. \fr_son 06681-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pi:ki \dt 28/May/2020 \lx ma:pipi:na \lx_cita moma:pipi:na \lx_var General \ref 06814 (duda) no aparece en el corpus y CSC no sabe si el ejemplo es algo real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chuparse.los.dedos \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig chuparse los dedos \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ye:ktsonxi:ni, kilwiah ke eski moma:pipi:na ipili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermana se le cae mucho el cabello, le dicen que a lo mejor su bebé se chupa los dedos. \fr_son 06814-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kwa \raiz ma: \raiz pipi \dt 14/Feb/2022 \lx ma:pisi:le:wi \lx_cita ma:pisi:le:wi \lx_var General \ref 03520 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.hojas.finitas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig tener o crecer con hojas finitas o delgadas \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx ma:pisi:lowa \lx_cita kima:pisi:lowa \lx_var General \ref 04772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmenuzar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desmenuzar o despedazar con la mano; deshebrar con la mano \osten p. ej., la hojas de una planta, queso, pedazos de carne \sig_var General \fr_n Xikma:pisi:lowa n' nakat wa:n tikahkalakili:s n' tamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Desmenuza la carne con la mano para que le pongas a los tamales. \fr_son 04772-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:kokototsa \raiz ma: \raiz pisi:l \dt 24/Jan/2022 \lx ma:pisi:lowa \lx_cita kima:pisi:lowa \lx_var General \ref 00565 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmenuzar.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desmenuzar; despedazar; cortar finamente con la mano \osten p. ej., queso, carne, cebolla, quelites \sig_var General \fr_n Nomá:n nochipa kima:pisi:lowa n' pio:nakat wa:n ika kichihchi:wa tamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi mamá siempre desmenuza con la mano la carne de pollo para preparar tamales. \fr_son 00559-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pisi:l \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx ma:pisi:lteswat \lx_cita ma:pisi:lteswat \lx_var General \ref 01444 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Melastomataceae.Miconia.minutiflora \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Miconia minutiflora (Bonpl.) DC., planta de la familia Melastomataceae. Su madera sirve para leña y para la construcción de casas. \sig_var General \fr_n Yo:n ma:pisi:lteswat kwali se: kikwi kalkowit. Takwa:wak, yeh ika a:mo niman okwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:pisi:lteswat se puede usar para madera de casa. Es dura, por eso no se apolilla luego. \fr_son 01444-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Leña \sem Planta \raiz ma: \raiz pisi:l \raiz teswa \dt 04/Apr/2021 \lx ma:pisi:ltia \lx_cita ma:pisi:ltia \lx_var General \ref 02581 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.de.hojas.raquíticas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacerse de hojas raquíticas \osten una planta por falta de abono, por falta de luz solar \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xokokwowit kitampawihtok i:n kahfe:n, yeh ika ye:kma:pisi:ltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este árbol de naranjo le está haciendo mucha sombra a esta mata de café, por eso tiene sus hojas raquíticas. \fr_son 02581-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pisi:l \dt 21/May/2021 \lx ma:pisi:ltik \lx_cita ma:pisi:ltik \lx_var General \ref 02914 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa finito \catgr Adj \deriv \sig con hojas finitas \osten una planta o un árbol, como el guaje, cedro o algunos Melastomataceae \sig_var General \fr_n Ne:chtayo:kolihkeh seki xo:chit kwaltsi:n ma:pisi:ltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me regalaron unas flores y sus hojas están bien finitas. \fr_son 02914-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pisi:l \dt 06/Jun/2021 \lx ma:pi:tsa \lx_cita moma:pi:tsa \lx_var General \ref 07033 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa silbar.con.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:pi:tsa) silbar con la mano, colocándola frente a los labios para que el aire pase entre los dedos \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah tio:tak ne: okichpil moma:pi:tsa wa:n yowih ya ma:wilti:tih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días ese muchacho silba con la mano y ya van a jugar . \fr_son 07033-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pi:tsa \nsem Se colocan las manos en forma de cruz y en la parte de arriiba o encima se acomodan los dedos pulgar. Entre ellos se deja un espacio y desde ahí se acomoda la boca para silbar. En la parte anterior (el punto más lejos de las manos donde están los dedos meñiques se puede abrir las manos para facilitar la salida del aire. Se controla el tono por el tamaño del hueco en la parte anterior. \ency Ilustración \dt 16/Feb/2022 \lx ma:pitsa:wak \lx_cita ma:pihpitsa:wak \lx_var General \ref 02636 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.angostas \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : ma:pihpitsa:wak) tener las hojas delgadas (una planta) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xiwit ma:pihpitsa:wak wa:n kikwih ika taa:ketsah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta hierba tiene las hojas delgadas y la ocupan para ornamental en los floreros. \fr_son 02636-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pitsa: \dt 21/May/2021 \lx ma:pi:xowa \lx_cita kima:pi:xowa \ref 08171 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma: \raiz pi:xV \dt 15/Aug/2018 \lx ma:po:ktik \lx_cita ma:pohpo:ktik \lx_var General \ref 02169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.grisácea \catgr Adj \deriv \infl \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0-tel \rdp_int ma:+po:ktik \sig con hojas de color gris o parecidas a gris \osten plantas \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma: \raiz po:k \dt 09/May/2021 \lx ma:polowa \lx_cita kima:polowa \lx_var Tzina \ref 00058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ocasionarle.pérdida \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ocasionarle una pérdida \osten a alguien, p. ej., en un negocio \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w kima:poloh no:pá:n, ka:n iwki kiilpih se: pitsot. Mokechpiloh wa:n mikik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano le ocasionó pérdidá a mi papá, no amarró un marrano como debido. Se ahorcó y se murió (el marrano). \fr_son 00058-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:polowa) equivocarse con la mano o al hacer algo con la mano \osten p. ej., equivocarse al escribir, pintar, utilizar un teclado, poner algo en lugar equivocado \sig_var Tzina \fr_n Nimoma:poloh, nikonte:mak n' kahbe:nwa:k ka:mpa xoxowik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me equivoqué con la mano, eché el café seco en el café cereza. \fr_son 00058-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz polV \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx ma:po:lowa \lx_cita kima:po:lowa \lx_var General \ref 06668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa batir.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig batir a amasar con la mano \osten p. ej., masa con manteca, harina con azúcar \sig_var General \fr_n Tikchi:watih tamal, kwaltsi:n xikma:po:lo, mah kwaltsi:n eyowa n' tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vamos a preparar tamales, bate bien la masa con las manos, que se revuelvan bien los frijoles entre la masa. \fr_son 06668-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:nelowa \raiz ma: \raiz po:lV \dt 14/Feb/2022 \lx ma:po:powa \lx_cita kima:po:powa \lx_var General \ref 00744 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.las.manos.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'po:powa' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig limpiar las manos \osten a alguien \sig_var General \fr_n Tima:sokiyoh wa:n ka:n teh a:t. ¡Ximoma:po:powa ika xiwit! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te enlodaste las manos y no hay agua ¡Límpiatelas con unas hojas de plantas! \fr_son 00744-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz po:wa \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ma:posoktik \lx_cita ma:posoktik \lx_var General \ref 08700 (duda) CSC usa ma:titi:katok \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mano.hinchada \catgr Adj \deriv \sig con la mano hinchada (por un lesión) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ma:poso:ntik, eski wetsik wa:n moma:xokolih ¡Xikta:lili istaa:t mah kipatsa:walti! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene la mano hinchada, a lo mejor se cayó y se la lastimó ¡ Pónle agua salada para que la desinflame! \fr_son 00525-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ma:poso:ntok \semxref ma:titi:katok \semx_tipo Comparar \semxref ma:titi:chtik \raiz ma: \raiz poso: \dt 29/Oct/2019 \lx ma:poso:ni \lx_cita ma:poso:ni \lx_var General \ref 04352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharsele.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hincharsele la mano \osten a alguien, p. ej., a causa de un golpe, una enfermedad, una infección \sig_var General \fr_n I:n pili wetsik wa:n xa: moma:nekwiloh, we:i ma:poso:n. X'wi:ka iwa:n tapahpachohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se cayó y a lo mejor se luxó, se le hinchó mucho la mano. Llévalo con el huesero. \fr_son 04352-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz poso: \dt 18/Jan/2022 \lx ma:poso:ntok \lx_cita ma:poso:ntok \lx_var General \ref 06783 (duda) CSC usa titi:katok, no usa la entrada con este sentido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano.hinchada \catgr Estativo \deriv \sig con la mano hinchada (por enfermedad o, a veces, por golpe o piquete) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikita mopili maposo:ntok! Wetsik wa:n eski monekwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mira tu hijo, tiene la mano hinchada! Se cayó y seguramente se hizo un enguince muscular. \fr_son 06783-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:titi:katok \semx_tipo Comparar \semxref ma:titi:chtik \raiz mets \raiz poso: \dt 04/Dec/2020 \lx ma:posteki \lx_cita kima:posteki \lx_var General \ref 05044 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrar.brazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moma:posteki) quebrársele el brazo a la pierna delantera \sig_var General \fr_n Ya:lwa wetsik se: okichpil wa:n moma:postek, wetsito itech se: tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se cayó un chamaco y se rompió la mano, fue a caer sobre una piedra. \fr_son 05044-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quebrar la mano de metate \osten esto es, el metapil, a un metate \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikma:postek nomet, yeh ika nikowato se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer le quebré el metlapil a mi metate, por eso fui a comprar otro. \fr_son 05044-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsaya:ni \raiz ma: \raiz postek \ngram Especificar en la gramática las diferencias entre un intransitivo (nima:posteki) y un transitivo marcado con el reflexivo (nimoma:posteki). \dt 03/Feb/2022 \lx ma:posteki \lx_cita ma:posteki \lx_var General \ref 02829 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrársele.la.rama \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \rdp_int ma:+posteki \sig quebrarsele la rama; desramarse \osten un árbol, arbusto \sig_var General \fr_n Tayowak taehekak wa:n ma:postek se: tsapot, nokaltipan wetsiko wa:n kipaxi:nih miak teja. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche hizo viento y se desramó un árbol de mamey, (la rama) se cayó sobre el techo de mi casa y hizo caer varias tejas. \fr_son 02829-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz postek \nsem Para indicar la acción de quebrársele el brazo o la pierna delantera (de una bestia) se usa la forma transitivo pero en reflexivo. Para indicar la acción de desramar un árbol se usa ma:xi:ma (Tzinacapan) o ma:teki (Tacuapan) \dt 17/Jul/2021 \lx ma:postekilia \lx_cita ne:chma:postekilia \lx_var General \ref 06624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle.una.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrar o romper la mano de (p. ej., un metate) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ma:wiltihtoya wa:n ne:chma:postekilih nometama:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño estaba jugando y me quebró la mano de mi metate. \fr_son 06624-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pos \raiz teki \dt 14/Feb/2022 \lx ma:postektok \lx_cita ma:postektok \lx_var General \ref 04693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mano.quebrado \catgr Estativo \deriv \rdp_int ma:+postektok \sig con la mano o brazo roto \osten persona \sig_var General \fr_n Pedro ma:postektok. Ta:wa:n wa:n wetsik. Se: me:tsti a ka:n tekititok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pedro tiene la mano quebrada. Se emborrachó y se cayó. Lleva un mes que no trabaja. \fr_son 04693-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con la pierna delantera rota \osten un animal \sig_var General \fr_n Ne: itskwinti ma:postektok ta: ke:man tsi:tsikitsi:n katka wetstoya ohti wa:n kipechih se: tepos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro tiene la mano quebrada pues cuando era cachorrito estaba echado en la calle y un coche le pasó encima. \fr_son 04693-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz posteki \dt 24/Jan/2022 \lx marakuyáh \lx_cita marakuyáh \lx_var General \ref 07572 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el maracuyá \glosa Passifloraceae.Passiflora.edulis \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Passiflora edulis, Sims., planta introducida de la familia Passifloraceae, sus frutos se comercializan y se comen \sig_var 1-Tzina \fr_n Chihchikwe:ika niknamakati maracuyá:n ne: Kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cada ocho días voy a vender maracuyá en Cuetzalan. \fr_son 07572-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \dt 14/Sep/2020 \lx ma:riah \lx_cita ma:riah \lx_var General \ref 00459 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el María \glosa señora \catgr Sust-vocativo \deriv \infl N1 \sig (despectivo) término usado por los mestizos regionales para dirigirse a una mujer indígena \sig_var General \fr_n N' koyo:meh kinilwiah "ma:riah" nochi:n siwa:meh tein takowatih kwesala:n. Komo a:mo kimatih keni:w mono:tsah, molwiah ke nochi:n siwa:meh ma:riahmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los mestizos les dicen 'María' a todas las mujeres que van a comprar a Cuetzalan. Si no saben cómo se llaman, creen que todas las mujeres son (se llaman) Marías. \fr_son 00459-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx masa:chocho:pih \lx_cita masa:chocho:pih \lx_var General \ref 02658 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Bauhinia.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bauhinia sp., árbol de la familia Leguminosae, subfamilia Caesalpinioideae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n masa:cho:pih ikowyo kwali se: kikwi kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El masa:cho:pih se puede usar como leña. \fr_son 02658-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz masa: \raiz cho:pih (?) \nsem El término de masa:cho:pih es de Juan de los Santos; no se ha escuchado en otros asesores. Podría ser que es el mismo que el chochopihkowit o puede ser distinto. Si es el mismo que el chochopih sería el Bauhinia chapulhuacania Wund. \nota Hay que investigar los Bauhinia. \nota Investigar con Juan de los Santos. \dt 21/May/2021 \lx ma:saka \lx_cita ma:saka \lx_var General \ref 05129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa duende \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig duende \sig_var General \fr_n Pues por eso yo:n neh nimitsilia, neh, a:xá: nimolia, neh nimonemilia xa: yehwa ya n' kiniliah ma:sakameh. Ma:sakameh yehwa ya n' tein yowalneminih mah tikihto:ka:n, yo:n i:pa ininemak a yehwa:n yowak para ki:xpolo:skeh se: tokni:w, para kikokoliskwi:lti:skeh o yeh ki..., kitanawi:skeh ika n..., seki, ika sentaman kokolis. Yehwa n' kiniliah yo:n, yo:n nexi:kolmeh, yo:n a:mo, a:mo ye:k..., a:mo ye:kkwali, kwali, kwali okwilimeh. Wa:n yehwa neh nimonemilia n..., ke:mih yekin no: se: towa:mpoy nikelna:miktoya iwa:n, ma:sakameh wa:n no: n'tahtania:ya yeh, que toni n' kih..., ton, ton, toni yo:n kinilia ma:sakameh. A:mo no: ne:chna:..., a:mo no: kie:kahsika:matik [Nota: se escucha como kie:mahsika:matik], neh nimonemilia ma:sakameh yehwa:n yo:n kiniliah, este, i:xma:tameh porque kihto:sneki mismo yehwa n' kihto:sneki i:xma:tameh, ma:sakameh, tein te:i:xpolowa:nih. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pues por eso yo te digo, yo pienso que tal vez, yo pienso son los que les llaman duendes. Los duendes digamos nosotros son los que andan de noche, ese, la noche, es para ellos, para extraviar a una persona, para provocarle alguna enfermedad o algún empeoramiento de otra enfermedad. Son los que les dicen que causan una maldad, esos no, no hacen bien, no son buenos animales. Y eso es lo que yo pienso, como hace rato un amigo y yo estábamos acordando de los duendes con otra persona, yo también le preguntaba a él qué son ellos que les llaman duendes. Tampoco pudo contestarm..., tampoco lo entiende bien. Yo pienso que los duendes son los que les llaman i:xma:tameh porque quiere decir lo mismo, i:xma:tameh, ma:sakameh, los que hacen extraviar a la gente. \fr_son 05129-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-23-l | 869.973, 920.545 \fr_n RMM-- Ke:mah, ke:mah, yo:n nikah..., nikaki a. Pero neh nikihto:sneki, neh notatsi:ntokalis de que a:mo nikmati, toni kihto:sneki ma:saka. Porque ma:saka neh nikihtowa, xa: se: to:ka:it de se: okwilin, o xa: to:ka:it de se: yowalnenkeh, FHR-- Pos, RMM-- o xa: to:ka:it de se: yowal..., yowal..., yowalokwilin. FHR-- pues neh yehwa ya ompakawí:n nimitsilwihtok ya, ne:, siempre, este yowalokwilin. Ke:mah, yehwa tikiliah n' tehwa:n ma:saka. Ke:mah. RMM-- Wa:n yo:n ma:saka, yehwa yowalokwilin, ehekat o .... FHR-- Pues tak, este, nimolia neh que, a:chá:, este, okwiltsi:ni. Ke:mah, porque pos kito:ka:ytiah ma:saka. RMM-- A:chá:, este, okwiltsi:ni. Ke:mah, porque pos kito:ka:ytiah ma:saka. Ke:mah porque neh nikakini o nikakilia:ya nowe:ita:twa:n, ke:mih i:n ka:mpa t..., ka:mpa tinemih, ke:meh i:n ka:mpa kowtah, ata se:, kanah ika se: panowa se: kahsi seki mahyá: chihchit. FHR-- Ke:mah. Merito. RMM-- Wa:n yo:n chihchit, nikaki kihtowa:yah, ta: i:n kihtowa chihchatiki:s ma:saka. FHR-- Ma:saka, ma:saka. RMM-- Pero yehwa yo:n a:mo nikmati toni yo:n ma:saka, kox ehekat ox okwilin. FHR-- Okwiltsi:n. \fr_au RMM \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Si, si, eso oía, lo escuchaba. Pero yo quiero decir, la pregunta mía es que yo no sé, que quiere decir ma:saka. Porque yo digo que ma:saka a lo mejor es un nombre de algún animal o nombre de alguien que anda de noche, FHR-- Pues. RMM-- o a lo mejor es nombre de algún noc..., noc..., de algún animal nocturno. FHR-- pues ya casi es lo mismo de lo que te estoy diciendo, siempre, este, es animal nocturno. Si, es lo que nosotros le llamamos ma:saka. Si. RMM-- Y ese ma:saka, es un animal nocturno, mal aire o ..., FHR-- Pues a lo mejor, yo pienso que a lo mejor es un animalito. Si, pues le nombran ma:saka. RMM-- a lo mejor es un animalito. Si, porque le dicen ma:saka. Si porque yo he escuchado o le escuchaba a mis abuelos, como aquí donde, donde vivimos, como donde hay montes, y en algún lugar donde pasa uno, encuentra uno algo como saliva. FHR-- Si. RMM--Y esa saliva, escuchaba que decían, pues esto dicen que pasó a escupir el ma:saka. FHR-- El ma:saka", el ma:saka. RMM-- Pero eso es lo que no sé que es el ma:saka, si es un mal aire, o es un animal. FHR-- Un animalito. \fr_son 05129-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-23-k | 510.436, 580.809 \nsem Nótese que aunque Rubén Macario considera que los ma:sakameh y los i:xma:tameh son lo mismo, según Ceferino Salgado ha escuchado que el ma:saka se considera un animal satanico que en las noches arremeda a los niños donde juegan en el día (jugando en la noche de la misma manera que jugaron los niños durante el día). Esto ocurre mucho más si es en la milpa o en un monte. Dicen que junto a las casas casi no se acerca porque hay perros y si lo ven lo corretean. Salgado sigue diciendo que los i:xma:tameh son duendes que son como niños que se aparecen en las noches y en lugares solitos. Llevan una luz para alumbrarse y mientras caminan se pueden escuchar como van platicando mucho y riéndose. Si encuentran a una persona en el camino se lo llevan a un lugar accidentado y ahí lo dejan. Hay muchos relatos reales que cuando se lo llevan a alguien no se da cuenta porque todo parece real hasta que vuelve a reaccionar ya estando en alguna barranca, en algún arroyo o trepado en algún árbol grande. \raiz ma:saka \dt 11/Apr/2022 \rev \lx ma:sakapesma \lx_cita ma:sakapesma \lx_var General \ref 07112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pteridaceae.Pityrogramma.calomelanos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pityrogramma calomelanos (L.) Link, helecho de la familia Pteridaceae. Es caracterizado por tener un polvo blanco por el envés de las hojas que al ser aplastada contra ropa o la piel deja una huella blanca. Muchos lo conocen simplemente como pesma tein te:pa 'helecho que pinta'. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:sakapesma pisi:ltik, se: ki:xmati porin ma:tehtenextik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:sakapesma es pequeño, se reconoce porque tiene las hojas cenizas. \fr_son 07112-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Juguete \sem Planta-sin-flores \semx_tipo Discusión \semxref pesma \raiz ma:saka \raiz pesma \nsem Se considera como "juguete" porque los niños a veces juegan con el, aplastando el envés contra la ropa o piel de alguien para dejar una huella. \dt 04/Sep/2020 \lx ma:sakatao:l \lx_cita ma:sakatao:l \lx_var General \ref 01910 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Anthurium.scandens \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Anthurium scandens (Aubl.) Eng., planta epífita de la familia Araceae; sus frutos son comestibles. Aparentemente el término no se extiende a Anthurium pentaphyllum var. bombacifolium (Schott) Madison \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:sakatao:l mochi:wa kowke:span wa:n i:ta:kka kwaltsi:n tsope:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:sakatao:l se da en la corteza de los árboles y sus frutos bien dulces. \fr_son 01910-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz ma:saka \raiz o:ya \nota Aparentemente por la forma de sus frutos, Amelia Domínguez utilizó este mismo término ma:sakatao:l para referirse al Rhipsalis baccifera, col. #1163, que otros asesores llamaron kowwi:winta:ts. \dt 20/Apr/2021 \lx masa:kowa:t \lx_cita masa:kowa:t \lx_var General \ref 02330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.serpiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de serpiente no colectada ni identificada, en español local 'boa', no es venenosa \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nemi masa:kowa:t se: ita:lpan poliwih n' kimichimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vive la boa en el terreno de uno desaparecen los ratones. \fr_son 02330-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz masa: \raiz kowa: \nsem Aunque el nombre original masa:kowa:t designaba la Boa constrictor (subespecies de México) probablemente la gente extiende este nombre a otros serpientes con coloración parecida. Por ejemplo, en el centro de Guerrero al Trimorphodon biscutatus. \dt 17/May/2021 \lx masa:nanakat \lx_cita masa:nanakat \lx_var General \ref 04554 (duda) el asesor usó esta palabra una vez y parece como por error \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hongo aún no colectado ni identificado, escasea \sig_var Tzina \fr_n Yo:n masa:nanakat mochi:wa kowtah wa:n tasohti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El masa:nanakat se da en el bosque y escasea. \fr_son 04554-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \raiz masa: \raiz naka \nota Mejorar la frase con algo descriptivo. \dt 24/Jan/2022 \lx masa:nenepi:l \lx_cita masa:nenepi:l \lx_var General \ref 02233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n masa:nenepi:l mochi:wa kowtah, a:mo semi a:kin ki:xmati, ki:xmatih sayoh tokni:wa:n tein semi yowih kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El masa:nenepi:l se da en el bosque, casi nadie lo conoce, lo conocen sólo las personas que van mucho al bosque. \fr_son 02233-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \semxref te:ntotopokani \semx_tipo Referente natural igual \raiz masa: \raiz nenepi:l \dt 09/May/2021 \lx masa:owat \lx_cita masa:owat \lx_var General \ref 02517 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Costaceae.Costus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para dos especies de Costus, de la familia Costaceae. Uno es de tallo verde y el otro de tallo morado. Sólo el segundo es medicinal. Se usa para curar mal de orín. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n masa:owat ikowyo kwali se: kikwi pahti, kihtowah ke komo a:mo we:l se: moxi:xa mah se: tai ia:yo xoxowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tallo de masa:owat se puede usar para medicina, dicen que si uno no puede orinar es bueno que uno tome su jugo sin hervir. \fr_son 02517-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz masa: \raiz owa \dt 21/May/2021 \lx ma:sasale:wi \lx_cita ma:sasale:wi \lx_var General \ref 03600 (duda) para CSC es más común usar ma:sasaltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedársela.manos.pegajosas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig quedársele las manos pegjosas \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 13/Jan/2022 \lx ma:sasalowa \lx_cita kima:sasalowa \lx_var General \ref 05375 (duda) no aparece en el corpus, parece que el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.las.manos.pegajosas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejarle las manos pegajosas \osten p. ej., una sustancia como chicle, pegamento \sig_var General \fr_n I:n eskowit itech nimopiloh wa:n ne:chma:sasaloh. Ka:n nikitak takah kike:stsontekkeh wa:n chokilohki:stok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me agarré en el Croton draco (eskowit) y me dejó las manos pegajosas. No me fijé que le habían cortada la corteza y se le está saliendo la savia. \fr_son 05375-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz salV \dt 11/Apr/2022 \lx ma:sasaltia \lx_cita ma:sasaltia \lx_var General \ref 05393 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedársele.las.manos.pegajosas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedársele las manos pegajosas \sig_var General \fr_n Niktapa:n n' panela wa:n nima:sasaltiak. 'Ne:chwa:lkwili tsiktsi:n a:t ika nimomahteki:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Partí la panela (en marqueta, que se fabrica en moldes grandes, de aproximadamente 50 kilos) en pedazos y me quedé con las manos pegajosas. ¡Tráeme un poco de agua para lavarme las manos! \fr_son 05393-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz sal \dt 11/Apr/2022 \lx ma:sasaltia \lx_cita ma:sasaltia \ref 08026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx ma:sasaltik \lx_cita ma:sasaltik \lx_var General \ref 06766 (duda) usar frase del corpus con el significado que ahí aparece \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.pegajosas \catgr Adj \deriv \sig con las manos pegajosas (por tocar sustancias pegajosas) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmahteki mopili! Ma:sasaltik ta: moma:te:kilih nekti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávele las manos a tu hijo! Las tiene pegajosas pues se echó melaza en las manos. \fr_son 06766-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz salV \dt 14/Feb/2022 \lx masa:t \lx_cita masa:t \lx_var General \ref 00132 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venado(Odocoileus.virginianus) \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Odocoileus virginianus (Zimmermann, 1780), mamífero de la Cervidae, llamado en español 'venado' \sig_var General \fr_n No:pá:n kipia se: masa:t ikwa:omiyo. Kihtowa kahsik kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá tiene un cuerno de venado. Dice que lo encontró en el bosque. \fr_son 00132-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz masa: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx Masa:ttsikwi:ni \lx_cita Masa:ttsikwi:ni \lx_var General \ref 08379 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Topónimo \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz masa: \raiz tsikwi: \dt 15/Aug/2018 \lx ma:sa:wati \lx_cita ma:sa:wati \lx_var General \ref 02535 (duda) parece que se usa kikwikeh sa:wameh pero no precisando la parte del cuerpo con una palabra compuesta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.sarpullidos.en.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o salirsele sarpullidos (formación de muchos granitos o ronchas) en la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ya:lwa ma:wiltihtoya to:nalah wa:n moaha:wih, yeh ika ma:sawati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño ayer estaba jugando en el sol y se mojó, por eso tiene granitos en la mano. \fr_son 02535-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz sa:wa \dt 21/May/2021 \lx masa:xi:poh \lx_cita masa:xi:poh \lx_var General \ref 01614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lycoperdaceae.Calvatia.cyathiformis \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Calvatia cyathiformis (Bosc) Morgan., hongo de la familia Lycoperhongo todavía no identificado ni colectado. Escasea y es raro encontrarlo. \sig_var General \fr_n Yo:n masa:xi:poh a:mo okachi mochi:wa, yeh ika miak tokni:wa:n a:mo ki:xmatih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo masa:xi:poh casi no se da, por eso muchas personas ya no lo conocen. \fr_son 01614-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz masa: \raiz xi:poh \dt 15/Apr/2021 \lx ma:selia \lx_cita ma:selia \lx_var General \ref 04553 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.buena.mano.para.cultivo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-s \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener buena mano para las plantas, para que retoñen y echan raíces al ser sembradas \osten persona a quien siempre se le retoñen lo que siembra \sig_var General \fr_n JVC-- Tein ma:selia, onkak tokni:wa:n a:mo ma:seliah. A:mo se: ma:selia, pos a:mo se: konkaltia tein eski xo:chit. AND-- Wa:ki, xokoya. JVC-- Yo:n a:m.... Wa:ki sah, pero yo:n tak kito:kah por eso kionkaltiah n' kowts..., yo:n xiwtsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Quien tiene buena mano para plantas, hay gente que no tienen buena mano para las plantas. Uno no tiene buena mano para sembrar las plantas pues uno no cosecha ningún tipo de flores. AND-- Se seca, se agria. JVC-- Eso n.... Siempre se seca pero ese quizá lo siembran por eso lo tienen en producción esa hierbita (ahtsomias; Barkleyanthus salicifolius (Kunth in HBK) H. Rob. & Brettell) \fr_son 04553-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2013-07-22-c | 128.69, 139.327 \sig retoñar \osten cualquier planta que haya sido cortada \sig_var General \fr_n AND-- Ompa ke:mah de panxi:ni a nochi n' ima:y, komo ta:lpan ya mote:maya. Ompa ke:mah se: kitas sepa kwaltsi:n nochi ne:n xoxoke:wtok a. Xoxoke:wtok, yo:n nochi tak ne:n itsmol, nochi ne:n ma:selia ya. JVC-- Ima:selyo. AND-- Ma:selia ya, ne: yo:n nochi no:, ne:wí:n se: ki..., se: kita niman, se: kihtowa pos ne:pa onkak, ne:pa yetok ne: we:ikowit, nepalkowit. Ompa kwaltsi:n nochi sehselia, xoxoke:wtok. JVC-- Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Una vez que se caen todas las hojas, si ya caen al suelo. Luego, otra vez lo vemos que una vez más está verdoso. Está verdoso, ese, quizá todos los retoños ya le salen hojas. JVC-- Las hojas tiernas. AND-- Ya salen hojas nuevas, este, ese también todo …, por ahí se ..., uno lo ve a simple vista, uno dice pues allá hay, allá está, este, un árbol grande del , nepalkowit. Ahí se ha enverdecido muy bien, está verdoso. JVC-- Sí. \fr_son 04553-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-03-b | 949.571, 974.778 \raiz ma: \raiz seli \ngram Focalización: Nota el uso de yehwa antes de kito:ka - No:má:n kwaltsi:n ma:selia, yehwa ika nochipa yehwa kito:ka tein eski tato:k. Mi mamá tiene mano para las plantas, por eso siempre es ella quien siembra cualquier planta. \dt 24/Jan/2022 \rev \lx ma:seli:ltia \lx_cita moma:seli:ltia \lx_var General \ref 08688 (duda) quitar, no es común usar esta palabra de esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enverdecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : moma:seli:ltia) enverdecerse las hojas o ramas (de una planta o árbol, generalmente a causa de una lluvia) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man chikwe:yi kiowik yeh ika kwaltsi:n moma:seli:ltih kowmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace ocho días llovió por eso se enverdecieron los árboles. \fr_son 00146-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz seli (?) \dt 26/Sep/2020 \lx ma:selo \lx_cita imahma:sehselo \ref 08253 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:seltia \lx_cita ma:sehseltia \lx_var General \ref 06821 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suavisarsele.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : ma:sehseltia) suavizarsele y quedarsele limpias las manos (al lavar la ropa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nitapa:kak miak tilmah ye:h ika nima:a:sehseltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer lavé mucha ropa por eso se me suavizaron las manos. \fr_son 06821-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsseltia \raiz ma: \raiz seli \dt 14/Feb/2022 \lx ma:seltik \lx_cita ma:sehseltik \lx_var General \ref 02522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.tiernas \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : ma:sehselik) con hojas tiernas (una planta con sus cogollos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: kilit kwaltsi:n ma:sehseltik. Niktekiti wa:n nikmanas tikwa:skeh tio:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese quelite tiene las hojas tiernas. Voy a cortarselas y las voy a hervir para comer en la tarde. \fr_son 02522-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:selik \raiz ma: \raiz selik \nmorf El adjectivo ma:seltik siempre ocurre con reduplicación interna, indicando la pluralidad de las manos o hojas. \dt 21/May/2021 \lx ma:sepoktik \lx_cita ma:sepoktik \lx_var General \ref 00617 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.brazo.entumido \catgr Adj \deriv \sig con el brazo, o la mano, entumido \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n nitane:siko nima:sepoktik. Eski nimopechtih noma:y ke:man nikochtoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana desperté con el brazo entumido. A lo mejor me recargué sobre ella mientras dormia. \fr_son 00617-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz sepow \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx ma:sepowi \lx_cita ma:sepowi \lx_var General \ref 04414 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adormecersele.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig adormecersele las manos o los brazos \sig_var General \fr_n Ke:man nikochi nochipa nima:sepowi wa:n ye:kte:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando duermo siempre se me adormecen las manos y duele mucho. \fr_son 04414-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz sepow \dt 18/Jan/2022 \lx ma:sesepahtik \lx_cita ma:sesepahtik \lx_var General \ref 00527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.frias \catgr Adj \deriv \sig con las manos frias \sig_var General \fr_n Nitapa:kak miak tilmah wa:n neli sese:k n' a:t. Yeh ika nima:sesepahtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lavé mucha ropa y el agua está muy fria. Por eso tengo las manos frías. \fr_son 00527-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz sek \raiz pan ? \nota Checar la etimología. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ma:sese:ya \lx_cita ma:sese:ya \lx_var General \ref 07563 (duda) no aparece en el corpus, parece que no es tan común usar esta palabra como en el ejemplo, si se usará como en el ejemplo sería para todo el cuerpo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriarsele.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig enfriarsele las manos \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Kwaltsi:n xikpi:ki mopili mah a:mo ma:sese:ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tapa bien a tu bebé para que no se le enfrién las manos! \fr_son 07563-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz sek \dt 14/Sep/2020 \lx ma:se:wal \lx_cita ma:se:wal \lx_var General \ref 02675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa indígena \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig persona que habla náhuatl (término de autodenominación particularmente para los de la Sierra Norte de Puebla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nima:se:wal wa:n kwali nitahtowa ma:se:waltahto:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo soy nahua y hablo bien la lengua nahuat o el mexicano \fr_son 02675-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cualquier miembro de un grupo indígena (aparentemente un significado nuevo promovido por la radio indígena local) \sig_var 1-Xalti \fr_n Itech i:n a:ltepe:t México miak ma:se:walmeh nemih sayoh ke ta:taman tahtowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En México hay mucha gente indígena, sólo que hablan diferentes lenguas. \fr_son 02675-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koyo:t \raiz ma:se:wa \dt 21/May/2021 \lx ma:se:walkopa \lx_cita ma:se:walkopa \lx_var General \ref 04627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.lengua.nahuat \catgr Adv-modo \deriv \sig en lengua nahuat \sig_var General \fr_n Nokalihtik nochipa timonohno:tsah ma:se:walkopa, yeh ika nochi nopi:pilwa:n welih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi casa siempre hablamos en lengua nahuat, por eso todos mis hijos pueden (hablarlo). \fr_son 04627-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koyo:kopa \raiz ma:se:wa \raiz -kopa \dt 24/Jan/2022 \lx ma:se:walpili \lx_cita ma:se:walpili \lx_var General \ref 07639 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño.índigena \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig niño indígena \sig_var 1-Xalti \fr_n Nika:n momachtiah nochi ma:se:walpilimeh, sayoh se: koyo:pili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los que estudian aqui todos son niños indígenas, sólo uno es hijo de mestizo. \fr_son 07639-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:se:wal \raiz pili \dt 16/Sep/2020 \lx ma:se:waltahto:l \lx_cita ma:se:waltahto:l \lx_var General \ref 02780 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lengua.nahuat \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig lengua nahuat (llaman así la lengua nahuat o mexicano que hablan los nahuas de la Sierra Norte de Puebla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: koyo:okichpil kwaltsi:n weli ma:se:waltahto:l, eski kine:xtilihkeh ke:man katka pili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño meztizo habla muy bien la lengua nahuat, seguramente le enseñaron cuando era muy pequeño. \fr_son 02780-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:se:wal \raiz ihto \dt 31/May/2021 \lx ma:se:waltalna:miki:lis \lx_cita ma:se:waltalna:miki:lis \lx_var General \ref 04574 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa conocimiento.de.los.nahuas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig conocimiento, saber de los nahuas \sig_var Tzina \fr_n Tehwa:n tikwelitah nochi ma:se:waltalna:miki:lis tein onkak i:n toxola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A nosotros nos gusta todos los conocimientos o saberes que hay en nuestro pueblo. \fr_son 04574-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:se:waltamachi:lis \raiz ma:se:wal \raiz il ? \raiz na:miki \nsem Aunque es un neologismo ha entrado mucho en uso actual. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:se:waltamachi:lis \lx_cita ma:se:waltamachilis \lx_var General \ref 04417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa conocimiento.de.los.nahuas \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig conocimiento, sentimiento, tradición o costumbres de los nahuas \sig_var General \fr_n I:n ma:se:waltamachi:lis a:mo ke:man moelka:was, wehka:w ya te:chka:wilihkeh n' towe:ita:tahwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Las costumbres de los nahuas no se olvidarán fácilmente, tiene años que nos lo dejaron nuestros antepasados. \fr_son 04417-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:se:waltalna:miki:lis \raiz ma:se:wal \raiz mati \dt 18/Jan/2022 \lx ma:se:waltapahtia \lx_cita ma:se:waltapahtia \lx_var General \ref 05426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curar.con.plantas.medicinales \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig curar con plantas medicinales \sig_var General \fr_n No:pá:n kwali ma:se:waltapahtia. No:ya:n kiyo:le:wah wa:n a:mo senahsi ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá cura con plantas naturales. Lo invitan por todos lados y ya no se da abasto. \fr_son 05426-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:se:wal \raiz pah \dt 11/Apr/2022 \lx ma:se:waltapahtihkeh \lx_cita ma:se:waltapahtihkeh \lx_var General \ref 05695 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa curandero.tradicional. \catgr Sust-agent \deriv \infl N1=N2 \plural Regular agentivo : ma:se:waltapahtia:nih \sig curandero tradicional; hierbero \osten naturista que utiliza plantas o extractos de plantas para curar \sig_var General \fr_n Ne: Cuetzalan onkakeh miak ma:se:waltapahtia:nih. Se: kinahsi ne: hospital. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En Cuetzalan hay muchos curanderos tradicionales. Están en el hospital. \fr_son 05695-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:se:wal \raiz pah \nsem Los curanderos que utilizan hierbas para curar trabajan a veces en los hospitales. Se distinguen de los curanderos que trabajando con "pactos", suplicando a los malos aires. Estos últimos se llaman tapahtia:nih (singular: tapahtihkeh). \dt 12/Apr/2022 \lx ma:se:waltapala:n \lx_cita ma:se:waltapala:n \lx_alt ma:se:waltapala:nti \ref 07958 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma:se:wa \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx ma:sewaltapepecholo:ni \lx_cita ma:sewaltapepecholo:ni \lx_var General \ref 08508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegamento.natural.de.savia \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pegamento natural de savia, particularmente del árbol conocido como chi:chiwa:la:yo:t \sig_var Tzina \fr_n Pos tehwa:n ihkó:n ke:meh de t..., ne:, ne: k..., ne: ke:man tiki:xmatih tehwa:n a:mo ke:man s..., a:mo ke:man, se: kikwa porque a:mo we:lik sino que neli ne: ke:man nikitaya neh kikwiah para tapepechowa:yah. Ihkó:n pepech..., kipepechowa:yah teihsá: a:mat, porque sasaltik n' icho:kilo. Ke:meh ne: ke:man a:mo ki:xmatiah ke:meh a:xka:n nochi ki:xmatih n' a..., n' koyo:..., koyo:tapepecholo:ni. Ke:meh ne:ka tiempo, ne:ka to:nal tehwa:n tiki:xmatiah ma:se:waltapepecholo:ni solamente ne: tikwiah n' tehwa:n, kikwiah n' to..., tot..., totiohwa:n ya. Neh a:mo ke:man niknehnekik, ke:meh nikita seki kikwiah kipepechowa:yah, ika kichihchi:wayah, kichihchi:wayah globos, yo:n a:ma..., a:ma..., pape..., este, a:mat de para n' yo:n kipata:naltiah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pues nosotros así como…, nosotros lo conocemos desde hace mucho tiempo y nunca…, y nunca se come porque no sabe rico sino que de verás anteriormente yo veía que lo usaban para pegar. Con eso pegaban cualquier tipo de papel porque su savía (del chi:chiwa:la:yo:t) es pegajosa. Como anteriormente no conocían lo que actualmente se conocen los pegamentos procesados. Como en aquellos tiempos, en aquellos días nosotros solamente conocíamos pegamento natural, solamente eso lo usábamos nosotros, nuestros tíos . A mi nunca me llamó la atención, veía que otros usaban eso y con eso pegaban los globos de papel para hacerlos volar. \fr_son 08508-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08508-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-17-j | 83.757, 124.941 \nsem La palabra tapepecholo:ni ocurre varias veces en el corpus con el significado de 'pegamento'. Una vez (la frase de esta entrada), Rubén Macario modifica el instrumental tapepecholo:ni con la raíz ma:se:wal para indicar el pegamento natural de la savia del chi:chiwa:la:yo:t. Ocurre ma:se:waltapepecholo:ni solamente una vez, por Rubén Macario; koyo:tapepecholo:ni ocurre dos veces, una vez por Rubén Macario y otra vez por Ernesto Chanico. Es interestante que en las tierras altas del mpio. Cuetzalan este nombre refiere a Tabernaemontana litoralis Kunth (de flores blancas grandes) mientras que el las tierras bajas refiere al T. arborea Rose ex J. D. Sm. También ocurre la forma modifica koyo:tapepecholo:ni para referirse al pegamento comercial, particularmente el resistol. \nmorf Aunque se espera que la penúltima vocal fuera larga en las pronunciaciones de tapepecholo:ni que se han examinado es corta. \raiz ma:se:wal \raiz pepechV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ma:se:walto:ka:it \lx_cita ma:se:walto:ka:it \lx_var General \ref 03377 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nombre.náhuat \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre indígena, especificamente en náhuat \sig_var General \fr_n Pues yo:n zapote corona tikihtowa, a:mo kachi kanah se: kiahsi wa:n a:mo kanah ke:meh, semi nikita. Sayoh sepatsi:n niahka nitemo:ka nika:wí:n paratani ni..., nia:ya:ni wa:n nikitani onkak pero sekotsi:n s..., seko sah, a:mo kanah ihkó:n mah tikihto:ka:n sanipa mah, mah onka. Nika:n talwiah se:, se: xola:ltsí:n nika:n Ziltepec talwiah, solamente, sayoh ompa sah nikitaka neh se:, se: kowtsí:n. Hasta a:man onkak. Yo:n neh a:mo nikmatia ke:ní:w mono:tsa, se: n..., se: no..., se: nowa:mpoy n' ompa ne: wa:n pe:wak n' tahtania, nikilia, "Bueno", nikilia, "i:n kowtsí:n, ¿ke:ní:w mono:tsa", nikilia, "i:n porque nikitak ta:ktok, kipiaya se:, kipia se: ita:kilo, o:me ita:kilotsi:n. Ne:..., yeh ne:chto:ka:ytilih, pero a:mo nikmati ke:ní:w ma:se:walkopa porque yo:n zapote corona ki..., yo:n powisneki ke:meh eskia mahyá: tikihtowah n' tehwa:n koyo:to:ka:it. Pero tehwa:n ihkó:n tiki:xmatih, pero xa: no: kipias n' ima:se:walto:ka:ytsi:n ke:ní:w mero eski ne:n ito:ka:y. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pues ese que dices zapote corona casi no hay por dondequiera y casi no se puede encontrar. Nada más una vez que fui a buscarlo por la zona baja y ahí lo encontré pero sólo en un lugar, no es muy común que abunde por dondequiera. Aquí donde se llama un, un barrio que se se conoce como Ziltepec, solamente, solamente ahí he visto un, un árbol (de zapote corona). Hasta hoy todavía hay. Yo no sabía cómo se llamaba nada más que le pregunté a un señor de allá le dije, "¿Bueno," le digo, "este árbol, ¿como se llama", le digo porque vi que ese árbol tenía sus frutos, tenía uno, dos frutitos. Me lo nombró pero no sé cómo es en náhuat porque en español le llaman 'zapote corona', pero eso pertenece a la palabra española. Pues nosotros así lo conocemos pero a lo mejor también tiene su nombre en la lengua indígena. \fr_son 03377-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-17-g | 19.536, 81.024 \raiz ma:se:wal \raiz to:ka: \dt 05/Jul/2021 \rev \lx ma:se:walxiwpah \lx_cita ma:se:walxiwpah \lx_var General \ref 02481 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa planta.medicinal.indigena \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig planta medicinal indigena \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chmakak seki ma:sewalxiwpah, kihtowa mah nitai. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano me dió una planta medicinal, dice que me la tome. \fr_son 02481-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:se:wal \raiz xiwi \raiz pah \dt 21/May/2021 \lx ma:se:wia \lx_cita moma:se:wia \lx_var General \ref 01407 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descansar.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:se:wia) descansar las manos o brazos (de hacer alguna actividad como moler, leñar) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ximoma:se:wi a! Ye:wa ya titistok, neh niksenta:li:ti a tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ya descansa (de hacer algo con las manos)! Tiene rato que estás moliendo, yo voy a terminar de moler. \fr_son 01407-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz se:wi \dt 29/Mar/2021 \lx ma:siowi \lx_cita ma:siowi \lx_var General \ref 05290 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsele.el.brazo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cansarsele el brazo o la mano \osten p. ej., por hacer un trabajo pesado como leñar, partir leña, moler, excavar \sig_var General \fr_n I:n siwa:piltsi:n ye:wa ya tistok, xa: ma:siowik a. Mah takwa ya, neh nitisiti a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta niña ya tiene rato que está moliendo sobre metate. A lo mejor ya se le cansaron los brazos. Que ya coma, yo voy a moler. \fr_son 05290-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz siowi \dt 11/Apr/2022 \lx ma:siowtia \lx_cita kima:siowtia \lx_var General \ref 00929 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarle.los.brazos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer cansar los brazos (o las manos) \osten por levantar algo pesado, hacer un trabajo pesado \sig_var General \fr_n I:n mometama:y telwe:i wa:n etik. Yeh ika telte:ma:siowtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu mano de metate (rodillo de piedra con que se muele en el metate, en otras regiones metapi:l) está muy grande y pesado. Por eso hace que se le cansen a uno las manos (al moler). \fr_son 00929-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz siowi \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx ma:ski \lx_cita ma:ski \lx_var General \ref 04008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aunque \catgr Modal \deriv \sig aunque \sig_var General \fr_n Komo t'neki nimitsilia más, más i:xwehwei pos t'teki mohtaw pa:pata:wak. Komo t'neki más i:xpisi:ltik pos pitsaktsi:n ohtatsi:n. Pero kwaltsi:n ki:sa finito mo..., moma:taw. Wa:n ihkó:n a:mo ki:sa ma:ski yo:n michimeh tsikitsitsi:n. A:mo kipanawi:s. Wa:n yo:n tein i:xwehwei ki:sah, sólo para xilimeh sah i:pa. Yehwa sah yo:n, mm. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si quieres, te digo, que sean más, más con tejido abierto, pues si quieres que tu tarro sea mas ancho. Si quieres que el tejido sea más cerrado pues el tarro debe ser delgado. Pero sale muy finito tu red. Y así no salen aunque los peces sean muy pequeños, no traspasan. Y el de tejido abierto salen, solamente sirve para las acamayas. Solamente eso, mm. \fr_son 04008-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-j | 525.415, 542.187 \raiz ma:ski \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ma:so:tok \lx_cita ma:so:tok \lx_var General \ref 03936 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.manos.extendidas \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con los brazos y manos extendidos \sig_var General \fr_n Teh no:ya:mpa tima:so:tok wa:n no:ya:mpa titila:ntok wa:n no:ya:mpa, no:ya:mpa titachi:xtok. Sepa t'to:ka:ytia yo:n a:koni ne: mokokowa que ka:nika yetok wa:n ka:nika tikpixtok wa:n ka:nika t'tsakwilihtok wa:n ka:nika tikilo:chtihtok, ma:ski hasta ka:ni etoya, ma:ski hasta ka:n tikpixtoya, hasta ka:ni tikilo:chtihtoya. Pero teh no:ya:mpa titila:ntok, no:ya:mpa tima:so:tok, no:ya:mpa titachi:xtok, teh tikitstok wa:n teh tikmattok ka:nika yetikah, ka:nika tayo:koxtikah, ka:nika tasemattikah. \fr_au PMM \fr_var \fr_e Tú por todos lados tienes las manos extendidas y por todos lados estás acostado y por todos lados, en todos lados estás viendo. Una vez más nombras a ese alguien que está enfermo, en qué parte está y en que parte lo tienes y en qué parte lo tienes atorado y en dónde lo tienes entretenido, pues desde donde haya estado, donde sea lo hayas tenido, desde donde lo hayas entretenido. Pero tú en todas partes estás acostado, en todas partes tienes las manos extendidas, miras en todas partes, tú lo estás viendo y tú lo sabes en qué parte está, en qué parte está y con tristeza, dónde está, que se siente desesperado. \fr_son 03936-01_corp_PMM_ faltar \sig estar con los sépalos o brácteas extendidas \osten flores \sig_var \fr_n Yo:n (ihtikoyokkilit ye:kwehwei mochi:wa n' itsi:nkaxyo, a:mo, a:mo kipia i..., kwaltsi:n sanoke itsi:nkaxyo ye:kwe:i ma:so:tok ihkwí:n. \fr_au \fr_var \fr_e A este (Jaltomata repandidentata (Dunal) A.T. Hunz.) se le crecen grandes los sépalos, no, no tiene su …, bien si no que los sépalos son grandes y son extendidos así. \fr_son 03936-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig estar con las alas abiertas o extendidas \osten un tipo de avispa no identificada conocido como kowitomitmeh \sig_var General \fr_n No: ikwi kowitomitmeh ye:kpipi:nkeh, te:mihmi:ma sah pero a:mo, a:mo moka:wa n' imi:t itech se: yeh. Ke:mah. Yo:n tahchimeh soh para te:mihmi:mas yo:n okwilin. Wa:n nikita ne: kikwah ne: tein ke:meh se: tokni:w kihtowah ke ti..., kikwah cosas, tein, teisá: tein pala:ntok a. Ata ke:masá: se: kimiktia kowa:t ata wa:n se: kitamo:ta ko..., o se: kipilowa. Se: kahsi ata kiye:k..., kipanke:ntokeh ata yo:n okwilimeh, mahma:so:tokeh, yehwa:n kowitomitmeh kikwah. Yo:n nimolia kikwah yo:n teisá: nakat, ke:meh semi kwelitah kowa:t ata. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Así también los kowitomitmeh son muy fuertes, nos pican, pero el aguijón no queda insertado en uno. Sí, esos tahchimeh solamente para que nos piquen. Y veo que comen como dice una persona, dicen que come cosas, algo que ya está pudriéndose. A veces uno mata la víbora y uno lo tira o lo cuelga, los encuentra uno abalanzándose esos animales (sobre el animal muerto), los kowitomitmeh con las alas extendidas, lo comen. Yo creo que comen cualquier tipo de carne, pues les gusta comer mucho la víbora. \fr_son 03936-03_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_n No: igual tikitayah tehwa:n [ke:]meh i:n ka:mpa ne: tapa:tskah semi 'ke:mitih yehwa yo:n nimitsilia okwiltsitsí:n ne:n kowitomitmeh. Ke:mah ki..., moololowiliah tein kitamo:tah ne: ke:meh yo:n cazacha. Nochi yehwa kololo:tih yo:n okwilimeh o kwi:kah ka:mpa ne: i..., ka:mpa cha:nchi:wah n' okwilimeh. Ke:mah, yehwa no: tikitayah tehwa:n. Mm, pero yo:n okwilin de mota:li:ti ne:nemi wa:n ma:ma:so:tiw, a:mo motsakwa n' iahtapal, ma:ma:so:tinemi yo:n, yo:n kowitomit. A:mo, a:mo ke:meh yo:n seki, ke:meh yo:n nektsitsi:n, yehwa:n mo..., mo..., motsakwa inahtapal wa:n ne: a:mo, ne: ma:so:tok, nochipa ya ma:so:tinemi wa:n ne:nemi ihkó:n, ma:ma:so:tok ata. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Igual así veíamos nosotros como donde hacen panela llegaban muchos de esos bichos que les dicen kowitomitmeh. Si, recogen de los desechos que tiran de la panela como lo que le llaman cazacha. Todo eso van a recoger esos bichos o se lo llevan donde …, en su …, donde viven esos bichos. Si, eso es lo que nosotros veíamos. Si, pero ese bicho al pararse en algo empieza a caminar con las alas abiertas, no cierra sus alas, anda con las alas abiertas, ese bicho llamado kowitomit. No, no como los otros, como las abejas, esas se…, se cierran sus alas y ese no, ese las tiene abiertas, todo el tiempo anda con las alas abiertas y anda así, con las alas abiertas. \fr_son 03936-04_corp_Tzina-JVC313_ faltar \raiz ma: \raiz sowa \nsem \nmorf Es difícil saber o escuchar pero parece que todas las formas con terminación -tok, -tokeh, -tiw y -tinemi terminan la raíz con vocal larga, /o:/. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:sowa \lx_cita momahma:sowa \lx_var General \ref 02186 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.ademanes \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hacer ademanes \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig extenderse las ramas \osten \sig_var \fr_n A:mo semi sanké:n telwehkapantik sanoke mahyá:, mahyá: momalakachowa sah, a:mo tel sanké:n wehkapania (olo:kowit). Moskaltia tepitsi:n wa:n ke:mah pe:wa moma:sowa. Wa:n mo..., toma:waya n' i..., n' i..., n' i..., n' itesyotsi:n, pero tamela:wa soh toma:waya sah. A:mo nikihto:s ke:meh, okseki kowmeh ke:meh yo:n chalawihkowmeh o tio:kowmeh o a:ya:kachkowmeh moskaltiah eliwis, a:mo, ne: a:mo. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e No es tan alto sino que es como, parece que sólo se forma redonda, no crece tan alto (Guazuma ulmifolia Lam.). Crece un poco y ya empieza a extender sus ramas. Y se…, se engruesa su…, su…, su tronquito, pero nada más se engruesa. No voy a decir que es como, otros árboles como los arboles de chalohuite o los árboles de cedro o caobas crecen mucho, no, no. \fr_son 02186-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : moma:ma:sowa) extenderse las ramas \osten árbol o arbusto \sig_var General \fr_n A:mo wehkap..., weh..., wehkapania pero a:mo semi, kipia, kipia ramas ihkó:n, imahma:yo. N' imahma:yo ka:mpa, ihkó:n wehka moma:..., moma:ma:sowa. Mo:ma:ma:sowa wa:n ompa kipia ya n' iteyo. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e No crece al…, cre…, crece alto pero no tanto, tiene, tiene ramas así, sus ramas. Sus ramas donde, así lejos se…, se extiende. Extiende sus ramas y ya ahí da sus frutos. \fr_son 02186-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \sig (con reflexivo y reduplicación interna de vocal corta y /h/ : moma:so:sowa) extenderse las ramas \osten árbol o arbusto \sig_var General \fr_n Pero a:mo nikihtowa, este, mah tikihto:ka:n, o:me taman [kwesalkowit] onkak. Onkak n' tein moskaltia kwaltsi:n wehkapantik wa:n onkak n' tein moskaltia yo:n [mo]ma:sohsowa ya, moma:sowa. Wa:n tein yo:n melaktsí:n moskaltia yehwa n' kikwih para timo:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pero no, digo que, digamos, hay dos tipos (de kwesalkowit, Cupania glabra Sw. y quizá otro Cupania, ?Cupania spectabilis Radlk. ). Hay el que crece alto y hay el que crece con ramas extendidas, extiende las ramas. Y el que crece derechito es el que ocupan para el timón. \fr_son 02186-03_corp_Tzina-RMM302_ faltar \sig (con reflexivo y reduplicación interna de vocal larga : moma:so:sowa) extenderse las ramas \osten árbol o arbusto \sig_var General \fr_n Wa:n no: moma:so:sowa. Pa:né: ka:n semi ixwa nochi ke:meh seki kowtet, yo:n siempre, iteyo sah pampi:xowi nochi wa:n moa:wilowa ompa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y también extiende las ramas. Parece que no germinan todas como otras semillas, ese siempre, solamente se caen todos los frutos y ahí se desperdician. \fr_son 02186-04_corp_Tzina-AND308_ faltar \raiz ma: \raiz so:wa \nmorf El verbo ma:sowa no existe sino en forma reduplicacda. Sin embargo las dos formas reduplicadas son diferentes. P. ej., noma:sohsowa reduplica la raíz verbal y la forma noma:ma:sowa reduplica la raíz sustantival incorporada. En todo caso este verbo existe solamente en forma reflexiva. \dt 09/May/2021 \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e \semx_tipo Comparar \semxref ma:ketsa \raiz ma: \raiz sowa \nota Checar el durativo que dicen ser mahma:so:tok. \dt 03/Oct/2018 \lx ma:sowa \lx_cita mahma:sowa \lx_var General \ref 08649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mover.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig (con reduplicación de vocal larga : ma:ma:sowa) estar con las alas abiertas \fr_n JVC-- Ke:mah, ika ma:wiltia:yah ya. AND-- Wa:n okwiltsi:n yeh ne:nentinemi, ne:nentinemi, kite:mowa ne: ka:nika icha:n. JVC-- Ke:mah yo:n ata ne:nemi no: ne: ma:ma:sohtiw, ihkwí:n kichi:wtiw iahtapal, mahyá: kitsakwa ihkwí:n, ihkwí:n kichi:wa no:. AND-- Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Si, jugaban con eso. AND-- Y el bichito anda, anda, busca su casita. JVC-- Si ese camina con las alas abiertas, así va haciendo sus alas, parece que las cierra así, así hace también. \fr_son 08649-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_fuente 2013-04-05-b | 473.008, 483.995 \raiz ma: \raiz sowa \dt 04/Dec/2020 \lx ma:sowilia \lx_cita kima:sowilia \lx_var General \ref 02593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atestarle un duro golpe en la mano \osten con un palo, rriata, lazo \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w ne:chma:sowilih se: tako:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano me golpeó en la mano con una vara. \fr_son 02593-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : mahma:sowilia) hacerle ademanes, generalmente por estar enojado o exaltado, con las manos \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \semx_tipo Comparar \semxref ma:komo:nilia \raiz ma: \raiz sowa \dt 21/May/2021 \lx ma:tachichino:l \lx_cita ma:tachichino:l \lx_var General \ref 01394 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.quemadas \catgr Adj \deriv \sig con las hojas quemadas (una planta, puede ser por el efecto del frío o por haberle acercado fuego) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n chi:ltekpin ma:tachichino:l, eski nika:n kitikwi:ltihkeh tahsol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El chi:ltepín tiene las hojas quemadas, seguramete aquí quemaron la basura. \fr_son 01394-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nokaltsi:ntan nochi kwowmeh ma:tahtachichino:l, kichi:wilih i:n tel tasese:yak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los árboles que están cerca de mi casa tienen las hojas quemadas, le hizo el frío intenso que pasó. \fr_son 01394-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con las hojas arrugadas por el efecto de algunos insectos (como gusanos) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikte:mili:ti tenex chi:ltekpin, ya:lwa nikitak seki ma:tahtachichino:l, eski kimpias okwilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Échale cal a las matas de chi:ltekpin, ayer vi que algunas tenían las hojas arrugadas, seguramente tendrán gusanos. \fr_son 01394-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihchino \dt 29/Mar/2021 \lx ma:tachihchi:wa \lx_cita ma:tachihchi:wa \ref 08595 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:tachihchi:wkeh \lx_cita ma:tachihchi:wkeh \lx_var General \ref 00421 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa artesano \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : ma:tachihchi:wanih \sig artesano \osten \sig_var General \fr_n Wa:n ke:mah moka:wa n' iteyo ya. Wa:n iteyo seki kikwih para, yo:n ayakach kichihchi:wah ekintsi:n ki..., yo:n kinamakah yo:n ma:tachihchi:wanih, kita:liah n' iteyo para ayakach, mohchimeh kita:liliah, kiteyo:tiah ika. Wa:n kinamakah ekintsi:n, nochi monamaka ekintsi:n, a:mo teh moa:wilowa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y entonces ya queda su semilla. Y sus semillas se ocupan para, para las sonajas que hacen actualmente lo…, eso que venden los artesanos, sus semillas las ocupan para sonajas, les ponen a los mohcimeh (Cucurbita okeechobeensis subsp. martinezii (L.H. Bailey) Walters & Deck.-Walt.), con eso les llenan por dentro. Y actualmente los venden, en la actualidad todo se vende, no se desperdicia nada. \fr_son 00421-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-24-e | 71.739, 85.36 \fr_n Yehwa:n n' koyo:meh... yehwa:n a:mo kimatih komohkó:n... komohkó:n ye:kwehka:wa para kwaltia ne:n, ne:n xo:no:t. Ap..., ap..., aparte ne:n to:nalpolo:lis de n..., de n' artesano o de ma:tachihchi:wkeh. Este... kiowis, to:nas, yeh kite:mo:ti n' imaterial. Se: tiempo pano:k kikwiah tepe:xi:lo:t, tamik n' tepe:xi:lo:t. Ke:meh a:mo akah kito:ka tami n' kowtsitsí:n. Yekintsi:n yetok, kikwitokeh para servilleteros ohtat, n' ohtat tein xoxoktik. Ee... wa:n a:mo sayoh yo:n, san tein a:motsitsí:n pues, nochi timosempale:wiah ya. Taxkalpi:kilo:nimeh yeh a:mo kichi:wa se: persona sah, kichihchi:wa se: ka:n o:me oso e:yi:n, porque ki:xchihchi:wah, kihkwilowiliah ne:n ii:xkwalne:ska Ta:taman, tein ta:taman tapaloh wa:n toni n..., toni n' kipias, xa: kipias se: siwa:t tatektok, xa: kipias se: siwa:t tanamakatok, xa se: siwa:t tein kinama... kipi..., kima:mahtok ipili o ka:n mati. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Ellos los mestizos… Ellos no saben si es que…, si es que tarda mucho tiempo para que pueda servir el jonote. Aparte es el día que pasa un artesano, del artesano. Este… Llueva o haga sol él tiene que ir a buscar su material. Pasó un tiempo cuando usaban el tepejilote, se acabó el tepejilote. Como nadie lo siembra pues se acaban las plantas. Ahora están ocupando para servilleteros el bambú, el bambú verde. Y no nada más eso sino que de todo un poco y ya con eso nos ayudamos. Las servilletas no solo lo hace una persona, las hacen varias personas porque le graban nombres bordados, y de diferentes colores…, de dibujo puede tener una mujer cosechando, una mujer vendiendo, puede tener una mujer cargando a su bebé o quien sabe que más. \fr_son 00421-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-a | 1427.032, 1505.12 \raiz ma: \raiz chi:wa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ma:tahtalwayoh \lx_cita ma:tahtalwayoh \lx_var General \ref 08621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx ma:tahta:lwia \lx_cita kima:tahta:lwia \lx_var General \ref 08774 (duda) no aparece en el corpus, quizá bajo tahta:lwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ensuciar (p. ej., una prenda limpia al tocarla) con la mano o las manos \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikma:toka yo:n tilmah! Tikma:tahta:lwi:s wa:n mo:sta ika tia:s ok n' kalnemachtilo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No toques esa ropa! La vas a ensuciar con las manos y mañana te lo vas a poner para ir a la escuela. \fr_son 01030-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:l \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx ma:tahtatia \lx_cita kima:tahtatia \lx_var General \ref 06000 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemar.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig quemarle la mano \sig_var General \fr_n Ya:lwa nokni:w ne:chma:tahtatih ika seki ato:l toto:nik, ka:n ne:chitak wa:n timotope:wkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano me quemó la mano con atole caliente, no me vio y chocamos. \fr_son 06000-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:tahtaia quemársele la mano \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n nimoma:tahtatih ika ato:l, te:nmimilow ke:man niki:xtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy en la mañana me quemé con atole, se desparramó al momento de sacarlo de la lumbre. \fr_son 06000-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta \nsem Es muy común usar la forma ma:tata que indica menos culpabilidad de la forma reflexivo. Por ejemplo, nima:tata se puede usar cuando a alguien se le queman los dedos por estar volteando tortillas: Mah a:mo xtisi, tima:tatas 'No vayas a hacer tortillas, se te van a quemar los dedos (al voltear las tortilla). Pero la forma reflexiva del causativo se usa cuando hay algo de culpabilidad aunque sea por accidente: Nimoma:tahtatih, niki:xtih koma:l wa:n takah toto:nik ok. \dt 03/Feb/2022 \lx ma:tahtatilia \lx_cita ne:chma:tahtatilia \lx_var General \ref 07719 (duda) es más común ma:tahtatia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarle.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig quemar la mano (de alguien con algo p. ej., con un cerillo encendido, con un líquido caliente) en perjuicio de (alguien, p. ej., un hijo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n siwa:pil kia:wiltihtowa tit wa:n ne:chma:tahtatilih nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta niña estaba jugando con lumbre y le quemó la mano a mi bebé. \fr_son 07719-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tata \dt 20/Sep/2020 \lx ma:tahtayo:la:n \lx_cita ima:tahtayo:la:n \ref 08605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:tahtsoma \lx_cita ma:tahtsoma \lx_var General \ref 02029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa coser.a.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease ma:ihtsoma \raiz ma: \raiz ihtsoma \dt 29/Apr/2021 \lx ma:takatstia \lx_cita ma:takatstia \lx_var General \ref 02662 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.tiesa.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir la mano tiesa, entumecida, sin flexibilidad ni facilidad de movimiento (generalmente a causa de reumas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:t ne:chtapowih ke kimachilia mahyá: ma:takatstia, kihtowa ke yowi tapahti:lo:ya:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una señora me contó que siente como que se le entumeciera (que se le quedara tiesa) la mano, dice que va ir a ver al médico. \fr_son 02662-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz ma: \raiz takats \dt 21/May/2021 \lx ma:takatstik \lx_cita ma:takatstik \lx_var General \ref 02754 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano.tiesa \catgr Adj \deriv \sig con la mano tiesa sin flexibilidad ni facilidad de movimiento (por sentir algo como reumas; generalmente a causa de reumas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikmachilia mahyá: nima:takatstik wa:n ne:chkokowa. Mo:sta nia:s nikitati:w n' tapahtihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siento que tengo la mano tiesa y me duele. Mañana voy a ir al médico. \fr_son 02754-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz takats \dt 31/May/2021 \lx ma:taka:wal \lx_cita noma:taka:wal \ref 02473 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa algo.inconcluso \catgr Sust \infl N1=N2 \sig trabajo no terminado; lo que se queda sin haber terminado \osten leña que falta por partir; frutos que no han sido cosechados \sig_var General \fr_n Niksentekiti xokot tein ichtek ima:taka:wal. Mo:sta tiknamakaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a terminar de cortar las últimas naranjas que dejo el ladrón. Mañana iremos a vender. \fr_son 02473-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ka:wa \dt 21/May/2021 \lx ma:ta:ki \lx_cita ma:ta:ki \lx_var General \ref 04788 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.frutos.en.abundancia.en.la.rama \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (a menudo con reduplicación de vocal larga : ma:ma:ta:ki) dar frutos en abundancia en las ramas \osten cualquier árbol frutal \sig_var Xaltn \fr_n Se: xokot ihkatok nokaltsi:ntan ye:kkwaltsi:n ma:ma:ta:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de la casa está parado un naranjo y sus ramas da frutos en abundancia. \fr_son 04788-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:ki \nsem Dado su significado, el verbo ma:ta:ki generalmente se emplea con redupicación de vocal larga dado que los frutos se forman igualmente por muchas ramas. Tanto Hermelindo Salazar (Tzinacapan) como Ceferino Salgado (Tacuapan) no usan esta palabra. Solamente Amelia Domínguez reportó su uso. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:tako:t \lx_cita ima:tako:yo \lx_var General \ref 06824 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rama.delgada \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig rama delgada \osten de un árbol grande \sig_var General \fr_n No: de e:wa n' ima:y, ima:y itech n' ikowyo n' i..., ima..., ima:y ya, nochi ima:xiwyoh n' ima:tsi:n..., ima:ke:span hasta itech xiwit ki:sa ya, mahyá: yo:n, mah tikihto:ka:n mahyá: kipia ichaparrera, ne:n, ima:tako:yo tein e:wa ima:..., ima:y ya. Nochi kipia mahyá: o:me mahpil de pata:wak ne:n xiwtsí:n, ke:meh, igualito ke:meh ko:nkilit, iwki a no: n' iyakowit \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e También de que sale su rama, su rama en su tallo su…, su rama, todas las hojas de su rama…, salen las hojas hasta detrás de sus ramas, como que, digamos que tiene como chaparrera, este, sus ramas delgadas las que salen…, ya son sus ramas. Todas las hojas tienen como dos dedos de ancho, como, son igualitas a las del ko:nkilit (Schistocarpha bicolor Less.) ya así es también el iyakowit (tabaquillo, Verbesina turbacensis Kunth in HBK.) \fr_son 06824-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06824-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-19-n | 68.801, 87.31 \raiz ma: \raiz tako: \nmorf También se ha documentado ima:tako:w en el corpus. \dt 02/Sep/2020 \lx ma:tako:yoh \lx_cita ma:tako:yoh \ref 08278 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:ta:ktok \lx_cita ma:ma:ta:ktok \lx_var General \ref 05371 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rama.con.abundancia.producción \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con las ramas sobrecargadas de frutos (un árbol) \sig_var Tzina \fr_n No:pá:n tachiato nota:lpan wa:n ne:chilwih ke nopimie:ntahkowwa:n ye:kkwaltsi:n ma:ma:ta:ktokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá fue a revisar mi terreno y me dijo que mis árboles de pimienta tienen las ramas bien cargadas de semilla. \fr_son 05371-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:ki \dt 11/Apr/2022 \lx ma:takwa \lx_cita ma:takwa \lx_var General \ref 04412 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.bocadillo.con.tortilla \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer tortillas pero sin algo que se considere comida formal \osten p. ej., solamente chiles en vinagre, sardinas, atún \sig_var General \fr_n Semi nitatsiwi. A:mo nikneki nikchihchi:was tapalo:l, okachi kwali ihkó:n nima:takwa:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo mucha flojera. No quiero preparar comida, prefiero mejor así comer mis tortillas sin comida formal. \fr_son 04412-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz kwa \nsem El vocablo ma:takwa refiere a la acción de comer sin mucha formalidad. Esto es, en el campo se llevan algunos aguacates, chiles, queso y se come así. O bien se come solamente tortillas con sal. \dt 18/Jan/2022 \lx ma:takwaktik \lx_cita ma:tahtakwaktik \ref 08449 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:takwa:waltia \lx_cita kima:takwa:waltia \lx_var General \ref 04397 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.endurecer.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar endurecer por sostener mucho tiempo en la mano \osten masa de nixtamal \sig_var General \fr_n I:n pili ye:waya ma:ktok n' tixti, xiki:xpatili. Kima:takwa:waltilih ya yeh ika a:mo wel kipata:wa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta niña tiene rato con la masa en las manos. Cámbiasela (la bola que tiene por otra). Ya la dejó endurecer en la mano y por eso ya no puede hacerla en tortilla. \fr_son 04397-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz takwa: \dt 18/Jan/2022 \lx ma:ta:lia \lx_cita kima:ta:lia \lx_var General \ref 04067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner o hacer a mano \osten tortillas o tortitas \sig_var General \fr_n Neh okachi nikwelita taxkal tein se: kima:talia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi me gusta más las tortillas que se hacen a mano. \fr_son 04067-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:l \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ta:li:ltia \lx_cita ne:chma:tali:ltia \lx_var General \ref 06286 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.hacer.tortillas \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) hacer tortillas a mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nima:wilti:to wa:n nikwala:ntih no:má:n, yehwa ika ne:chma:tali:lti na:wi kilo tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a jugar e hice enojar a mi mamá, por eso me obligó a hacer tortillas a mano con cuatro kilos de masa. \fr_son 06286-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:l \dt 08/Feb/2022 \lx ma:talin \lx_cita ma:talin \lx_var General \ref 02076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Commelinaceae.Commelina.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de Commelina, algunas de flores azules y otras de flores blancas \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n onkak miak tama:n ma:talin, tein xoxoktik kikwah n' tapialmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí hay una gran diversidad de ma:talin (Commelina spp.), las que son verdes (de tallo y hojas) se la comen los animales. \fr_son 02076-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Tzina \sem Forraje \sig [col] ma:talin mora:doh (o mora:doh ma:talin) | nombre específico para una especie de la familia Commelinnaceae; en algunas zonas son malezas en otras son cultivadas como plantas de jardín, tiene hojas moradas matizadas con verde y blanco, sus flores son moradas de tres pétalos, se usa para tratar la disentería. \sem Forraje \sem Medicinal \sem Planta \raiz ma:tal \raiz ma: \nsem Los ma:talin ista:k colectadas hasta 30 junio 2009 son: Callisia multiflora (M. Martens & Galeotti) Standl. (#1375), Gibasis pellucida (M.Martens & Galeotti) D.R.Hunt. (#, 1341, 1378) y Tripogandra serrulata (Vahl) Handlos. (#1115); las dos primeras se caracterizan por tener las hojas verdes y las flores blancas y muy pequeñas, la tercerca tiene flores blancas, hojas verdes y tallo morado, sus flores son blancas en racimo, grandes y unidas formando aparentando una solo flor. La única ma:talin asú:l colectada hasta 30 junio 2009 es Commelina erecta L. (#1405) \nota Falta colectar la planta con flores azules de tres pétalos azules \dt 06/May/2021 \lx ma:ta:loh \lx_cita ma:ta:loh \lx_var General \ref 05260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manos.sucias \catgr Adj \deriv \sig con las manos sucias \osten de tierra, mugre \sig_var General \fr_n I:n pili ye:kma:ta:loh. ¡Xikmahteki kwaltsi:n wa:n mah takwa ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene las manos muy sucias. ¡Lávaselas y que ya coma! \fr_son 05260-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:l \dt 11/Apr/2022 \lx ma:ta:lowa \lx_cita ma:ta:lowa \lx_var General \ref 01205 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarsele.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensuciársele las manos \osten a alguien \sig_var General \fr_n Aya:mo nitakwa:s, nimomahteki:ti ok. Niahka nikololte:mato seki tet wa:n nima:ta:lowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todavia no voy comer, voy lavarme mis manos. Fui a juntar una piedras y se me ensuciaron las manos. \fr_son 01205-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:l \dt 13/Jul/2021 \lx ma:talpan \lx_alt ma:ma:ta:lpantsi:n \lx_cita ma:ma:ta:lpan \ref 02072 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arbol.con.ramas.bajas. \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \semxref \ncomp En Tacuapan se acostumbra usar la forma diminutiva, ma:ma:ta:lpantsi:n. \raiz \dt 06/May/2021 \lx ma:ta:lsa:wat \lx_cita ma:ta:lsa:wat \lx_var General \ref 03480 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sarampión \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sarampión, una enfermedad en que el cuerpo se cubre con granos que se llenan de pus \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \nota Checar con Rubén Macario. \dt 12/Jan/2022 \lx ma:talwayo \lx_cita ima:talwayo \lx_var General \ref 06137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venas.de.hojas \catgr Sust \infl Oblig pos \sig las venas o nervaduras de las hojas \osten de una planta \sig_var General \fr_n Wa:n i:n ista:k tao:lokowit no: ima:kowyo ista:k n..., nochi n' xiwit ista:k nochi wa:n, wa:n no: taman yeh n' ima:ta:mpa ye:kma:tsihtsitsikiltik mo:ka..., me..., [i]ma:talwayo ne:n ima:tampayo ye:kwehwei yehwa yo:n tao:... ista:k tao:lkowit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y el Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer (ista:k tao:lkowit) sus ramas también son blancas, todas las hojas son blancas, y el envés de las hojas son diferentes, sus hojas son dentadas se…, las venas del envés de las hojas son muy grandes, ese es el ista:k tao:lkowit. \fr_son 06137-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06137-01_Tzina-JVC313_corte \fr_fuente 2014-07-23-m | 142.518, 155.061 \raiz ma: \raiz talwa \dt 02/Sep/2020 \lx ma:talxo:chit \lx_cita ma:talxo:chit \lx_var Tzina \ref 01113 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Amaranthaceae. Iresine.interrupta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Iresine interrupta Benth., planta de la familia Amaranthaceae; es una maleza \sig_var Tzina \fr_n I:n xo:chit kilwiah ma:talxo:chit a:mo a:kin semi kimati ke:yeh iwki mono:tsa. Mochi:wa ta:lpan wa:n ixo:chio achi ihista:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta flor que le dicen ma:talxo:chit casi nadie sabe que así se llama. Se da en el suelo y sus flores son un poco blancas. \fr_son 01113-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ma:tal \raiz xo:chi \nsem Este nombre fue resultado de una entrevista realizada con Pedro Antonio, una persona de Xalcuauhta quien pasó por el camino y se detuvo para explicarnos que la planta que estabamos cortando, y para la cual nadie de Tzinacapan tuvo un nombre, se llamaba ma:talxo:chit en su pueblo. \dt 24/May/2021 \lx ma:tame:wa \lx_cita ma:tame:wa \lx_var General \ref 05840 (duda) CSC usa tama:me:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbar.a.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig deshierbar a mano arrancando la maleza de la raíz \osten sin herramienta como azadón, machete \sig_var General \fr_n No:pá:n kineki nochipa mah se: tama:me:wa ne: imi:lah porin onkak miak kilit. Kineki mah nochi se: kika:wtiw. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi papá quiere que siempre uno deshierbe a mano allí en su milpa porque hay mucho quelite. Quiere que se vaya dejando (sin arrancar). \fr_son 05840-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz me:wa \nsem En cuanto a la frase ilustrativa, los quelites que por lo general se dan en las milpas son wa:wkilit (Amaranthus hybridus L.), tomakilit (Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti y Solanum americanum Mill.) y chia:wakilit (Physalis gracilis Miers). Si hay muchos se limpia la maleza a mano para dejar los quelites crecer. \dt 03/Feb/2022 \lx ma:tame:wia \lx_cita kima:tame:wia \lx_var General \ref 02742 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa tama:me:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbarle.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig deshierbar (un terreno, un jardín) a mano para o en beneficio de \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chilwih mah nikma:tame:wi ietah, ke:man ta:kis seki ne:chwa:ntis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me dijo que le deshierbara a mano su sembradío de frijol, cuando de fruto me va a dar algo. \fr_son 02742-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ma: \raiz me:wa \dt 14/Jul/2021 \lx ma:tami \lx_cita ma:tami \lx_var General \ref 02432 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabar(actividad) \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig [col] ma:tami [sustantivo] acabar \osten en elaborar el objeto indicado por el sustantivo \sig_var General \fr_n Mo:sta nima:tamis se: ilpikat wa:n niknamakati:w ne: xola:lpan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana terminaré una faja y lo iré a vender al pueblo. \fr_son 02432-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tami \nsem El verbo ma:tami puede ocurrir antes de un sustantivo, para indicar 'acabar' de fabricar este objeto, o antes de un verbo, para indicar 'terminar' de hacer la actividad asociada con este verbo. \dt 17/May/2021 \lx ma:tami:ltia \lx_cita ne:chma:tami:ltia \lx_var General \ref 01386 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.terminar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer que (alguien) termine (una actividad que se hace con la mano, como la fabricación de algo, una actividad del campo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomá:n ne:chma:tami:ltih se: iwipi:l, kihtowa ke mo:sta kicha:li:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me hizo terminar su huipil, dice que mañana lo va estrenar. \fr_son 01386-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:tami:ltia) terminar (una actividad que se hace con la mano, como la fabricación de algo, una actividad del campo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimoma:tami:ltih tekit nomi:lah, nikihtoh ke a:man nimose:witi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer terminé la actividad de milpa, dije que hoy iba a descansar. \fr_son 01386-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tami \nsem Semánticamente ma:tami:ltia es un ditransitivo como implica la obligación a alguien que termine una actividad. Sin embargo, aunque se menciona esta actividad, no se puede marcar, usando ta- como objeto no referencial, directamente al verbo: ?ne:chtama:tami:ltia. En este sentido es parecido a tami que morfológicamente es un intransitivo aunque semánticamente implica otro objeto, el trabajo o actividad que termina de hacer el sujeto: Mo:sta nitamis tekit. \dt 29/Mar/2021 \lx ma:tampa \lx_cita ima:tampa \lx_var General \ref 07334 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de.las.ramas.de \catgr Adv-lugar \deriv \sig debajo de las ramas (de una planta) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n a:t xiketsa ima:tampa ne: kahfe:n mah a:mo kawa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Esa agua (en una cantimplora) párala debajo del café para que no se caliente (con el sol)! \fr_son 07334-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tampa \nmorf Para indicar la situación de estar abajo de las ramas, pero sin especificar la planta, se puede usar tama:tampa. \dt 08/Sep/2020 \lx ma:tampayo \lx_cita ima:tampayo \lx_var General \ref 08687 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl Oblig pos \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ma: \raiz -tam \raiz -pan \dt 04/Dec/2020 \lx ma:tampayohtok \lx_cita ma:tampayohtok \ref 07912 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.cavidad.subterránea.abajo \catgr Estativo \deriv \infl \sig ramas y hojas (de plantas) que crecen de tal manera que forman una cavidad o hueco abajo \sig_var Tzina \fr_n Seki ne: kalihtik sah mota:liah itech kalimeh sah wa:n seki kowtah mota:liah itech iswat o kahbe..., itech kahbe:nma:it o ka:sá: itech ka..., xiwit ma:..., ma:tampayohtok. Ompa motachihchi:wiah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Algunas (ta:lpana:lmeh) anidan en la casa, sólo en las casas y otros anidan en el campo en hojas anchas (p. ej., como las de plátano) o en las ramas de café o en ramas y hojas que forman una cavidad, Abajo allí anidan. \fr_son 07912-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07912_01 \fr_fuente 2013-04-04-g | 496.336 \raiz ma: \raiz tampa \nsem Esta palabra se encontró una vez en el corpus. Es más común decir simplemente tampayohtok en referencia a una espacio hueco o una cavidad abajo de algo. \dt 22/Sep/2020 \lx ma:tananakat \lx_cita ma:tananakat \lx_var General \ref 00807 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hongo todavía no identificado ni colectado, uno de los dos tipos de ista:k nanakat. Se come hervido \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nomi:lah wa:n ompa nikahsik ma:tananakat. Se: tepitsi:n yehwa tikwa:ti a:holoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a mi milpa y encontré hongos de ma:tananakat. Al rato es lo que vamos a come r en ajonjolí. \fr_son 00807-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \semxref ista:k nanakat \semx_tipo Comparar \raiz ma:ta (?) \raiz naka \nsem El hongo ma:tananakat se distingue porque tiene unas especies de láminas que tienen romboides en la parte inferior, mientras que el hongo xo:no:nanakat presenta una especie de láminas que son radiales y se produce siempre en el tronco de xo:no:kowit. Por el color blanco, ambos hongos se agrupan como ista:k nanakat. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx ma:tanka \lx_alt ma:tankakowit \lx_cita ma:tanka \lx_var General \ref 00806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Diphysa.americana. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Diphysa americana (Mill.) M. Sousa, árbol planta de la familia Leguminosea, subfamilia Papilionoideae; la madera del ma:tanka se usa para construir casas y para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n ma:tanka kwaltia kalkowit, komo se: kikwi kalikxit selia wa:n semi wehka:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:tanka sirve para madera de casa, si se usa como horcón pega y dura mucho. \fr_son 00806-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Leña \sem Planta \raiz mata:nka \nsem Según Rubén Macario el árbol llamado ma:tanka se llama 'quiebra hacha' en el español local. En el libro de Martínez Alfaro el Lennea melanocarpa se identifica como 'quebracha (esto es, quiebra hacha)'. Podría ser, entonces, que el ma:tanka abarca a dos especies, el Diphysa americana y el Lennea melanocarpa, cuyas hojas son parecidas. El nombre parece venir del totonaco. En Zongozotla ma:tanka se aplica tanto al Quercus oleoides Schltdl. et Champ. como al Diphysa americana (Mill.) M. Sousa, el nombre es compartido por características compartidas por la madera (dura) de los dos árboles. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx ma:tanteki \lx_cita kima:tanteki \lx_var General \ref 08675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx ma:tapa:ni \lx_cita ma:ta:tapa:ni \lx_var General \ref 03825 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resecarsele.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \rdp_int ma:+tapa:ni \sig (con reduplicación de vocal larga : ma:ta:tapa:ni) resecarsele las manos \osten por el frío, por la infección de un hongo \sig_var General \fr_n Ke:man tasese:ya nochipa se: ma:ta:tapa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frío siempre se le cuartean a uno las manos. \fr_son 03825-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsaya:ni \semxref ma:posteki \raiz ma: \raiz tapa: \nsem Ma:tapa:ni se utiliza solamente para referirse a las manos que se resecan, generalmente por el frío. Para la acción de quebrarsele o rompersele el mano (a una herramienta) o la rama (a un árbol) se usa metsposteki (herramientas) o ma:posteki para un árbol a que se le rompe la rama. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:tapetsko:ltia \lx_cita ne:chma:petsko:ltia \lx_var General \ref 03505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.caerse.accidentalmente \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer, por accidente, a (alguien) caer o desbarrancarse desde un punto alto donde está agarrado o aferrado con las manos \osten p. ej., desde un árbol al suelo \sig_var General \fr_n Nopili te:tehkotoya itech ne: xokot wa:n mookichpil kima:tapetsko:ltih wa:n mokwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo estaba trepándose en ese árbol de naranjo y tu hijo lo hizo caer y se lastimó la cabeza. \fr_son 03505-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metstapetsko:ltia \raiz ma: \raiz petsko \dt 17/Jan/2022 \lx ma:tapetskowa \lx_cita ma:tapetskowa \lx_var General \ref 03549 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltarse.accidentalmente \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig soltarse accidentalmente y caerse desde lo alto \osten un ser vivo que agarra con la mano, p. ej; desde un árbol \sig_var General \fr_n Ya:lwa nima:tapestkoh itech ne: xokokwowit wa:n nimometskokoh \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me solté en ese naranjo y me lastimé el pie. \fr_son 03549-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:petskowa \raiz ma: \raiz petsko \nota Checar el estatus de la -ta- en ma:tapetskowa. Agregar a la gramatica \dt 17/Jan/2022 \lx ma:tapo:tok \lx_cita ma:tapo:tok \lx_var General \ref 01306 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.ramas.bifurcadas \catgr Adj \deriv \infl \sig de ramas bifurcadas (literalmente abiertas) \osten algunos Asteraceae \sig_var General \fr_n Wa:n i..., ima:y tepitsi:n ma:yehyewaltik pero a:mo sanké:n, no:, no: yekapihpitsaktik Wa:n semi ma:xahxakachtik no:, por eso kiliah ehkaw. Wa:n nejó:n momahmaxalowa ata, ne: wel..., telma:tapo:tik ima:maxalyo. Wa:n tayo:la:n ki:sa se: xo:chitsi:n, yehwa ixo:chio mochi:wa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y sus hojas (ehkaw, prob. Melampodium divaricatum (Rich.) DC.) son un poco redondas pero no mucho, también son puntiagudas. Y también son muy rasposas, por eso le llaman ehkaw. Y ese se ramifica ¿verdad? Este…, sus ramas son bifurcadas (muy abiertas). Y al centro sale una florecita, es la que se hace su flor. \fr_son 01306-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-a | 127.182, 142.026 \sem Planta-descripción \raiz ma: \raiz tapo \dt 24/Mar/2021 \rev \lx ma:tat \lx_cita ma:tat \lx_var General \ref 04943 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa red \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig red pequeña con armazón de un anillo de varilla o bejuco para atrapar acosiles (xilimeh) \sig_var General \fr_n Nikchihchi:wati se: ma:tat wa:n ika nitate:mo:ti:w ma:yoh ke:man kaxa:nis n' we:ya:t. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a hacer una pequeña red y con eso iré a pescar en tiempo de mayo cuando el rio baje su caudal. \fr_son 04943-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ma:ta \nsem Principalmente el ma:tat es una red de pescar con agarradera. Para bajar frutos, no se usa este tipo de redes sino morrales viajes. Pero según Amelia Domínguez a estas morrales también les dicen ma:tat, por extensión del significado original. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:tata \lx_cita ma:tata \lx_var General \ref 02863 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarsele.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quemarsele la mano (por tocar algo caliente o acercarse al fuego) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwalka:n nitisik wa:n nikteltaxo:taltilih nokoma:l, yeh ika nima:tatak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana eché tortilla y mi comal le metí mucha leña y ardió demasiado, por eso se me quemó la mano. \fr_son 02863-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ardersele (a alguien) la mano (por una enfermedad de la piel, por tocar chile) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwe:choh chi:loksik wa:n nima:tata. Nimomahtekih ya kwaltsi:n wa:n ka:n ki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Molí unos chiles rojos y me arden las manos. Ya me lavé las manos y no se me quita. \fr_son 02863-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref chichinawi \semx_tipo Comparar \semxref ma:tone:wi \raiz ma: \raiz tata \dt 17/Jul/2021 \lx ma:tatsi:nia \lx_cita kima:tatsi:ni \lx_var General \ref 05869 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.en.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig golpear en la mano o el brazo \osten a alguien, usando la palma de la mano abierta \sig_var General \fr_n A:mo xikma:tahtatsi:ni mopili. Ke:man we:ias, kimahma:petsko:s n' teisá:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le golpeés en la mano a tu niño. Si lo haces, cuando sea grande los objetos se le van a caer. \fr_son 05869-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:komo:nia \semxref ma:kapa:nia \semx_tipo Comparar \semxref ma:wi:teki \raiz ma: \raiz tatsi: \dt 03/Feb/2022 \lx ma:tatsi:nilia \lx_cita ne:chma:tatsi:nilia \lx_var General \ref 08755 (duda) CSC había hecho una frase muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearle.objeto.en.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpearle (a alguien, algo que sostiene) en la mano \osten \sig_var Tacua \fr_n Neh no: nikma:k porque yekinika yehwa ne:chma:tatsiinilih noxokow nikpixkaka ya ya:ya nikwa:ti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Yo también le pegué porque al principio él me pegó en la mano haciéndome tirar la naranja que ya tenía pelada para comérsela. \fr_son 00881-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig \raiz ma: \raiz tatsi: \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx ma:tatskoto:ni \lx_cita ma:tatskoto:ni \lx_var General \ref 00663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarsele.lazo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig desprenderse o reventarse de repente un lazo o una extremidad a menudo con estruendo \osten un lazo que por el peso se reviente emitiendo un fuerte sonido \sig_var General \fr_n Ne: wa:le:wa ne: itech ne: a:kat, weyak a:kat ihkó:n pero *puro, puro** yo:n kwe:tehpisi:l pexo:ntok pero a:kat sah, a:mo topo:nia, mm wa:n momohmo:tah. *Bueno** yo:n momohmo:tah tohtopo:nia, a:mo topo:nia yehwa nimitsilwia *buscapies** kilwia:yah n' tata *castillo**, ma:tatskoto:ni yo:n, wetsiki, mota:talowa eliwis wa:n ka:mpa tamiti ompa, ompa se:wi a. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Desde allá sale de ese carrizo, es un carrizo largo pero esta lleno de cohetes chiquitos pero es puro carrizo, no tronaba, si y se disparaban. Bueno eso que se disparan tronaban, no tronaba es lo que te digo que le llamaban buscapiés cuando se quema el castillo, se desprende ese (hablando de las ruedas que se colocan en los castillos), cae al suelo, empieza a correr y donde termina ahí se apaga. \fr_son 00663-01_corp_MFM310_faltar \fr_fuente 2010-07-16-d | 2530.714, 2561.269 \sig desprenderse la mano súbitamente y con fuerza \osten uso literal que solamente se occurre en un cuento \sig_var Tzina \fr_n Pos ma:tatskoto:n wa:n miak n' esti iwa:n tsikwi:nik. Ka:n nikihto:s motokotsta:lih moma:kechtanki:tskih mah a:mo ki:sa esti. Tsikwi:nte:w wa:n kahoketstiw, mmm. N' a:mo x'mati yo:n ox, ox pahtik, ke:ní:w mopahtih *porque** se: ..., para *doctor** iwa:n se: ya:s, y..., yo:n kitsi:ntoka, kitsi:ntokas, kitsi:ntoka, ke:yeh se: mo..., a:koni te:kokoh". \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Pues se le cayó la mano y con mucha sangre así corrió. No voy a decir que se sentó y se agarro de la muñeca para que no sangrara. Se fue corriendo y levantando la mano, si. Quién sabe si se curó, como se curó porque…, para ir con el doctor…, él pregunta, pregunta, pregunta, por qué se…, quien le lastimó a uno. \fr_son 00663-01_elab_pendiente \fr_fuente 2010-07-14-f | 2031.578, 2062.718 \semx_tipo Comparar \semxref ma:koto:ni \raiz ma: \raiz tats \raiz koto: \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx ma:tawelia \lx_alt ma:tahtawelia \lx_cita kima:tawelia \lx_var Tzina \ref 01003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa capacitarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig capacitarle una actividad que se hace con las manos al colocar un insecto o larva en la mano de \osten una la persona cuando es niño \sig_var Tzina \fr_n Nowe:ina:n kima:tawelih no:má:n. Yeh ika ke:man te:má: ye:kte:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelita le capacitó las manos a mi mamá (p. ej., metiéndolas en un hormiguero). Por eso cuando (mi mamá) le pega a uno, duele mucho. \fr_son 01003-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \raiz ma: \raiz weli \ency Grabación \nsem Ma:tawilia refiere a la acción de poner insectos (hormigas, larvas de avispas, larvas de kowtekini [Cerambycidae]) en las manos de un niño para que adquiera una destreza relacionada con la actividad del insecto. Por ejemplo, se le pone hormigas (metiendo la mano en una hormiguera) para que las manos tuvieran habilidad de movimiento (p. ej., para cosechar rápido); se le pone larvas de avispa para que pegue duro; se le pone larvas de kowtekini para que pueda leñar. \ncomp En Tacuapan dicen ma:tahtawelia. \nota Checar si es tawelia o tawilia al final. \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx ma:tawia \lx_cita kima:tawia \lx_var General \ref 01331 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrapar.con.red \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atrapar con red (p. ej., mariposas, pescados) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w mo:stah tio:tak kininma:tawi:ti xilimeh ne: a:taw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano todos los días va a atrapar acociles con red en el río. \fr_son 01331-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:ta \nsem En cuanto a cortar frutos, el verbo ma:tawia refiere al proceso en que uno ata una bolsa a un palo con el cabo bifurcado. Se mete el tallito del fruto por la bifurcación y se jala, desprendiendo el fruto que se cae en la bosla. \ency Grabación, ilustración \dt 24/Mar/2021 \lx ma:tawi:teki \lx_cita moma:tawi:teki \lx_var General \ref 01897 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig azotarse la mano (accidentalmente a causa de una caida al suelo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa se: pili moma:tawi:tek wa:n moma:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer un niño se azotó contra el piso la mano y se la lastimó. \fr_son 01897-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz wi:teki \nsem La palabra ma:wi:teki refiere solamente a la acción de azotar la mano en el suelo, si es contra otras superficies, véase ma:telowa. \dt 18/Apr/2021 \lx ma:taxi:kowa \lx_cita ma:taxi:kowa \lx_var General \ref 05179 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease ma:xi:kowa \raiz ma: \raiz xi:ko \dt 24/Jan/2022 \lx ma:taxkal \lx_cita ma:taxkal \lx_var General \ref 01643 (duda) neologismo no muy usado y tampoco aceptado pero como hace poco empezaron a vender las tortillas en moto por eso buscaron una palabra para las tortillas de casa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla.hecha.a.mano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tortilla hecha a mano (sin utilizar tortillera, una prensa que se usan en las casas) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n nochipa kikwa ma:taxkal, ka:n kiwe:lilia taxkaltakowal. Mo:stah kwalka:n niktixilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre come tortillas hechas a mano, no le gustan las tortillas de tortillería. Diario le echo tortillas en la mañana. \fr_son 01643-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ixki \semx_tipo Sinónimo \semxref tama:ta:li:l \dt 15/Apr/2021 \lx ma:taxkalowa \lx_cita kima:taxkalowa \lx_var General \ref 04344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palmotear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moma:taxkalowa) aplaudir \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:ma:n kiwelita tei:hsá nochipa moma:taxkalowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada vez que le gusta algo siempre aplaude. \fr_son 04344-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ixka \dt 18/Jan/2022 \lx ma:taxkalowilia \lx_cita kima:taxkalowilia \lx_var General \ref 07570 (duda) no aparece en el corpus y los ejemplos son muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tortilla.a.mano \catgr V2/3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig hacer tortillas a mano para (alguien sin utilizar prensa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n titakwa:s mah nimitsma:taxkalowili. Nikpia tixti, kihtowa ke teh a:mo tikwa taxkaltakowal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a comer, que te haga tortillas a mano. Tengo masa, dicen que tu no comes tortillas hechas a máquina. \fr_son 07570-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig utilizar (masa) para hacer tortillas a mano para (alguien sin usar prensa) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n ne:chnawatih mah nimitsma:taxkalowili motix, teh a:mo tikwa taxkaltakowal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me ordenó que te hiciera tortillas a mano con tu masa, tú no comes tortillas echas a máquina (compradas). \raiz ma: \raiz taxkal \nsem Parece que ma:taxkalowilia puede funcionar tanto como un verbo transitivo como un verbo ditransitivo. Como transitivo significado 'hacer tortillas a mano para (alguien)'. El único objeto es la persona que se beneficia de las tortillas hechas a mano. Como ditransitivo significa 'usar (masa) para hacerle tortillas a mano para (alguien)'. En este uso el verbo aparentemente tiene dos objetos, el primario, que es el beneficiado y el segundo, que es el material empleado para hacer las tortillas. \dt 14/Sep/2020 \lx ma:tehtekolotik \lx_cita ma:tehtekolotik \lx_var General \ref 05337 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.hojas.pintas \catgr Adj \infl \sig de hojas pintas o moteadas \osten algunas plantas como Hypoestes phyllostachya Baker, familia Acanthaceae y otras plantas cultivadas como ornamentales \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan onkak seki xiwit ma:tehtekolotik. Ke:man poso:ni nika:ketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerce de mi casa hay unas hojas moteadas. Cuando florece las pongo en florero. \fr_son 05337-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tekolo \dt 11/Apr/2022 \lx ma:teki \lx_cita moma:teki \lx_var General \ref 00739 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle la mano o el brazo \osten con cuchillo, dejándola herida con una cortadura superficial \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikma:toka yo:n mache:teh! Ye:kte:neh wa:n ika timoma:tekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No toques ese machete! Tiene mucho filo y con ello puedes cortarte la mano. \fr_son 00739-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig desrramar \osten árboles \fr_n ¿A:koni tak nika:n tama:tek? Wehkapan te:tehkoka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿Quién será el que desrramó aquí? Se había subido en lo más alto. \fr_son 00486-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:xima \semxref ma:tsonteki \raiz ma: \raiz teki \nsem Hay varios verbos que refieren a la manera de cosechar frutos. El verbo teki se utiliza con fruto y el maíz, e indica simplemente cosechar o cortar el fruto, sin especificar la manera. Ma:teki implica mucho más cuidado. Se utiliza con frutos grandes que al ser maduros pueden dañarse si se caen al suelo. Se jala o desprende el fruto que se guarda con cuidado en una bolsa o morral. \ngram Definido: Ye:wa kwalka:n nikma:tek pimie:ntah wa:n niknamakato, tomi:n ika nikowato notao:l. Hoy por la mañana limpié pimienta (quitándole su tallito) y fui a vendela, el dinero lo ocupé para ir a comprar mi maíz. Nota que tomi:n es definido y traducido por "el dinero", se entiende que es el dinero que salió de la venta de la pimienta. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ma:tekilia \lx_cita ne:chma:tekilia \lx_var General \ref 07436 (duda) no aparece en el corpus y los ejemplos son muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.el.lazo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle el lazo a (un animal, p. ej., que se enredó con su mecate; para acelerar el desatamiento) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w itapial moihilpihka wa:n nikma:tekilih. Mopatilihtani imekaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El caballo de mi hermano se había enredado con su lazo (con que estaba amarrado) y se lo corté. Se necesita cambiárselo. \fr_son 07436-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig cosechar a mano los frutos (de un árbol) en beneficio o perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka nikma:tekili:to nokni:w itsapow, ka:n kinekik mah nikpaxi:nili porque tatapaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a cosechar a mano (esto es, con una red atada a un palo que se coloca abajo del fruto) los mameyes de mi hermano, no quiso que los tumbara porque así muchos se parten. \raiz ma: \raiz teki \dt 11/Apr/2022 \lx ma:tekiti \lx_cita ma:tekiti \lx_var General \ref 01065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa trabajar.con.las.manos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig trabajar con las manos \osten artesanos y lo que fabrican objetos materiales a mano \sig_var General \fr_n Noxola:l nochi siwa:meh ma:tekitih, kichihchi:wah servilleteros, pulseras wa:n kinamakatih México. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pueblo todas las mujeres elaboran cosas a mano, hacer servilleteros, pulseras y lo llevan a vender a México. \fr_son 01065-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Pero a:man a:mo, a:man gente nochi mopale:wia ika. Wa:n nepale:wi:l, sepa nimitsilwia nono ke komo tikpiaskiah mejor, komo a:mo wel tima:tekitih ika, mah t'namaki:lti:ka:n oksé: persona a:kin kwali kitekiti:ltia wa:n te:ch..., timopale:wiah tinochi:meh. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Pero ahora no, ahora la gente con todo se ayuda. Y el apoyo, te digo otra vez que si lo tuviésemos mejor, si no podemos trabajar con las manos con eso, hay que vendérselo a otra persona quine lo pueda trabajar y nos…, nos apoyamos entre todos. \fr_son 01065-01_corp_faltar \fr_fuente 2011-08-23-b | 708.186, 730.434 \raiz ma: \raiz teki \dt 05/May/2021 \lx ma:te:molia \lx_cita ne:chma:te:molia \lx_var General \ref 06608 (duda) el ejemplo está muy forzado, usar la frase del corpus con el significado que ahí aparece \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buscarle.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig buscar para o de (alguien) con la mano (algo sumergido o tirado en oscuridad) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yahki n' tit wa:n ka:n se: tachia, xine:chma:te:moli se: kaxit wa:n nikte:kati n' tapalo:l. Maya:na mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se fue la luz y no se ve nada, ahora busca con la mano (tentándo en la oscuridad) un plato para que yo sirva la comida. Tu papá tiene hambre. \fr_son 06608-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz te:mo \dt 10/Feb/2022 \lx ma:te:mowa \lx_cita kima:te:mowa \lx_var General \ref 02123 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buscar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig buscar a tentos, buscar con la mano (generalmente algo que no está a la vista, p. ej., dentro del agua, dentro de un hueco) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:te:mo notomi:n a:ihtik, kipankahka:w nopili wa:n ika nikowati notaxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Busca con las manos una moneda dentro del agua, mi hijo lo tiró y con ello voy a comprar mi tortilla. \fr_son 02123-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz te:mo \dt 09/May/2021 \lx ma:temowia \lx_cita moma:temowia \lx_var General \ref 05476 (duda) bajo temowía aunque no es muy común usar esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajar.el.brazo \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:temowia) bajar el brazo o la mano \osten el brazo, p. ej., después de medir distancia hacia la persona inmediatamente más adelante, atrás o al lado para hacer uniforme el espacio entre todos; la mano después de tenerla en alto \sig_var General \fr_n ¡Ximoma:temowi! Komo tima:ahkopilkak niman tima:kowtis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Baja el brazo! Si lo sostienes parada se te cansará muy pronto. \fr_son 05476-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz temo \dt 11/Apr/2022 \lx ma:te:mpan \lx_cita ima:te:mpan \lx_var General \ref 05430 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa punta.de.las.ramas \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig la punta o las puntas de las ramas \osten árboles, not tanto de arbustos ni plantas herbáceas \sig_var General \fr_n AND-- O n' imahma:te:mpan xa: mopihpilowa. JVC-- ¿A:mo no: ke:man tikita ne:n ki:niwki nijó:n iteyo? Ke:mah. Ka:n se: kichi:wa cuenta, ka:n ke:man nikita, a:mo, a:mo ke:man nikita, nikita cuando xo:chiowa, ke:masá: kostik n' ixo:chio, pero yehwa sah, pero demás n' iteyo a:mo ke:man nikita. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- O quizá se cuelgan en la punta de las ramas. JVC-- ¿Tampoco nunca has visto cómo son esas semillas? Sí. Uno no hace caso, nunca lo he visto, nunca, nunca lo he visto floreando, a veces la flor es amarilla, solamente eso pero lo demás, la semilla nunca lo he visto. \fr_son 05430-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2013-07-22-c | 239.128, 248.66 \raiz ma: \raiz te:m \raiz -pan \dt 11/Apr/2022 \lx ma:te:mpantsihtsitsikiltik \lx_cita ma:te:mpantsihtsitsikiltik \ref 08668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:tenextia \lx_cita ma:tenextia \lx_var General \ref 01722 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.lmano.de.blanco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharsele (a alguien) de blanco o gris la mano (p. ej., al no echarle crema o aceite en temporda de frío) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tasese:ya se: ma:tenextia oso iksá: se: ma:tsa:tsaya:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frio se ponen semigrises las manos y a veces se resecan (las manos). \fr_son 01722-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quedarsele blanco o gris la mano (p. ej., para estar lavando mucho tiempo con jabón o blanquedor) \raiz ma: \raiz tenex \dt 18/Apr/2021 \lx ma:tenextik \lx_cita ma:tehtenextik \lx_var General \ref 06935 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.manos.grises \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : ma:tehtenextik) con las manos o brazos resecas o grises (generalmente por el efecto del frio) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ximoma:pahpa:kati, tima:tehtenextik! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a lavarte los brazos, los tienes resecos! \fr_son 06935-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tenex \dt 02/Sep/2020 \lx ma:tenextitikilwits \lx_cita ma:tenextitikilwits \lx_var General \ref 02471 (duda) CSC no conoce esta planta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nitawi:tek nota:lpan nikte:xi:n miak ma:tenextitikilwits, sa:te:pan niktatih nochi n' witsti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando chapeé en mi terreno tumbé mucho ma:tenextitikilwits, después quemé todas las espinas. \fr_son 02471-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz ma: \raiz tenex \raiz tikil \raiz wits \dt 21/May/2021 \lx ma:tenexyoh \lx_cita ma:tenexyoh \lx_var General \ref 02702 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mano.cubierta.de.cal \catgr Adj \deriv \sig con las manos o la mano, cubiertas de cal (p. ej., un albañil) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikpale:wihtoya ne: te:pa:nchi:wkeh, yeh ika nima:tenexyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estaba ayudando el albañil, por eso tengo las manos cubiertas de cal. \fr_son 02702-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tenex \dt 24/May/2021 \lx ma:tenexyowa \lx_cita ma:tenexyowa \lx_var General \ref 00581 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encalarse.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig encalarse la mano; quedarsele encalada la mano \sig_var General \fr_n Nimomahteki:ti porque nikte:mak seki tenex ne: nomi:lah wa:n nima:tenexyowak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me voy a lavar las manos porque eché cal en mi milpa y se me encalaron las manos. \fr_son 00581-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tenex \nsem Es más común usar las formas ma:tenexyoh o bien ma:tenextik. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ma:tepe:wi \lx_cita ma:tepe:wi \lx_var General \ref 07311 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caersele.las.hojas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0?ta-; 0-lo \sig caersele las hojas (a árboles, arbustos, particularmente en otoño, o por secarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n Itech i:n me:tsti marzo miak kowmeh ma:tepe:wih wa:n niman sepa moma:xiwyo:tiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el mes de marzo a muchos árboles se les caen las hojas, luego otra vez se les sale las hojas nuevas (renovándose). \fr_son 07311-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:xi:ni \raiz ma: \raiz tepe:wi \dt 07/Apr/2022 \lx ma:tetekwiniwtok \lx_cita ma:tetekwiniwtok \lx_var General \ref 02148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manga.arremangada \catgr Estativo \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 09/May/2021 \lx ma:tetsi:lowa \lx_cita kima:tetsi:lowa \lx_var General \ref 00838 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcer.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig torcerle la mano \osten \sig_var General \fr_n Se: ta:wa:nkeh kiwi:kakeh tapahti:lo:ya:n. Kihtowah ke ita:wa:nka:ikni:w kima:tetsi:loh wa:n kima:kopi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un borracho lo llevaron al hospital. Dicen que otro borracho igual le torció la mano y le hizo safar el brazo. \fr_son 00838-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig exprimir torciendo con la mano \osten p. ej., ropa lavada; véase ma:pa:tska \sig_var General \fr_n ¡Kwaltsi:n xikma:tetsi:lo nokwe:i para niman wa:kis, mo:sta nimaki:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Exprime bien mi falda para que se seque luego, mañana me la voy a poner! \fr_son 00838-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enrollar (tortilla) para hacer taco \sig_var General \fr_n I:n pili kwaltsi:n takwa, kima:tetsi:lowa ika istat n' itaxkal wa:n kikwa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño come bien, enrolla una tortilla con sal y ya se la come. \fr_son 00838-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tetsi:lV \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx ma:tewahkalkowit \lx_cita ma:tewahkalkowit \lx_var General \ref 01679 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Carpifoliaceae.Viburnum.caudatum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Viburnum caudatum Greenm., arbusto de la familia Caprifoliaceae todavía no identificada. Se usa para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:tewahkalkowit mochi:wa ne: ahkwa:kopa ka:mpa okachi tasese:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:tewahkalkowit se da en la parte alta (sur) donde hace más frío. \fr_son 01679-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz ma: \raiz te \raiz wahkal \raiz kow \dt 17/Apr/2021 \lx mati \lx_cita kimati \lx_var General \ref 02890 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saber \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig saber \osten un hecho, una situación \sig_var General \fr_n Nikwa:lkwik se: tama:mal kowit wa:n nikwitte:nte:nxole:w. Ka:n nimomati ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Traje (cargando sobre la espalda con mecapal) un tercio de leña y se raspó mi cadera. Ya no estoy acostumbrada. \fr_son 02890-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : momati hallarse, acostumbrarse, adaptarse (p. ej., una persona o animal en un lugar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ipili semi momati nowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermana se halla mucho conmigo. \fr_son 02890-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tamati) ser parecido a \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w Juana iwki tamati noa:wi Petra, ke:man de wehka se: kiita se: moi:xkahkaya:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana Juana se parece a mi tia Petra, cuando se mira a lo lejos se confunde por ella. \fr_son 02890-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta:lna:miki \semx_tipo Comparar \semxref ihkwitik \raiz mati \dt 17/Jul/2021 \lx mati \lx_cita mati \lx_var General \ref 03550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa conocer(lugar) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig conocer donde o estar familiarizado con el lugar donde \osten alguien vive, en el sentido más que simplemente saber \sig_var General \fr_n No:pá:n a:mo mati ka:mpa nemi nokni:w Miguel. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá no conoce el lugar donde vive mi hermano Miguel. \fr_son 03550-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xmati \raiz mati \nsem La diferencia entre mati como intransitivo y como transitivo no es claro. Hay casos en que mati como transitivo también se utiliza para indicar la ubicación de algo. Por ejemplo: Kihtowa nokni:w ke nocha:n kipia se: a:mat, sayoh ke neh a:mo kimati ka:nikahkwí:n kita:lih 'Dice mi hermano que en mi casa tiene un papel, solamente no no sé por donde lo dejó.' \nota checar significado y elaborar mas ejemplos. \dt 17/Jan/2022 \lx matia:n \lx_cita imatia:n \lx_var General \ref 00839 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa serio \catgr Adj \deriv \sig [col] ka:n teh imatia:n | ser disimulado; no revelar culpabilidad \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat ka:n teh imatia:n. Ka:n a:kin kimati ke kipia se: imekaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre es muy disimulado. Nadie sabe que tiene un amante. \fr_son 00839-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \raiz -ya:n \nsem Aparentemente se usa matia:n en forma posesionada y en la colocación negativa ilustrada aquí. También parece que se usa solamente en 3a persona. \nota Buscar mas ejemplos de uso de esta colocacion. \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx ma:tihtilaktik \lx_cita ma:tihtilaktik \lx_var General \ref 02141 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.gruesas \catgr Adj \deriv \sig con.hojas gruesas \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kipia seki kahfe:n ye:kma:tihtilaktik wa:n xohxoxoktik, sayoh ke a:mo semi miak ta:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá tiene unas matas de café con hojas gruesas y muy verdes, sólo que no produce mucho. \fr_son 02141-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tila: \dt 09/May/2021 \lx ma:tihtilaktik \lx_cita ma:tihtilaktik \lx_var General \ref 07195 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.hojas.gruesas \catgr Adj \deriv \sig con las hojas gruesas (una planta) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n kwaokwilkwowit ma:tihtilaktik. Niman tiki:xmatis, ihkatok nokaltsi:ntan, inakastan se: tio:kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El kwaokwilkowit tiene las hojas gruesas. Luego lo vas a reconocer, está parado cerca de mi casa, junto a un árbol de cedro. \fr_son 07195-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ma:tila:wak \raiz ma: \raiz tila: \dt 05/Sep/2020 \lx ma:tila:na \lx_cita kima:tila:na \lx_var General \ref 07683 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalar.de.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig jalar (a alguien) de la mano o del brazo \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak timokochnohno:tstoya. Tikihtoh mah mitsma:tila:naka:n, eski timomowtih ya:lwa n' a:ta:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche estás hablando mientras dormías. Dijiste que te jalaran de la mano, a lo mejor ayer te asustaste en el rio. \fr_son 07683-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tila: \dt 19/Sep/2020 \lx ma:tila:wak \lx_cita ma:tihtila:wak \lx_var General \ref 02248 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.hojas.gruesas \catgr Adj \deriv \sig hojas gruesas \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n xiwit ma:tihtila:wak ika xikpi:ki yo:n kwowkamoh mah a:mo to:naltata. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa planta tiene las hojas gruesas. ¡Úsala para tapar la yuca para que no se asolee!. \fr_son 02248-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ma:tihtilatik \raiz ma: \raiz tila: \dt 09/May/2021 \lx matilia \lx_cita ne:chmatilia \lx_var General \ref 03950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saberle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enterarse o saber (algo) sobre (alguien); descubrirle \osten p. ej., un secreto a algo que se hizo a escondidas \sig_var General \fr_n No:má:n ne:chamatilih ke niktapa:nilih se: ikax \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá se enteró que yo le quebré su plato. \fr_son 03950-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig entenderle \osten a alguien, lo que dice, por que no explica bien, por hablar una lengua distinta o con un fuerte acento \sig_var General \fr_n Wa:lahka se: ta:kat nokalihtik wa:n ka:n nikmatililih tein ne:chilwih, tahtowa totonaco. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la casa vino un hombre pero no le entendí lo que me dijo, habla totonaco. \fr_son 03950-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ma:tili:ni \lx_cita ma:tili:ni \lx_var General \ref 01888 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.el.hule.resistente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener (una resortera) el hule resistente y difícil de jalar \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chkowilih se: nocha:rpeh wa:n telma:tili:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me compró una resortera y está bien dura. \fr_son 01888-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tili: \dt 18/Apr/2021 \lx ma:tili:ntia \lx_cita moma:tili:ntia \lx_var General \ref 00261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretar.lazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moma:tili:ntia) intensificar \osten el frío con un aguacero \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n pe:wak kiowi wa:n i:n tio:tak pe:wak moma:tili:ntia ya sese:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana empezó a llover y en la tarde empezó a intensificar el frío. \fr_son 00261-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tili: \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx ma:tili:ntok \lx_cita ma:tili:ntok \lx_var General \ref 02360 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.lazo.apretado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con el lazo apretado, difícil de desatar (un mecapal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mekapal ye:kma:tili:ntok, nikneki niktohtomas wa:n a:mo niweli. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este mecapal tiene el lazo muy apretado, quiero desatarlo y no puedo. \fr_son 02360-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tili: \dt 12/May/2021 \lx mati:ltia \lx_cita ne:chmati:ltia \lx_var General \ref 03573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.saber \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig guiar; enseñar el camino; encaminar (a alguien) a un lugar que no conoce \sig_var General \fr_n Se: pili ne:chmati:ltih kanikahkwi:n tinemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño me guió como llegar a tu casa. \fr_son 03573-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 17/Jan/2022 \lx ma:tipi:nia \lx_cita kima:tipi:nia \lx_var General \ref 06142 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig picar o morder la mano o el brazo \osten un insecto \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n nitawi:tekito nokahbe:ntah wa:n ne:chma:tipinih se: a:ltsilmit. Yetoyah kahbe:nma:pan wa:n ka:n nikinitak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana fui a chapear en mi cafetal y me picó una avispa. Estaban en las ramas del café y no las vi. \fr_son 06142-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tsopo:nia \raiz ma: \raiz tipi:ni \dt 05/Feb/2022 \lx ma:titi:chtik \lx_cita ma:titichtik \lx_var General \ref 06786 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano.hinchada \catgr Adj \deriv \sig con la mano hinchada (p. ej., por un golpe, piquete) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ma:titi:chtik. Kita:tihtinemi, ka:n kineki mah se: kiitili, kimowilia se: kite:ilwili:s iwa:n ipopá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene la mano hinchada. La trae escondida, no quiere que se la vea uno, tiene miedo que uno le acuse con su papá. \fr_son 06786-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ma:titi:katok \semx_tipo Comparar \semxref ma:poso:ntok \raiz ma: \raiz ti:ka \dt 29/May/2020 \lx ma:titi:ka \lx_cita ma:titi:ka \lx_var General \ref 05486 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hinchársele.la.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hinchársele la mano \osten a alguien, p. ej., a causa de un golpe, una enfermedad, una infección \sig_var General \fr_n I:n pili wetsik wa:n ma:titi:kak. Moneki mah kipahpachowili:ka:n, eski moma:nekwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se cayó y se le hinchó la mano. Es necesario que se la soben, quizá se fracturó la mano. \fr_son 05486-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:poso:ni \raiz ma: \raiz ti:ka (?) \dt 11/Apr/2022 \lx ma:titi:katok \lx_cita ma:titi:katok \lx_var General \ref 06089 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.la.mano.hinchada \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con la mano hinchada \osten p. ej., por un golpe, piquete \sig_var General \fr_n I:n pili ma:titi:katok, wetsik wa:n moma:nekwiloh. Nikwi:kati ka:mpa tapahpachohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene la mano hinchada, se cayó y se le produjo un esguince en la mano. Lo voy a llevar con un huesero. \fr_son 06089-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ma:poso:ntok \semxref ma:titi:chtik \raiz ma: \raiz ti:ka \dt 03/Feb/2022 \lx ma:titilatsa \lx_cita kima:titilatsa \lx_var General \ref 05748 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.de.la.mano.descuidadamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar de la mano, jalando bruscamente y sin cuidado \sig_var General \fr_n A:mo xikma:titilatsa mopili. Tikoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No lleves a tu niño jalándolo de la mano fuertemente y sin cuidado. Lo vas a lastimar. \fr_son 05748-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tila: \dt 12/Apr/2022 \lx ma:titipitsa \lx_cita kima:titipitsa \ref 08084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx matiá: \lx_cita matiá: \lx_var Tzina \ref 08088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ¿quién.sabe? \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx matka \lx_cita imatka \lx_var General \ref 03568 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preocupación \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig [col] ka:n teh imatka | no tener idea de lo que se trata ode lo que uno hubiera hecho); hacerse en desentendido; aparentar no saber (lo que hizo uno) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat ne: nentok mahyá ka:n teh imatka wa:n ta: icha:n kiwa:ltewihte:w isiwa:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre ahí anda como si nada y antes de venir de su casa golpeó a su esposa. \fr_son 03568-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref matya:n \raiz mati \nsem El sustantivo obligatoriamente poseído matka ocurre generalmente en la frase ka:n teh -matka con un poseedor como prefijo a matka. Significa que el poseedor se hace el disimulado, no dejando ver que sabe algo que hizo. Es como, por ejemplo, no tener remordimiento por algo que hizo o tomar responsabilidad por algo. \dt 17/Jan/2022 \lx matka:neki \lx_cita momatka:neki \lx_var General \ref 04176 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creer.saber \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : momatka:neki) creer saber mucho; ostentar saber (sepa o no sepa lo que dice) \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil te:kwala:ntih, nochipa momatka:neki wa:n te:chikoita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha enfada, cree que sabe mucho y desprecia a los demás. \fr_son 04176-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \raiz neki \dt 18/Jan/2022 \lx ma:tohmioh \lx_cita ma:tohmioh \lx_var General \ref 01392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.pubecentes \catgr Adj \deriv \sig con hojas pubescentes \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomi:lah onkak seki xiwit ma:tohtohmioh ke:man se: mokwi:ltia te:ahwayo:tih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa hay unas yerbas con hojas pubescentes, cuando uno se roza con ellas provoca comezón. \fr_son 01392-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:mohmoloxtik \semx_tipo Comparar \semxref ma:ihwiyoh \raiz ma: \raiz tohmi \dt 29/Mar/2021 \lx ma:toka \lx_cita kima:toka \lx_var General \ref 04934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig tocar con la mano; correr la mano sobre \sig_var General \fr_n A:mo xikma:toka notix, tima:ta:loh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No toques mi masa, tienes las manos sucias! \fr_son 04934-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación interna de vocal corta y /h/: moma:tohto:ka) hundirse la pata \osten de un animal, p. ej., al caminar por tierra blanda, dejando huellas por donde pisan \sig_var General \fr_n Ke:meh nemih tapialmeh, ompa, e:xpa panowa tapial, moma:tohto:ka, ke:man kiowi, ema:nia sokit wa:n motasokita:lia \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Como pasan los caballos (p. ej., sobre este camino), dos, tres veces pasa el caballo, se hunden las patas y cuando llueve se ablanda la tierra y se hace un lodazal. \fr_son 04934-02_corp_Tzina-JSI331_ faltar \raiz ma: \raiz toka \nota Hay que revisar frases naturales del corpus. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:tokilia \lx_cita ne:chma:tokilia \lx_var General \ref 06885 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tocarle (las cosas de alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikita! xa: teisá: mitspolowa, i:n pili mitstama:tokilihtoya ampó:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Revisa si no te falta algo, este niño estuvo tocando tus cosas ahí. \fr_son 06885-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz toka \dt 14/Feb/2022 \lx ma:tokotsohtok \lx_cita tamakotsohtok \lx_var General \ref 06688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.poco.tiempo.de.vida \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig tener poco tiempo de vida \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitama:tokotsohtok, nikpia na:wi powal wa:n ma:kwi:l xiwit a. Miakeh tein nowa:mpoywa:n mikkeh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me queda poco tiempo de vida, ya tengo ochenta y cinco años. Muchos que tendrián mi edad ya se murieron. \fr_son 06688-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tokots \dt 28/May/2020 \lx ma:tokotso:ltia \lx_cita kima:tokotso:ltia \lx_var General \ref 07431 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.reducir.manga \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) reducir la manga de (p. ej., una blusa, camisa) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n ne:chma:tokotso:ltih itahmachkami:sah. Kihtowa ke mo:sta maki:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me hizo reducir la anchura de las mangas de su blusa de labor. Dice que mañana se lo va poner. \fr_son 07431-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tokots \dt 11/Apr/2022 \lx ma:tokotsowa \lx_cita kima:tokotsowa \lx_var General \ref 01031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reducirle el lazo de lo largo \osten algo como una carga de leña, p. ej., al amarrar un tercio de leña a veces los lazos quedan muy largos, entonces se reducen para cargarlo cómodamente, dependiendo de quien lo cargue) \sig_var General \fr_n ¡Xikma:tokotso yo:n mokwow! Ye:kma:weyak tikilpih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Redúcele el lazo a tu tercio de leña! Lo amarraste con los lazos muy largos. \fr_son 01031-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moma:tokotsowa) ser intenso o fuerte \osten una enfermedad o condición \sig_var Tacua \fr_n Ya:lwa nikalpano:to nowe:itat wa:n moyo:lokokowa ta: wehka:w a wetstok wa:n kihtowa ke ekintsi:n kimachilia kachi moma:tokotsowa n' kokolis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a visitar a mi abuelo y se pone triste porque ya lleva mucho tiempo en cama y dice que ahora ya siente más que la enfermedad es cada día más fuerte. \fr_son 01031-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tokots \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx ma:tokotsowilia \lx_cita kima:tokotsowilia \lx_var General \ref 04617 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirle.manga \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reducirle la manga \osten p. ej., una blusa, camisa para alguien \sig_var General \fr_n Niow nikitati María mah kima:tokotsowili nopili ikami:sah. Ye:kma:we:weyak \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ver a María para que le reduzca las mangas de la camisa de mi hijo. Están muy largos. \fr_son 04617-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tokots \dt 24/Jan/2022 \lx ma:tokotstik \lx_cita ma:tokotstik \lx_var General \ref 04395 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.lazo.reducido \catgr Adj \deriv \sig con los lazos reducidos o cortos \osten un mecapal \sig_var General \fr_n ¡Xikma:weyaki:lti nokow! Ma:tokotstik wa:n nikechkowtis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Alárgale los lazos al mecapal (con que estoy cargando) mi leña! Le amarraste con los lazos muy reducidos y me voy a cansar del cuello. \fr_son 04395-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tokots \dt 18/Jan/2022 \lx ma:toma \lx_cita kima:toma \lx_var General \ref 03463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desatar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desatar \osten un animal, lancha atado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kima:tomak nopitsow wa:n kinema:kwi:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño desató mi puerco y se le escapó de las manos. \fr_son 03463-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tomi \nsem No hay diferencia significativa entre ma:toma y toma ni con las formas reduplicadas: ma:tohtoma y tohtoma. \nmorf Aunque el perfectivo de ma:toma es kima:tomak en el sigular y kima:tonkeh en el plural, con la forma reduplicada ma:tohtoma el perfectivo utiliza la pérdida de la vocal final para el perfectivo, tanto con sujeto singular como plural: kima:tohton y kima:htotonkeh. \dt 06/Jan/2022 \lx ma:tomaktik \lx_cita ma:tomaktik \lx_var General \ref 01887 (duda) no aparece en el corpus, no es común describir el brazo de esta manera \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brazo.y.mano.gordo \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : matohtomaktik) con los brazos (desde el antebrazo hasta la mano) gordos \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili semi ma:tohtomaktik, ke:man te:ma: semi te:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene los brazos muy gordos (fuertes), cuando pega a la gente, duele mucho. \fr_son 01887-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con ramas gruesas \osten un árbol \sig_var 1-Xalti \raiz ma: \raiz toma: \dt 18/Apr/2021 \lx ma:toma:wak \lx_cita ma:tohtoma:wak \lx_var General \ref 03611 (duda) no es común describir a alguien que tiene los brazos gordos \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.brazos.gordos \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : ma:tohtoma:wak) con los brazos (o las manos) gordos \osten una persona \sig_var General \fr_n I:n pili kwaltsi:n mote:ntamaka yehwa ika ye:kma:tohtoma:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se alimenta muy bien por eso tiene sus manos bien gordas. \fr_son 03611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz toma: \dt 17/Jan/2022 \lx ma:toma:waltia \lx_cita kima:toma:waltia \lx_var General \ref 08410 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa engordar.el.brazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : ma:tohtoma:waltia) engordar los brazos de (alguien, p. ej., a consecuencia de un medicamento o por hacer ejercicio) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chkowilih se: pahti mah nitai wa:n yehwa semi ne:chma:tohtoma:waltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me compró un medicamento para tomar y me hizo engordar los brazos. \fr_son 08410-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer crecer o desarrollar bien las ramas de (un árbol, por aplicarle fertilizante) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kilit nikte:milih seki tapala:n wa:n semi kima:tohtoma:waltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este quelite le eché fertilizante y eso hizo que se desarrollaron bien sus ramas. \fr_son 08410-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz toma: \dt 26/Sep/2020 \lx ma:to:ne:wi \lx_cita ma:to:ne:wi \lx_var General \ref 04098 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ardersele.la.mano.con.picante \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arderle la mano por chile o picante \sig_var General \fr_n Nima:to:ne:wi. Ye:wa kwalka:n nikwe:choh seki chi:loksik wa:n nikchihchi:w chi:la:yo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me arden las manos por el chile. En la mañana molí unos chiles maduros e hice salsa roja con pipián. \fr_son 04098-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tata \raiz ma: \raiz to:na aiz e:wV \dt 17/Jan/2022 \lx ma:tope:wa \lx_cita kima:tope:wa \lx_var General \ref 01990 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujar.la.mano.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig empujar la mano o brazo de (alguien, accidentalmente p. ej., al transitar en un pasillo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimitste:kilih ya i:n ato:l, i:n mookichpil ne:chma:tope:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya regué sobre ti (encima de la ropa) el atole, tu hijo me empujó la mano (al pasar cerca de mi). \fr_son 01990-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:telowa \raiz ma: \raiz tope: \dt 21/Apr/2021 \lx ma:topo:ni \lx_cita ma:topo:ni \lx_var General \ref 00017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronarsele.las.coyunturas.del.brazo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig ye:kma:topo:ni tronársele la mano \osten al golpearse, p. ej., al caerse \sig_var General \fr_n Ke:man powetsik mokni:w nikakik ye:kma:topo:n. Nimolwih postek n' ima:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se cayó tu hermano escuché como tronó su mano. Pensé que se le había quebrado. \fr_son 00017-02_elab_Xaltn-ADA300_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz topo: \rev 2020-12-14 \dt 13/Jul/2021 \lx ma:topo:nia \lx_cita moma:tohtopo:nia \lx_var General \ref 02443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.tronar.las.coyunturas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig causar o hacer que (a alguien) tronarse las coyuntaras de los huesos del brazo, mano o dedos \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chma:tila:n wa:n ne:chma:toponih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me jaló la mano y hizo que se me tronara la muñeca. \fr_son 02443-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz topo: \dt 17/May/2021 \lx ma:totomoka \lx_cita ma:totomoka \lx_var General \ref 03914 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.dolor.en.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir dolor muscular, calambre o interno en la mano \osten por el frío ambiental o de agua, por infección \sig_var General \fr_n Ke:man tasese:ya nochipa nima:totomoka ka:mpa nimoma:postekka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frío siempre me duelen mis mano donde me lo había quebrado. \fr_son 03914-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tomo: \nsem La sensación de totomaka se puede causar por el frío, provocando una sensación de entumicimiento, o por una infección, que provoca un dolor interno y más intenso. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:totomokaltia \lx_cita ne:chma:totomokaltia \lx_var General \ref 01455 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra como en el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.dolor.muscular.en.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar (a alguien) dolor muscular en la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Mowe:ina:n a:mo xiki:tski:lti hielo , kima:totomokalti:s wa:n sa:te:pan pe:was kikoko:s nochi iomiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu abuelita no le des hielo para agarrar, le va provocar dolor muscular en la mano y después le va doler todos sus huesos. \fr_son 01455-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tomo: \dt 05/Apr/2021 \lx ma:toya:wi \lx_cita ma:toya:wi \lx_var General \ref 05276 (duda) CSC no usa esta palabra y no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extenderse.ramas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig extenderse las ramas \osten de un árbol o arbusto \sig_var Tzina \fr_n Nikto:kak se: kowit, ke:man we:ias kwaltsi:n ma:toya:wis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Sembré un árbol joven, cuando crece las ramas se le van a extender bonito. \fr_son 05276-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz toya: \dt 11/Apr/2022 \lx ma:toyaxtik \lx_cita ma:toyaxtik \ref 02177 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.ramas.extendidas \catgr Adj \deriv \infl \sig con ramas extendidas al suelo o casi al suelo \osten árbol o planta \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma: \raiz toya: \dt 09/May/2021 \lx ma:tsah \lx_cita ma:tsah \lx_var General \ref 02751 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bromeliaceae.Ananas.comosus \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Ananas comosus L., planta cultivada de la familia Bromeliaceae (según EG), en español llamado 'piña'. Su fruto es comestible. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ma:tsah kiwa:lkwih kinamakakih nika:n, ikechtayo kwali se: kito:ka wa:n selia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La piña la traen a vender aquí, su tallo superior se puede sembrar y pega. \fr_son 02751-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz ma:tsah \dt 31/May/2021 \lx ma:tsakwilia \lx_cita kima:tsakwilia \lx_var General \ref 07037 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cachar, agarrar con la mano \osten algo aventado o arrojado; véase ma:chia \sig_var General \fr_n Neh niktekiti ne: xokot ¡ wa:n teh xikma:tsakwili! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo voy a cortar esas naranjas y tu ¡Cáchalas!. \fr_son 07037-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig impedir realizar un trabajo manual \osten p. ej., alguien que está limpiando, desyerbando, el campo \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n se: kitehteki, we:weyak ihkó:n (ma:we:weyak ehkaw) ne: se: kitamo:ta wa:n se: kitehteki para a:mo te:ma:tsakwilih. Yo:n se: kitamo:ta wa:n tak mosentiliah, ihkó:n mosentilia iwa:n okseki wa:n pala:ni. Pos yo:n tikwih, ne:n, we:noh kikwih ya, ne:n, yeh ompa se: tato:ka, yeh mismo kiseli:ltia ya ne:n tato:ktsi:n. Wa:n ompa tatampa seki ixwa pero yo:n kwaltsi:n ne:n i..., ixina:ch. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y esos se cortan, así de largos (Smallanthus maculatus (Cav.) H. Rob.) y se tiran por ahí y se cortan para que no estorbe las manos (al trabajar) Ése se tira y quizá se junta, se junta con otros y se pudren. Pues eso lo agarramos, este, bueno, ya lo agarran, ahí se siembra, ese mismo hace que germine la semilla. Y ahí debajo, algunas germinan pero esa semilla es muy bonita. \fr_son 07037-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07037-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-c | 105.862, 128.733 \semx_tipo Comparar \semxref ma:chia \raiz ma: \raiz tsakwa \dt 16/Feb/2022 \rev \lx ma:tsa:la:n \lx_cita ima:tsa:la:n \lx_var General \ref 00363 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.los.dedos \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig entre los dedos \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochipa nima:xohxokoya noma:tsa:lan. Nikitato ya n' tapahtihkeh wa:n a:mo ne:chna:miki n' pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Entre mis dedos siempre me infecto de hongos. Ya fui a ver el médico y no me surte efecto la medicina. \fr_son 00363-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tsa:la:n \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx ma:tsapatik \lx_cita ma:tsahtsapatik \lx_var General \ref 00327 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.brazos.pequeños \catgr Adj \infl \sig con las manos, brazos o patas delanteras pequeños \osten en referencia a algunos animales \sig_var General \fr_n AND-- Wa:n tsikitsi:n itso:ntekon (kowtu:san), JVC-- Tsikitsi:n. AND-- wa:n inakaswa:n, ne:n, tsikitsitsi:n. Igual n' oksé:, no: mismo de n' oksé:, nextik. Nextik wa:n ihkwi:ntsitsí:n ima:..., ima:yo. A:mo wehkapantik, ke:meh misto:n. Ke:meh misto:n, ne:n, JVC-- Ma:tsahtsapatik. Ke:mah ma:tsahtsapatik. AND-- neh nikilia, "¿Para ton tikwa:lkwi yo:n?" Kihtowa, "Ta: i:n kowtu:san. Kowtu:san ne: ne:pa nik..., ne:pa nikwito". "A:h bueno, ¿tik..., tik..., tikmo:tak oso ...?" "A:mo, ta: nikta:lilih tahpe:wal. Tahpe:wal nikta:lilih, nikta:lilih miak tet kihtowa wa:n a:mo ki:sak". Pos kwa:lkwik ihkó:n hasta patachtiak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y su cabeza es chiquita (tuza de monte, mamífero de la familia Geomyidae). JVC-- Es chiquita. AND-- y sus orejas, este, son chiquitas. El otro es igual, es de lo mismo, es gris. Es gris y sus manos son chiquitas. No es alto, como gato. Es como gato de este, JVC-- Es de manos cortas. Si, es de manos cortas. AND-- Yo le digo: "¿Para que traes eso?" Dice: "Pues esto es una tuza de monte, allá lo agarré, allá lo fui a traer". "A bueno", ¿Lo…, lo mataste con bala o? "No, pues le puse la trampa llamada tahpe:wal. Le puse la trampa tahpe:wal, le puse muchas piedras dice y no se salió. Pues lo trajo así, hasta se quedó aplastado. \fr_son 00327-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2011-07-18-e | 404.029, 442.447 \raiz ma: \raiz tsapa \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ma:tsa:tsaya:mpah \lx_cita ma:tsa:tsaya:mpah \lx_var General \ref 00177 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begoniaceae.Begonia.glandulosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Begonia glandulosa Hook, planta de la familia Begoniaceae; las hojas de esta planta sirven para suavizar las manos resecadas \sig_var Tzina \fr_n Yo:n ma:tsa:tsaya:mpah mochi:wa itech tepe:t, kwaltia pahti komo se: ma:tsa:tsaya:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ma:tsa:tsaya:mpah se da en el cerro, sirve como medicina si a uno se le resecan las manos. \fr_son 00177-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref xokoyo:ltsapalo:t \semx_tipo Comparar \semxref xokoyo:lin \raiz ma: \raiz tsaya: \raiz pah \nsem Esta planta fue colectada solamente una vez y su nombre fue en ese momento proporcionado por uno de los asesores presentes. No es muy claro si este nombre se comparte entre la población en general. Hermelindo Salazar utiliza ma:tsaya:mpah para Valeriana scandens L. y Valeriana candolleana Gardner y comenta que tiene el mismo uso en contra de la requedad de las manos. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx ma:tsayaktik \lx_cita ma:tsayaktik \lx_var General \ref 06311 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.manga.rota \catgr Adj \deriv \sig con la manga rasgada o rota (p. ej., camisa, chamarra) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili icamisa ma:tsayaktik, mo:sta nikihtsomili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La camisa de este niño tiene la manga rota, mañana se lo coseré. \fr_son 06311-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kotoltik \raiz ma: \raiz tsaya: \dt 18/May/2020 \lx ma:tsaya:na \lx_cita kima:tsaya:na \lx_var General \ref 01361 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprender.rama \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desprender una rama (a un árbol o planta, a propósito o accidentalmente, p. ej., al subir sobre o colgarse de una rama que no aguanta el peso) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n chi:ltekpin kwaltsi:n xo:chiohtoya wa:n i:n mopili kima:tsaya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta planta de chiltecpin estaba floreciendo bonito y tu hijo le quebró una rama. \fr_son 01361-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : kima:tsahtsaya:na) desprenderle pencas \osten racimo de plátano \semx_tipo Comparar \semxref ma:xi:ma \raiz ma: \raiz tsaya: \nsem Generalmente el verbo ma:tsaya:na refiere a la acción de hacer que se desprendiera una rama por una fuerza de peso. Al contrario, el verbo ma:xi:ma refiere a una acción premeditada generalmente con el uso de una herramienta como machete. \dt 25/Mar/2021 \lx ma:tsaya:ni \lx_cita ma:tsaya:ni \lx_var General \ref 07118 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desramarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desramarse \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa taehekak wa:n nokaltsi:ntan ma:tsaya:n se: tsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hizo viento y se desramó un mamey cerca de mi casa. \fr_son 07118-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación interna de vocal larga : ma:tsa:tsaya:ni) resecarse o cuartearse las manos. \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tasese:ya nochipa nima:tsa:tsaya:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frio siempre se me cuartean las manos. \fr_son 07118-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:posteki \semx_tipo Comparar \semxref ma:ta:tapa:ni \raiz ma: \raiz tsaya: \ngram Impersonal: nota el uso de ta- con eheka. Vease ejemplo Ya:lwa taehekak wa:n ma:tsaya:n se: tsapot nokaltsi:ntan. \dt 05/Apr/2022 \lx ma:tsetselowa \lx_cita kima:tsetselowa \lx_var General \ref 01437 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agitar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agitar (p. ej., una sonaja, una prenda, la rama de un árbol) con la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ia:wil ke:man kima:tsetselowa chika:wak kakisti, semi te:kwehsoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando el niño agitar su juguete se escucha fuerte, es muy molestoso. \fr_son 01437-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tselo \dt 29/Mar/2021 \lx ma:tse:wtok \lx_cita ma:tse:wtok \lx_var General \ref 01825 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.en.abundancia \catgr Estativo \deriv \sig cargada de las ramas; con abundancia o demasiado en las ramas (un árbol de su producción de frutos vegetales) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: xokot nokaltsi:ntan kwaltsi:n ma:tse:wtok ita:kka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de la casa está un naranjo que produjo mucha naranja. \fr_son 01825-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tse:wi \dt 18/Apr/2021 \lx ma:tsikitsitsi:n \lx_cita ma:tsikitsitsi:n \lx_var General \ref 05632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj \sig con lazos cortos \osten un mecapal \sig_var General \fr_n I:n mekapal ma:tsikitsitsi:n, yeh ika ka:n miak kowit nikwa:lkwik. Mo:sta nikwi:kas no:pa:n imekapal, tein de yeh ma:we:weyak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este mecapal tiene los lazos cortos, por eso no traje mucha leña. Mañana llevo el mecapal de mi papá, el de él tiene los lazos largos. \fr_son 05632-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tsiki \dt 12/Apr/2022 \lx ma:tsikitsitsi:n \lx_cita ma:tsikitsitsi:n \lx_var General \ref 04797 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manos.chicas \catgr Adj \deriv \sig con las manos chicas \osten una persona \sig_var General \fr_n ¡Xikwi na:wi tama:tsol kakawat. Teh ximokwi:li ke:meh tima:akis, neh nima:tsikitsitsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Agarra cuatro puños de cacahuate! Ágarralo tú lo que te quepe en las manos, yo tengo las manos chicas. \fr_son 04797-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con las cuerdas cortas \osten un mecapal \sig_var General \fr_n 'Ne:chtane:wti se: momekapal niow nikwiti kowit wa:n neh nomekapal ma:tsikitsitsi:n a:mo ma:we:weyak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Prestame tu mecapal porque voy a ir a traer leña y el mio tiene las cuerdas cortas no tiene las tiene largas. \fr_son 04797-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:weyak makoto:ni \semx_tipo Comparar \raiz ma: \raiz tsiki \dt 24/Jan/2022 \lx ma:tsi:ntan \lx_cita imahma:tsi:ntan \ref 00217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa en.la.base(hojas) \catgr Locativo \deriv \infl Oblig pos \sig en la base o parte inferior \osten hojas de plantas, p. ej., por el pecíolo \sig_var \fr_n Yo:n te:sakamekat inalwayo yehwa yo:n tekxo:chima:it, ka:mpa wehka..., wehkapan yetok ne:n yo:n kwomekat, ne:n texo:chima:it, monalwayo:tia, ki:sa imah..., imahma:tsi:ntan ne: yo:n inalwayo, wa:n mowila:na hasta ta:lpan, mopawi:la:na hasta ta:lpan taksati ta:lpan ya, ompa takwahtok no: yo:n, yo:n inalwayo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Las raíces del te:sakamekat (Philodendron sp.) son lo mismo que los del tekxo:chima:it, donde…, donde ese bejuco abunda en lo alto, este, al tekxo:chima:it le salen sus raíces, salen sus…, en la base de sus hojas salen sus raíces, y se extienden hasta el suelo, se extienden de arriba hacia abajo, en el suelo, llega a enterrarse en el suelo, y de ahí se está alimentando ese, sus raíces. \fr_son 00217-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-18-k | 88.686, 106.722 \raiz ma: \raiz -tsi:n \raiz -tan \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ma:tsoniksa \lx_cita kima:tsoniksa \lx_var General \ref 03726 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pisarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \sig pisar sobre la mano de \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ma: \raiz tson \raiz iksa \dt 27/Sep/2018 \lx ma:tsonteki \lx_cita kima:tsonteki \lx_var General \ref 01255 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amputar.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle profundamente, a veces hasta amputar, la mano o el brazo (a alguien, particularmente con un machete o hacha) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kohkowtoya wa:n moma:tsontek. Telsenka eski:sak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo estaba leñando y se cortó profundamente la mano (con machete). Sangró mucho. \fr_son 01255-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:teki \semx_tipo Comparar \semxref ma:xi:ma \raiz ma: \raiz tson \raiz teki \nsem El verbo ma:tsonteki refiere a la acción de cortar profundamente, a menudo atravesando y amputando la parte afectada. El verbo ma:teki refiere a una cortadura superficial o ligera como las causadas por cuchillo o navaja. \dt 21/Mar/2021 \lx ma:tsontewia \lx_cita kima:tsontewia \lx_var General \ref 03730 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucar.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig machucarle la mano \osten a alguien, p. ej., con un martillo, con una piedra \sig_var General \fr_n Nochipa ke:man niktapa:na tet nimoma:tsontewia. Yeh ika a:mo nikneki ok nitetapa:nas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada vez que quiebro piedra siempre me machuco la mano, por eso ya no quiero quebrarla. \fr_son 03730-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:natskwa \raiz ma: \raiz tson \raiz te \dt 17/Jan/2022 \lx ma:tsopo:nia \lx_cita kima:tsopo:nia \lx_var General \ref 07726 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picarle.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig picarle la mano de (alguien, p. ej., con una aguja, espina) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kima:tsopo:nih n' ii:kni:w ika se: xokowits. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le picó (agujereándole) a su hermano en la mano con una espina de naranjo. \fr_son 07726-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tipi:nia \raiz ma: \raiz tsopo: \dt 20/Sep/2020 \lx ma:tsotsokati \lx_cita ma:tsotsokati \lx_var General \ref 05677 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.granos.por.el.brazo \catgr V1 \infl Clase 4 \sig salírsele granos por el brazo o la mano o la pierna \osten por ser mezquino y no querer compartir; por irritación del brazo \sig_var General \fr_n Ne: okichpil ma:tsotsokati. Kihtowa ina:n ke kipahtih ya ika tsotsokapahxiwit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel niño tiene mezquinos en las manos. Dice su mamá que ya lo curó con el tsotsokapahxiwit ( Bartl. ex DC.) \fr_son 05677-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tsotsoka \dt 12/Apr/2022 \lx ma:tsowa \lx_cita kima:tsowa \lx_var General \ref 05429 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.en.puño \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agarrar en puño \osten granos, tierra, arena, ceniza, dulces y objetos pequeños en general \sig_var General \fr_n Xikitas yo:n pili a:mo ka:n kima:tsoh yo:n tekol wa:n motahtati:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Veas a ese niño que no vaya a ser que agarre las brazas con su puño y se quema. \fr_son 05429-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:tsV \dt 11/Apr/2022 \lx ma:tsowilia \lx_cita ne:chma:tsowilia \lx_var General \ref 07700 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado. Para el ejemplo sería más común ma:tsoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrarle.en.puño \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig agrarrar (p. ej., granos, dinero) en puño de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chma:tsowilih notao:l wa:n kipi:xoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño agarró mi maíz con su puño y lo regó. \fr_son 07700-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:tso \dt 19/Sep/2020 \lx matya:n \lx_cita imatya:n \lx_var General \ref 05424 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sin.preocupación \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig [col] ka:n teh imatya:n | no preocuparse; hacerse el desentendido; aparentar no saber \osten por lo que uno hizo \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil ka:n teh imatya:n. Kiwa:lma:te:w n' i:kni:w wa:n kwaltsi:n ne: tanohno:tstok \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha se nota sin preocupación (por lo que hizo). Antes de venirse le pegó a su hermana y ahi está platicando tranquilamente. \fr_son 05424-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref matka \raiz mati \dt 11/Apr/2022 \lx ma:wa \lx_cita kima:wa \lx_var General \ref 06043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contagiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (a veces con reduplicación de vocal corta y /h/ : kimahma:wa) contagiar \osten p. ej., un enfermo a otros con quien está en contacto; un perro sarnoso a otro perro o a una persona \sig_var General \fr_n A:mo iwa:n ximote:ka mokni:w, pohpoxo:nti wa:n mitsma:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te acuestes junto a tu hermano, tiene viruela y te va a contagiar \fr_son 06043-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:wa \dt 03/Feb/2022 \lx ma:wahwa:chilia \lx_cita ne:chma:wahwa:chilia \lx_var General \ref 07497 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarsele.las.manos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig secarle las manos (de alguien, p. ej., a un niño) para (alguien, p. ej., su mamá o papá) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chma:wahwa:chili nopili, wa:n neh nikte:kili:ti itapalo:l! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sécale las manos a mi hijo (para mi, que no puedo hacerlo) y yo le voy a servir la comida. \fr_son 07497-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz wa:ki \dt 11/Apr/2022 \lx ma:wahwa:tsa \lx_cita kima:wahwa:tsa \lx_var General \ref 08700 (duda) ???? \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarle.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig secarle (a alguien) las manos \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:wahwa:tsa nopili! Mah a:mo kiaha:palo notilmah. Poxkawis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sécale las manos a mi hijo! Que no se las seque en la ropa (limpia guardada). Se enmohonará. \fr_son 00557-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz wa:ki \dt 05/Oct/2020 \lx ma:wa:ki \lx_cita ma:wa:ki \lx_var General \ref 02004 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarsele.las.ramas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig secarsele las ramas \osten un árbol, por gusanos, por envejecimiento o por aplicar herbicidas \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: tio:kwowit ma:wa:kik. ¡Moneki xikte:xi:ma ya! I:pa a:mo teh nokwow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese árbol se le secaron las ramas ¡Es mejor que ya lo tumbes! De por si no tengo leña. \fr_son 02004-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kwetawi \raiz ma: \raiz wa:ki \dt 29/Apr/2021 \lx ma:wehka \lx_cita ma:we:wehka \lx_var General \ref 02772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.ramas.largas \catgr Adj \deriv \sig (con reduplicación interna de vocal larga : ma:we:wehak) con las ramas largas (un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kachi kwali xikma:ximaka:n yo:n pimie:ntah, ye:kma:we:wehka wa:n a:mo wel se: kiteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mejor desramen ese árbol de pimienta, las ramas las tiene muy largas y no se puede cosechar el fruto (que crece en las puntas de los árboles). \fr_son 02772-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wehka \raiz ma: \raiz wehka \nota Checar ma:we:wehka y ma:we:weyak en ref. a surcos. Los dos son validos? El sujeto es la milpa o el surco. \dt 31/May/2021 \lx ma:wehwe:i \lx_cita ma:wehwe:i \lx_var General \ref 01412 (duda) no aparece en el corpus. no parece ser muy común usar esta palabra de esta manera \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.manos.grandes \catgr Adj \deriv \sig tener las manos desarrolladas y grandes \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ye:kma:wehwe:i, ke:man te:má: ye:kte:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene las manos bien gordos, cuando le pega a uno duele mucho. \fr_son 01412-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz we:i \nsem Este adjetivo siempre, o casi siempre, ocurre con la reduplicación wehwe:i porque generalmente esta característica (la de tener una mano grande) se aplica a las dos manos por igual. Si alguien tuviera solamente una mano grande sería ma:we:i. \dt 29/Mar/2021 \lx ma:we:weyak ehkaw \lx_cita ma:we:weyak ehkaw \lx_var General \ref 00198 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Aldama.dentata \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ehkaw \sem Planta \raiz ma: \raiz weya \raiz ehkaw \rev 2020-12-15 \dt 16/Dec/2020 \lx ma:weyak \lx_cita ma:weyak \lx_var General \ref 01341 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.lazo.largo \catgr Adj \deriv \sig con el mecate largo (un animal atado); con el hilo largo (un collar); con la correa larga (un huarache) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ma:weyak tikilpih ne: pio yeh ika moihilpih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese pollo lo amarraste con el lazo largo por eso se enredó. \fr_son 01341-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación interna de vocal larga : ma:we:weyak) con los lazos largos (p. ej., los que se le ponen al mecapal); con los hilos largos (un collar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nikwelita nomekapal mah ma:we:weyak para miak nikwiti nokwow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi me gusta que mi mecapal tenga los lazos largos porque así puedo traer mucha leña. \fr_son 01341-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz weya \dt 24/Mar/2021 \lx ma:weyakia \lx_cita ma:weyakia \lx_var General \ref 02066 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correrse(nudo) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig correrse una soga, alargándose \osten los mecates de un mecapal, al correrse el mecate principal por un nudo mal hecho o flojo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ka:n wel mokowilpia, nochipa ma:weyakia wa:n tohtomi. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano no puede amarrar su leña (con mecapal, para cargarlo), siempre se corre el lazo y se desata. \fr_son 02066-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz weyak \dt 04/May/2021 \lx ma:weyaki:ltia \lx_cita kima:weyaki:ltia \lx_var General \ref 02015 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargar.tirante \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alargar el lazo o tirante que está atado a \osten leña amarrado para cargar, una hamaca o canasta para cargar niños, un mecapal \sig_var General \fr_n ¡Xikma:weyaki:lti yo:n mokwow! Ye:kma:tokots tikilpih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Alárgale los lazos (con que amarraste) a la leña. Lo amarraste muy cortito. \fr_son 02015-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz weyak \nsem El verbo ma:weyaki:ltia refiere a la acción de hacer más largo un lazo o tirante con que algo está amarrado o atado según la necesidad de la persona, particularmente para cargar. Por ejemplo, puede ser que alguien amarró leña dejando insuficiente lazo para cargarla por la espalda. Entonces hay que ajustar el amarre para que el lazo permita meter todo por la espalda. \dt 29/Apr/2021 \lx ma:wihwita:tstik \lx_cita ma:wihwita:tstik \ref 08091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:wila:na \lx_cita kima:wila:na \lx_var General \ref 04796 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.de.la mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar de la mano \osten bolsa, morral \sig_var General \fr_n ¡Xikma:wila:na i:n morra:l! Kipia seki kahfé:noksik wa:n ihxi:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lleva en la mano este morra:l! Tiene un poco de café maduro y está goteando (saliéndole el jugo). \fr_son 04796-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz wila: \dt 24/Jan/2022 \lx ma:wi:pa:na \lx_cita ma:wi:pa:na \lx_var General \ref 05181 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrelazar.con.las.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig entrelazar; amarrar con un mecate, liana o jonote \osten varas, tablas, de tal forma que se queden fijos a un travesaño horizontal o vertical, p. ej., tablas o palos que sirven de pared en una casa \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikma:wi:pa:n ne: kola:l. Ompa nikto:kati chil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer entrelacé (los palos de) ese corral. Allí (dentro del corral) voy a sembrar chile. \fr_son 05181-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz wi:pa: \dt 11/Apr/2022 \lx ma:wi:pa:na \lx_cita tama:wi:pa:na \lx_var General \ref 03552 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrelazar.a.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig entrelazar \osten palos para cercas o pared, tablas con lazo para hacer una pared \sig_var General \fr_n Ihwa:k nimotatsi:ntsakwih nocha:n nikma:wi:pan nochi n' wa:pal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando le puse paredes a mi casa todas las tablas las entrelacé con lazo. \fr_son 03552-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz wi:pa: \nsem Este verbo se usa para indicar que se entrelaza algo con la mano. Casi siempre se le agrega el prefijo ta- para intransitivizar al verbo ma:wi:pa:na aunque quizá es aceptable usar el verbo con objeto referencial ki-. \dt 17/Jan/2022 \lx mawiska:yo:t \lx_cita mawiska:yo:t \lx_var General \ref 07562 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa respeto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig respeto \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikpolowili mawiska:yo:t i:n tokni:wan tein te:chkalpano:koh koma:mo, a:mo sepa wa:la:skeh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le pierdas (faltes) respeto a los visitantes, de otra forma ya no regresarán nunca. \fr_son 07562-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mawi \dt 14/Sep/2020 \lx mawiso:ltia \lx_cita mawiso:ltia \lx_var General \ref 07410 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease tamawiso:ltia \raiz mawis \dt 15/Aug/2018 \lx mawisowa \lx_cita kimawisowa \lx_var General \ref 03704 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa observar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tamawisowa) divertirse \osten p. ej., en una fiesta \sig_var General \fr_n Ke:man o:nkak se: ilwit miak tokni:wa:n tamawisowah wa:n kwaltsi:n moi:xpeta:niah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se hace una fiesta, mucha gente observa y se divierte bien. \fr_son 03704-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mawis \dt 17/Jan/2022 \lx mawispolowa \lx_cita kimawispolowa \lx_var General \ref 01760 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no tiene coherencia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa faltarle.respeto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig faltarle el respeto; provocarle vergüenza \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kimawispoloh n' ii:kni:w, teisá: kiilwih sente:i:xte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese joven al faltarse el respeto a su hermano lo puso en vergüenza, le dijo unas palabras desagradables delante de mucha gente. \fr_son 01760-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \fr_son \fr_fuente \sig hacer perder la virginidad \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz mawis \raiz pol \dt 18/Apr/2021 \lx mawistilia \lx_alt mowistilia \lx_cita kimawistilia \lx_alt mowistilia \lx_var General \ref 04310 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adorar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig adorar, venerar, ponerle ofrenda a \osten un santo, un monumento \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo wehka:wa te:chkalpano:ki:wih n' tokalyetowa:nih. Tikinkechili:skeh kano:me taxkaltsi:n para ika tikinmowistili:skeh ke tikinchi:xkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya no falta mucho para que nuestros familiares nos vengan a visitar, les vamos a poner unos cuantos tamales de ofrenda para que vean que los esperamos. \fr_son 04310-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mawis \dt 18/Jan/2022 \lx mawisyo:t \lx_cita mawisyo:t \lx_var General \ref 04813 (duda) buscar una frase más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa respeto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig respeto \sig_var General \fr_n Ika miak mawisyo:t nimitstahtania xa: kwali ne:chya:li:s mosiwa:pil ne: Cuetzalan \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con todo respeto, quiero pedirte que tu hija va de mi parte (p. ej., para hacer un mandado) a Cuetzalan. \fr_son 04813-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mawis \dt 24/Jan/2022 \lx ma:wi:teki \lx_cita kima:wi:teki \lx_var General \ref 03827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.en.el.brazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear o azotar en la mano o brazo \osten con un palo o garrote \sig_var General \fr_n I:n pili kima:wi:tek i:kni:w wa:n ma:titi:kak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño le golpeó la mano a su hermano y se le hinchó mucho (mano). \fr_son 03827-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tatsi:nia \semxref ma:kapa:nia \semxref ma:komo:nia \raiz ma: \raiz wi:teki (?) \dt 17/Jan/2022 \lx ma:witswia \lx_cita moma:witswia \lx_var General \ref 01146 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espinarse.la.mano \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:witswia) espinarse o agujerearse la mano con espina \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktekito seki xokot wa:n nimoma:witswih, ne:chtelkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a cortar unas naranjas y me espiné la mano, me duele mucho. \fr_son 01146-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kalakilia \raiz ma: \raiz wits \nsem Si se espina la mano con algo que no sea espina, se usa otra palabra: con clavo se dice moma:cla:boswia, con astilla se dice ma:kalakilia agregando que era de una astilla (kowtatsi:ke:w). \nota Add Wa:n yo:n nikitstoya a:it ke:ní:w para se: ki..., kikwiti:w ta: ye:k se:, se: moma:wihwitswi:s. \dt 01/Jun/2021 \lx ma:witsyoh \lx_cita ma:witsyoh \lx_var General \ref 04848 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.ramas.espinosas \catgr Adj \deriv \sig con las hojas espinosas \osten algunas plantas como varias especies de Solanum \sig_var General \fr_n Yo:n itskwinpahwits tein wehwei ita:kka, ma:wihwitsyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El itskwinpahwits (Solanum rudepannum Dunal) de frutos grandes tiene las hojas llenas de espinas. \fr_son 04848-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz wits \dt 24/Jan/2022 \lx ma:xahkale:wi \lx_cita ma:xahkale:wi \lx_var General \ref 05651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.ademanes.con.las.manos \catgr V1 \infl Clase 3 \sig hacer ademanes con las manos; agitar los brazos \osten un borracho exaltado, agitando los brazos al caminar; la acamaya también camina así \sig_var General \fr_n Nikna:mik se: tawa:nkeh sa ma:xahkale:wi. Nimolwih xa: ne:chtewi:ti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Encontré a un hombre borracho agitando los brazos. Pensé que me iba a pegar. \fr_son 05651-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xahkal \raiz e:wi \dt 12/Apr/2022 \lx ma:xahkale:wtok \lx_cita ma:xahxahkale:wtok \ref 08631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 12/Sep/2018 \lx ma:xahxaka \lx_cita ma:xahxaka \lx_var General \ref 07515 (duda) usar una frase del corpus, el ejemplo no tiene coherencia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.acamaya \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de acamaya no colectada ni identificada, es comestible, en español local 'burritos' \sig_var 1-Tzina \fr_n Ma:xahxakameh seki xilimeh achi takwa:wkeh wa:n a:mo semi wehweiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los burritos son acamayas un poco duras y no crecen mucho. \fr_son 07515-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \sem Comida-preparada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Discusión \semxref xili \raiz ma: \raiz xaka \nsem Se llama ma:xahxaka por tener las tenazas rasposas, cf. xaxakachtik. \dt 11/Sep/2020 \lx ma:xahxakachtia \lx_cita ma:xahxakachtia \lx_var General \ref 06005 (duda) CSC no aspira esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.con.mano.áspera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse con la mano rasposa o áspera \osten p. ej., al trabajar con cosas rasposas o pesadas que dañan a la piel de las manos \sig_var General \fr_n Ke:man se: teki:xtia se: ma:xahxakachtia. Te:ma:kokoh n' tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno saca piedras las manos se le quedan ásperas. La piedra lastima las manos. \fr_son 06005-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xahxakach \dt 08/Feb/2022 \lx maxak \lx_cita imaxak \lx_var General \ref 01280 (duda) no es usual \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pubis \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig pubis \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: pili pawetsik wa:n mokokoh itech imaxak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una niña se cayó y se lastimó en su pubis. \fr_son 01280-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz maxa \dt 21/Mar/2021 \lx ma:xakachtik \lx_cita ma:xahxakachtik \lx_var General \ref 03546 (duda) en el corpus aparece ma:xaxakachtik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con las.manos.rasposas \catgr Adj \deriv \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0-tel \rdp_int ma:+xakachtik \sig con hojas rasposas o pubescentes \sig_var General \fr_n Yo:n a:tsi:tsika:sxiwit ma:xahxaxakachtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La urticantes tienen las hojas rasposas. \fr_son 03546-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xakach \dt 17/Jan/2022 \lx maxaktipan \lx_cita imaxaktipan \lx_var General \ref 05331 (duda) para CSC no es muy común usar las palabras describiendo las partes del cuerpo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.el.pubis \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig parte inferior del vientre, inmediato sobre el pubis (en el cuerpo feminino) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomaxaktipan e:wak se: kokot wa:n ne:chkokowa. Nikowati pahti wa:n nikohsas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Salió un grano arriba de mi pubis y me duele. Voy a comprar una medicina para untarle. \fr_son 05331-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref maxak \raiz maxak \raiz -pan \dt 11/Apr/2022 \lx ma:xakwalo:ltia \lx_cita ne:chma:xakwalo:ltia \lx_var General \ref 07634 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.frotar.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) frotar (algo, p. ej., hojas medicinales, semillas) con la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopopá:n kipoxkawi:ltih seki ipimie:ntah wa:n ye:wa kwalka:n ne:chma:xakwalo:ltih mah ki:sa. Yehwa ika nitelsiowtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá dejó que su pimienta se llenara de moho y en la mañana me obligó a frotar (las semillas) con la mano para que se le quitara. Por eso estoy muy cansada. \fr_son 07634-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xakwalo \dt 16/Sep/2020 \lx ma:xakwalowa \lx_cita kima:xakwalowa \lx_var General \ref 06460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregar.entre.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig restregar con las manos \osten plantas; masa; nixtamal \sig_var General \fr_n Wa:n, nejó:n, yehwa yo:n niki:xmattok mo:so:t pero se:, de se: kikwa a:mo nite:kakilia kikwah, neh nikmattok ke kwali para ke:meh yo:n se: moteki ke:masá wa:n komohkó:n se: motek wa:n eski:sa se: kiteki yo:n ikechtalo, de ikechselo, ne:n mo:so:t. Se: kima:xakwalo wa:n se: kipa:tskilia. Yo:n kit ti..., ti..., ki..., ki..., we:noh tepitsi:n kipale:wia para a:mo ne: we:iti ka:mpa se: moteki. Wa:n kitsakwilia ne: eski:sa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y, este, ese el mo:so:t (Bidens alba var. radiata (Sch. Bip.) R.E. Ballard y Bidens odorata Cav.) yo lo conozco pero uno, si que uno lo coma, nunca lo escucho, lo comen, yo sé que es bueno para cuando, a veces uno se corta y si uno se corta y sangra, uno corta el cogollo, las hojas tiernas del mozote. Uno lo machaca con las manos y se le exprime (el jugo). Eso dicen que, bueno, ayuda algo para que no se infecte donde está la herida. Y detiene el sangrado. \fr_son 06460-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06460-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-e | 129.419, 155.522 \sig (con reflexivo : moma:xakwalowa) untarse \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: ma:tsa:tsaya:ni mah se: moma:xakwalo i:n ma:tsa:tsaya:npahxiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se parten las manos puede uno untarse la hierba ma:tsa:tsanpahxiwit. \fr_son 06460-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xakwal \nsem El verbo ma:xakwalowa refiere a la acción de frotar una planta o sus hojas entre las manos para extraerle el líquido y ocuparlo para medicina. \dt 08/Feb/2022 \lx ma:xakwalowilia \lx_cita moma:xakwalowilia \lx_var General \ref 04911 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frotarle.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig restregar \osten \sig_var \fr_n FHR-- "Pero yo:n" kilia "ne: yehwa i:n yo:n tio:kowma:xiwtsi:n", kilia "xikma:xakwalowilika:n wa:n ika ne:..., tikitas", kilia, "kika:was". Wa:n neli iwki te:..., iwki te:chpahtia:yah. MGS-- Ke:mah pos ne:, ne: wehka:w a:mo onkayah tapahtia:nih. FHR-- Ke:mah, ka:n teh onkaya weh. \fr_au FHR321 \fr_var Tecol \fr_e FHR-- "Pero para eso", le dice "este con las hojas de cedro", le dice, "macháquenlas en las manos y con esas, este, …, verás", le dice, "se le va a quitar la enfermedad." Y es cierto así nos…, así nos curaban. MGS-- Sí pues hace, hace muchos años no había médicos. FHR-- Sí, es cierto que no había. \fr_son 04911-01_corp_Tecol-FHR321_faltar \fr_fuente 2010-07-26-a | 2600.453, 2616.593 \raiz ma \raiz xakwal \dt 24/Jan/2022 \lx maxal \lx_cita imaxal \lx_var General \ref 06976 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bifurcación \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig bifurcación en una rama (de un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikpilo i:n mekat itech imaxal yo:n kwowit! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuelga este lazo en la bifurcación de la rama de ese árbol! \fr_son 06976-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz maxal \dt 01/Jun/2020 \lx maxaleh \lx_cita mahmaxaleh \ref 08181 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx maxalowa \lx_cita kimaxalowa \lx_var General \ref 05545 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bifucarse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : momaxalowa) bifucarse; ramificarse; dividirse \osten plantas incluyendo arbustos y árboles; un camino, un arroyo o rio \sig_var General \fr_n Nejó:n, yo:n moskaltia meh..., mehmela:wak wa:n momahmaxalowa ahko ke:meh, ke:meh sempowalxo:chit momaxal…, momaxalowa wa:n ima:te:mpan ya mota:lilia ixo:chio wa:n kostik ixo:chio. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Este, ese crece der…, derechito y se ramifica alto como, como el cempoalxochitl se ramif…, se ramificar y en la punta de la rama florece y la flor es amarilla. \fr_son 05545-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 219.122, 227.666 \semx_tipo Comparar \semxref tapa:na \raiz maxa \nsem Para algo como un río se usa momaxalowa y mona:mikih (nota la diferencia en singular y plural) para 'dividirse' y 'juntarse' dependiendo de la dirección del flujo del agua. \dt 12/Apr/2022 \rev \lx maxaltik \lx_cita maxaltik \lx_var General \ref 02296 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bifurcado \catgr Adj \deriv \sig bifurcado; en forma de Y (p. ej., una horqueta a que se le sujeta otras piezas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tiow mi:lah ompa xine:chte:molih se: kowit tein maxaltik, ika nikpilo:s notapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a la milpa, ahí buscame un palo con horqueta para colgarle mi comida. \fr_son 02296-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forma \raiz maxal \dt 11/May/2021 \lx ma:xapohwia \lx_cita moma:xapohwia \lx_var General \ref 02297 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ma:it; jabón \glosa enjabonarse.manos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig enjabonarse las manos (al lavarselas) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kwaltsi:n moma:xapohwia ke:man moma:pahpa:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se enjabona bien las manos cuando las lava. \fr_son 02297-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \dt 11/May/2021 \lx ma:xapohyoh \lx_cita ma:xapohyoh \lx_var General \ref 04996 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ma:; jabón \glosa con.las.manos.enjabonadas \catgr Adj \deriv \sig con las manos enjabonadas \sig_var General \fr_n I:n pili ka:n kwaltsi:n moma:pahpa:k, ma:xapohyoh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no se lavó bien las manos, todavía tiene las manos enjabonadas. \fr_son 04996-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \dt 24/Jan/2022 \lx ma:xapohyowa \lx_cita ma:xapohyowa \lx_var General \ref 04752 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ma:it; jabón \glosa enjabonarse.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele enjabonadas las manos \sig_var General \fr_n I:n pili ka:wiltihtoya xapo wa:n ma:xapohyowak. Mah momahteki wa:n takwa:s a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño estaba jugando con jabón y se le quedaron enjabonadas las manos. ¡Que se las lave y luego come! \fr_son 04752-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \dt 24/Jan/2022 \lx ma:xaxaka \lx_cita ma:xaxaka \lx_var \ref 05988 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.crustacea \catgr Sust \infl N1 \sig tipo de crustacea todavía no identificada \osten \sig_var General \fr_n AND-- Ki:sa itech ma:tat. JVC-- Ompa n' onkakeh pero nika:n tehwa:n a:mo onkakeh, nika:n Tahchiktekopa a:mo onkakeh yo:n ista:kxilimeh. Onkakeh ma:xaxakameh sah wa:n i:n nimitsi[lia] xi..., xilimeh seki taman. AND-- Yo:n ma:xa[xa]kameh yo:n, yo:n wehwein. JVC-- Wehwei ma:xa[xa]kameh, ne: A:wa:tepe:k mochi:wah yekwehwei ma:xa[xa]kameh, AND-- Xaxakach..., achi, achi tohtohmiyohkeh. JVC-- yekwehwei, xahxaxakachtikeh, inachichi yo:n okichmeh. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Salen de la red. JVC-- Allí sí hay pero aquí donde nosotros (vivimos) no hay, aquí por Tahchiktekopa, los ista:kxilimeh (tipo de camarón) no hay. Hay ma:xaxakameh y te digo que otro tipo de xilimeh. AND-- Ese, los ma:xa[xa]kameh, esos, esos que son grandes. Allá en A:wa:tepe:k, los ma:xa[xa]kameh crecen grandes AND—Los [ma:]xaxakachmeh tienen un poco de pelusa. JVC—son grandes, son rasposos, los machos son grandes. \fr_son 05988-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05988-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-24-d | 544.157, 558.931 \sem Animal-acuático \raiz ma: \raiz xakach \dt 02/Sep/2020 \lx ma:xeliwi \lx_cita ma:xeliwi \lx_var General \ref 04524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa divirdirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig apartarse \osten un grupo de gente de otro grupo o de una persona \sig_var 1-Xalti \fr_n Tika:wkeh presidente, te:chx..., te..., tima:xeliwkeh yeh, yeh ne: porin ki..., kichtek siwa:t, yehwa ika tapoloh yeh, mm wa:n ta:tah Antonio Flores yeh no:, no: te:chka:w pero pos yeh momikilih, mm. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Dejamos sólo al presidente (hablando los regidores y topiles), nos apartamos porque él se robó una mujer, por eso él perdió la confianza de la gente (tapoloh) y el señor Antonio Flores él también nos dejó, pero él porque falleció. \fr_son 04524-01_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-16- d | 01:001:50 \raiz ma: \raiz xelV \dt 24/Jan/2022 \lx ma:xelowa \lx_cita kima:xelowa \lx_var General \ref 07054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa separar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tama:xelowa) provocar un divorcio o separación de una pareja \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:pil sayoh tama:xeloh, iwa:n mota:lih se: ta:kat tein siwa:yeh katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una muchacha ocasionó la separación de una pareja, se juntó con un hombre casado. \fr_son 07054-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xel \dt 05/Apr/2022 \lx ma:xe:lowa \lx_cita kima:xe:lowa \lx_var General \ref 07144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remover.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tama:xe:lowa) desordenar (solamente papeles, ropa) con la mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil tama:xe:loh noa:mawa:n wa:n ne:chpolowilih noacta de nacimiento \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija desordenó todos mis documentos y (me) perdió mi acta de nacimiento. \fr_son 07144-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taxe:lowa \raiz ma: \raiz xe:l \nsem El verbo tama:xe:lowa es 'desordenar' y se utiliza solamente en referencia a papeles y ropa. Aunque emplea el prefijo ta- de objeto no referencial no humano, no se convierte en un intransitivo, por lo menos semánticamente es transitivo y acepta la posposición de un objeto (como noa:mawa:n, 'mis papeles o documentos') que indica el objeto dejado 'desordenado'. \ngram Transitividad, Ta-, etc. \nota Determinar la diferencia entre ma:xe:lowa y tama:xe:lowa y tambien los usos, vease nsem \dt 05/Apr/2022 \lx ma:xi:kowa \lx_cita kima:xi:kowa \lx_var General \ref 02114 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo no tiene coherencia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguantar.con.los.brazos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aguantar con los brazos o manos \osten el peso de algo, lo duro de un trabajo manual \sig_var General \fr_n Nopili kwali tisi a, sayoh ke aya:mo kima:xi:kowa n' metama:it, nochipa iwa:n nitisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niña ya puede hacer tortillas, pero aún sus manos no son bastante fuertes para aguantar el metapil (para pasar la masa), siempre preparo tortillas con ella. \fr_son 02114-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xi:ko \dt 09/May/2021 \lx ma:xi:ma \lx_cita kima:xima \lx_var General \ref 07846 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desramar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig desramar \osten árboles o arbustos \sig_var General \fr_n Niow nikma:xi:mati se: kwowit ne: no:pá:n imi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a desramar un árbol allá en la milpa de mi papá. \fr_son 07846-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: ta:kat a:mo i:xmohmowi n' wehkapan, yeh ika nochipa kiyo:le:wah mah tama:xima. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor no tiene miedo de subirse en lo alto, por eso siempre lo contratan a desramar árboles. \fr_son 07846-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:teki \raiz ma: \raiz xi:ma \dt 22/Sep/2020 \lx ma:xi:maltia \lx_cita ne:chma:xi:maltia \lx_var General \ref 08555 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.desramar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) desramar (un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chma:xi:maltih se: kwowit ne: imi:lah, tatampawihtoya. Yehwa ika nisiowik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me obligo a desramar un árbol allá en su milpa que echaba sombra. Por eso me cansé mucho. \fr_son 08555-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xi:ma \dt 26/Sep/2020 \lx ma:xi:milia \lx_cita ne:chma:xi:milia \lx_var General \ref 00847 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desramar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desramar o quitar las ramas de o para \osten de un árbol, para o de alguien \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n sah niá:s nota:itsi:n imi:lah, kineki mah nikma:ximili se: tio:kowit wa:n nikilwih ke mo:sta tia:skeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana iré temprano a la milpa de mi tío, quiere que le desrrame un árbol de cedro (Cedrela odorata L.) y le dije que mañana iremos. \fr_son 00847-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xi:ma \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ma:xi:ni \lx_alt ma:xi:ini \lx_cita ma:xi:ni \lx_var General \ref 04534 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caersele.las.hojas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig caersele las hojas \osten a árboles, arbustos, particularmente en otoño, o por secarse \sig_var General \fr_n Ne: xokokowit ma:xii:nik a. Eski wa:kiti a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese árbol de naranjo ya se le cayeron las hojas. A lo mejor ya se va a secar. \fr_son 04534-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:tepe:wi \raiz ma: \raiz xi:ni \dt 24/Jan/2022 \lx ma:xitaktik \lx_cita ma:xitaktik \ref 08535 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.manga.lisa \catgr Adj \deriv \infl \sig con la manga lisa, sin pliegues \osten blusas bordadas \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Ropa \raiz ma: \raiz \dt 14/Sep/2018 \lx ma:xita:nia \lx_cita kima:xita:nia \ref 05081 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa cosechar.de.jalón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig cosechar agarrando la rama desde la base con dedos apretando alrededor y al correr la mano hacia la punta cosechar todo sin fijar cuales son maduros y se deben cosechar y cuales son verdes y se deben dejar \osten café \sig_var General \fr_n Ke:man tantiw ya n' kahbe:n kwali se: kima:xitania nochi ika selik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando ya se va terminando la cosecha de café se pueden desprender los granos con todo y el café verde. \fr_son 05081-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xita: \dt 03/Feb/2022 \lx ma:xiwit \lx_cita imahma:xiwyo \ref 08256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:xiwyo \lx_cita ima:xiwyo \lx_var General \ref 05780 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hojas \osten de un árbol, arbusto o planta \sig_var General \fr_n I:n xokot ye:kxi:nik ima:xiwyo, eski wa:kiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este naranjo se le cayeron las hojas, a lo mejor se va a secar. \fr_son 05780-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xiw \dt 12/Apr/2022 \lx ma:xiwyohkahkakaltik \lx_cita ma:xiwyohkahkakaltik \lx_var General \ref 04410 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.hojas.endurecidas \catgr Adj \deriv \sig con las hojas endurecidas \osten una planta \sig_var General \fr_n Yo:n a:makowit tein ma:pa:pata:wak ye:kma:xiwyohkahkakaltik. A:mo iwki tein yo:n ma:pisi:ltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El higuero (Ficus spp.) de hojas anchas tiene las hojas muy duras. El de hojas pequeñas no es así. \fr_son 04410-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xiwi \raiz kakal \nsem Sobre la hoja santa se echa jitomate despedezado con sal y clara de huevo. Se envuelven los pies al enfermo con la hoja ya preparada. También se le puede colocar la hoja sobre el estómago por si acaso se siente fiebre en el estómago. \dt 18/Jan/2022 \lx ma:xiwyohteki \lx_cita kima:xiwyohteki \lx_var General \ref 01258 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.hojas \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar las hojas a (una planta, un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pili nochipa kima:xiwyohteki n' chi:l, yeh ika a:mo semi ta:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño siempre le corta las hojas a la planta de chile por eso no produce mucho. \fr_son 01258-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xiwi \raiz teki \dt 21/Mar/2021 \lx ma:xiwyo:tia \lx_cita moma:xiwyo:tia \lx_var General \ref 01148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.hojas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : moma:xiwyo:tia) cubrirse de hojas; ponerse frondoso \osten un planta, arbusto o árbol \sig_var General \fr_n Ne: kowit sepa kwaltsi:n moma:xiwyo:tih. Kima:kwahkah ya n' tsi:kameh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese árbol nuevamente se cubrió de hojas. Las hormigas arrieras ya se la habían comida las hojas. \fr_son 01148-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xiwi \dt 01/Jun/2021 \lx ma:xiwyowa \lx_cita ma:xiwyowa \lx_var General \ref 01098 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.hojas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig cubrirse de hojas \osten árboles y plantas \sig_var General \fr_n Se: xokot ihkatok nokaltsi:ntan wa:ktoya ya wa:n sepa kwaltsi:n ma:xiwyowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un naranjo que está cerca de mi casa ya se estaba secando y otra vez se cubrió de hojas. \fr_son 01098-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n HSO-- Ke:mah. JVC -- Ka:mpa tato:kah, ka:mpa ma:xiwyowa ompa kipilowah si..., sintsí:n cuando takelpachowah, n..., nochi kwaltia kimahmaxalowah ata. HSO -- Wa:n ka:mpa yo:n xiwka:wal no: semi kwelita. Ke:mah. Ke:mah. Sayoh que, JVC-- Ke:mah, mochi:wa. Mochi:wa, yo:n no:ya:n mochi:wa yo:n, a:mo, a:mo etok sah n' ka:mpa mochi:wa, no:ya:n mochi:wa. HSO -- pero sayoh que nehkwí:n kowtahpa, nika:n por A:pi:pia:s ne:paka pané: ka:n tei ok. JVC -- A:mo. Ompa a:mo onkak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- Si. JVC-- Donde siembran, donde se llenan de hojas, ahí lo cuelgan…, la mazorca cuando doblan la milpa, n…, todo sirve, lo ramifican verdad. HSO-- Y en los campos abandonados también le gusta mucho. Si. Si. Nada más que, JVC-- Si, se da. Se da, ese se da en todas partes ese, no, no nada más es especifico donde se da, se da en todas partes. HSO-- Pero nada más que es por allá por el monte, aquí por el lugar denominado Api:pias, más hacía allá ya no hay. JVC-- No. Allá ya no hay. \fr_son 01098-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-28-c | 470.58, 485.688 \semx_tipo Comparar \semxref xiwyowa \raiz ma: \raiz xiwi \dt 24/May/2021 \lx ma:xohxokolia \lx_cita kima:xohxokolia \lx_var General \ref 01260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tratar, abrazar, jugar bruscamente con (alguien, dejándole adolorido el cuerpo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nopilkone:w kina:palohkeh ii:kni:wwa:n wa:n kima:xohxokolihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mis hijos estuvieron abrazando a mi bebé y lo dejaron adolorido en todo el cuerpo (por haberlo estado abrazando fuertemente) \fr_son 01260-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xoko \dt 21/Mar/2021 \lx ma:xohxokoltia \lx_cita ma:xohxokoltia \lx_var General \ref 03930 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.adoloridos.los.brazos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele adoloridos los brazos o (menos frecuente) las manos \osten p. ej., por recibir golpes o hacer trabajo pesado \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitasalo:wi:to nochi n' to:nal, yeh ika nima:xohxokoltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a trabajar con azadón todo el día y que me quedé muy adolorido de los brazos mis manos. \fr_son 03930-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xoko \dt 17/Jan/2022 \lx ma:xokolia \lx_cita moma:xokolia \lx_var General \ref 04478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimarse.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:xokolia) lastimarse la mano o el brazo \osten p. ej., al azotarla o golpearla contra algo \sig_var General \fr_n I:n pili wetsik. Moma:tawi:tek wa:n moma:xokolih. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Este niño se cayó. Se azotó la mano y la lastimó. \fr_son 04478-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xokoli \dt 18/Jan/2022 \lx ma:xokoltik \lx_cita ma:xohxokoltik \lx_var General \ref 00151 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.brazos.adoloridos \catgr Adj \deriv \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0+tel \rdp_int ma:+xokoltik \sig con los brazos o manos adoloridos \osten por exceso de trabajo, por golpes \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikahkok seki tet ye:kehetik, yehwa ika nima:xohxokoltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer levanté una piedras muy pesadas, por eso tengo los brazos adoloridas. \fr_son 00151-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xokoltik \raiz ma: \raiz xokol \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx ma:xola:wilia \lx_cita moma:xola:wilia \lx_var General \ref 04167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasarsele.sobre.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moma:xola:wilia) correr la mano en una manera accidental por el filo de \osten algún objeto, generalmente cortante, generalmente con un efecto dañino \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n nimoma:xola:wilih se: cuchillo wa:n ye:kwehkatan ne:chtek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy en la mañana corrí accidentalmente la mano sobre un cuchillo y me dejó una herida muy profunda. \fr_son 04167-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xola: \nsem El verbo xola:wi ocurre con el prefijo impersonal ta- para indicar 'un lugar resbaloso'. El verbo transitivo xola:wa se usa como reflexivo para indicar la acción de resbalarse. Así, el sustantivo mai:t incorporado con el aplicativo xola:wilia parece indicar la acción de deslizar la mano sobre un objeto. El verbo ma:xola:wilia se utiliza más comúnmente como reflexivo y casi si no siempre con el significado de cortarse al correr la mano sobre la parte filosa de algo como machete o cuchillo. \dt 18/Jan/2022 \lx ma:xole:wa \lx_cita moma:xole:wa \lx_var General \ref 01612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despellejarse.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig lastimar o dejar muy raspada la mano de (alguien, p. ej., una herramienta utilizada por alguien que no acostumbra trabajar con ella) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nikohkowiti ne:chma:xole:wa nomachete. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a leñar, el machete me lastima la mano (dejando la piel raspada y adolorida), por eso no me gusta. \fr_son 01612-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xole:w \dt 15/Apr/2021 \lx ma:xole:wi \lx_cita ma:xole:wi \lx_var General \ref 06523 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo no parece ser real, hacer otro entre los 3 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raspar.mano \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despellejarsele, rasparsele o lastimarsele la mano (a uno, por accidente) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xitapa:ka ika xapoha:t, tima:xole:wis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No laves con cloro, se te van a lastimar la piel de la mano. \fr_son 06523-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xole:w (?) \dt 10/Feb/2022 \lx ma:xoloch \lx_cita ma:xoloch \lx_var General \ref 04831 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manga.de.pliegues \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig con pliegues en la parte superior de las mangas, por donde están los hombros \osten blusas bordadas \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chchihchi:wili se: tahmachkami:sah tein ma:xoloch. Yehwa okachi nikwelita. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me hagas una blusa bordada pero que sea con pliegues en la parte superior de las mangas. Es la que más me gusta. \fr_son 04831-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \semx_tipo Comparar \semxref ma:xitaktik \raiz ma: \raiz xoloch \ncomp Esta palabra no se usa en Tacuapan según Ceferino Salgado. \dt 24/Jan/2022 \lx ma:xolochkami:sah \lx_cita ma:xolochkami:sah \ref 08536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Ropa \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:xoxoktik \lx_cita ma:xohxoxoktik \lx_var General \ref 06313 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.hojas.verdes \catgr Adj \deriv \sig (generalmente con reduplicación interna de vocal corta y /h/ : ma:xoxoktik) con las hojas bien verdes (particularmente en referencia a la milpa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nitachiato nomi:lah wa:n kwaltsi:n ma:xohxoxoktik nomi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a ver mi milpa y están las matas con las hojas bien verdes. \fr_son 06313-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xow \dt 08/Feb/2022 \lx ma:xta:wal \lx_cita ma:xta:wal \ref 08132 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx maya:miki \lx_cita maya:miki \lx_var General \ref 01798 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morir.de.hambre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener mucha hambre \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimaya:miki a, kwalka:n niki:sak wa:n a:mo teh nikwahte:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tengo mucha hambre, sali muy temprano y no comí nada antes de partir. \fr_son 01798-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz maya:n \raiz miki \dt 18/Apr/2021 \lx maya:mpano:ltia \lx_cita kimaya:mpano:ltia \lx_var General \ref 06663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.pasar.hambre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer (a alguien) pasar hambre (por no darle de comer a tiempo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitanamakato wa:n nikmaya:mpano:ltih nopili, a:mo a:kin kitamakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a vender y a mi hijo lo hice pasar hambre, nadie le dió de comer. \fr_son 06663-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz maya:n \raiz pano: \dt 14/Feb/2022 \lx maya:mpanowa \lx_cita maya:mpanowa \lx_var General \ref 00166 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasar.hambre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pasar hambre \osten por no comer a tiempo \sig_var General \fr_n Ke:man nimaya:mpanowa nochipa ne:chkokowa noihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me malpaso por no comer a tiempo siempre me da dolor de estómago. \fr_son 00166-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz maya:n \raiz pano: \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx maya:n \lx_cita maya:n \lx_var General \ref 06568 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hambruna \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hambruna; escasez de alimentos básicos para la gente \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopá:n ne:chtapowia ke ke:man katka kone:t pano:k se: maya:n. Miak tokni:wa:n tahyowihkeh wa:n seki:n maya:nmikkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me cuenta que cuando era niño pasó una hambruna. Mucha gente sufrió y otros se murieron de hambre. \fr_son 06568-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz maya: \nota Checar la cantidad vocalica de tahyowihkeh \dt 27/May/2020 \lx maya:na \lx_cita maya:na \lx_var General \ref 00871 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.hambre \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener hambre \sig_var General \fr_n Ye:kmaya:na ne: pili wa:n a:mo yetok imoma:n para kitamakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño tiene mucha hambre y no está su mamá para que le dé de comer. \fr_son 00871-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:pismiki \raiz maya:n \nsem La palabra a:pismiki es poco usado. Por lo menos en Tacuapan no se usa. \nota Determinar diferencia entre maya:na y a:pismiki. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx maya:nkochi \lx_cita maya:nkochi \lx_var General \ref 03472 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir.con.hambre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dormir, acostarse para dormir con hambre \osten p. ej., al no cenar \sig_var General \fr_n Ya:lwa kwala:ntoya mokni:w iwki maya:nkochito. Nikta:tawtih mah takwa wa:n ka:n kinekik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu hermano estaba enojado y asi se acostó para dormir con hambre (sin haber cenado). Le rogué mucho para que cenara pero no quiso. \fr_son 03472-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz maya: \raiz kochi \dt 06/Jan/2022 \lx maya:nkochtia \lx_cita kimaya:nkochtia \lx_var General \ref 05879 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.domir.con.hambre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar dormir con hambre \osten generalmente al no preparar la cena \sig_var General \fr_n Kihtowah ke ne: siwa:t teltatsiw, ka:n semi kineki teh kichi:was. Iksá: kimaya:nkochtia n' ita:kaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que esa señora es muy floja, no le gusta hacer mucho (del quehacer del hogar). A veces a su esposo lo deja dormir con hambre (sin ofrecerle algo de comer). \fr_son 05879-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz maya: \raiz kochi \dt 03/Feb/2022 \lx maya:nkwi \lx_cita maya:nkwi \lx_var General \ref 05326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.hambre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o sentir hambre \osten p. ej., después de un rato sin comer, después de estar enfermo \sig_var General \fr_n Ke:man se: tapa:kati a:taw ye:k se: maya:nkwi, achá: porque nochi n' to:nal se: mesta:ihkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno se va a lavar al río de repente siente mucha hambre tal vez por estar todo el día parado en agua. \fr_son 05326-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref maya:na \raiz maya: \raiz kwi \dt 11/Apr/2022 \lx maya:nkwi:ltia \lx_cita kimaya:nkwi:ltia \lx_var General \ref 06095 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.hambre.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar hambre a \osten alguien, p. ej., a uno que no come bien, se le dan vitaminas que le provoquen el hambre \sig_var General \fr_n A:mo nikwa:s chicle. Te:maya:nkwi:ltia wa:n a:mo nikwa:lkwik notaxkal. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e No voy a masticar chicle. Provoca hambre y no traje mi itacate. \fr_son 06095-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref maya:ntia \raiz maya:na \raiz kwi \nsem El verbo maya:nkwi:ltia se aplica a comidas o pastillas que provocan el hambre pero no a actividades. \dt 03/Feb/2022 \lx maya:ntia \lx_cita kimaya:ntia \lx_var General \ref 00252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.pasar.hambre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer pasar hambre \osten p. ej., al salir de viaje una persona encargada de dar de comer \sig_var General \fr_n Niahka icha:n no:má:n wa:n ka:n nika:wte:w taxkal. Neli nikmaya:ntih nota:kaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a la casa de mi mamá y no dejé tortillas (en la casa) antes de salir. Hice pasar mucha hambre a mi esposo. \fr_son 00252-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref maya:nkwi:ltia \raiz maya:na \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx ma:ya:yahtok \lx_cita ma:ya:yahtok \lx_var General \ref 08779 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.ramas.extendidas \catgr Estativo \deriv \sig con las ramas extendidas \osten árboles grandes y ramificadas \sig_var General \fr_n Ne: a:makwowit wehka ma:ya:yahtok, ima:tampa kwaltsi:n tasese:xtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese árbol de amate (Ficus spp.) tiene las ramas extendidas, debajo está muy fresco. \fr_son 01076-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz yowi \nsem También se dice ma:we:wehka \dt 16/May/2021 \lx ma:yeh \lx_cita ma:yeh \lx_var General \ref 05736 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj \deriv \sig (irónica o sarcástica) con manos \osten para trabajar o hacer alguna actividad, una persona que no está usándolas \sig_var General \fr_n ¡A:mo xitachteki! ¡Tima:yeh! ¡Xitekiti wa:n ximota:nili tein tikwa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No robes! ¡Tienes manos con que trabajar! ¡Trabaja y gánate la vida! \fr_son 05736-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metseh \semxref nakaseh \raiz ma: \dt 12/Apr/2022 \lx ma:yektia \lx_cita kima:yektia \lx_var General \ref 02184 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.hoja \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig limpiar o desgranar quitando el peciolo (palillos) quitándole los palilllos dejando los puros granos \osten a la pimienta \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikma:yektih metsonkilit wa:n niknamakato. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer limpié las hojas de mafafa y fui a venderlo. \fr_son 02184-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ekti \nsem A las hojas de Xanthosoma se dice ye:ktia. \dt 09/May/2021 \lx ma:ye:ktia \lx_cita kima:ye:ktia \lx_alt kima:ektia \lx_var General \ref 04662 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar quitando las partes o pedazos que no sirven de lo demás \osten p. ej., quitando los tallos recios de las hierbas que se van a hervir, o quitando los palitos o tallitos de la pimienta \sig_var General \fr_n Tayowak nikma:ye:ktih pimie:ntah wa:n ye:wa niknamakak. Yehwa ika nikowak a notao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche le quité el palillo a la pimienta y hace rato la vendí. Con ese dinero ya compré mi maíz. \fr_son 04662-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ye:k \dt 24/Jan/2022 \lx ma:ye:ktilia \lx_cita kima:ye:ktilia \lx_var General \ref 07422 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar ma:ye:ktia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiarle.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig limpiar quitando las partes o pedazos que no sirven de lo demás (p. ej., quitando los tallos recios de las hierbas que se van a hervir, o quitando los palitos o tallitos de la pimienta) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah nikma:ye:ktilia nowe:ita:t ipimie:ntah wa:n yeh ne:chtayo:kolia tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario le limpio pimienta a mi abuelo y él me regala maíz. \fr_son 07422-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tekilia \raiz ma: \raiz ye:k \dt 11/Apr/2022 \lx ma:ye:kti:ltia \lx_cita ne:chtama:ye:kti:ltia \lx_var General \ref 07757 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.limpiar.con.la.mano \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (con ta- : nechtama:yekti:ltia) hacer (a alguien) limpiar pimienta a mano de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n nochipa ne:chtama:ye:kti:ltia kwalka:n sah wa:n nokni:wa:n kisakah kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre me hace limpiar la pimienta desde muy temprano y mis hermanos acarrean leña. \fr_son 07757-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ye:k \nmorf El verbo ma:ye:kti:ltia ocurre siempre con el prefijo de objeto no referencial ta- con el significado culturalmente determinado de 'limpiar pimienta'. \dt 22/Sep/2020 \lx ma:yewalehkaw \lx_cita ma:yewalehkaw \lx_var General \ref 02704 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ehkaw \sig Asteraceae.Melampodium.divaricatum \sem Planta \raiz ma: \raiz yewal \raiz ehkaw \dt 25/May/2021 \lx ma:yewaltik \lx_alt ma:yohyowaltik \lx_cita ma:yehyewaltik \lx_var General \ref 03754 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas.redondas \catgr Adj \deriv \infl \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0+tel \rdp_int ma:+yewaltik \sig con hojas circulares o redondas \osten plantas como algunas Peperomia, el Piper auritum y otras \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Planta-descripción \raiz ma: \raiz yewal \dt 12/Jan/2022 \lx ma:yo:la:n \lx_cita ima:yo:la:n \lx_var General \ref 03500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.medio.de.la.palma.de.la.mano \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig en medio de la palma de la mano \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz ma: \raiz yo:l \raiz -la:n \dt 24/Sep/2018 \lx ma:yo:la:nkoyoktik \lx_cita ma:yo:la:nkoyoktik \lx_var General \ref 06335 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.mano agujerada \catgr Adj \deriv \sig con la mano agujerada (en el centro de la palma) \sig_var 1-Xalti \fr_n ma:yo:la:nkoyoktik: con la mano agujerada al centro. ¿Wa:n iwtok mitskokowa moihtik?". Kilia, "Ke:mah, ne:chkokowa". We:noh, we:noh", kilia pos, "ximochi:wili remedio". A:h, kima:ki:tskih ya. Monawati..., monawatiah ya. Yo:n moma:k..., moma:kahka:wkeh. Kita ne:n Carmen ma:yo:la:nkoyoktik, ihwiyoh ima:y. Cuando kilwih, "Tik...", kilia, "[ti]ne:chjode:roh". Wa:n cuando yo:n iwki kilwih, ompa poliw Carmen wa:n mi:xahok ke:mah yehwa ya yo:n la muerte ke:chpanohtok pané: se: talacha metsweyak. \sig_var 1-Tzina \fr_e ma:yo:la:nkoyoktik: con la mano agujerada al centro. ¿Y te sigue doliendo el estómago? Le responde: si, me duele. Bueno, bueno, le dice: pues hazte un remedio. Ya le agarró de la mano, se despid..., ya se despiden. Y se soltar..., y se soltaron de la mano. (El hombre) ve a Carmen con la mano agujerada y peluda. Y le dijo: Ya me jodiste. Y cuando así le dijo, Carmen ahí se perdió y cuando levantó la mirada (ya no vio a Carmen) si no que era la muerte con su guadaña con cabo largo. \fr_son 06335-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig Tzina_09015_001 \fr_fuente 2010-07-14- f | 01:011:20 \semxref \semx_tipo \raiz \dt 02/Sep/2020 \lx ma:yo:likat \lx_cita ma:yo:likat \lx_var General \ref 01838 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lento.de.las.manos \catgr Adj \deriv \sig mano lenta \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n siwa:piltsi:n ma:yo:likat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta niña es lenta con las manos. \fr_son 01838-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz yo:l \nmorf Aunque yo:li:k tiene la /i:/ larga, ma:yo:likat la tiene corta. Sintácticamente funciona como adjetivo, tanto predicativo como atributivo aunque parece que la /t/ final es el absolutivo. \dt 18/Apr/2021 \lx mayo:lti \lx_cita mayo:lti \lx_var General \ref 04168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.autoridad.tradicional \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser mayor, autoridad tradicional de la iglesia y la presidencia auxiliar \sig_var General \fr_n Kwali 'te:chtapowi:s ke:ni:w ne: yo:n este, ke:ni:w yo:n kinyo:le:wayah ne:n mayo:ltiah oso to:pi:lehtiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Puedes contarnos de cómo hacian para invitar para que sean mayores o topi:lehmeh. \fr_son 04168-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Tzina_09003_001 \fr_fuente 2010-07-16- d | 038:05 \semx_tipo Comparar \semxref to:pi:leh \nota Así se denomina el puesto de una autoridad tradiciional que se practicaba en las comunidades de Cuetzalan (específicamnte en San Miguel Tzinacapan) que estaban a la orden del presidente CHECAR BIEN ESTA NOTA. \dt 18/Jan/2022 \rev \lx ma:yo:tia \lx_cita moma:yo:tia \ref 08190 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ma:yowi \lx_alt ma:yawi \lx_cita kima:yowi \lx_var General \ref 04613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tumbar al cortar \osten un árbol con una hacha o machete \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kima:yow se: xokokowit wa:n kwaltsi:n ta:kia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor tumbó un árbol de naranjo aunque rendía mucha fruta. \fr_son 04613-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz yowi \dt 24/Jan/2022 \lx ma:yowilia \lx_cita ne:chma:yowilia \lx_var General \ref 06574 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar ma:yowi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tumbar (p. ej., un árbol, un poste) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopá:n ne:chma:yowilih se: tio:kwowit tein ihkatoya nomi:lah wa:n kiki:xtih wapal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá tumbó un árbol de cedro que estaba en mi milpa para mi y va sacar tablas. \fr_son 06574-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mayo:w \dt 10/Feb/2022 \lx ma:ytema \lx_cita kima:ytema \lx_var General \ref 00812 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.con.el.puño \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0s-en-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig golpear con el puño \osten para lastimar a alguien, o de enojo contra un objeto \sig_var General \fr_n Se: okichpil semi eheliwis kima:ytemak nopili wa:n kikokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco muy rebelde golpeó a mi niño con su puño y lo lastimó. \fr_son 00812-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tema \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx ma:ytia \lx_cita kima:ytia \lx_var General \ref 00336 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emparejar(metate). \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig emparejar (al metate) para que le quede bien la mano de metate \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: metat wa:n a:man nikma:ytih, tio:tak ika nitapaya:nas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré un metate y hoy la adapté a la mano de metate, en la tarde voy a matajar nixtamal (sobre ello). \fr_son 00336-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ponerle lazo \osten a los dos lados de un mecapal \sig_var General \fr_n ¡Xikma:yti momekapal! Tia:tih tikwitih kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle los lazos a tu mecapal! Vamos a ir a traer leña. \fr_son 00336-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metstia \raiz ma: \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ma:ytia \lx_cita kima:ytia \lx_var General \ref 03979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adaptar.metate \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig emparejar o nivelar (un metate) al pasar sobre ello con el metapil o mano de metate para que se ajuste el metate a la forma exacta de la mano de metate \sig_var General \fr_n Domingo nikowak se: nomet wa:n ya:lwa kima:ytih no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El domingo compré un metate y ayer mi mamá lo adaptó al metapil (mano de metate). \fr_son 03979-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ponerle listón \osten p. ej., a un collar \sig_var General \fr_n Nopili kitayo:kolihkeh seki ko:skat, tayowak kisohsok wa:n kima:ytih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija le regalaron una piedras para collar, anoche lo ensartó y le puso el listón (adornándolo). \fr_son 03979-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:akia \raiz ma: \nsem Con el sentido de 'poner lazo a un mecapal', ma:ytia tiene un una palabra casi equivalente: kwa:itia. \dt 17/Jan/2022 \lx ma:ytilia \lx_alt ma:tilia \lx_cita ne:chma:ytilia \lx_var General \ref 00586 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig emparejar la mano del metate (de o para) para que quede bien. \sig_var General \fr_n Mo:sta wa:la:s se: siwa:t ne:chma:tili:ki:w nomet tein ya:lwa nikowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana vendrá una señora a emparejar mi metate que compré ayer. \fr_son 00586-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig \semx_tipo Comparar \semxref kwa:itilia \raiz ma: \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx meh \lx_cita meh \lx_var General \ref 04146 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ¡ten! \catgr Vocativo \deriv \sig ¡Ten!, palabra utilizada cuando uno está ofreciendo un objeto a otro y quiere que de una vez lo tome \sig_var General \fr_n ¡Meh i:n tomi:n! Mokni:w ia:xka, nika:n kielka:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ten este dinero! Es de tu hermano, se le olvidó aqui. \fr_son 04146-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz meh (?) \nsem No está claro en que categoría gramatical ubicar la palabra meh ni cual sería su etimología. Se usa de la misma forma en el náhuatl de la cuenca del Balsas en Guerrero central. Se dice en el momento de sostener un objeto frente a alguien, ofreciéndoselo y pidiendo, al decirle ¡Meh!, que lo tome. \dt 18/Jan/2022 \lx mekailpia \lx_cita kimekailpia \lx_var General \ref 07052 (duda) usar frase del corpus ****************************************************** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.con.lazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar con lazo (p. ej., un ave u otro animal), \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmekailpi i:n notskwin mah a:mo kanah yowi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amarra con un lazo mi perro para que no vaya a ningún lado! \fr_son 07052-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka \raiz ilpi \dt 05/Apr/2022 \lx meka:nia \lx_cita kimeka:nia \lx_var General \ref 06912 (duda) CSC sólo usa con momekania que se enrreda el mismo y es puramente para animales \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tropezar.con.lazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer tropezar con lazo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa se: tapial ilpitoya ohti wa:n ne:chmekanih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer estaba amarrado un caballo en el camino y me hizo tropezar con su lazo. \fr_son 06912-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka: \dt 14/Feb/2022 \lx mekapal \lx_cita mekapal \lx_var General \ref 00184 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mecapal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig mecapal \osten faja de hilo o jonote utilizado para sostener el peso en la cabeza al cargar \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: nomekapal. Ika nikwiti:w kwowit mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré mi mecapal. Con ello iré a traer leña mañana. \fr_son 00184-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref kwa:it \semxref mekapalma:it \raiz meka \raiz pal \nsem Mekapal refiere a la herramienta completa, la faja o parte ancha que se coloca sobre la frente (kwa:it) y el lazo mekapalma:it que se usa para atar la carga. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx mekapalilpia \lx_cita kimekapalilpia \lx_var General \ref 03470 (duda) CSC no usa esta palabra, se le hace muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.con.mecapal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar con mecapal \osten leña, hierbas \sig_var General \fr_n I:n kwowit nikmekapalilpih ya wa:n kihtowa no:pá:n ke ka:n toa:xka. Sepa niktohtomati wa:n mah yeh ne:chne:xtili katí:n nikwi:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta leña ya lo amarré con mecapal y dice mi papa que no es nuestro. Otra vez lo voy a desatar y que él me enseñe cual debo llevar. \fr_son 03470-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka \raiz pal \raiz ilpi \dt 06/Jan/2022 \lx mekapalma:it \lx_cita mekapalma:it \lx_var General \ref 02371 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lazo.del.mecapal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig cuerdas o lazos del mecapal que salen al lado (son dos que se le pone al mecapal en los extremos y que sirven para amarrar la carga que se lleva a cuestas; se pone la faja en la frente y las cuerdas sujetando la carga) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ika ma:wiltihtok ika se: mekapalma:it, eski kiki:xtilih nomekapal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño está jugando con un lazo del mecapal, seguramente le quitó a mi mecapal. \fr_son 02371-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref mekapal \raiz meka \raiz pal \raiz ma: \dt 13/May/2021 \lx mekapalwia \lx_cita kimekapalwia \lx_var General \ref 04852 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.con.mecapal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar con mecapal \osten cualquier bulto, incluyendo leña \sig_var General \fr_n Yo:n koxta:l ye:keti:k, a:mo xikechpano okachi kwali xikmekapalwi. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Ese bulto está muy pesado, no te lo lleves en el hombro, es mejor que lo cargues con mecapal. \fr_son 04852-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz meca \raiz pal \dt 24/Jan/2022 \lx mekat \lx_cita mekat \lx_var General \ref 07242 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lazo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig lazo o mecate \sig_var 1-Xalti \fr_n Xine:chtanewti se: mekat ika nikilpiti i:n nopiotsi:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que me prestes un mecate para amarrar mi pollito. \fr_son 07242-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : i:mekaw) amante \osten sea el amate mujer u hombre \sig_var General \fr_n Ne: takat nochipaya i:wa:n nentinemi ne: siwa:t, xa: i:mekaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre siempre anda con aquella mujer, tal vez sea su amante. \fr_son 07242-012_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka \nsem No se emplea, o no se usa mucho, la forma imekayo para el lazo, cordón o mecate de un animal o de algo amarrado. \dt 06/Sep/2020 \lx mekatila:na \lx_cita kimekatila:na \lx_var General \ref 05661 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalar.con.el..lazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig jalar con lazo \osten a un árbol para guiar su caida al tumbar \sig_var Tzina \fr_n Xine:chpale:wi mah tikmekatila:naka:n ne: xokokowit. Tikte:xi:matih wa:n tiktila:na:tih mah a:mo wetsi mi:lah. \fr_au HSO370 \fr_var Tzina \fr_e Ayúdanos a jalar con lazo aquel árbol de naranja. Lo vamos a tumbar y vamos a jalar para que no caiga en la milpa. \fr_son 05661-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:wila:na \raiz meka \raiz tila: \nsem La palabra mekatila:na se ocupa para la acción de jalar con un lazo, particularmente a árboles que se van a tumbar. Para la acción de jalar a un animal para hacerlo caminar se usa te:wila:na. \dt 12/Apr/2022 \lx mekatila:nilia \lx_cita ne:chmekatila:nilia \lx_var General \ref 07193 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalar.con.el..lazo.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acortarle el lazo (a un animal, para que esté cerca o para que no haya mucho lazo tirado con que se puede enredar) para o en beneficio (de alguien, p. ej., su dueño) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tiow ne: ixta:wat, xikchi:wa kwaltakayo:t ompa xine:chmekatila:nili notapial wa:n mo:sta ya nikahchi:wati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas al potrero, hazme el favor de acomodar (haciendo más corto) el lazo de mi animal (para que no se lastime) y ya mañana lo iré a mudar. \fr_son 07193-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka \raiz tila: \dt 05/Apr/2022 \lx mekawia \lx_cita kimekawia \lx_var General \ref 01619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.trampa.con.hilos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer o construir una trampa con varitas e hilos o crines de caballo (sólo para atrapar pájaros) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: ta:kat nochipa kinmekawia n' chiktehmeh wa:n kinnamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un señor siempre atrapa pájaros con trampas manuales de hilo y los vende. \fr_son 01619-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Sinónimo \semxref wito:wia \raiz meka \nota Es una trampa manual que se hace con varitas e hilo o crines de caballo, en el interior de esta se echan semillas para que los pájaros se lo coman. Al entrar dentro de la trampa ya no pueden salirse) \ency Grabación, ilustración \dt 15/Apr/2021 \lx mekayoh \lx_cita mekayoh \lx_var General \ref 08759 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrado \catgr Adj \deriv \sig amarrado (un animal con un lazo); con lazo colgado (un animal que se desató pero que tiene todavía el lazo al cuello) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: nomi:lah ne:ntok se: tapial mekayoh, eski aksá: nexi:kol kima:tohton ka:mpa ilpitoya. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa anda un caballo con lazo, seguramente alguien maldadoso lo desató donde estaba amarrado. \fr_son 00900-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx mekayo:tia \lx_cita kime:kayo:tia \lx_var General \ref 05610 (duda) CSC usa ilpia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.lazo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle lazo \osten a animales domesticados, a una bestia de carga, a un puerco, res pero no a aves de corral \sig_var General \fr_n No:má:n ne:chnawatih mah nikmekayo:ti ipitsow porin nochipa ahkotsikwi:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me dijo que le pusiera un lazo a su puerco porque siempre brinca (del chiquero). \fr_son 05610-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka \dt 12/Apr/2022 \lx mekayo:tilia \lx_cita ne:chmekayo:tilia \lx_var General \ref 07239 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.lazo.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle lazo a (un animal) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chmekayo:tilih notapial wa:n kika:wato ne: ixta:wat. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano le puso un lazo a mi caballo (para mi) y fue a dejarlo al potrero. \fr_son 07239-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meka \dt 05/Apr/2022 \lx me:koh \lx_cita me:koh \lx_var General \ref 01947 (duda) CSC no usa la palabra ko:so:lin me:koh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig color rayado \osten toro, perro, cierto tipo de acamaya \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka a:taw wa:n nikitak se: ko:so:lin me:koh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al río y vi una acamaya me:koh. \fr_son 01947-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \sem Comestible-animal \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Discusión \semxref xili \dt 20/Apr/2021 \lx melaktik \lx_cita melaktik \lx_var General \ref 05807 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa derecho \catgr Adj \deriv \sig derecho; recto \osten en referencia a la forma de un objeto elongado: árboles, troncos, palos \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tio:kwowit nochipa moskaltia kwaltsi:n mela:ktik, sayoh ke a:xka:n a:mo semi onkak ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El árbol de cedro (Cedrela odorata L.) siempre crece recto, sólo que ahora ya no hay tantos como antes. \fr_son 05807-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mela:wak \semxref melatstik \raiz mela:w \ncomp Según Ceferino Salgado, en Tacuapan es más común usar melatstik, con el mismo siginficado \dt 07/May/2020 \lx mela:ntok \lx_cita mela:ntok \ref 05805 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa estar.recto \catgr Estativo \infl Estativo \sig estar recto o derecho \osten árboles \sig_var General \fr_n Nochi iyakowit mochi:wa yo:n, yo:n tepe:tsi:ntan. Nochi, nochi iyakowit. Mela:ntok ne:, neli ompa ki..., kitekih seki para, para kwilo:t tein mocha:ntiah de karto:nkaltsí:n. Ye:kkw..., kwali kina:miki wa:n a:mo, a:mo okwilowa yo:n porin, porin cho:kiloh. Yo:n a:mo okwilowa n' kowtsí:n. Ihtikoh..., ihtikahkakawtik, como que ihtipachyoh, mahyá:, ihtiichkatik pero a:mo okwilowa. Taxi:kowa yo:n kowtsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e En los pies de los cerreos todo es iyakowit (tabaquillo, Verbesina turbacensis Kunth in HBK.). Todo, todo es tabaquillo. Crece muy recto y ahí lo… ahí lo cortan para, para cintas de los que construyen sus casas de lámina de cartón. Es muy…, le queda muy bien y no, ese no se apolilla porque, porque tiene savia. Esa madera no se apolilla. Es con inter…, es de interior hueco, como que tiene pulpa en el interior, parece como, es de interior agoldonado pero no se apolilla. Esa madera perdura mucho. \fr_son 05805-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05805-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-19-n | 170.359, 193.123 \raiz mela: \nmorf Aunque \dt 02/Sep/2020 \lx mela:w \lx_cita mela:w \lx_var General \ref 05363 (duda) CSC usa demela:w \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exageradamente \catgr Adv-modo \deriv \sig exageradamente; fuertemente \osten en referencia a la ocurrencia de una acción \sig_var General \fr_n Ya:lwa mela:w kiowik, yeh ika taxihxiti:n ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer llovió fuertemente, por eso hubo varios derrumbes en el camino. \fr_son 05363-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref neli \raiz mela:w \dt 11/Apr/2022 \lx mela:w \lx_cita mela:w \lx_var General \ref 07537 (duda) en el corpus aparece con otro significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa irresponsable \catgr Adj \deriv \sig [col] a:mo o ka:n teh mela:w | irresponsable; inútil o sin experiencia laboral \sig_var 1-Xalti \fr_n Moneki mah se: kini:xyeka:na se: ipi:pilwa:n ke:niw tekitiskeh; koma:mo, ka:n teh mela:wkeh eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es muy necesario instruir a los hijos como trabajar, de lo contrario serán inútiles. \fr_son 07537-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mela: \nota Checar significado y buscar otras frase. \dt 11/Sep/2020 \lx mela:wa \lx_cita kimela:wa \lx_var General \ref 03484 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enderezar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enderezar \osten un cable, manguera, alambre \sig_var General \fr_n Mo:sta tikmela:watih n' ohti i:n parahko, wa:la:tih n' tekiwa:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana vamos a enderezar el camino aqui arriba (esto es cuando alguien no respeta los límites por eso se tiene que alinear de nuevo), van a venir las autoridades. \fr_son 03484-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig terminar \osten cualquier actividad o tarea, pero particularmente en cuanto a tareas o trabajos de en el campo \sig_var General \fr_n Xa: a:man tikmela:waskeh n’ tawi:teki:lis. wa:n a:man chikwe:yi titato:kaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiza hoy terminemos el chapeo. y dentro de ocho días vamos a sembrar. \fr_son 03484-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig peinar bien, desenredar \osten pelo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochipa kwaltsi:n xikmela:wa motso:n koma:mo moihilpi:s wa:n yo:lik a para timoxilwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre peina bien tu cabello, de lo contario se te va a enredar y después se te va a dificultar peinarlo. \fr_son 03484-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- : kisemela:wa) irse derecho a (un destino específico, sin pasar por otro lado); pasar (un lugar) sin detenerse o hacer escala (una persona con prisa, un autobús, un avión) \sig_var General \fr_n Xiksemela:wa icha:n mokni:w, a:mo xipano icha:n mo:pá:n para niman tiekos. Tisentakwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve derecho (sin hacer escala) a la casa de tu hermano, no vayas a pasar a la casa de tu papá para que regrese pronto. Vamos a comer juntos. \fr_son 03484-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref me:wa \raiz mela: \dt 06/Jan/2022 \lx mela:wak \lx_cita mela:wak \lx_var General \ref 02084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recto \catgr Adj \deriv \sig recto, derecho (p. ej., un tronco, tubo, camino) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n tio:kwowit kwaltsi:n moskaltia mela:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El árbol de cedro crece recto (sin muchas ramas en la parte de abajo). \fr_son 02084-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref melaktik \semx_tipo Comparar \semxref ilakatstik \raiz mela: \dt 06/May/2021 \lx mela:wilia \lx_cita ne:chmela:wilia \lx_var General \ref 02159 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enderezarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acomodar (una prenda de ropa, un cobija sobre la cama, un mantel sobre la mesa, todo para que no esté mal puesto) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmela:wili yo:n siwa:pil iwipi:l. Kelpachiwtok iika:mpa. ¡Mah kwaltsi:n moita! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Enderézale su huipil a esa muchacha! En la parte de atrás lo tiene doblado. ¡Qué se vea ve bonito. \fr_son 02159-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mela: \nsem En el sentido de 'terminar un trabajo para' el verbo mela:wilia se aplica solamente a algunos trabajos agrícolas, aparentemente los trabajos que preparan la milpa y de siembra, pero de cosecha ni de desgranar. \dt 09/May/2021 \lx melaxketsa \lx_cita kimelaxketsa \lx_var General \ref 05097 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar.vertiicalmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig parar verticalmente \sig_var General \fr_n Neli pobre cohetero kichi:wak compromiso kichihchi:w yeh castillo no: ki..., kimelaxketsak, pero ta: ka:n kimatik ke:ni:w kichihchi:was, ka:n iwtok kichihchi:w \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e De veras el pobre cohetero, hizo el compromiso (de hacer el castillo), hizo el castillo, tambien lo vino a parar pero no supo como hacerlo. No lo hizo bien. \fr_son 05097-01_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-16- d | 053:30 \raiz mela: \raiz ketsa \dt 03/Feb/2022 \lx me:liohko:mit \lx_cita me:liohko:mit \lx_var Tzina \ref 02661 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el medio; ko:mit \glosa olla.de.barro \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig olla de barro (de aproximadamente 7 a 8 litros, se ocupa para preparar atole o tamales) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa semi takawa:nik, nikchihchi:wka se: meliohko:mit ato:l wa:n tamik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hizo mucho calor, había hecho una olla de atole y se acabó. \fr_son 02661-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:m \dt 21/May/2021 \lx me:mela \lx_cita me:mela \lx_var General \ref 00159 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tortilla \sig_var Tzina \fr_n Mopili kita:lih ka:n o:me me:melatsitsi:n wa:n kichi:w chi:ltamo:ltal ¡Xitakwa ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija hizo unas pocas tortillas y preparó una salsa ¡Ya come! \fr_son 00159-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mela: \nota Hay que checar significado y uso. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx me:met \lx_cita ime:met \lx_var General \ref 01950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa riñón \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig riñón \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkokowaya nome:met. Nitai:k masa:owat wa:n ika nipahtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me dolía el riñón. Tomé la caña de venado y con eso se me quitó el dolor. \fr_son 01950-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz meta \dt 20/Apr/2021 \lx mento:wia \lx_cita kimento:wiah \lx_var General \ref 07055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.entre.dos.sobre.los.hombros \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con sujeto plural) llevar sobre los hombros (algo pesado) entre dos o más personas \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n nikina:mik na:wi ta:kameh kimento:wia:yah se: pitsomiket. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana encontré cuatro hombres que llevaban un puerco muerto sobre los hombros. \fr_son 07055-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mento:n ? \dt 05/Apr/2022 \lx mento:wilia \lx_cita ne:chmento:wiliah \lx_var General \ref 06347 (duda) puede ser más común mento:wia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevarle.sobre.los.hombros \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con sujeto plural) llevar (entre dos o mas personas) sobre los hombros (algo pesado) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:wan ne:chmento:wilihkeh nokwow ye:wa kwalka:n wa:n kika:watoh icha:n no:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis hermanos se llevaron mi leña en el hombro (para mi) y lo fueron a dejar a la casa de mi papá. \fr_son 06347-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mento:n ? \dt 08/Feb/2022 \lx me:s \lx_cita nome:s \lx_var General \ref 00699 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el mes \glosa mes \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig [col] ne:chkwi nome:s | tener regla o menstruación \osten aunque raramente se utiliza en una persona que no sea la primera singular por razones de discreción: ne:chkwi nome:s \sig_var General \fr_n I:n siwa:pil a:mo kinekik ya:s tamachti:lo:ya:n, kikwik ime:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer no quiso ir a la escuela, empezó su menstruación. \fr_son 00699-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref me:tsti \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx me:sahpan \lx_cita me:sahpan \lx_var General \ref 04591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el mesa; -pan \glosa sobre.la.mesa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sobre la mesa \sig_var General \fr_n ¡Xikta:li ne: me:sahpan i:n tomat! Nikixkas tio:tak wa:n nikchihchi:was chi:ltamo:ltal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pón sobre la mesa estos jitomates! En la tarde los voy a azar y preparar una salsa. \fr_son 04591-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \dt 24/Jan/2022 \lx me:skia \lx_cita me:skia weli \lx_var \ref 08591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ke:meh \nmorf Es abreviatura de Anastacio Nicolás por ke:meh eskia. \dt 25/Apr/2019 \lx me:sko:yohyoh \lx_cita me:sko:yohyoh \lx_var Yohua \ref 08131 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.Renealmia.alpinia \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx metai:xko \lx_cita imetai:xko \lx_var General \ref 05831 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.de.metate \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig la superficie o cara del metate \sig_var General \fr_n ¡Xikta:li metai:xko notix wa:n xikpi:ki ika se: tilmah mah a:mo mo:yo:yowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pón mi masa sobre el metate y tápala con una servilleta para que no se cubra de moscas. \fr_son 05831-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meta \raiz i:x \dt 07/May/2020 \lx metaketsa \lx_cita mometaketsa \lx_var General \ref 03655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tortillas \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ponerse a hacer o echar tortillas \sig_var General \fr_n Ehkok nokone:w wa:n niman nimometaketsak, nimolwih maya:na. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Llegó mi hijo y luego me puse a hacer tortillas, pensé que tenía hambre. \fr_son 03655-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz meta \raiz ketsa \dt 17/Jan/2022 \lx metama:it \lx_cita metama:it \lx_var General \ref 04942 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mano.de.metate \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig mano de metate \osten rodillo de piedra con que se muele en el metate \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikma:postek nometama:y wa:n a:mo wel nitapaya:na ok. Mo:sta nikowati:w se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer quebré la mano de mi metate y ya no puedo martajar el nixtamal. Mañana voy a ir a comprar otro. \fr_son 04942-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz meta \raiz ma:i \dt 24/Jan/2022 \lx metama:ytia \lx_cita metama:ytia \lx_var General \ref 05704 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adaptar.mano.al.metate \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig adaptar la mano del metate al metate \osten pasándola fuertemente sobre el metate muchas veces para que el uno quede bien ajustado al otro (cuando el metapil, metate o ambos son nuevos \sig_var General \fr_n Se: noa:wi kwali metama:ytia. Yehwa kima:ytilih nokni:w imet wa:n ekintsi:n kwaltsi:n ika se: tapaya:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una de mis tías puede emparejar la mano del metate. Emparejó el metate de mi hermana y ahora se puede martajar con ella muy bien. \fr_son 05704-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metatehtewia \raiz meta \raiz ma: \dt 12/Apr/2022 \lx metamets \lx_cita metamets \lx_var General \ref 05332 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa base.de.metate \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig base del metate \osten hecha de postes de madera que se arreglan en triángulo para se acomoden bien las patas del metate \sig_var Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n nitisia wa:n postek nometamets, sa achi nometsko wetsi metat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana cuando molía se quebró la base de mi metate (hecho de palo), por poco y se cae en mi pie el metate. \fr_son 05332-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \semx_tipo Comparar \semxref metakowit \raiz meta \raiz mets \nsem Son tres palos que se ubican en forma de tríangulo para colocar las patas del metate, actualmente algunas ya la contruyen con material comercial de block, cemento y sobre ello colocan el metate sobrepuesto. \ncomp En Tacuapan se usa la palabra metakowit. \ency Grabación, ilustración \dt 11/Apr/2022 \lx metat \lx_cita metat \lx_var General \ref 07154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa metate \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig metate \sig_var 1-Xalti \fr_n Ihwa:k nimona:miktih nomá:n ne:chtayo:kolih se: nomet, axkan yehwa nikwi ihwa:k nitapaya:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me casé mi mamá me regaló un metate, ahora lo ocupo cuando muelo el nixtamal. \fr_son 07154-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meta \dt 04/Sep/2020 \lx metatampa \lx_cita metatampa \lx_var General \ref 07720 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abajo.del.metate \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig abajo del metate \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tiki:xpa:kas metat nochipa xiketsa se: tepalkat metatampa. ¡A:mo xitaaha:wi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre pon un traste (para que ahí se junte el agua) cuando laves la superficie del metate. ¡No mojes el piso! \fr_son 07720-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz meta \raiz -tani \raiz -pa \dt 20/Sep/2020 \lx metatehtewia \lx_cita metatehtewia \lx_var General \ref 03951 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar.metate \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig picar metate con piedra \osten para emparejarlo, acomodándolo a la mano de metate, y a la vez para hacerlo más rasposo \sig_var General \fr_n No:má:n nochipa kiyo:le:wah mah metatehtewi, yeh ika a:mo semi yetok kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre la buscan para picar (emparejar) el metate, por eso casi no está en la casa. \fr_son 03951-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metama:ytia \raiz meta \raiz tewia \dt 17/Jan/2022 \rev \lx mets \lx_cita imets \lx_var General \ref 02776 (duda) usar frases del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pierna \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cabo; punto (p. ej., de una pala, pico, azadón) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitachkwasneki wa:n nopico imets pala:n wa:n postek. Nitane:witi se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero escavar y el cabo de mi pico se pudrió y se quebró. Voy pedir uno prestado. \fr_son 02776-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz mets \dt 31/May/2021 \lx metsaha:wia \lx_cita mometsaha:wia \lx_var General \ref 07228 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarle.los.pies \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo: mometsaha:wia) mojársele los pies o piernas (a alguien) \fr_n Pero n' ta:, pos cuando sepa mometsaha:wia yowi kowtah, wi:tsa metsa:paliwtiwi:ts, ihwa:k a n' kikwi. Sepa metstotomoka nono. Wa:n fie:roh te:kokoh yo:n metstotomokalis, porque, pues, se: iomiyo sah n' pe:wa totomoka. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vuelve a mojarse los pies por ir al campo, cuando regresa viene mojándose los pies, ya es cuando le da el dolor. Nuevamente siente dolor de punzaciones en lo spies. Este dolor de los pies duele mucho, pues el dolor parte desde los huesos. \fr_son 07228-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07228-01_Tzina \fr_fuente 2011-08-23-k | 229.21, 250.238 \fr_n Yo:n se: metste:te:mia ihkó:n, oso te:te:mi:lis, ihkó:n kihtowah de se: mets..., kihtowah se: momets..., ke:meh yo:n se: mometsaha:wia, ahwach ne: ke:man pos semi ki..., te:chi:wilia ne: mal, te:chi:wilia:ya mal ne:n ahwach. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Antes a la gente se les hinchaban los pies, o les daba hinchazón, por que dicen que al mojársele a uno los pies (por caminar donde había rocío) porque el rocío nos era muy perjudicial, nos hacia mal. \fr_son 07228-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07228-02_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-q | 748.678, 763.232 \nmorf Este verbo, metsaha:wia siempre ocurre con la raíz verbal reduplicada. Generalmente se usa en la forma reflexiva con el sentido de 'mojársele a uno los pies'. \semx_tipo Comparar \semxref ma:aha:wia \raiz mets \raiz a: \dt 05/Apr/2022 \rev \lx metsahkoihkak \lx_cita metsahkoihkak \lx_var General \ref 04192 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.pies.hacia.arriba \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar con las pata o pies hacia arriba \osten un animal muerto \fr_n Ne: paratani ixta:wat mikik se: kwa:kweh. Metsahkoihkaya yo:n tatekoch wa:n kikwa:tih ya n' tsohpimeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá abajo en el potrero se murió una res. Estaba con las patas hacía arriba y ya casi se lo van a comer los zopilotes. \fr_son 04192-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ahko \raiz ihka \nmorf Las palabras que terminan en ihkak y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo, -ihkatok y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo -tok. \dt 18/Jan/2022 \lx metsahkoikak \lx_cita metsahkoihkak \lx_var General \ref 07680 (duda) el ejemplo no coincide con la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.pies.arriba \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig [col] (con -wa:n : onka:ihkatok iwa:n) estar parado (alguien) junto a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n ampó:n xionka:ihkato iwa:n yo:n okichpil. ¡Xiow a, xitisiti a! Ehkos mo:pá:n wa:n takwa:s \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés ahí parada con ese muchacho. ¡Ya vete a hacer tortillas! Va llegar tu papá y va a comer. \fr_son 07680-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz o: \raiz ka: \raiz ihka \dt 16/Sep/2020 \lx metsahkoketsa \lx_cita mometsahkoketsa \lx_var General \ref 04803 (duda) CSC hizo una frase muy rebuscada en el momento de pedir un ejemplo, usa ahkotaksa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.pie.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \sig (con reflexivo : mometsahkoketsa) poner un pie o una pierna arriba \osten persona subiendo una escalera o piedra \sig_var General \fr_n Ximometsahkoketsa itech yo:n tet para tima:ahsis tikma:tekis yo:n kowit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pon un pie en esa piedra para que alcances y alcances cortar las ramas de ese árbol. \fr_son 04803-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ahko \raiz ihka \nmorf Las palabras que terminan en ihkak y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo, -ihkatok y -ahkoihkak a menudo ocurren con el durativo -tok. \dt 24/Jan/2022 \lx metsahkota:lia \lx_cita mometsahkota:lia \lx_var General \ref 07714 (duda) no es una palabra muy común y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.los.pies.sobre. \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : mometsahkota:lia) poner los pies arriba sobre (un banco, piedra, para hacer descansar o para amarrar las agujetas del zapato o la correa del huarache) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitelmetskohkowtik, tepitsi:n nimometsse:wi:ti. ¡Xine:chwa:lmaka yo:n ikpal mah itech nimometsahkota:li! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me cansé de los pies, voy a descansar mis pies un rato. ¡Acércame ese banco para que descanse mis pies sobre ello! \fr_son 07714-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ah \raiz -ko \raiz ta:l \dt 20/Sep/2020 \lx metsahkotetekwinowa \lx_cita mometsahkotetekwinowa \lx_var General \ref 05214 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arremangar \catgr V2(refl) \infl \sig arremangarse el calzón hacia arriba \sig_var General \fr_n Ke:man semi ahwachtah ne ohti, yo:n ta:kat mometsahkotetekwinowa wa:n ihkó:n a:mo a:pachtia n' ikaltso:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hay mucho roció en el camino ese señor arremanga su calzón y así no se moja su calzón. \fr_son 05214-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ahko \raiz tekwinV \dt 11/Apr/2022 \lx metsahoktok \lx_alt metsahkoktok \lx_cita metsahoktok \lx_var General \ref 03652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pata.levantada \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con una pata levantada, no alcanzando el piso por ser más corta \osten una mesa, silla pero sólo en referencia a muebles \sig_var General \fr_n I:n me:sah metsahoktok, ximetstapechti ika se: kowit, mah a:mo moli:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta mesa tiene una pata que no alcanza el piso, cálzala con una madera para que ya no se meneé. \fr_son 03652-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ah \raiz -ko \raiz kwi \dt 17/Jan/2022 \lx metsahokwi \lx_cita kimetsahokwi \lx_var General \ref 05040 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantar.pata \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig levantarle el pie, pata o pierna \osten a alguien o a un animal, p. ej., a un caballo para herrarlo \sig_var General \fr_n Xikmetsahokwi i:n tapial para tikye:kta:lili:ti itekak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Levántele la pata a este caballo para que puedas arreglarle (acomodarle) bien la herradura! \fr_son 05040-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ah \raiz -ko \raiz kwi \dt 03/Feb/2022 \lx metsahsi \lx_cita metsahsi \lx_var General \ref 01463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alcanzar.piso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarle zapato (en tamaño a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowilih seki izapatos nopili wa:n ka:n kimetsahsih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer le compré unos zapatos a mi hijo pero no le quedaron. \fr_son 01463-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ahsi \raiz mets \raiz ahsi \dt 06/Apr/2021 \lx me:tsahsi \lx_cita me:tsahsi \lx_var General \ref 03982 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa completar.gestación \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig completar gestación \osten animales y humanos \sig_var General \fr_n Notskwin mikkeh ipilwa:n, ka:n me:tsahsikeh eski. Ye:kkwaltsitsi:n katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi perra se le murieron sus cachorros, seguramente no completó el periodo de gestación. Estaban bien bonitos. \fr_son 03982-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:ts \raiz ahsi \dt 17/Jan/2022 \lx metsahwachiowa \lx_cita metsahwachiowa \lx_var General \ref 01765 (duda) parece que es con y yowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empapársele.los.pies.de.rocío \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig empaparsele los pies (pantalones, piernas) de rocío \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man kwalka:n se: ohtoka itech i:xta:wat se: metsahwachiowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno camina en las mañanas por los potreros los pies se empapan del rocío. \fr_son 01765-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ahwach \dt 18/Apr/2021 \lx metsahwayo:tia \lx_cita ne:chmetsahwayo:tia \lx_var General \ref 02288 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.comezón.en.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar comezón en el pie (a alguien, p. ej., por sabañones o materiales que causan una reacción) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkwikeh a:okwilimeh wa:n telsenka ne:chmetsahwayo:tiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me agarraron los sabañones y me provocan comezón en mi pie. \fr_son 02288-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ahwa(1) \dt 11/May/2021 \lx metsahwayowa \lx_cita metsahwayowa \lx_var General \ref 04244 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.comezón.en.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir o tener comezón en el pie o las piernas \osten p. ej., por una infeción de hongos \sig_var General \fr_n Nimetsahwayowa, eski ne:chkwikeh a:okwilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siento comezón en mis pies, a lo mejor tengo sabañones. \fr_son 04244-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ahwa(1) \dt 18/Jan/2022 \lx metsahxi:ltia \lx_cita ne:chmetsahxi:ltia ?????????? \lx_var General \ref 07411 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alcanzarle.en.la.pierna \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig rozar o alcanzar (algo) al pie o pierna de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ma:wiltihtoya ika se: tikowit wa:n ne:chmetsahxi:ltih, yeh ika nimetsa:sohsolo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano estaba jugando con un palo ardiendo y me alcanzó el pie con ello, por eso me salieron ampollas. \fr_son 07411-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ahsi \dt 11/Apr/2022 \lx metsahxitia \lx_cita kimetsahxitia \lx_var General \ref 02944 (duda) no aparece en el corpus, analizar si realmente usan esta palabra, CSC usaría metsa:lowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargarle.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alargar o hacer más largo el mango de \osten una herramienta que queda corta, p. ej., una garrocha para cortar naranjas \sig_var 1-Xalti \fr_n Noma:taw ye:kmetstsikitsi:n, nikmetsahxitih ika se: kwowit wa:n kwali ika niktek notsapow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi red tiene muy corto el mango, se lo hice más largo con un palo y pude cortar bien mis zapotes con el. \fr_son 02944-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sa:lowa \raiz mets \raiz ahsi \dt 20/Jul/2021 \lx metsa:ihkak \lx_cita metsa:ihkak \lx_var General \ref 03698 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.parado.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig parado en agua \osten una persona en un charco o río \sig_var General \fr_n Yo:n xo:chit metsa:ihkak mowe:ina:n ia:xka, kikwitiki:sa se: tepitsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas flores que están paradas en agua son de tu abuelita, en un rato va a pasar por ellas. \fr_son 03698-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz ihkak \dt 17/Jan/2022 \lx metsa:ihkak \lx_cita metsa:ihkak \lx_var General \ref 01438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.parado.en.agua. \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar parado (alguien) dentro del agua (en un rio, p. ej., al estar lavando) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nitapa:kati a:taw nochipa nimikia:naliskwi porin wehka:wa nimetsa:ihihkatok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a lavar al rio siempre siento calambres, es porque un buen rato estoy parada dentro del agua. \fr_son 01438-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz ihka \dt 29/Mar/2021 \lx metsa:ketsa \lx_cita kimetsa:ketsa \lx_var General \ref 06658 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar a:ketsa, de esta forma aparece 325 veces en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar.tallos.en.agua \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig parar los tallos (p. ej., de flores, verduras como el cilantro para que no se marchiten) en agua \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmetsa:ketsa i:n cilantro mah a:mo kwetawi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pon este cilantro en agua para que no se marchite! \fr_son 06658-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz ketsa \dt 14/Feb/2022 \lx metsa:kohkowti \lx_cita metsa:kohkowti \lx_var General \ref 01315 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsle.piernas.por.estar.en.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig embararsele, cansarsele (a alguien) las piernas por agua (p. ej., por estar metido en agua mucho tiempo, por caminar bajo la lluvia) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkokowah nometswa:n, ya:lwa nitapa:kato a:taw wa:n nimetsa:kohkowtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duelen las piernas, ayer fui a lavar al arroyo y se me embararon por estar metido mucho tiempo en el agua. \fr_son 01315-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz kow \dt 24/Mar/2021 \lx metsalaxtia \lx_cita metsalaxtia \lx_var General \ref 06755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponersele.liso.el.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponersele liso el mango o agarradero (a una herramienta que tiene mango de mandera como la hacha, el azadón, pico, martillo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nosalo:n metsalaxtiak a kwaltsi:n ka:n ne:chma:kokowa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi azadón ya se le alisó el mango, ya no me lastima las manos. \fr_son 06755-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metspa:ti \raiz mets \raiz alax \nsem La palabra metsalaxtia refiere a la acción de sanarse los pies después de una lesiones ligeras como pueden ser los granos o el agrietamiento por resequedad. También se utiliza para la acción de alisarse un mango de madera de una herramienta. El verbo metspa:ti refiere a la acción de desgaste, de ir bajando en el grosor, particularmente en los mangos de machete que son de hule. \dt 14/Feb/2022 \lx metsalaxtik \lx_cita metsalaxtik \lx_var General \ref 04419 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.liso \catgr Adj \deriv \sig con el cabo o mango liso \osten una herramienta \sig_var General \fr_n I:n noa:chah a:mo nikwelita ika nikowtapa:nas. Telmetsalaxtik wa:n se: kima:petsko:sneki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hacha no me gusta para partir leña. Tiene el mango liso y se le que quiere caer de las manos a uno. \fr_son 04419-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz alax \dt 18/Jan/2022 \lx metsa:okwilkwi:ltia \lx_cita kimetsa:okwilkwi:ltia \lx_var General \ref 01828 (duda) no aparece en el corpus, parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.sabañones.en.los.pies \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) sabañones en los pies (p. ej., el agua de charco o los cauces de la lluvia) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man kiowi a:mo wel nimometskalakia a:ohpana:t, nochipa ne:chmetsa:okwilkwi:ltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve no puedo meter mis pies en el cauce del agua de la lluvia, siempre me provoca sabañones en el pie. \fr_son 01828-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz okwil \dt 18/Apr/2021 \lx metsa:okwilti \lx_cita metsa:okwilti \lx_var General \ref 04018 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infectarse.los.pies.con.sabañónes \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig infectarse los pies de sabaños; tener sabañones en los pies \sig_var General \fr_n Tonto:naltika nimometskalakih itech seki sokia:t, yeh ika nimetsa:okwilti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace unos días metí los pies en aguas negras, por eso tengo sabañones en los pies. \fr_son 04018-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz okwil \dt 17/Jan/2022 \rev \lx metsa:paltik \lx_cita metsa:paltik \lx_var General \ref 08561 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pies.mojados \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; -ye:k; -tel \sig con el pie o los pies (o la pierna o las piernas) mojado(s) \sig_var General \fr_n Nimetsaha:paltik. Xne:chwa:lmaka yo:n tilmah mah ika nimometswahwa:tsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo los pies mojados. Acercame esa tela para que con ella me seque los pies. \fr_son 08561-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig con las mangas mojadas \osten pantalón \fr_n Nisekwi porin nopantalón metsa:paltik. Xa: tikpia se:, xine:chtane:wti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo frio porque las mangas de mi pantalón están mojadas. Acaso si tendrás uno, préstamelo. \fr_son 08561-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx metsa:toto:wia \lx_cita kimetsa:toto:wia \lx_var General \ref 04975 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.agua.caliente.en.las.patas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig echarle agua caliente a, o poner en agua caliente las patas \osten de un pollo muerto que lo preparan para cocinar \sig_var General \fr_n Sepa xikinime:tsa:toto:wi:ti n' piomeh porque a:mo wel nikinmetspixkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora ve a meterlos nuevamente los pollos al agua hirviendo (para que se ablanden) porque no pude sacarles el pellejo de las patas. \fr_son 04975-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metschichinowa \raiz mets \raiz a: \raiz to:na \dt 24/Jan/2022 \lx metsa:yema:nia \lx_cita metsa:yema:nia \lx_var General \ref 06712 (duda) no aparece en el corpus, comparar con metsa:sehseltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suavizarsele.el.pie.con.agua \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig suavizarsele el pie por estar metido en agua o por aplicarle agua \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitapa:kato a:taw wa:n nimetsa:ihkatoya nochi n´to:nal wa:n neli nimetsa:yema:niak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a lavar al río y estuve parada todo el día en agua y se me quedaron muy suaves los pies. \fr_son 06712-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz a: \raiz yema:ni \dt 14/Feb/2022 \lx metschachantik \lx_cita metschachantik \lx_var General \ref 00618 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.patas.pubescentes \catgr Adj \deriv \infl \sig con las patas pubescentes, con mucho pelo o bien cubiertas como de pelusa \osten animales \sig_var General \fr_n AND-- Wa:n yo:n in..., n' imehmetsko se: kita kwi:katinemih tak n' ixo:chio de n' iyo:lpan. JVC-- Yo:n, yo:n nektsitsi:n, ta: yo:n nejó:n n' i..., kwi:kah imetsko yehwa:n mahyá: mets..., metsihihwiyohkeh, AND-- 'Ki:xtiliah, nektsitsi:n. JVC-- imetskechtan mahyá: metschahchachantikeh. Wa:n kikwih ika inte:mpi:l wa:n ompa kita:liah para kwi:kah ika yo:n, ika inimetsko. Pero m..., porin potoktik n' imets..., imetsihwiyo, AND-- Potoktik. A:h. JVC-- kwi:kah ya ne: ka:mpa n' incha:n, ompa 'ka:watih ya para n' ipiliwa:n tai:skeh ya. Yehwa yo:n kichi:wah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y eso…, ve uno que en las patas anda llevando el pollen del centro. JVC-- Esas, esas abejas (Meliponini), pues esas, este, llevan en sus patas como si fuera …, son de patas con pelusa, AND-- Le sacan (el polen a las flores) las abejas. JVC-- parecen que la parte inferior de sus patas son como tupidas de pelos. Y lo toman (el polen) con su pico y ahí lo ponen para con, con sus patas llevarlo, con sus patas. Pero m…, porque es pubescente (algodonoso) de las patas, AND-- Es pubescente. JVC-- ya se llevan allá donde viven, ya lo van a dejar ahí para que sus crías se lo tomen. Eso es lo que hacen. \fr_son 00618-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-27-s | 489.629, 516.054 \raiz mets \raiz chachan \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx metschiaktik \lx_cita metschiaktik \lx_var General \ref 01351 )duda) parece que se usa metschia:wak, no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.mango.grasoso \catgr Adj \deriv \sig con el mango grasoso (particularmente utensilios de la cocina, pero también cualquier herramienta, como hacha, con mango) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n cuchara metschiaktik. ¡Xikmetspahpa:ka, ika nikte:te:kati tapalo:l! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta cuchara tiene el mango muy grasoso. ¡Lávale el mango, con ello voy servir la comida! \fr_son 01351-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref metschia:wak \raiz mets \raiz chia: \dt 24/Mar/2021 \lx metschia:wak \lx_cita metschia:wak \lx_var General \ref 07864 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.mango.grasoso \catgr Adj \deriv \sig con el mango grasoso (particularmente utensilios de la cocina, pero también cualquier herramienta, como hacha, con mango) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikpahpa:kati i:n xi:wah, metschia:wak! Nikte:kili:ti kahfe:n mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Vé a lavar esta cuchara, tiene el mango grasoso! Le voy a servir café a tu papá. \fr_son 07864-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref metschiaktik \raiz mets \raiz chia: \dt 23/Sep/2020 \lx metschichinowa \lx_cita kimetschichinowa \lx_var General \ref 03145 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chamuscar.pata(de.pollo) \catgr V2 \infl Clase 2b \sig chamuscar \osten generalmente con hojas de mazorca (totomoxtle), bagazo de caña o cartón, para quitarle los bellos \sig_var General \fr_n Tehwa:n tikinwiwitatih n' piomeh wa:n teh xikinmetschichino wa:n xikinmetschipa:wa kwaltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nosotros vamos a desplumar los pollos y tú chamúscales las patas y límpialas bien. \fr_son 03145-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsa:toto:wia \raiz mets \raiz chinV \dt 26/Jun/2021 \lx metschihkolowa \lx_cita kimetschihkolowa \lx_var General \ref 03752 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcele.el.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mometschihkolowa) doblarse las pies o piernas al sentarse (en el suelo) \fr_n Ke:man nimotokotsta:lia wa:n nimometschihkolowa nochipa nimetssepowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me siento y doblo mis pies siempre se me entumen. \fr_son 03752-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metsilakatstilia \raiz mets \raiz chihkol \dt 17/Jan/2022 \lx metschihkoltia \lx_cita metschihkoltia \lx_var General \ref 04053 (duda) parece que no es tam común usar esta palabra, el ejemplo parece muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcersele.el.mango \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig torcersele o enchuecarsele el mango \osten a una herramienta como pala, cuchara, azadón, p. ej., por descuido \sig_var General \fr_n I:n pala metschihkoltiak. Wehka:w ya nikowak, eski metspostekiti a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A esta pala se le torció el mango. Tiene rato que lo compré, a lo mejor ya se va quebrar. \fr_son 04053-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metsilakatstia \raiz mets \raiz chihkol \nsem Se puede dejar enchuecar o torcer el mango de una cuchara al usarla para menear algo muy pesado o resistente, o de una pala, hacha o azadón al dejarla expuesto al sol. El verbo metschihkoltia refiere a una acción no hecha a propósito sin más bien un descuido. \dt 17/Jan/2022 \lx metschihkoltik \lx_cita metschihkoltik \lx_var General \ref 04939 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.torcido \catgr Adj \deriv \sig con el pie o pata torcido \osten seres vivos \sig_var General \fr_n Ne: itskwinti metschihkoltok ta: ke:man tsi:tsikitsi:n katka wetstoya ohti wa:n kimetspechih se: tepos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro tiene la pata chueca pues cuando era cachorrito estaba echado en la calle y un coche pasó encima de sus patas. \fr_son 04939-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsilakatstik \raiz mets \raiz chihkol \dt 24/Jan/2022 \lx metschikaktik \lx_cita metschikaktik \lx_var General \ref 07713 (duda) quizá sea más común metschika:wak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pierna.fuerte \catgr Adj \deriv \sig con la pierna fuerte (p. ej., un corredor, un jugador de futbol, o un animal de carga) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ma:wiltia ika pelota wa:n wehka kiteliksa, ne:stok ke metschikaktik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño juega con pelota y lo patea lejos, se ve que sus piernas ya están fortalecidas. \fr_son 07713-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metschika:wak \raiz mets \raiz chika: \dt 20/Sep/2020 \lx metschika:wa \lx_cita mometschika:wa \lx_var General \ref 02428 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tensar.la.pierna \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mometschika:wa) tensar o poner tensa la pierna (p. ej., para resistir que se mueva, que se inyecte) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimitstsopo:ni:ti. ¡A:mo ximometschika:wa, koma:mo titi:kas wa:n mitskoko:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te voy a inyectar, ¡No pongas tensa la pierna porque si lo haces se te va a inflamar (por infección) y te va doler. \fr_son 02428-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz chika: \dt 17/May/2021 \lx metschika:wak \lx_cita metschika:wak \lx_var General \ref 03527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.piernas.fuertes \catgr Adj \deriv \sig con las piernas fuertes o fortalecidas \osten generalmente en referencia a personas, p. ej., un corredor, un jugador de futbol, un niño que empieza a caminar pero también a veces a bestias de carga \sig_var General \fr_n I:n pili metschika:wak a, kachi kwali ne:nemi a, ka:n wehwetsi ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño ya esta fuerte de pierna, ya camina mejor, ya no se cae (al caminar). \fr_son 03527-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metschikaktik \raiz mets \raiz chika: \dt 17/Jan/2022 \lx metschika:waltia \lx_cita kimetschika:waltia \lx_var General \ref 05007 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra, quizá sea más común metschika:waya \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fortalecer.las.piernas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig fortalecer o hacer más fuerte o resistente las piernas de \osten alguien, generalmente por aplicarle un ungüento o remedio, no por ejercicio \sig_var General \fr_n Yo:n mopili ye:kwehwetsi, xikmetsohsah iyat iwa:n refino wa:n tikitas kimetschika:waltis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo se cae mucho al caminar. ¡Úntale tabaco con aguardiente y verás que le va a fortalecer las piernas. \fr_son 05007-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz chika: \dt 03/Feb/2022 \lx metschikotik \lx_cita metschikotik \lx_var General \ref 07382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pie.chueca \catgr Adj \deriv \sig con las piernas, una más larga que la otra \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t metschikotik, kihtowa ke i:pa ihkwi *desde** pili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora tiene las piernas disparejas, dice que así ha sido desde pequeña. \fr_son 07382-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz chiko \ency Grabación \dt 08/Sep/2020 \lx metschikotila:na \lx_cita mometschikotila:na \lx_var General \ref 00342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darse.estrirón.en.pierna \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mometschikotila:na) darse un estirón en la pierna \osten p. ej., por jugar un deporte \sig_var General \fr_n Ya:lwa nima:wilti:to. Nikteliksak n' pelota wa:n nimometschikotila:n. Ekintsi:n ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a jugar. Chuté la pelota y me di un estirón en la pierna. Ahora me duele. \fr_son 00342-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz chiko \raiz tila: \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx metseh \lx_cita metseh \lx_var General \ref 04477 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mango \catgr Adj \deriv \sig con mango, cabo \osten p. ej., pico, hacha, martillo \sig_var General \fr_n Nikneki x'ne:chtane:wti se: mopi:koh. Neh nikpia sayoh ke a:mo metseh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que me prestes tu pico. Yo tengo uno, sólo que no tiene mango. \fr_son 04477-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:yeh \semx_tipo Comparar \semxref nakaseh \raiz mets \dt 18/Jan/2022 \lx metsichkwa \lx_cita kimetsichkwa \lx_var General \ref 03850 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa explorar.pie.con.aguja \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag -na:l-; -pan-; -sa-; -sen-; -ta-; -tel-; -ye:k- \sig sacarle espina, astilla, vidrio del pie \osten con aguja \sig_var General \fr_n ¡Xine:chmetsichkwa! Nimometskalakilih se: tet wa:n ka:n wel nimoketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sácamelo del pie (agujereándolo con alfiler, aguja, espina)! Se me enterró una piedrita y no puedo pararme. \fr_son 03850-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ichkwa \dt 17/Jan/2022 \lx metsihkwi \lx_cita metsihkwi \lx_var Tacua \ref 01038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descalzo \catgr Adj \infl \sig descalzo \osten sin zapatos o huaraches \sig_var Tacua \fr_n Ne: ta:kat nochipa nentinemi metsihkwi wa:n ihkwi tekiti ma:ski owihka:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre siempre nada descalzo y así trabaja aunque los terrernos estén feos. \fr_son 01038-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz iwki \dt 04/May/2021 \lx metsihwioh \lx_alt metsihwi \lx_cita metsihwioh \lx_var General \ref 00050 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pierna.velluda \catgr Adj \deriv \sig con las piernas (o pies) velludas \osten una persona \sig_var General \fr_n Nimetsihwioh ke:meh eskia niokichpil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo las piernas velludas como si fuera niño (dicho por una mujer). \fr_son 00050-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig con plumas en la pata \osten aves \fr_n Nikpoloh se: ista:kpio ta:ka:n tikita niman tiki:xmatis, metsihwi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Perdí una gallina blanca, si acaso la ves luego la vas a reconocer, tiene plumas en las patas. \fr_son 00050-02_elab_Tacua-CSC370 \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ihwiyoh \raiz mets \raiz ihwi \ncomp Mientras que en S. Miguel Tzinacapan se emplea la forma metsihwiyoh en Tacuapan se utiliza metsihwi con el mismo significado de 'con la pata cubierta de plumas'. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx metsihwiyo \lx_cita imetsihwiyo \lx_var General \ref 00287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vello.del.pie \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig vellos del pie \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xikmetsa:toto:wi yo:n pio para ke:man tikwiwitas mah nochi ki:sa n' imetsihwiyo. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e Sumerge bien las patas del pollo en el agua caliente para que cuando los desplumes, se arranquen todas las plumas de sus patas. \fr_son 00287-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ihwi \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx metsihwiyowa \lx_cita metsihwiyowa \lx_var General \ref 03818 (duda) parece más común usar metsihwiyoh o en el caso de los pollos metsihwi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.bellos.en.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele plumas en las patas \osten a un ave \sig_var General \fr_n No:má:n ne:chtayo:kolih se: pio:kone:t ke:man moskaltih metsihwiyowak, ika yo:ni niman niki:xmati ke neh noa:xka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me regaló un pollito, cuando creció se le salieron plumas en las patas, con eso luego luego reconozco que es mío. \fr_son 03818-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ihwi \dt 17/Jan/2022 \lx metsilakatstia \lx_cita metsilakatstia \lx_var General \ref 08689 (duda) no es común usarlo de esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchuecarsele.el.mango \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig enchuecarsele el mango \osten a una herramienta como cuchara, pala, hacha \sig_var 1-Xalti \fr_n Noha:chah imets xohxowik ok. A:mo xikto:nalta:li, metsilakatstias. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hacha tiene el mango todavía verde. No la expongas al sol porque se le puede enchuecar el mango. \fr_son 00137-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metschihkoltia \raiz mets \raiz ilakats \dt 05/Oct/2020 \lx metsilakatstik \lx_cita metsilakatstik \lx_var General \ref 02372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.chueco \catgr Adj \deriv \sig_var General \sig con la pata o mango chueca \osten mueble; herramienta \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mesa metsilakatstik, mo:moli:nia wa:n nochipa toya:wi se: itapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta mesa tiene las patas chuecas, se mueve y siempre se riega la comida. \fr_son 02372-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metschihkoltik \raiz mets \raiz ilakats \dt 13/May/2021 \lx metsilpia \lx_cita kimetsilpia \lx_var General \ref 06900 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atar o amarrar una tela sobre el pie de (p. ej., un animal para poder reconocerlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xiki:tski yo:n pio wa:n mah nikmetsilpi ika se: chi:chi:ltilma. Iwki niki:xmatis taka:n yahki te:pal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Agarra ese pollo para que le amarre un pedazo de tela roja en el pie. Con eso lo reconoceré si se va a casa ajena. \fr_son 06900-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \raiz mets \raiz ilpi \dt 14/Feb/2022 \lx metsilpilia \lx_cita ne:chmetsilpilia \lx_var General \ref 02886 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarle.pata \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar las patas de (un animal) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmetsilpili moa:wi ipio, a:mo ka:n kicholtih! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amarra a la gallina de tu tia por las patas, no se le vaya a escapar! \fr_son 02886-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ilpi \dt 17/Jul/2021 \lx metsilpitok \lx_cita metsilpitok \lx_var General \ref 05119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.pie.amarrado \catgr Estativo \deriv \sig estar con el pie atado o amarrado \osten particularmente un pollo o guajolote atado con lazo en su pata \sig_var General \fr_n I:n pio metsilpitok ika tsiktsi:n kostiktilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta gallina está amarrado en su pata con un pedazo de tela amarilla. \fr_son 05119-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ilpia \dt 11/Apr/2022 \lx metsiwki \lx_alt metsihkwi \lx_alt metsiwki \lx_var General \ref 04972 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descalzo \catgr Adj \infl \sig descalzo \osten \sig_var General \fr_n No:pá:n metsiwki nemi, ka:n kineki tatekakwis \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá anda descalzo, no quiere usar huaraches. \fr_son 04972-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz iwki \nmorf En Tacuapan se usa la forma alternativa, metsihkwi. \dt 24/Jan/2022 \lx metsi:xpan \lx_cita imetsi:xpan \lx_var General \ref 04776 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empeine \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig empiene del pie; parte superior del pie, que está entre la caña de la pierna y el principio de los dedos \sig_var General \fr_n Nikma:petskoh se: tet wa:n wetsik nometsi:xpan wa:n titi:katok nomets. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me cayó una piedra de la mano sobre mi empeine y está hinchado mi pie. \fr_son 04776-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz mets \raiz i:x \raiz -pan \dt 24/Jan/2022 \lx metskakalachtik \lx_cita metskakalachtik \lx_var General \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pierna.flaca \catgr Adj \deriv \sig con la pierna o las piernas flaca \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat metskakalachtik, kihtowa ke mokokowa:ya \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre tiene las piernas flacas, dicen que estuvo enfermo. \fr_son 00959-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metso:mitik \raiz mets \raiz kalach (?) \nota Checar si es aceptable porque en Tacuapan no se usa. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx metskakaltia \lx_cita metskakaltia \lx_var General \ref 08776 (duda) no es una palabra muy común de usar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa endurecersele.la.piel.del.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig endurecersele la piel del pie \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili metsxi:petsnemik wehka:wak, yeh ika metskakaltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño anduvo descalzo por mucho tiempo, por eso se le endureció la piel de su pie. \fr_son 01052-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kakal (?) \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx metskakaltik \lx_cita metskakaltik \lx_var General \ref 04947 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.el.pie.de.piel.dura \catgr Adj \deriv \sig tener el pie con la piel dura \osten p. ej., por andar descalzo mucho tiempo \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat i:pa metsihkwi moskaltih. Yeh ika ekintsi:n a:mo mometswitswia ok ta: telsenka metskakaltik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre de por si creció descalzo. Por eso ahora ya no se espina pues tiene muy dura la piel de los pies. \fr_son 04947-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kakal \dt 24/Jan/2022 \lx metskalakia \lx_cita kimetskalakia \lx_var General \ref 04241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : mometskalakia) pisar sobre o en \sig_var General \fr_n Seki itskwinkwitat te:ktok i:n kalte:noh wa:n nimometskalakih, ne:chtaka:wili mah nimometspahpa:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el patio hay hay excremento de perro regado y pisé sobre ello, dame permiso para lavarme los pies. \fr_son 04241-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kalaki \dt 18/Jan/2022 \lx metskalakilia \lx_cita mometskalakilia \lx_var General \ref 05783 (duda) usar frase del corpus, para espinarse se dice mometswitswia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrársele.en.el.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mometskalakilia) enterrársele en el pie \osten una espina, una piedra a alguien, p. ej., al andar descalza \sig_var General \fr_n I:n pili ma:wiltihtoya wa:n mometskalakilih se: witsti. Ka:n wel niki:xtilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño estaba jugando y se le enterró una espina en el pie. No se lo puedo sacar. \fr_son 05783-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz metsto:kilia \raiz kalaki \dt 12/Apr/2022 \lx metska:ltia \lx_cita metska:ltia \lx_var General \ref 01290 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.separadas.las.piernas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele (a un bebé) separadas las piernas (como una deformidad permanente); quedarse estevado (de las piernas) \sig_var General \fr_n No:má:n ne:chilwia mah nikmetsolo:cho nopili ke:man nikma:ma:s. Komo a:mo metska:ltias wa:n iwki moskalti:s a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me dice que cuando cargue a mi bebé (con rebozo) que le junte las piernas. De lo contrario se le van a brirlas y así va crecer. \fr_son 01290-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwitka:ltia \raiz mets \raiz ka:l \dt 21/Mar/2021 \lx metska:ltik \lx_cita metska:ltik \lx_var General \ref 04666 (duda) CSC no usa esta palabra, analizando el ejemplo quizá se debería usar metskahka:ltik por ser plural \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.piernas.estevadas \catgr Adj \deriv \sig con las piernas estevadas, abiertas \osten es una condición permanente \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pili ke:man katka pilkone:t a:mo kiye:kma:mayah, yeh ika metska:ltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño cuando era bebé no lo cargaban bien, por eso tiene las piernas abiertas como en arco. \fr_son 04666-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ka:l \nsem Metska:ltik refiere a una condición de formación estructural de los huesos que deja a alguien con la piernas abiertas, hacia afuera. Si alguien se siente con las piernas abiertas se utiliza el término metstapohtok. \dt 24/Jan/2022 \lx metskawa:ni \lx_cita metskawa:ntok \lx_var General \ref 06122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentársele.las.piernas \catgr V1 \infl \sig (en progresivo : metskawa:ntok) calentársele las piernas \osten por caminar una distantcia excesiva \sig_var General \fr_n A:mo ximometsaha:wi. Timetskawa:ntok wa:n timetsoli:nis. Tepitsi:n ximose:wi wa:n timometspahpa:kas a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te mojes los pies. Los tienes calientes y te van doler. Descansa un rato y ya lavas tus pies. \fr_son 06122-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kawa: \nsem El uso del verbo metskawa:ni para indicar alguien con las piernas o pies calientes siempre es con progresivo: metskawa:ntok. Generalmente no se reduplica. \dt 15/May/2020 \lx metska:wilia \lx_cita ne:chmetskahka:wilia \lx_var General \ref 03662 (duda) CSC lo usaría con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventarle.sobre.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kimetskahka:wilia) aventarle, soltarle, dejarle caer sobre el pie \osten una piedra, palo \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n nokni:w ne:chmetskahka:wilih se: kwowit yeh ika nimetstiti:katok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana mi hermano me aventó un palo sobre el pie y por eso lo tengo inflamado. \fr_son 03662-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ka:wa \dt 17/Jan/2022 \lx metskaxaltik \lx_cita metskaxaltik \lx_var General \ref 06906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pata.flojo \catgr Adj \deriv \sig con la pata floja (un mueble) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikwi:wipe:wto n' ikpal, metskaxaltik wa:n metskopi:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No menees la silla, tiene la pata floja y se le puede safar. \fr_son 06906-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref metskopiktik \raiz mets \raiz kaxa: \dt 01/Jun/2020 \lx metskaxa:ni \lx_cita metskaxa:ni \lx_var General \ref 03965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarsele.pata \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aflojarsele la pata \osten a una silla, mesa \sig_var General \fr_n I:n mesa metskaxa:n. ¡Xikye:kchihchi:was koma:mo se: to:nal metskopi:nis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta mesa se le aflojó la pata, ¡Arréglalo porque un día se le puede safar! \fr_son 03965-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metskopi:ni \semxref metswehweliwi \raiz mets \raiz kaxa: \dt 17/Jan/2022 \rev \lx metskaxa:nia \lx_cita kimetskaxa:nia \lx_var General \ref 04094 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarle.la.pata \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aflojarle el mango \osten a una herramienta de trabajo como el azadón, hacha \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikmetskaxa:ni nohacha, koma:mo ke:man se: kitapa:nas kowit ika se: mokoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No le aflojes el mango a mi hacha, si lo haces cuando se parte leña uno se puede lastimar. \fr_son 04094-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kaxa: \dt 17/Jan/2022 \lx metskaxa:nilia \lx_cita ne:chmetskaxa:nilia \lx_var General \ref 08770 (duda) metskaxa:nia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarle.pata \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig aflojarsele el mango (a una herramienta) de o en perjuicio de \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w niktane:wtihka nosaló:n wa:n ne:chmetskaxa:nilih sah wa:n a:mo kiye:kchihchi:w ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano le había prestado mi azadón y nomás me lo dejó con el mango flojo y ya no lo arregló. \fr_son 01017-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kaxa: \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx metskechtan \lx_cita imetskechtan \lx_var General \ref 00096 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caña.de.la.pierna \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig caña de la pierna; coyuntura donde se junta el pie y la pierna \osten arriba del tobillo y abajo de la espinilla \sig_var General \fr_n Ne:chtayo:kolihkeh se: nokwe:i wa:n ne:chtamiliah nometskechtan. Eski moliwihkeh ke i:pa iwki nikwelita \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me regalaron una falda y me llega hasta la caña del pie. Seguramente pensaron que de por si me gusta así. \fr_son 00096-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref metsteistal \raiz mets \raiz kech \raiz -tan \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx metskehkelehtik \lx_cita metskehkelehtik \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 06/Apr/2021 \lx metskelo:nia \lx_cita mometskelo:nia \lx_var General \ref 04527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgarrar.músculo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mometskelo:nia) sufrir un desgarre del músculo del pie \osten p. ej., al pisar mal \sig_var General \fr_n Nokni:w mometskelo:nih wa:n a:mo wel semi ohtoka. A:man yahki kitato se: tapahpachohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano sufrió un desgarre muscular y no puede caminar bien. Ahora fue a ver un huesero. \fr_son 04527-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kelo: \dt 24/Jan/2022 \lx metskelpacho:ltia \lx_cita kimetskalpacho:ltia \lx_var General \ref 07133 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.hacer.dobladillo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) hacer dobladillo (p. ej., a un pantalón) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nokni:w kimetstehtek n' ipantalón wa:n ne:chmetskelpacho:ltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano cortó el largo de su pantalón y me obligó hacerle un dobladillo. \fr_son 07133-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kel \raiz pach \dt 05/Apr/2022 \lx metskelpachowa \lx_cita mometskelpachowa \lx_var General \ref 02228 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblar.la.pierna \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mometskelpachowa) doblarse la pierna, o colocar una pierna cruzada sobre el muslo de la otra (p. ej., al sentarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ke:man mota:lia nochipa mometskelpachowa wa:n ka:n metssepowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño, al sentarse siempre dobla los pies y no se le adormecen. \fr_son 02228-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kelpachowa \raiz mets \raiz kel \raiz pach \dt 09/May/2021 \lx metskelpachowilia \lx_cita ne:chmetskelpachowilia \lx_var General \ref 07277 (duda) no aparece en el corpus y aunque no sea común todavía puede ser aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarle.el.largo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle dobladillo (en la parte baja de un pantalón) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa no:má:n ne:chmetskelpachowilih se: nopantalo:n, mo:sta nimaki:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi mamá le hizo un dobladillo a mi pantalón, mañana me lo voy a poner. \fr_son 07277-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kelpachowilia \raiz mets \raiz kel \raiz pach \dt 05/Apr/2022 \lx metskelpachtik \lx_cita metskelpachtik \lx_var General \ref 03765 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblado(pantalón) \catgr Adj \deriv \sig con la parte inferior (de un pantalón) doblado \osten mal colocado y que se tiene que enderezar para que quede bien puesto, p. ej., un pantalón \sig_var General \fr_n Yo:n mopantalón metskelpachtik. Ka:n kwaltsi:n moita okachi kwali xikmetsmela:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu pantalón está doblado (en la parte del tobillo). No se ve bien, ¡mejor enderézalo! \fr_son 03765-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kelpachtik \raiz mets \raiz kel \raiz pach \nsem La palabra metskelpachtik (también se puede decir metskelpachiwtok) significa que un pantalón está no derecho como mal enderezado o doblado (pero no a propósito) por la parte inferior. \dt 17/Jan/2022 \lx metskelpachtokotsietok \lx_cita metskelpachtokotsietok \lx_var General \ref 06107 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.sentado.con.las.piernas.dobladas \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar sentado con las piernas dobladas hacia abajo del cuerpo \osten sea sentada sobre una silla o bien sobre el suelo \sig_var General \fr_n I:n pili metskelpachtokotsietok. ¡Mah moye:kta:li, koma:mo metssepowis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño está sentado con las piernas dobladas abajo del cuerpo. ¡Que se siente bien porque si no se le pueden adormecer (las piernas o pies)! \fr_son 06107-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kel \raiz pach \raiz tokots \raiz ye \dt 14/May/2020 \lx metskelpachtokotsta:lia \lx_cita mometskelpachtokotsta:lia \lx_var General \ref 01940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentarse.con.las.piernas.doblados \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig sentarse con las piernas dobladas (en una silla o sobre el suelo con las piernas dobladas hacia abajo del cuerpo \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili mometskelpachtokotsta:lih, yeh ika metssepow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se sentó con las piernas dobladas, por eso se le adormecieron. \fr_son 01940-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kel \raiz pach \raiz tokots \raiz ta:l \dt 20/Apr/2021 \lx metskepa \lx_cita kimetskepa \lx_var General \ref 05113 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.doblez \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle doblez \osten a un pantaleón, reduciéndolo a lo largo \sig_var General \fr_n I:n pantalón metswe:weyak. ¡Xikmetskepa. Mo:sta nimaki:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este pantalón está muy largo ¡Hazle un dobléz! Mañana me lo voy a poner. \fr_son 05113-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kepa \dt 11/Apr/2022 \lx metskepilia \lx_cita ne:chmetskepilia \lx_var General \ref 01724 (duda) no aparece en el corpus, parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.doblez \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle doblez (por el largo de un pantalón) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Nikneki xine:chmetskepili nopantalo:n! Ye:kmetswe:weyak wa:n neli niksohsokiwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quiero que le hagas un dobléz a mi panalón (para mi, reduciéndole el largo). Está muy largo y lo ensucio mucho. \fr_son 01724-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kepa \dt 18/Apr/2021 \lx metsketsa \lx_cita kimetsketsa \lx_var General \ref 06659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.parado.sobre.suelo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner (p. ej., un niño) parado sobre los pies \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikmetsketsa n' pili ka:n teh itekak wa:n metssese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No pongas al niño parado (en el suelo) en el piso, no tiene zapatos y se le van a enfriar los pies. \fr_son 06659-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ketsa \dt 14/Feb/2022 \lx metski:tskia \lx_cita kimetski:tskia \lx_var General \ref 02032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agarrar el pie o pierna de (un ser vivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kitsopo:nitih nopili, ¡Xikmetski:tski mah a:mo tahmati! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Van a inyectar a mi niño, ¡agárrale el pie para que no se mueva! \fr_son 02032-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ki:tski \dt 29/Apr/2021 \lx metsko \lx_cita imetsko \lx_var General \ref 02021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pie \catgr Sust-loc \deriv \plural Irregular: no se pluraliza \infl Oblig pos \sig en su pie \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nometsko nikpia se: kokot, ne:chtipi:nih se: mo:yo:t wa:n we:iak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pie (o en mis pies) tengo un grano, me pico un mosco y se me infectó. \fr_son 02021-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \nsem No se pluraliza metsko sino que se usa la raíz metsti pero que no tiene el mismo significado de locativo: nometswa:n 'mis pies' pero nometsko 'en mi pie' o 'en mis pies' (nunca nometskowa:n) \dt 29/Apr/2021 \lx metsko \lx_cita imetsko \lx_var General \ref 06197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.el.pie \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig empeine, parte superior del pie, que está entre la caña de la pierna y el principio de los dedos (de humanos y de animales) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kipia se: kokot imetsko wa:n a:mo wel pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tiene un grano en el empeine del pie y no puede sanar. \fr_son 06197-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \sem Cuerpo \raiz mets \dt 15/May/2020 \lx metskokoe:wa \lx_cita metskokoe:wa \lx_var General \ref 05903 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.granos.en.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salírsele granos en el pie \sig_var General \fr_n Se: pili metskokoe:wak. Kihtowah mahyá: sayoh kimetstipi:nih se: tokat wa:n we:itik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Un niño le salieron granos en los pies. Dicen que nada más le pico una araña y se extendieron (los granos). \fr_son 05903-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz koko \dt 03/Feb/2022 \lx metskokoe:waltia \lx_cita ne:chmetskokoe:waltia \lx_var General \ref 02271 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo no es real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.granos.en.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar (a alguien) granos en el pie (p. ej., huaraches de plástico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tonto:naltika nimokowilih seki notekakwa:n de kwetax wa:n ne:chmetskokoe:waltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace unos días me compré unos huaraches de plástico, me los puse y después se me salieron unos granos en mis pies. \fr_son 02271-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz koko \ngram Nota el uso de un marcador de plural para el objeto secundario de un verbo ditransitivo: Tonto:naltika nimokowilih seki notekakwa:n de kwetax, nimoinimetsta:lilih wa:n ne:chmetskokoe:waltih. \dt 11/May/2021 \lx metskokoti \lx_cita metskokoti \lx_var General \ref 05499 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.granos.en.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o salírsele granos en el pie \sig_var General \fr_n Niahka nomi:lah wa:n ne:chmetstipi:nihkeh mo:yo:meh yeh ika nimetskokoti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a mi milpa y me picaron los moscos por eso tengo granos en el pie. \fr_son 05499-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz koko \dt 11/Apr/2022 \lx metskokototsa \lx_cita kimetskokototsa \lx_var General \ref 05437 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.tallo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar y reducir el tallo de \osten p. ej., a flores, plantas, quelites \sig_var General \fr_n ¡Xikmetskokototsa yo:n xo:chit wa:n xika:ketsa! Koma:mo motsonkepas n' xochia:ko:mit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Córtale los tallos a esas flores (reduciéndolos en lo largo) y pónlas en agua! Si no lo haces se va a voltear el florero. \fr_son 05437-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metstokotsowa \raiz mets \raiz koto: \dt 11/Apr/2022 \lx metskokowa \lx_cita kimetskokowa \lx_var General \ref 04189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa causar.dolor.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig causarle o provocarle dolor (a alguien) en el pie; lastimarle (a alguien) el pie \osten zapatos apretados, una senda con piedras punzantes, huaraches con correas tiesas \sig_var General \fr_n Ka:n teh notekak wa:n ne:chmetskokowa n' tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No tengo huaraches y me duelen las piedras. \fr_son 04189-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz koko \dt 18/Jan/2022 \lx metskokowilia \lx_cita ne:chmetskokowilia \lx_var General \ref 07162 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimarle.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lastimarle el pie o la pierna (a alguien) o la pata (de una animal) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili ne:chmetskokowilih nopili, kimetswi:tek ika se: kowit wa:n ekintsi:n a:mo wel moketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu niño le lastimó el pie a mi niño, le golpeó con un palo y ahora no puede pararse. \fr_son 07162-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz koko \dt 05/Apr/2022 \lx metskokoyowa \lx_cita metskokoyowa \lx_var General \ref 03860 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.granos.en.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o salirsele granos en los pies o pierna \sig_var General \fr_n Niahka nomi:lah wa:n ne:chmetstipi:nihkeh a:skameh wa:n nimetskokoyowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a mi milpa y me picaron unos hormigas, por eso se me salieron los granos en mis pies. \fr_son 03860-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz koko \dt 17/Jan/2022 \lx metskopiktik \lx_cita metskopiktik \lx_var General \ref 04450 (duda) no parece muy común y el ejemplo no tiene coherencia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pata.zafada \catgr Adj \deriv \sig con la pata zafada o desprendida \osten un mueble \sig_var General \fr_n ¡A:mo ximota:li:ka:n itech i:n silla, metskopiktik wa:n ika nawetsiskeh! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No se sienten en esta silla, tiene la pata zafada y pueden caerse. \fr_son 04450-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kopi: \nsem Para herramientas a que se les desprende el mango o cabo de la parte de metal se usa la palabra kwa:kopi:ni. \dt 18/Jan/2022 \lx metskopi:na \lx_cita kimetskopi:na \lx_var General \ref 01899 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa safarle.pata \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig zafarle el mango (p. ej., a una herramienta como azadón, hacha) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikmetskopi:na yo:n salo:n nikwiti ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le zafes el cabo de ese azadón porque todavia lo voy a ocupar. \fr_son 01899-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metswehwelowa \raiz mets \raiz kopi: \dt 18/Apr/2021 \lx metskopi:ni \lx_cita metskopi:ni \lx_var General \ref 04628 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarsele.pata \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig zafarsele la pata \osten a un mueble como silla, mesa \sig_var General \fr_n Yo:n ikpal metskopi:ni. A:mo itech ximota:lih, tiwetsti wa:n timokoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A esa silla se le zafa la pata. No te sientes en ese, sería posible que te caigas y te vas a latimar. \fr_son 04628-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metswehweliwi \raiz mets \raiz kopi: \dt 24/Jan/2022 \lx metskopi:nilia \lx_cita ne:chmetskopi:nilia \lx_var General \ref 07275 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa safarle.pata \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig zafarle la pata (p. ej., a una silla, mesa) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nokni:w ne:chmetskopi:nilih se: noikpal wa:n ka:n kineki ne:chye:kta:lili:s ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano le zafó una pata a una de mis sillas y ya no me la quiere arreglar. \fr_son 07275-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metswehwelowilia \raiz mets \raiz kopi: \dt 05/Apr/2022 \lx metskopitstik \lx_cita metskopitstik \lx_var General \ref 01900 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducido.en.lo.ancho(pantalones) \catgr Adj \deriv \sig reducido en lo ancho (pantalones donde se ponen las piernas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chtayo:kolih se: pantalón ye:kmetskopitstik, a:mo nikwelita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana me regaló un pantalón que está muy apretado en las piernas, no me gusta \fr_son 01900-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kopits \dt 19/Apr/2021 \lx metskotoltik \lx_cita metskotoltik \lx_var General \ref 00774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pierna.amputada \catgr Adj \deriv \sig con la pierna o el pie amputado \osten para una persona con las dos piernas amputadas: metskohkotoltik \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat metskotoltik, kikokowa:ya wa:n kachi kwali kitekilihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre tiene la pierna amputada, la tenía infectada y mejor se la cortaron. \fr_son 00774-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz koto: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx metskoto:na \lx_cita kimetskoto:na \lx_var General \ref 06692 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reducir lo largo de un pantalón (cortándolo para que quede a la medida) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikmetskoto:na i:n pantalón. A:mo ne:chahsi, ye:kmetswe:weyak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Corta el largo de este pantalón! No me queda, está muy largo. \fr_son 06692-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref metstokotsowa \semx_tipo Sinónimo \semxref metsteki \raiz mets \raiz koto: \dt 14/Feb/2022 \lx metskoto:nilia \lx_cita ne:chmetskoto:nilia \lx_var General \ref 07001 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo está muy forzado en emplear la palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortale.la.pata.los.tallos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kimetskohkoto:na) cortar los tallos (p. ej., flores, plantas) en beneficio o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kilit ye:kmetswe:weyak ¡Xine:chmetskohkoto:nili wa:n neh nikmolo:ntihteko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos quelites tienen los tallos muy largos ¡Córtaselos (para mi) y los pongo a hervir al llegar. \fr_son 07001-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metstekilia \raiz mets \raiz koto: \dt 16/Feb/2022 \lx metsko:tsi:ka:n \lx_cita imetsko:tsi:ka:n \lx_var Tzina \ref 08014 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa posterior.pantorilla \catgr Locativo \deriv \infl Oblig pos \sig parte posterior de la pantorilla (de seres humanos) \sig_var Tzina \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz mets \raiz ko:ts \raiz i:ka:n \dt 15/Aug/2018 \lx metskowti \lx_cita metskowti \lx_var General \ref 02592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarse.de.las.piernas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cansarse de las piernas o pies (a alguien, p. ej., al estar parado por un buen rato) \sig_var General \fr_n Ye:wa ya nika:n nihkatok wa:n nimetskowtik a, ¡Xine:chtane:wti se: moikpal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tiene rato que estoy parado aquí, y ya me cansé de las piernas. ¡Préstame uno de tus bancos! \fr_son 02592-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kow \dt 21/May/2021 \lx metskowti \lx_cita metskohkowti \lx_var General \ref 00587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarsele.la.pierna \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig cansársele la pierna o el pie \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka Cuetzalan wa:n niwa:lmetsohtokak, yeh ika nimetskohkowtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a Cuetzalan y me vine caminando, por eso me cansé de las piernas. \fr_son 00587-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kow \nsem El verbo casi siempre ocurre en la forma reduplicada porque generalmente son las dos piernas que se cansan por una actividad fuerte como carminar lejos o cargar algo pesado. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx metskowyo \lx_cita imetskowyo \lx_var General \ref 01266 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pierna \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig tallo (sólo para la flor) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kitek seki xo:chit we:weyak n' imetskowyo, kwaltsi:n se: ka:ketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana cortó unas flores con tallos largos, se pueden acomodar bien en el florero. \fr_son 01266-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref tsi:nkowyo \semxref te:nkowyo \semxref metsomio \raiz mets \raiz kwow \dt 21/Mar/2021 \lx metskowyo:tia \lx_cita kimetskowyo:tia \lx_var General \ref 01803 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle varita (p. ej., a flores artificiales, a paletas de hielo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kichihchi:wa a:maxo:chit wa:n neh nikmetskwowyo:tia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana hace flores artificiales con papel (chino) y yo les pongo su varita (tallo). \fr_son 01803-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metstia \raiz mets \raiz kwow \dt 18/Apr/2021 \lx metskoyo:nia \lx_cita mometskohkoyo:nia \ref 08262 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx me:tskwalo \lx_cita me:tskwalo \lx_var General \ref 02486 (duda) CSC usa kwalowa me:tsti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa eclipse.lunar \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig haber un eclipse lunar \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man me:tskwalo nochi ta:kilo:meh cha:wisyowah wa:n semi titahyowiah, a:mo onkak tonika timotekipano:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hay eclipse lunar toda la fruta de los árboles se enferma y sufrimos mucho porque no hay con qué mantenernos. \fr_son 02486-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:ts \raiz kwa \nmorf El verbo me:tskwalo es impersonal y tiene lo que efectivamente es el sujeto de un pasivo incorporado (e.g., kwalo me:tsti > me:tskwalo. Nótese que la /a/ es corta. También para el impersonal takwalo, que no es una forma muy común, la /a/ también es corta. \dt 21/May/2021 \lx metskwa:telowa \lx_cita mometskwa:telowa \lx_var General \ref 01623 (duda) CSC usa metstelowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tropezarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (reflexivo mometskwa:telowa) tropezarse (al estar caminando y golpeando la punta de pie contra algo sobresaliente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimometskwa:teloh wa:n niwetsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me tropecé y me caí. \fr_son 01623-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kwa: \raiz telV \semx_tipo Sinónimo \semxref metstelowa \dt 15/Apr/2021 \lx metskwehsiwi \lx_cita metskwehsiwi \lx_var General \ref 03507 (duda) CSC usa la palabra kwehsiwi pero con una parte específica del cuerpo no lo usa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.pies.inquietos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener piernas o pies inquietos \osten alguien quien mueve mucho los pies, a quien le encanta los bailes; niño que corre mucho jugando \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil telmetskwehsiwi, nokta kiwelita mihto:ti:s wa:n ka:n teh tomi:n para nikowili:s itilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija es muy inquieta (de los pies), le encanta participar en los bailables y no hay dinero para comprarle la ropa para danzar. \fr_son 03507-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kwehso \dt 17/Jan/2022 \lx metskwi:ltia \lx_cita mometskwi:ltia \lx_var General \ref 06330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tropezarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig tropezarse (alguien, p. ej., .sobre algo tirado en el suelo) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikahchi:wa yo:n kowit! Timometskwi:lti:s wa:n ika tiwetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quita ese palo! Te vas a tropezar y con ello te vas a caer. \fr_son 06330-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz kwi \dt 08/Feb/2022 \lx metskwi:ltia \lx_cita mometskwi:ltia \lx_var General \ref 08326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 14/Nov/2019 \lx metsmati \lx_cita metsmati \lx_var General \ref 06422 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostumbrarse.caminar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig acostumbrarse a caminar (p. ej., en la oscuridad, donde hay pendiente) o hacer algo en referencia a los pies o piernas \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat mometsmatik a nochipa ahsi yowak a n' icha:n wa:n a:mo ta:wihtiw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre ya se acostumbró a caminar en la oscuridad pues no va afocando con alguna lámpara. \fr_son 06422-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz mati \dt 08/Feb/2022 \lx metsma:toka \lx_cita kimetsma:toka \lx_var General \ref 06585 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocarle.la.pie.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tocarle el pie con la mano (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikochtoya wa:n ne:chmetsma:tokak nopili, ne:chmowtih wa:n ihkwi nime:wak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mientras durmía, mi bebé me tocó el pie con la mano y me asustó por eso ya así me levanté. \fr_son 06585-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ma: \raiz toka \dt 10/Feb/2022 \lx metsmeka:nia \lx_cita kimetsmeka:nia \lx_var General \ref 08714 (duda) para CSC370 esta entrada tiene el significado de enredarse con un lazo (los caballos, toros, borregos) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tropezar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer tropezar (a alguien, con los pies, un lazo, un vara) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chmetsmeka:nih nokni:w wa:n niwetsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me hizo tropezar mi hermano y me caí. \fr_son 00237-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz meka:n \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx metsmela:wa \lx_cita mometsmela:wa \lx_var General \ref 03831 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enderezar.pierna**** \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig enderezar el mango o agarradera \osten de una herramienta \sig_var \fr_n Xikmetsmela:wa i:n teposcucha:rah metskelpachiw. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Endereza la agarradera de esta cuchara de peltre porque se dobló. \fr_son 03831-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz mela: \dt 17/Jan/2022 \lx metsmikia:naliskwi \lx_cita metsmikia:naliskwi \lx_var General \ref 06733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.calambre.en.la.pantorilla \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir calambre en la pantorilla \sig_var 1-Xalti \fr_n Xine:chmetsxita:ni nimetsmikia:naliskwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Soba mi pie porque me dió calambre en la pantorrilla. \fr_son 06733-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metsmikia:nalowa \semx_tipo Comparar \semxref ihtimikia:naliskwi \raiz mets \raiz miki \raiz a:na \raiz kwi \dt 14/Feb/2022 \lx metsmikia:naliskwi:ltia \lx_cita ne:chmetsmikia:naliskwi:ltia \lx_var General \ref 01328 (duda) el significado parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.calambre.en.la.pantorilla \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) calambre en la pantorilla o pie (p. ej., al ponerse zapatos alguien que por costumbre anda descalzo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nimoskaltih nimetsxi:petstik. I:n to:nalmeh tiwa:lpano:keh se: ta:kat ne:chtayo:kolih seki zapatos, ke:meh a:mo nimomati ne:chmetsmikia:naliskwi:ltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo crecí descalzo. En días pasados un señor me regaló unos zapatos, como no estoy acostumbrado sólo me provocó reuma en los pies. \fr_son 01328-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz miki \raiz a:na \raiz kwi \dt 24/Mar/2021 \lx metsmikia:nalowa \lx_cita nimetsmikia:nalowa \ref 01083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa sentir.calambre.en.pierna \catgr V1 \infl No existe \sig sentir calambre en la pantorilla, pierna o pie \sig_var General \fr_n I:n kipahtiya ne:, komohkó:n ne: yo:n teha:n tikihtowah timetsmikia:nalowa, [co]mo que mitskwik mikia:nalis, yeha i:ni, mah se: ki..., kia:pacho ika rehfi:noh, mah yeto quince días, qui..., ne: chikna:..., kaxto:l to:nal. Kaxto:l to:nal mah yeto ne:wí:n. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Este cura este, si es que como nosotros decimos que nos acalambramos de las piernas, como que te dan calambres, esto es, hay que…, se remoja con aguardiente, que se esté remojando quince días, quin…, quince días. Quince días que esté por allá. \fr_son 01083-01_corp_Xalpn-CHV329_faltar \fr_fuente 2011-07-21-j | 19.474, 44.074 \fr_n Yehwa yo:n pahti (ra:biahxiwit) tehwa:n tik..., ne: tiki..., te:chiliah telkwali pahti para se: mometspa:kas komohkó:n se: mets..., metsmikia:nalo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese es el remedio (Clerodendrum chinense (Osbeck) Mabb., Clerodendrum bungei Steud.) que nosotros…, este lo…, nos dicen que es muy bueno para lavarse las piernas si es que…, uno tiene calambres en las pantorillas. \fr_son 01083-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-19-k | 234.79, 242.0 \semx_tipo Equivalente \semxref metsmikia:naliskwi \raiz mets \raiz miki \raiz ya:n \nmorf Es probable que esta palabra, metsmikia:nalowa no sea la palabra más usual para sentir calambre en los pies o las piernas. La forma más común, aunque no ocurre en el corpus, es metsmikia:naliskwi. Los asesores no supieron como se inflexiona metsmikia:nalowa quizá por ser una forma no común o hasta idiosincrática. \dt 17/May/2021 \lx metsnehnemi \lx_cita metsnehnemi \lx_var General \ref 00882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.a.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ir a pie; caminar \osten lo mismo que nehnemi pero haciendo énfasis en 'a pie' de 'andar a pie' \sig_var General \fr_n Ke:man niow nikalpano:ti no:má:n nochipa nimetsnehnemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a visitar a mi mamá siempre voy a pie. \fr_son 00882-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metstalowa \raiz mets \raiz nemi \nsem Mientras el verbo nehnemi indica 'caminar' en general, la palabra compuesta metsnehnemi enfatiza que la persona (sujeto) va a ir a pie y no de otra manera. Esto es, se utiliza cuando hay posibilidad de otra manera de irse (no a pie). \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx metsnekwilowa \lx_cita mometsnekwilowa \lx_var General \ref 05714 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcersele.pierna \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mometsnekwilowa) torcérsele el pie o la pierna \sig_var General \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n nimometsnekwiloh wa:n a:mo wel ninehnemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y se me torció el pie y no puedo caminar. \fr_son 05714-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz nekwil \nmorf Este verbo existe nada más marcado como reflexivo, no existe la forma intransitiva ma:nekwiliwi quizá porque el sujeto siempre tiene algo de culpabilidad en causar la torcedura. \dt 12/Apr/2022 \lx metsnekwilowilia \lx_cita ne:chmetsnekwilowilia \lx_var General \ref 06820 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcerle.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig torcerle el pie (a alguien) en perjuicio de (alguien, p. ej., su padre o madre) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mookichpil ne:chmetsnekwilowilih nopili wa:n a:mo kineki kiwi:kas ka:mpa nemi te:pahpachohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo le torció el pie a mi niño (en mi perjuicio) y no lo quiere llevar con el huesero. \fr_son 06820-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz nekwil \dt 14/Feb/2022 \lx metsnekwiltik \lx_cita metsnekwiltik \lx_var General \ref 03819 (duda) la palabra parece rebuscada y como que no es común que alguien se quede de por vida con el pie torcido, el término es pasajero \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.torcido \catgr Adj \deriv \sig con el pie torcido \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili semi nima:wiltia:ya wa:n nimometskokohka, yeh ika nimetsnekwiltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño era muy juguetón y me lastimé (me había lastimado) el pie, por eso lo tengo torcido. \fr_son 03819-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz nekwil \dt 17/Jan/2022 \lx metsne:si \lx_cita metsne:si \lx_var General \ref 03719 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.huella.de.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dejar huella de pie \osten en lodo, o por tener los pies sucios, en un piso limpio \sig_var General \fr_n Xikita mahyá: metsne.stok a:ksá:, eski te:chwa:lte:mowa:yah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mira parece que hay huellas de pie de alguien, a lo mejor alguien nos vino a buscar. \fr_son 03719-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ne:si \dt 17/Jan/2022 \lx metsno:nohne:l \lx_cita metsno:nohne:l \ref 08183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx metsohtoka \lx_cita metsohtoka \lx_var General \ref 01275 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ir a pie (generalmente cuando se podría ir en coche o animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah kwalka:n nimetsohtoka niow nimomachiti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas voy a la escuela caminando (a pie). \fr_son 01275-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz oh \raiz toka \dt 21/Mar/2021 \lx metsoli:ni \lx_cita metsoli:ni \lx_var General \ref 05451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recruderle.dolor.muscular.de.pierna \catgr V1 \infl Clase 3 \sig recruderle dolor muscular en la pierna, o pie \osten generalmente por un dolor que existía pero se apaciguó, de repente volviéndose a recrudecer por alguna razón \sig_var General \fr_n Neh ke:man nimometsapahpa:ka ika sese:ka:t niman nimetsoli:ni. Yeh ika nikwi a:toto:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando yo uso el agua fría para lavarme los pies luego me recrudece un dolor. Por eso uso agua tibia. \fr_son 05451-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz oli: \nsem El verbo metsoli:ni refiere a un dolor muscular en la pierna a causa de un accidente ocasionada en tiempo atrás, y a que quedan secuelas posteriores. Dicen que en vísperas de una lluvia o frio, la parte dañada empieza a doler. \dt 11/Apr/2022 \lx metsoli:nia \lx_cita kimetsoli:nia \lx_var General \ref 08763 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mover.el.pie.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig moverle el pie a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimetssepow wa:n i:n pili ne:chmetsoli:nih yeh ika nikekelmiki wa:n ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me entumió el pie y este niño me lo movió, por eso siento que se me hormiguea y me duele. \fr_son 00941-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz oli: \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx metsolo:chowa \lx_cita kimetsolo:chowa \lx_var General \ref 03732 (duda) usar frase del corpus, en el corpus tiene otro significado más real, el ejemplo y el significado parecen muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntar.piernas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig juntarle o poner juntos las piernas \osten a alguien, particularmente bebé \sig_var General \fr_n Kwaltsi:m xikma:ma mopili. ¡Xikmetsolo:cho! koma:mo kwitka:ltias. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carga bien a tu bebé. ¡Júntale sus piernas! de lo contrario se le van a quedar con las piernas estevadas (como una deformidad permanente). \fr_son 03732-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz olo:chV \dt 17/Jan/2022 \lx metsomio \lx_cita imetsomio \lx_var General \ref 02019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueso.de.la.pierna \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hueso de la pierna (desde el hueso del muslo hasta el tobillo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niwetsik wa:n ne:chtelkokowa nometso:mio. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y me duele mucho el hueso de mi pierna. \fr_son 02019-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metskwowyo \raiz mets \raiz kwow \dt 29/Apr/2021 \lx metsonkilit \lx_cita metsonkilit \lx_var General \ref 07654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Xanthosoma.violaceum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Xanthosoma violaceum Schott (Araceae) planta cultivada que tiene tubérculo comestible \sig_var General \fr_n Pos wehweikilit a:mo monamaka, pero metsonkilit ke:mah monamaka porque nikitaya tehwa:n te:chtahtania:ya ne: kaltsi:ntan mah tikinnamaki:lti:ka:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues el wehweikilit no se vende, pero el metsonkilit si se vende porque veíamos nosotros que tenemos junto a la casa, nos pedían que les vendiéramos. \fr_son 07654-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07654-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-f | 855.323, 860.564 \raiz mets \raiz tson \raiz kili \dt 14/Sep/2020 \lx metsonte:na:n \lx_cita metsonte:na:n \lx_var Tzina \ref 00423 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camote.de.Xanthosoma \catgr Sust \infl N1 \sig camote o tubérculo de un Xanthosoma que es comestible \osten particularmente de Xanthosoma violaceum Schott \sig_var General \fr_n EGS-- Wa:n yehwa i:n tikihtowa kikwa:yah, i..., iteyo kit tein selik. JVC-- Tein selik, yehwa ne:, tein selik, yo:n ista:k, yehwa ne: kimanayah ne:n, ne:n, n' kowtet, n' iswatet ke:mih i:n nimitsilia ne:n nexkihi..., nex..., nexkoko:kiswat iteyo. Pero a:mo kachi miak kite:maka yo:n porque n' ka:n miak onkaya. Kachi más kite:mowa:yah ke:meh i:n pesma i..., ikamohyo wa:n pahpatatesyo:t. Wa:n yo:n metstsonte:na:n kiliah, tein yo:n wehwei mochi:wa, no: iwa:n ki..., no: k..., no: kikwa:yah no:. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y esto es lo que dices que comían, su…, según sus frutos tiernos. Los frutos tiernos, eso es lo que este, los tiernos, del blanco, eso es lo que hervían, este, el fruto, los frutos de la planta para las hojas de tamales (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas) como el que te digo del…, los frutos del nexkoko:kiswat (otro nombre, más común, para iswatet, Renealmia alpinia (Rottboell) Maas). Pero ese casi no da muchos frutos porque no abundaba. Buscaban más el camote del pesma (Marattia weinmanniifolia Liebm.), y el rizoma del plátano (pahpatatesyo:t). Y eso que le llaman metstsonte:na:n (camote del Xanthosoma sp.), de esos que se hacen grandes, también…, lo comían junto con eso. \fr_son 00423-01_corp_ \fr_fuente 2012-07-24-e | 311.37, 336.969 \raiz mets \raiz te:- \raiz na:n \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx metspahpachowa \lx_cita kimetspahpachowa \lx_var General \ref 01536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobarle.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig darle masaje a o sobarle el pie a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah tio:tak ne:chkokowah nometswa:n, nokni:w ne:chmetspahpachowa wa:n tepitsi:n tamati:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las tardes me duelen los pies, mi hermano me los soba y se me quita un poco el dolor. \fr_son 01536-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pach \dt 14/Apr/2021 \lx metspahpachowilia \lx_cita ne:chmetspahpachowilia \lx_var General \ref 07815 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobarle.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig darle masaje a o sobarle el pie a (alguien) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili mometsnekwiloh wa:n nikneki xine:chmetspahpachowili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo se hizo un esquince en el pie y quiero que se lo sobes (componiéndolo los huesos). \fr_son 07815-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pach \dt 22/Sep/2020 \lx metspahpalowa \lx_cita kimetspahpalowa \lx_var General \ref 05171 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lamerle.pierna \catgr V2 \infl Clase 2b \sig lamerle la pierna o bien el pie \osten un perro, gato \sig_var General \fr_n Moitskwinkone:w te:metspahpalowa. Mahyá: xahxakachtik n' inenepi:l wa:n te:kekeloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu perrito le lame a uno el pie. Pareciera que tiene la lengua rasposa y provoca cosquuillas. \fr_son 05171-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz palV \dt 11/Apr/2022 \lx metspa:ka \lx_cita kimetspa:ka \lx_var General \ref 01099 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.los.pies \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lavarle los pies a \osten alguien, p. ej., cuando está enfermo \sig_var General \fr_n Ke:man toto:nia nopili nikmetspa:ka ika chakayxiwit wa:n iwki pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi niño tiene fiebre le lavo los pies con hojas de chaca (Bursera simaruba (L.) Sarg.) y así se alivia. \fr_son 01099-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kimetspahpa:ka) lavar el mango o agarradera de \osten p. ej., de una pala, cuchara; véase kwa:pahpa:ka), las patas de una mesa, las llantas de un coche \sig_var General \fr_n ¡Xikmetspahpa:ka yo:n pili!, telsenka metssokioh! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávale los pies a ese niño, los tiene llenos de lodo! \fr_son 01099-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:pahpa:ka \raiz mets \raiz pa:ka \nsem La forma sin redupilcación, mestpa:ka se utiliza solamente al lavar los pies de un enfermo; la forma reduplicada, mestpahpa:ka se utiliza en el reflexivo para indicar 'lavarse los pies'. \dt 24/May/2021 \lx metspa:ka \lx_cita kimetspahpa:ka \lx_var General \ref 01414 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavarle.los.pies \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lavarle los pies o las piernas (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Metssokioh mopili. ¡Xikmetspahpa:ka! mah a:mo iwki motekakti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño tiene los pies llenos de lodo. ¡Lávaselos! que no se los ponga sus zapatos (con los pies) así. \fr_son 01414-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:pahpa:ka \raiz mets \raiz pa:ka \dt 29/Mar/2021 \lx metspalaktik \lx_cita metspalaktik \lx_var General \ref 05615 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.horcones.pudridos \catgr Adj \deriv \sig con los horcones pudridos en la parte enterrada \osten de una casa \sig_var General \fr_n Nocha:n metspalaktik a. Mo:sta nikmetspatati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi casa ya tiene los horcones podridos. Mañana se los voy a cambiar. \fr_son 05615-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pala: \dt 12/Apr/2022 \lx metspala:ni \lx_cita metspala:ni \lx_var General \ref 07108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pudrirse.de.la.base \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig pudrirsele los horcones, pudrirsele la base (de una casa la parte enterada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nocha:n metspala:n ya, niktekiti seki kalikximeh wa:n nikmetspatas wi:pta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya se pudrieron los horcones de mi casa, voy cortar otros (horcones). Se los voy a cambiar (los horcones a la casa) pasado mañana. \fr_son 07108-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pala: \dt 05/Apr/2022 \lx metspala:ntia \lx_cita kimetspala:ntia \lx_var General \ref 07824 (duda) es más común usar metspala:ni, el ejemplo no tiene coherencia porque en todas las casas se hacen caños en las goteras para evitar que se pudran los horcones \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa podrir.horcón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig podrir o hacer podrir los horcones (a una casa, p. ej., por exceso de humedad o por aguas pluviales que corren cerca de la casa); podrir o hacer pordrir la base (a un horcón de una casa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokaltsi:ntan mopantalowa a:ohpana:t wa:n kimetspala:ntih ya nokalikxiwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa corre aguas pluviales y ya hicieron pudrir los horcones de mi casa. \fr_son 07824-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pala: \dt 22/Sep/2020 \lx metspanowa \lx_cita metspanowa \lx_var General \ref 05767 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atravesar.a.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig atravesar agua \osten un rio o charco, caminando por el agua, p. ej., en un rio donde no hay puente \sig_var General \fr_n Itech me:tsti mayo kwali se: metspanowa ne: we:ya:t, a:mo miak a:t yahtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En este mes de mayo se puede atravesar el río caminando por el agua, (el río) no tiene mucha agua. \fr_son 05767-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pano: \dt 12/Apr/2022 \lx metspanowia \lx_alt metspanawia \lx_cita kimetspanowia \lx_var General \ref 02339 (duda) no aparece en el corpus, quizá sea más comun usar metspanowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atravesar.caminando \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atravesar (un río) caminando (p. ej., donde no hay puente ni lancha) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n semi we:i a:t, kwali se: kimetspanowia, sayoh ke telsese:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No está muy crecido el río, se puede atravesar bien caminado, sólo que está muy fría (el agua). \fr_son 02339-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz -pan \dt 12/May/2021 \lx metspata \lx_cita kimetspata \lx_var General \ref 01832 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cambiarle.horcón \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cambiarle el horcón (a una casa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimitsyo:le:wako xa: tiknekis tine:chpale:wi:ti:w mo:sta. Nikmetspatati nocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vine a pedirte el favor, si quizás quieras ayudarme mañana. Voy a cambiar los horcones de mi casa. \fr_son 01832-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metstia \raiz mets \raiz pata \dt 18/Apr/2021 \lx metspa:ta \lx_cita kimetspa:ta \lx_var General \ref 07662 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machacar.con.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig pisotear; machacar con el pie (p. ej., un insecto, maleza) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili yahka nomi:lah wa:n sayoh kimetspa:tato notomaw tein nikto:kka. A:mo wehka:wa xo:chiowaskia ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño había ido a mi milma y nomás fue a pisotear unas matas de jitomate que tenía sembrado. Estaban a punto de florecer. \fr_son 07662-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pa:ta \dt 16/Sep/2020 \lx metspatachtik \lx_cita metspatachtik \lx_var General \ref 06114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mango.ancho \catgr Adj \infl \sig con el tronco o la rama ancha \osten ciertos árboles \fr_n Wa:n se: taman tao:lkowit yehwa tein tikihtowa kowtah mochi:wa s..., yo:n ista:k kiliah ista:k tao:lkowit pero yeh n' ka:mpa itsi:nta e:wa mets..., metspatachtik yo:n tao:lkowit n'..., metspatachtik mochi:wa ihkó:n patachtik wa:n yo:n seki tikihtowa teh yeh mochi:wa mimiltik ke:meh, ke:meh i:pa kowit wa:n ne: patachtik ista:k tao:lkowit wa:n ima..., wa:n ima:kowyo tepitsi:n ma:ista:k wa:n medio, pané: kohokoti ne:n kowit pero ista:k sah n' a:mo kokot sino que ista:k sah n' e:wat mochi:wa mahyá: pintito. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y el otro tipo de Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer (tao:lkowit) que dices que se da en el bosque, ese es blanco le llaman ista:k tao:lkowit pero al pie del tronco del árbol está así como con tronco aplastado el tao:lkowit n'..., metspatachtik se da así con el tronco como si fuera aplastado y el tro que dices que es con tronco cilíndrico es como un árbol y el del tronco aplastado ista:k tao:lkowit las varas de sus ramas son un poco blancas, como si tuviera unos granos el tallo pero es blanco y no es grano, es blanca la corteza como si fuera color pinto. \fr_son 06114-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06114-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-23-m | 98.753, 123.849 \raiz mets \raiz pata: \dt 02/Sep/2020 \lx metspataltia \lx_cita kite:metspataltia \lx_var General \ref 00223 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mandar.a.cambiar.cachas \catgr V3 \deriv Causativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0+senta- \sig (con te:- : te:metspataltia) entregar para el cambio de cachas o agarradero \osten un machete solamente \sig_var General \fr_n I:n nomache:teh ne:chma:kokowa. Nikte:metspatalti:ti. Ika nitawi:tekis ke:man sepa nitato:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi machete me lastima las manos (al usar). Lo voy a llevar a que le cambien las cachas. Con el voy a chapear la próxima vez que siembre \fr_son 00223-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pata \nsem El verbo causativo metspataltia se ha documentado solamente en una forma "pasiva" con el te:- como agente impersonal y el ki- como objeto secundario. Así la traducción de te:metspataltia sería el pasivo 'llevar a ser cambiado de cacha'. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx metspa:ti \lx_cita metspa:ti \lx_var General \ref 05739 (duda) bajo pa:ti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dasgastarsele.mango \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastarsele el pie o mango \osten p. ej., a una cuchara de albañilería, machete \sig_var General \fr_n Nocuchara metspa:tik a wa:n ye:kte:ma:kokoh. Sepa se: nikowas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi cuchara (de albañileria) se le desgastó el mango y lastima mucho la mano. Voy a comprar otra. \fr_son 05739-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsalaxtia \raiz mets \raiz pa:ti \nsem Refiere a los mangos de ciertas herramientas como machete (que tiene un mango de hule) y la cuchara de albañilería, cuyo mango es de madera. Los mangos de otros instrumentos que no se utilizan tanto, como hacha y azadón, se ponen lisos, metsalaxtia. \dt 12/Apr/2022 \lx metspatiltik \lx_cita metspatiltik \lx_var General \ref 06937 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pie.torcido \catgr Adj \deriv \sig con pie o pierna torcido (un animal o persona, accidentalmente o por nacimeinto) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n kipia seki pio:kone:meh wa:n se: yo:lik metspatiltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá tiene unos pollitos y uno nació con el pie torcido. \fr_son 06937-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metschihkoltik \raiz mets \raiz patil \dt 01/Jun/2020 \lx metspeto \lx_cita metspeto \lx_var General \ref 06321 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.piernas.disparejas \catgr Adj \deriv \sig con las piernas una más larga que la otra, por defecto de nacimiento o por accidente (como cortarse el pie) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nimetspeto, se: nomets okachi weyak wa:n se: okachi tsikitsi:n, yeh ika nichikotaksa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo las piernas disparejas, una es más larga y el otro más corta, por eso camina cojo. \fr_son 06321-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz peto \dt 18/May/2020 \lx metspeto:nia \lx_cita kimetspeto:nia \lx_var General \ref 05634 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarle.la.pierna \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig doblarle la pierna \osten al pegar o bien patear a una persona en la pantorrilla, provocando que la parte inferior de la pierna vaya hacia adelante y el tobillo se dobla \sig_var General \fr_n Nokni:w ya:lwa ne:chmetspeto:nih wa:n niwetsik. Yeh ika ne:chkokowa se: noma:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano me dobló el tobillo y me caí. Por eso me duele una mano. \fr_son 05634-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz peto: \dt 12/Apr/2022 \lx metspi:ki \lx_cita kimetspi:ki \lx_var General \ref 03872 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vendar.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vendar el pie a \osten p. ej., sobre una herida con hojas medicinales) \sig_var General \fr_n Nopili kikwika toto:nik wa:n sayoh nikmetspi:kik ika tomat, istat wa:n a:kokohxiwit wa:n pahtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi bebé le había dado fiebre y sólo le cubrí los pies con jitomate, sal y hoja santa y se curó. \fr_son 03872-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pi:ki \dt 17/Jan/2022 \lx metspi:ktok \lx_cita metspi:ktok \lx_var General \ref 00809 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.vendado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con el pie vendado \osten para proteger o tratar una herida \sig_var General \fr_n Nokni:w metspi:ktok, ya:lwa wetsik wa:n mometskokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano está con el pie vendado, ayer se cayó y se lastimó el pie. \fr_son 00809-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pi:ki \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx metspilowa \lx_cita kimetspilowa \lx_var General \ref 05042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrarle los patas \osten de un animal) \sig_var Tzina \fr_n Ke:man tikilpis mopio a:mo weyak mekat xikta:lili, ihkó:n a:mo mometspilo:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando amarres a tu gallina no le pongas un mecate largo, así no se va quedar colgado de los pies (esto es, no se va a subir a un lugar y quedar colgado por el mecate amarrado a sus pies). \fr_son 05042-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \dt 03/Feb/2022 \lx metspixka \lx_cita kimetspixka \lx_var General \ref 04952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelar.patas \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig pelarle las patas \osten a los pollos muertos al prepararlos para comer, quitándole su piel, con agua caliente \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xikinmetspihpixka n' piomeh, koma:mo weli sepa xikinmetsa:totowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Limpia bien las patas de los pollos sacándoles el pellejo. Si no se puede (hacer), méteselas nuevamente en agua hervida. \fr_son 04952-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pixki \dt 24/Jan/2022 \lx metspixki \lx_cita metspixki \lx_var General \ref 04260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despellejarse.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despellejarse la piel de la pierna \osten p. ej., por una quemadura, hasta formarse una costra \sig_var General \fr_n Nimetspixkik ka:mpa nimote:kilih a:toto:n wa:n ne:chtelkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me despellejó la pierna donde se me cayó el agua caliente y me duele mucho. \fr_son 04260-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pixki \dt 18/Jan/2022 \lx metspohposo:ni \lx_cita metspohposo:ni \lx_var General \ref 06453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharsele.las.piernas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hincharsele, inflamarsele las piernas o los pies (generalmente a una mujer embarazada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ka:n wel kanah yowi, metspohposo:n wa:n kitelkokowah n' imetswa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana no puede ir a ningún lado, se le hincharon las piernas y le duelen mucho. \fr_son 06453-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mi \raiz mets \raiz poso: \nsem El significado de hincharse también se da con una forma reduplicada de te:mi, véase subentrada te:te:mi. \dt 08/Feb/2022 \lx metsposa:waya \lx_cita metsposa:waya \lx_var Tzina \ref 08007 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx metsposoktik \lx_cita metsposoktik \lx_var General \ref 04322 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie hinchado \catgr Adj \deriv \sig con el pie o pierna hinchado \osten por enfermedad o, a veces, por golpe o piquete \fr_n I:n pili metsposoktik. Eski wetsik wa:n mometsxokolih, ¡Xikta:lili nexokoli:lpah! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El niño tiene el pie hinchado. A lo mejor se cayó y se lastimó del pie. ¡Pónle nexokoli:lpah (Oenothera.rosea)! \fr_son 04322-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref me:tstiti:chtik \semxref me:tstiti:katok \semxref me:ts:poso:ntok \raiz mets \raiz poso: \dt 18/Jan/2022 \lx metsposo:ni \lx_cita metspohposo:ni \lx_var General \ref 01121 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharsele.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : metspohposo:ni) inflamarsele o hincharsele los pies \osten por una enfermedad, no un golpe ni por algo enterrado \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n nochipa ne:chilwia:ya ke:man se: siwa:t kokoxka:yetok wa:n mometsaha:wia, metspohposo:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuela siempre me decía que cuando una muejer está embarazada y se le mojan los pies, se le hinchan. \fr_son 01121-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref te:mi \semx_tipo Comparar \semxref metstiti:ka \raiz mets \raiz poso: \nsem La forma metsposo:ni, no reduplicada, se utiliza solamente cuando se hincha o se inflama solamente un pie, por una enfermedad. Como generalmente se hinchan los dos, es mucho más común la forma reduplicada, metspohposo:ni. \ncomp En Tacuapan no utilizan esta palabra, sino más bien metstiti:ka. \dt 25/May/2021 \lx metsposo:ntok \lx_cita metsposo:ntok \lx_var General \ref 04405 (duda) CSC usa metstiti:katok \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.hinchado \catgr Estativo \deriv \sig con el pie o pierna hinchado \osten por enfermedad o, a veces, por golpe o piquete \sig_var General \fr_n ¡Xikita i:n pili, metsposo:ntok, ya:lwa wetsik mi:lah wa:n mometsnekwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mira el niño, tiene el pie hinchado! Ayer se cayó en la milpa y se hizo un enguince muscular. \fr_son 04405-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metstiti:katok \semxref metsposoktik \raiz mets \raiz poso: \dt 18/Jan/2022 \lx metsposteki \lx_cita kimetsposteki \lx_var General \ref 03464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle.el.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrar el mango de; quebrar la pata de \osten (mango) de una herramienta como palo, pico, azadón; (pata) de una mesa, una silla o hasta animal o persona \sig_var General \fr_n A:koni kimetspostek nosaló:n? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quién quebró el mango de mi azadón? \fr_son 03464-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mometsposteki) quebrarse el pie (alguien, un animal, generalmente de manera accidental) \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: okichpiltsi:n ma:wiltihtoya wa:n mometspostek. Niman kiwi:kakeh ne: tapahtilo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer un niño estaba jugando y se quebró el pie. Luego lo llevaron al hospital. \fr_son 03464-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz posteki \nsem Cuando es en referencia a una persona o animal es mucho más común que ocurre en el reflexivo (mometsposteki) indicando que fue resultado de un accidente. \dt 06/Jan/2022 \lx metsposteki \lx_cita metsposteki \lx_var General \ref 02689 (duda) para el primer ejemplo usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarsele.la.pierna \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quebrarsele la pierna o el pie \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopio metspostek, tak kima:keh ne: mi:lah. Ompa nentoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi gallina tiene la pata quebrada, seguramente le pegaron en la milpa. Ahí andaba. \fr_son 02689-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quebrarsele el mango (a una herramienta) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yankwik katka i:n noxi:wah wa:n mespostek. Sepa se: nikowas domingo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi cuchara de tecomate estaba nueva y se le rompió el mango. Voy a comprar otro el domingo. \fr_son 02689-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:posteki \raiz mets \raiz posteki \dt 21/May/2021 \lx metspostekilia \lx_cita ne:chmetspostekilia \lx_var General \ref 06201 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle.el.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrarle el mango de (una herramienta, , p. ej., pala, azadón, hacha), quebrar la pata de (una mesa, una silla) de o en perjucio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: ta:kat nochipa ne:chtane:wilia nosaló:n wa:n ne:chmetspostekilia. A:mo kimetstia iwki kika:waki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un señor siempre me pide prestado mi azadón y le quiebra el mango. No lo arregla (poniéndole otro mango) así lo viene a dejar. \fr_son 06201-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mest \raiz teki \dt 08/Feb/2022 \lx metspostektok \lx_cita metspostektok \lx_var General \ref 03931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pierna.quebrada \catgr Estativo \deriv \sig con la pierna o pata rota \osten animales \sig_var General \fr_n Se: nopio metspostektok. Nopili kimetswi:tek ika se: kwowit wa:n a:mo wel pahtik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Uno de mis pollos tiene quebrada la pata. Mi niño lo golpeó con un palo y ya no se curó bien. \fr_son 03931-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mest \raiz posteki \nsem En general este término no se aplica a personas. Para tales casos se emplea más la forma verbal: nimometspostek. \dt 17/Jan/2022 \lx metssa:liwya:n \lx_cita imetssa:liwya:n \lx_var General \ref 04130 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coyuntura.de.pie \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig coyunturas de pie \sig_var General \fr_n Chika:wak a no:pa:n, ka:n wel nehnemi ok semi, kikowa imetssaliwya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Chika:wak a no:pa:n, ka:n wel nehnemi ok semi, kikowa imetssaliwya:n. Mi papá ya está grande de edad, ya no puede caminar mucho, le duelen las coyunturas del pie. \fr_son 04130-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:l \raiz mets \raiz -ya:n \dt 18/Jan/2022 \lx metssa:lowa \lx_cita kimetssa:lowa \lx_var General \ref 04901 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargarle.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig alargarle el mango amarrándole o de otra manera agregándole otro pedazo \sig_var General \fr_n Koma:mo ahsi yo:n ma:tat, xikmetssa:lo ika se: kwowit wa:n nochi xikteki n' tsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si la red (se usa un morral amarrado a un palo) no alcanza, ¡alárgale la agarradera con otro palo y corta todo los frutos del árbol de mamey. \fr_son 04901-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz sa:l \dt 24/Jan/2022 \lx metsseltia \lx_cita metsseltia \lx_var General \ref 07095 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ablandarsele.los.pies \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kimetssehseltia) ablandarsele (a alguien) los pies (p. ej., por la humedad o agua, p. ej., por permanecer mucho tiempo sumergidos en agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitapa:kato a:taw wa:n nochi n' to:nal nimetsa:ihkatoya yeh ika nimetsa:sehseltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a lavar ropa en río y todo el día quedé con los pies parados en el agua por eso se me ablandaron los pies. \fr_son 07095-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz seli \dt 05/Apr/2022 \lx metsseltik \lx_cita metsseltik \lx_var General \ref 07609 (duda) no aparece en el corpus, quizá es más común metsselik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.pies.sensibles \catgr Adj \deriv \sig con los pies suaves (suaves y sensibles) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: pilkone:t metsseltik a:mo ihkwi se: ta:kat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un bebé tiene sus pies suaves no es lo mismo que un hombre. \fr_son 07609-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsyema:nik \raiz mets \raiz sel \dt 14/Sep/2020 \lx metssepoktik \lx_cita metssepoktik \lx_var General \ref 01316 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.entumido \catgr Adj \deriv \sig con el pie o pierna entumido \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikmachilia nimetssepoktik, ya:lwa niwetsik wa:n nimometstawi:tek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siento el pie entumido, ayer me caí y me golpeé. \fr_son 01316-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz sepow \dt 24/Mar/2021 \lx metssepowi \lx_cita metssepowi \lx_var General \ref 04965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entumírsele.pierna \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig entumírsele la pierna o pie \sig_var General \fr_n Nimometskelpachtokotsta:lihka tei:xko wa:n nimetssepowik, a:mo wel nimoketsaya ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me había sentado sobre el piso con los pies doblados y se me habian entumido las piernas. Ya no podía pararme. \fr_son 04965-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz sepo \dt 24/Jan/2022 \lx metssese:kaha:wia \lx_cita mometssese:kaha:wia \lx_var General \ref 08700 (duda) ??? \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojar.los.pies.con.agua.fría \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig mojarle los pies (a alguien) con agua fría \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ke:man timometsohsah yo:n pahti tein toto:nik, ¡a:mo ximometssese:kaha:wi! Timetspohposo:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando te untas las piernas con una pomada caliente, ¡no te eches agua fria en las piernas! Se te van a inflamar. \fr_son 00634-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsa:ha:wia \raiz mets \raiz sek \raiz a: \dt 05/Oct/2020 \lx metsse:wia \lx_cita mometssehse:wia \lx_var General \ref 03942 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descansarse.los.pies \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : mometssehse:wia) dejar descansar las piernas o los pies \osten p. ej., después de caminar o trabajar mucho \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t yahka Cuetzalan wa:n wa:lmetsnehnen, ekintsi:n etok kalihtik mometssehse:wia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito había ido a Cuetzalan y se vino caminando, en este momento está en la casa dejando descansar los pies. \fr_son 03942-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz se:wi \dt 17/Jan/2022 \lx metssokiowa \lx_cita metssokiowa \lx_var General \ref 05159 (duda) bajo sokiowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlodarse.los.pies \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enlodarse los pies \osten e.g., al meterse en lodazal \sig_var General \fr_n Amo nikitak seki sokit wa:n nimometskalakih. Yeh ika niye:kmetssokiowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No vi el lodazal y se me metieron los pies. Por eso me los enlodé. \fr_son 05159-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz soki \dt 11/Apr/2022 \lx metssokito:ka \lx_cita mometssokito:ka \lx_var General \ref 02622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atascarse.en.lodo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig atascarse o sumirse en lodo \osten un carro; alguien caminando \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokalparatani mometssokito:kak se: carro wa:n a:mo wel kiki:xtiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Abajo de mi casa (en el terreno que está a un nivel inferior que el de mi casa) se atascó un carro y no lo pueden sacar. \fr_son 02622-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sokito:ka \raiz mets \raiz soki \raiz to:ka \dt 21/May/2021 \lx metssokiwia \lx_cita ne:chmetssohsokiwia \lx_var General \ref 03506 (duda) CSC lo usa con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlodarle.los.pies \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kimetssohsokiwia) enlodarle los pies a \sig_var General \fr_n Nopili ne:chmetssohsokiwih wa:n ekin nimometspahpa:kka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño me enlodó los pies y apenas los había lavado. \fr_son 03506-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz soki \nsem Por su sigificado tanto metssokiwia como metssokiwilia generalmente se usan en la forma reduplicada. \dt 17/Jan/2022 \lx metssokiwilia \lx_cita kimetssohsokiwilia \lx_var General \ref 06362 (duda) quitar o dejarlo bajo sohsokiwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarle.manga.del.pantalón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kimetssohsokiwilia) ensuciarle (a alguien) la parte baja (del pantalón) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ekin nimotapatilih wa:n i:n pili ne:chmetssohsokiwilih ya nokaltzo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Acabo de cambiarme y este niño ya me ensució la parte baja de mi pantalón (calzón). \fr_son 06362-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz soki \dt 08/Feb/2022 \lx metstahmati \lx_cita metstahmati \lx_var General \ref 02246 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mover.los.pies \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mover los pies o la pierna (al estar sentado, por nervios al anticipar una inyección) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmetski:tski nopili mah a:mo metstahmati! Neh niktsopo:ni:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Agárrale los pies a mi hijo para que no los mueva (mucho). Yo lo voy a inyectar. \fr_son 02246-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ihmati (?) \dt 09/May/2021 \lx metstahtapo:tok \lx_cita metstahtapo:tok \lx_var General \ref 06055 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.las.piernas.abiertas \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : metstahtapo:tok) estar con las piernas abiertas \osten generalmente en referencia a los niños que se cargan de esta manera \sig_var General \fr_n Nochipa metstahtapo:tok tikma:ma mopili. A:mo iwki xikma:ma *porque** iwki moskaltis a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre cargas a tu bebé con las piernas abiertas. No lo cargues así, porque así se va a crecer (estevado). \fr_son 06055-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitka:ltik \raiz mets \raiz tapo:wi \dt 08/Feb/2022 \lx metstahtatia \lx_cita kimetstahtatia \lx_var General \ref 00248 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarle.las.patas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig quemarle las patas \osten a un pollo muerto a que se le saca el pellejo de las patas en prepararlo para comer \sig_var General \fr_n Nikinwiwitati piomeh wa:n teh xikintahtati:s, kwaltsi:n xikininmetstahtati:s wa:n ihsiwka se: kininmetspixkas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a desplumar los pollos y tu chamuscales las patas para pelarles rápido. \fr_son 00248-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ta (?) \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx metstahya \lx_cita metstahya \lx_var General \ref 03823 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.asco.por.los.pies \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir asco por tener los pies metido es algo que provoca asco \osten al caminar un lugar muy lodoso o donde hay aguas negras; cuando se pisa sobre algo asqueroso como excremento o hasta una naranja podrida que siente como excremento \sig_var General \fr_n Ya:lwa nimometskalakih ta:la:t wa:n nimetstahyak. Ekintsi:n nimetsa:okwilti a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer metí mis pies dentro de aguas negras (accidentalmente) y sentí asco en los pies. Ahora ya tengo los pies infectados de sabañones. \fr_son 03823-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ihya \dt 17/Jan/2022 \lx metstahyalkwi \lx_cita metstahyalkwi \ref 07929 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa sentirse.asco.acerca.de.los.pies \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig sentirse asco acerca de los pies (p. ej., al ir a un lugar público o entrar en un baño sin zapatos o huaraches, pensando en lo sucio del piso) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz mets \raiz ihya \raiz kwi \dt 02/Sep/2020 \lx metsta:lema:nia \lx_cita mometsta:lema:nia \lx_var General \ref 08739 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ablandarsele.mugre.en.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ablandarsele la mugre en el pie \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili mometste:kilih a:t wa:n sayoh ika mometsta:lema:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se echó agua en el pie y nomás con eso se le ablandó la mugre en su pie. \fr_son 00782-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ta:l \raiz ema:ni \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx metsta:loh \lx_cita metstahta:loh \lx_var General \ref 04815 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pies.sucios \catgr Adj \deriv \sig (generalmente con reduplicación de vocal corta y /h/ : metstahta:loh) con los pies o piernas sucios \sig_var General \fr_n Mopili mote:kato itapechpan wa:n ye:kmetsta:loh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu niño se fue a costar en su cama y tiene sucios los pies. \fr_son 04815-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx metstalowa \lx_cita mometstalowa \lx_var General \ref 04881 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mometstalowa) ir a pie; caminar \sig_var General \fr_n Komohkó:n tiow Cuetzalan, ka:n xikchi:xto tepos, kachi kwali ximometstalo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a Cuetzalan, no estés esperando la colectiva, mejor ve a pie (caminando). \fr_son 04881-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metsnehnemi \raiz mets \raiz talo \nsem Mientras el verbo nehnemi indica 'caminar' en general, la palabra compuesta metstalowa enfatiza que la persona (sujeto) va a ir a pie y no de otra manera. Esto es, se utiliza cuando hay posibilidad de otra manera de irse (no a pie). \dt 24/Jan/2022 \lx metsta:lowa \lx_cita metsta:lowa \lx_var General \ref 04566 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarsele.los.pies \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensuciársele los pies (p. ej., al caminar en lodo, o sin huaraches) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n pili, a:mo xika:wa mah ne:nemi, metsta:lowas wa:n ne:chpantahta:lwi:s ke:man nikma:mas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese niño no lo dejes caminar, se le va ensuciar los pies y me va a ensuciar cuando lo cargue. \fr_son 04566-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx metstalwayo \lx_cita imetstalwayo \lx_var General \ref 06543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa la.vena.del.pie \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig vena de la pierna (que corre por la pantorrilla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niktsontek mometstalwayo, tekit moketsak n' esti. A:man ka:n wel nimoketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me corté con machete una vena de la pierna, fue muy difícil detener el sangrado. Ahora no me puedo parar. \fr_son 06543-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz talwa \dt 26/May/2020 \lx metstamachi:wa \lx_cita kimetstamachi:wa \lx_var General \ref 03561 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medir.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mometstamachi:wa) medirse el calzado poniéndoselo (p. ej., para determinar la talla requirida de los huaraches, zapatos) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ximometstamachi:wa i:n tekak!, komohkó:n mitsmetsahsi tikwis a! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónte estos huaraches para medirtelos, si te quedan ya los puedes ocupar! \fr_son 03561-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tama \raiz chi:wa \nsem Al medir el mango a una herramienta uno no está midiendo lo largo ni grueso de la pieza sino más bien probándolo para ver si le queda bien a la herramienta. \dt 17/Jan/2022 \lx metstampa \lx_cita imetstampa \lx_var General \ref 02099 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.planta.del.pie \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig en la planta del pie (de una persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nometstampa aktok se: xokowits. Ka:n nikitak wa:n ipa nitaksak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la planta de mi pie tengo enterrado una espina de naranja. No me fijé y pisé sobre ella. \fr_son 02099-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz -tan \raiz -pa \dt 06/May/2021 \lx metstapaktik \lx_cita metstapaktik \lx_var General \ref 04736 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mango.roto \catgr Adj \deriv \sig con el mango roto, quebrado \osten p. ej., una cuchara, una pala \sig_var General \fr_n Ne:chma:kokowa nomache:teh porin metstapaktik, xa: tiknekis tikmetspatas. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi machete me lastima la mano porque tiene el mango partido, no quisieras cambiársele. \fr_son 04736-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tapa: \dt 24/Jan/2022 \lx metstapa:ni \lx_cita metsta:tapa:ni \lx_var General \ref 01384 (duda) usa metstsa:tsaya:ni \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuartearse.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cuartearsele, partirsele (a alguien) el pie (a causa de una enfermedad como hongos, por el frío, por resecamiento) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tasese:ya nochipa nimetsta:tapa:ni, yeh ika a:mo semi niki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frío siempre se me parten los pies, por eso no salgo mucho (fuera de la casa). \fr_son 01384-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tapa: \dt 29/Mar/2021 \lx metstapechtia \lx_cita kimetstapechtia \lx_var General \ref 00758 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calzar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig calzar \osten p. ej., las patas de una mesa con pedacito de madera para que no se tambalea por tener una pata más corta que las demás \sig_var General \fr_n I:n mesa a:mo tikmetstapechtih, mooli:nih wa:n toya:w notapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A esta mesa no le pusiste una calza, se movió y se regó mi comida. \fr_son 00758-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pech \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx metstapetsko:ltia \lx_cita kimetstapetsko:ltia \lx_var General \ref 08686 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desbarrancar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer, por accidente, a (alguien) caer o desbarrancarse desde un punto alto donde está parado \osten p. ej., desde un árbol al suelo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ma:wiltihtoya kwowma:pan wa:n i:kni:w kimetstapetsko:ltih, yehwa ika mokwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño estaba jugando en las ramas del árbol y su hermano lo desbarrancó (de donde estaba parado) por eso se lastimó la cabeza. \fr_son 00297-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:tapetsko:ltia \raiz mets \raiz petsko \nsem Indica metstapetsko:ltia hacer que alguien pierda el equilibrio donde está parado en un lugar alto. \dt 26/Sep/2020 \lx metstapetskowa \lx_cita metstapetskowa \lx_var General \ref 03903 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resbalarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig resbalarse al zafarse el pie por la orilla o borde \osten p. ej., de un barranco, de escalones o escalinatas, de la rama de un árbol, de una silla \sig_var General \fr_n Ne: pili ma:wiltihtoya ne: kowma:pan wa:n metstapetskoh wa:n mokwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño estaba jugando en la ramas de un árbol y se les fue los pies (y se desbarrancó) y se lastimó la cabeza. \fr_son 03903-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz petsko \dt 17/Jan/2022 \lx metstapo:tok \lx_cita metstahtapo:tok \lx_var General \ref 07446 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.patiestivado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : metstahtapo:tok) estar patiestivado, con las piernas abiertas \sig_var 1-Xalti \fr_n Mopili metstahtapo:tok, eski ke:man katka pilkone:t iwki tikma:maya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo está patiestivado, a lo mejor cuando era bebé lo cargabas así (con las piernas abiertas, esto es, atrevasando tu cadera). \fr_son 07446-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tapowi \dt 10/Sep/2020 \lx metstata \lx_cita metstata \lx_var General \ref 03894 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.ardor.en.el.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir ardor en el pie \osten p. ej., por enfermedad, por sabañones \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil kihtowa ke metstata, yeh ika yowi kiitati tapahtihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha dice que siente ardor en su pie por eso va al doctor. \fr_son 03894-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tata \nsem Significa metstata sentir un fuerte dolor por los pies por alguna condición médica \dt 17/Jan/2022 \lx metstawi:teki \lx_cita kimetstawi:teki \lx_var General \ref 04457 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarle.mango.contra.algo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reflexivo : mometstawi:teki azotarse o golpearse fuertemente el pie o pierna (contra algo) \sig_var General \fr_n Ya:lwa nokni:w wetsik wa:n mometstawi:tek. Kixokolih iomio wa:n a:man ka:n wel moketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermano se cayó y golpeó fuertemente la pierna. Lastimó (la caída) su pierna y hoy no puede pararse (para caminar). \fr_son 04457-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metswi:teki \raiz mets \raiz wi:teki \dt 18/Jan/2022 \lx metsteistal \lx_cita imetsteistal \lx_var General \ref 01842 (duda) CSC ha escuchado que usan metsteistaw \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tobillo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig tobillo, hueso que sale por los dos lados de la gargante del pie \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikteloh nometsteistal ika se: tet wa:n ye:kxokoltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer golpeé mi tobillo con una piedra y quedó adolorido. \fr_son 01842-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref chohchol \raiz mets \raiz te \raiz istal (?) \dt 18/Apr/2021 \lx metsteki \lx_cita mometsteki \lx_var General \ref 01906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarse.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig cortarse el pie (accidentalmente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka nikwito kowit wa:n nimometstek ika se: teskat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a traer leña y me corte el pie con un vidrio. \fr_son 01906-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref metstokotsowa \semx_tipo Sinónimo \semxref metskoto:na \raiz mets \raiz teki \nsem La acción de amputar quirúgicamente se expresa con el verbo metstehteki (véase metsteki) mientras que el verbo metstsonteki se emplea para una amputación accidental, por ejemplo al leña o al estar trabajando con maquinaria pesada. \dt 20/Apr/2021 \lx metstekilia \lx_cita kimetstekilia \lx_var General \ref 00802 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acortarle.el.pantalón.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acortar el extremo de un pantalón \osten de alguien, para que quede a la medida \sig_var General \fr_n No:má:n nochipa ne:chmetstekilia nopantalo:wa:n ke:man metswe:weyakeh nikinkowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre me corta del largo de mis pantalones cuando los compro largos. \fr_son 00802-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz teki \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx metste:kilia \lx_cita kimetste:kilia \lx_var General \ref 05103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarle.líquido.en.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig regarle sobre el pie de \osten un líquido, p. ej., café, agua, comida caldoso \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n nimometste:kilih seki a:toto:n. Chochopokatoya wa:n nimetsa:sohsolo:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana se me cayó agua caliente por el pie. Estaba hirviendo fuerte y se quedó sarpullido (por la quemada). \fr_son 05103-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz te:ka \dt 11/Apr/2022 \lx metstekpin \lx_cita metstekpin \lx_var General \ref 00025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Tungidae.Tunga.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tunga spp., especie (o especies) de insecto (quizá el Tunga penetrans) de la familia Tungidae, antiguamente existían en la región, en español local se llama 'nigua' \sig_var General \fr_n Wehka:w onkayah metstekpimeh. Kalakiah itech se: iikxipilwa:n oso se: ixokpal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes había niguas. Entraban en los dedos o la planta del pie (de uno). \fr_son 00025-01_elab_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz mets \raiz tekp \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx metstelowa \lx_cita mometstelowa \lx_var General \ref 01626 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tropezarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz mets \raiz telV \semx_tipo Sinónimo \semxref metskwa:telowa \dt 15/Apr/2021 \lx metste:mi \lx_cita metste:te:mi \lx_var General \ref 05568 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hinchársele.pierna \catgr V1 \infl Clase 3 \sig (generalmente con reduplicación de vocal larga : metste:te:mi) hinchársele las piernas \osten a una mujer embarazada o después de una parto por una recaída; por enfermedad particularmente anemia \sig_var General \fr_n Ke:man nikpiak nopili nimotanowihka. Nimetste:te:mia wa:n ka:n wel niohtokaya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando di a la luz tuve una recaída. Se me hinchaban los pies y no podía caminar. \fr_son 05568-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz te:mi \dt 12/Apr/2022 \lx metstepechia \lx_cita mometstepechia \lx_var General \ref 06456 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucar.pie.con.piedra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig machucar pie con piedra (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa se: ta:kat mometstepechih wa:n titi:kak n' imets. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer un señor se machucó su pie con una piedra y se le hinchó su pie. \fr_son 06456-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz te \raiz pechi \dt 08/Feb/2022 \lx metste:xi:ma \lx_cita kimetste:xi:ma \lx_var General \ref 03620 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.desde.la.base \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar o tumbar desde la base \osten planta (para que retoñe o para destruir), árbol \sig_var General \fr_n ¡Xikmetste:xi:ma yo:n xokokwowit, mah wa:ki wa:n tiktehtekis kwawtati:l! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tumba desde la base ese naranja, que se seque y lo cortarás para leña! \fr_son 03620-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref te:nteki \semxref te:mpe:wa \semxref te:xi:ma \raiz mets \raiz te:n \raiz xi:ma \dt 17/Jan/2022 \lx metstexokolia \lx_cita mometstexokolia \lx_var General \ref 08723 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar.planta.pie.con.piedra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \sig (con reflexivo : mometstexokolia) lastimarse la planta de pie por pisar (descalzo) una piedra \sig_var General \fr_n Nikitak a momets. Tikihtowa mitstelkokowa pero eski sayoh timometstexokolih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya revisé tu (planta del) pie. Dices que te duele mucho pero quizá solamente te lastimaste con una piedrita. \fr_son 00457-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz te \raiz xokol(?) \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx me:tsti \lx_cita me:tsti \lx_var General \ref 06713 (duda) para el primer ejemplo, usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa luna \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig luna \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man taki:stok, me:tsti kwaltsi:n ta:wia yowak. kwali se: ohtoka komo a:mo se: kipia tane:x. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando está temporada de secas, la luna alumbra bonito en la noche. Se puede caminar aunque uno no tenga lámpara. \fr_son 06713-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig mes \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man se: me:tsi niahka icha:n nokni:w wa:n ompa nikelka:w se: nowi:pi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy hace un mes que fui a la casa de mi hermano y ahí se me olvidó mi huipil. \fr_son 06713-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] chika:wak me:tsti | luna llena \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man tietokeh chika:wak me:tsti. Komo tikneki kwali tikte:ntekis ne: kwowit. Kihtowa ke a:mo niman okwilowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora estamos en luna llena. Si quieres puedes tumbar ese árbol, dicen que no se apolilla luego (túmbandolo en luna recia). \fr_son 06713-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kwalo me:tsti | haber un eclipse lunar \sig_var 1-Xalti \fr_n Miak ta:kilo:t selik xi:ntok, kihtowah ke kwalo:k me:tsti i:n to:nalmeh tiwa:lpano:keh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Muchos frutos tiernos están cayendo, dice que hubo un eclipse lunar en estos días que pasamos. \fr_son 06713-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cielos \raiz me:ts \nsem Se cree que en un eclipse lunar se cayen los frutos tiernos de los árboles. También, que cuando la luna está llena es tiempo propicio para cortar madera y para que nazcan animales. Para indicar la menstruación de una se utiliza la palabra ihtikokolis o bien el préstamo del español mes posesionado: ne:chkwik nome:s 'tengo mi regla'. \dt 02/Sep/2020 \lx metstia \lx_cita kimetstia \lx_var General \ref 02870 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle o cambiarle mango o asa (a una herramienta de trabajo p. ej., un azadón, pico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chyo:le:wako mah nikmi:lme:wi:ti mo:sta, yeh ika nikmetstih ya nosaló:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano vino a contratar para labrar en su milpa mañana, por eso ya le puse el mango a mi azadón. \fr_son 02870-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \semxref ma:ytia \semxref metspata \semx_tipo Comparar \semxref metskwowyo:tia \raiz mets \nsem Mientras que metstia refiere a la acción de ponerle su mango a una herramienta como hacha, azadón, pico o pala, el verbo metskwowyo:tia refiere a la acción de ponerle varitas a objetos como flores artificiales a:maxo:chi y paletas. \dt 17/Jul/2021 \lx metstihti:ltik \lx_cita metstihti:ltik \lx_var General \ref 06113 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.tallo.negro \catgr \infl \sig con el tallo negro \osten ciertas plantas, prototípicamente el tsanamets, un helecho \sig_var General \fr_n Xikwiti tsanamets. Onkak tepehxitsi:ntan, ma:pisi:ltik wa:n metstihti:ltik. Nikmolo:nti:s wa:n nitai:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a traer el Adiantum poiretii Wikstr. (tsanamets). Hay al pie del cerro, tiene hojas chiquitas y tallo negro. Lo voy a hervir y me voy a tomar el agua. \fr_son 06113-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ti:l \dt 14/May/2020 \lx me:tstika \lx_cita o:me me:tstika \lx_var General \ref 02163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.equis.meses \catgr Adv-tiempo \deriv \sig [col] [número] me:tstika | a los [número] meses (p. ej., a los dos meses, hace dos meses, por la duración de dos meses) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: metstik a wa:lahka nokni:w, xa: sepa wa:la:s i:n to:nalmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace ya un mes vino mi hermano, quizá venga en estos dias. \fr_son 02163-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:ts \raiz -ka \dt 09/May/2021 \lx metstikinenepanowa \lx_cita mometstikinenepanowa \lx_var General \ref 08587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx metstilia \lx_cita ne:chmetstilia \lx_var General \ref 01381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.mango.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle (p. ej., una herramienta) el mango para (p. ej., el dueño o alguien que lo quiere usar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowak se: hacha wa:n nika:wili:ti no:pá:n mah ne:chmetstili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré un hacha y se lo voy a dejar a mi papá para que le ponga el mango (para mí). \fr_son 01381-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \dt 29/Mar/2021 \lx metstipi:nia \lx_cita kimetstipi:nia \lx_var General \ref 05468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picarle.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig picar o morder el pie de \osten alguien, p. ej., una víbora, una avispa, o cualquier animal o bicho que pique \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n ne:chmetstipi:nih se: nektsi:n wa:n nimetstiti:kak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana me picó una abeja en el pie y se me hinchó. \fr_son 05468-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metswitswia \semxref metskla:boswia \raiz mets \raiz tipi: \nsem El verbo metstipi:nia refiere solamente a la picadura o mordedura de un animal y no la picadura de una púa, espina, o clavo que se expresa mediante el verbalizador -wia después de la raíz sustantival indicada como en las palabras de referencia cruzada. \dt 11/Apr/2022 \lx metstiti:chakia \lx_cita momesttiti:chakia \lx_var General \ref 00634 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.el.pie.prensado.en.lugar.estrecho \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : mometstiti:chakia) quedarse con el pie o pierna metida y atorada entre piedras o bien un hueco o pocito en el suelo \sig_var General \fr_n Niahka nomi:lah wa:n ka:mpa teki:xtihkeh te:ntok sah n' tet wa:n moli:nia, yehika ke:man niontaksak nimometstiti:chakih wa:n nimometsnekwiloh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Fui a mi milpa y allá donde sacaron piedra nada más está regada y suelta la piedra (sin orden), así que cuando pisé ahí mi pie se quedó atorado (entre las piedras) y me lo disloqué. \fr_son 00634-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz titi:ch \raiz aki \dt 22/Feb/2021 \lx metstiti:ka \lx_cita metstihtiti:ka \lx_var General \ref 00522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharsele.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hincharsele las piernas o los pies \osten a un ser humano \sig_var General \fr_n MFC-- Ompa ke:mah. Ka:mpa tihtiti:ka para teh..., pero pos mahyá: poso:ni. AND-- Ka:ltiah yo:n kone:tsi:n porque yeh nochipa ne: mets..., metstihtiti:ka o we:i, we:i a i:xko wa:n, wa:n tsikitsi:n ikechko. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e MFC-- Si, ahí. Donde se hincha para…, pero pues parece que se inflama. AND308-- Bañan a ese bebé porque él siempre este…, se le hinchan los pies o se le hincha, se le hincha la cara y, su cuello es chiquito. \fr_son 00522-01_corp_AND308_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz ti:ka \nmorf Generalmente esta palabra compuesto con mets- se utiiliza en la forma reduplicada, tehtiti:ka, ya que por lo común aftecta los dos pies o piernas a la vez. En el corpus hay ejemplos de compuestos on kech- (kechtiti:ka) y pox-: poxtiti:ka. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx metsto:ka \lx_cita kimetsto:ka \lx_var General \ref 03458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrar.extremedad.inferior \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mometsto:ka) enterrarsele las llantas \osten un carro o auto \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man kiowi, teposmeh tein yowih ne: noxola:l nochipa mometsto:kah sokitah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve, los carros que van a mi pueblo siempre se les entierran las llantas en el lodazal. \fr_son 03458-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metssokito:ka \raiz mets \raiz to:ka \nsem Para la acción de enterrarsele los pies a una persona en el lodo se utiliza el verbo metssokito:ka marcado como reflexivo \dt 12/Jan/2022 \lx metsto:kilia \lx_cita ne:chmetsto:kilia \lx_var General \ref 04066 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa clavarle.en.el.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig clavarle en el pie \osten palo, púa, cuchillo, espina \sig_var General \fr_n I:n kalte:noh wetstoya se: wapal wa:n kipiaya se: clavo wa:n mometsto:kilih nopili, ekintsi:n ka:n wel moketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el patio de mi casa estaba tirada una tabla con un clavo enterrado y mi hijo se lo enterró en la planta del pie y ahora no se puede parar. \fr_son 04066-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metskalakilia \raiz mets \raiz to:ka \dt 17/Jan/2022 \lx metstokotsowa \lx_cita kimetstokotsowa \lx_var General \ref 06611 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirle.el.largo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reducirle el largo \osten de un pantalón comprado comercialmente, del mango o cabo de una instrumento como azadón o hacha \sig_var General \fr_n Nika:n nietok, nikmetstokotsowa nopili ipantalón, yankwik mokowilih wa:n telmetswe:weyak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí estoy, estoy reduciendo el largo del pantalón de mi hijo. Lo compró nuevo y está muy largo. \fr_son 06611-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref metskoto:na \semx_tipo Sinónimo \semxref metsteki \raiz mets \raiz tokots \dt 14/Feb/2022 \lx metstokotsowilia \lx_cita ne:chmetstokotsowilia \lx_var General \ref 04787 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar metstokotsowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirle.el.largo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \rdp_int mets+tokotsowilia \sig reducirle el largo \osten p. ej., un pantalón a alguien \sig_var General \fr_n No:má:n ne:chmetstokotsowilih nopantalón. Ye:kmetswe:weyak katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá redujo el largo de mi pantalópn para mi. Estaba muy largo. \fr_son 04787-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metskoto:nilia \raiz mets \raiz tokots \dt 24/Jan/2022 \lx metstokotstik \lx_cita metstokotstik \lx_var General \ref 03814 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducido.el.largo \catgr Adj \deriv \sig corto o reducido en lo largo \osten pantalón \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chtayo:kolih se: pantalón sayoh ke a:mo nikwelita, ye:kmetstokotstik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me regaló un pantalón pero no me gusta, está muy corto. \fr_son 03814-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tokots \dt 17/Jan/2022 \lx metsto:ktok \lx_cita metsto:ktok \lx_var General \ref 08739 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.horcón.enterrado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con el horcón enterrado (una casa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w icha:n ka:n wehkatan metsto:ktok, ta:ka:n taeheka xa: wetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los horcones de la casa de mi hermano no están enterrados profundamente, por si acaso pasa un viento, a lo mejor se cae. \fr_son 00737-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz to:ka \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx me:tsto:na \lx_cita me:tsto:na \lx_var General \ref 05560 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa haber.luz.de.luna \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig haber luz de la luna \osten p. ej., cuando hay luna llena o casi llena \sig_var General \fr_n Tayowak kwaltsi:n me:tsto:nak, a:mo moitaya ox kiowiskia n' a:man. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche había luz de la luna, no se veía que iba llover hoy. \fr_son 05560-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:ts \raiz to:na \dt 12/Apr/2022 \lx metstotomoka \lx_cita metstotomoka \lx_var General \ref 02900 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.dolor.muscular.en.la.pierna \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir dolor muscular en la pierna \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo kanah niá:s, tasese:ya wa:n nimetstotomoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a ir a ningún lado, hace frio y siento dolor en las piernas. \fr_son 02900-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:totomoka \raiz mets \raiz tomo: \dt 17/Jul/2021 \lx metstotomokalis \lx_cita metstotomokalis \ref 08344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa dolor.de.pierna.pie.interior \catgr Sust \deriv \infl \sig dolor corporal que se siente por el interior de los pies o piernas, como reumas y a veces provocado por el frío \sig_var General \fr_n Pero n' ta:, pos cuando sepa mometsaha:wia yowi kowtah, wi:tsa metsa:paliwtiwi:ts, ihwa:k a n' kikwi. Sepa metstotomoka nono. Wa:n fie:roh te:kokoh yo:n metstotomokalis, porque, pues, se: iomiyo sah n' pe:wa totomoka. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vuelve a mojarse los pies por ir al campo, cuando regresa viene mojándose los pies, ya es cuando le da el dolor. Nuevamente siente dolor de punzaciones en lo spies. Este dolor de los pies duele mucho, pues el dolor parte desde los huesos. \fr_son 08344-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08344-01_Tzina \fr_fuente 2011-08-23-k | 229.21, 250.238 \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx metstoto:nik \lx_cita metstoto:nik \lx_var General \ref 05663 (duda) CSC no usa esta palabra, y opina que para saber si aguien tiene temperatura, se le siente en la frente o en el cuello y no en los pies. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.los.pies.calientes \catgr Adj \deriv \sig tener los pies calientes \osten p. ej., un niño con fiebre \sig_var General \fr_n I:n pili ye:kmetstoto:nik. ¡Xikwi:ka iwa:n tapahtihkeh, xa: toto:nia! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene los pies calientes. ¡Llévalo al médico, a lo mejor tenga fiebre! \fr_son 05663-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con el mango caliente \raiz mets \raiz to:n \dt 12/Apr/2022 \lx metstsapatik \lx_cita metstsahtsapatik \lx_var General \ref 00329 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.tallo.reducido \catgr Adj \infl \fr_son 00329-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig con el tallo corto o reducido \osten hongos \fr_n MSO-- Xo:no:nanakat, ke:..., yeh ton kowyo n' kie:wa? MGV-- Xo:no:nanakat ke:wa, pero tikilia xo:no:nanakat itech xo:no:kwowit. MSO-- I:pa xo:no:kowit sah n' kie:wa. MGV-- Xo:no:kwowit n' ik..., n' ika e:wa i:n xo:no:nanakat. Ke:mah, porque yeh por e:wayoh, mo no: cuando yo:n pala:ni a, ompa ne:n mochi:wa. MSO-- A:, n' ompa ya mochi:wa. MGV-- Wa:n yeh no: metstsahtsapatik, a:mo metswe:weyak. MSO-- No: mets..., metstsikitsitsi:n no:. MGV-- No: metstsikitsitsi:n. MSO-- Pos neh no: iwki neli nikitani, no: yehwa n' itech yo:n, itech yo:n yehwa n' tikilia xo:no:kowit wa:n chi:kikis no: kie:wa neh niki:ita. MGV-- A:xkan yeh yo:n ata, yeh yo:n... \fr_au MGV330 \fr_var Xalpn \fr_e MSO-- El hongo de jonote, ese en que tipo de árbol se da? MGV-- El hongo que nace en el jonote se da, pero le decimos hongo que nace del árbol de jonote. MSO-- Solamente se da en el árbol de jonote. MGV-- En el árbol de jonote…, ahí se da el hongo del jonote. Si, es porque tiene corteza, también cuando ya se pudre, ahí se da. MSO-- Si, ahí ya se da. MGV-- y esos también tienen el tallo corto, no tienen el tallo largo. MSO-- También…, tienen el tallo corto. SPK2-- También tienen el tallo corto. SPK1-- Pues yo también lo he visto así, también en ese, en eso que le decimos árbol de jonote y el árbol de hormiguillo, he visto que ahí también se da. SPK2-- Ahora, ese, ese… \fr_son 00329-02_corp_Xalpn-MGV330_faltar \fr_fuente 2011-07-27-g | 461.881, 492.275 \raiz mets \raiz tsapa \nsem Aunque se podría interpretar a metstsahtsapatik como 'con piernas, pies, o patas traseras pequeñas' en referencia a animales, en general no hay animales con tales characterísticas aunque si hay con las patas delanteras cortas (p. ej., kanguru). Así solamente se ha documentado a metstsapatik en referencia a hongos con los tallos cortos. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx metstsa:tsaya:ni \lx_cita metstsa:tsaya:ni \lx_var General \ref 05983 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resecársele.planta.del.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig resecarsele y agrietarsele la planta del pie \sig_var General \fr_n Niahka nimopahti:to, semi nimetstsa:tsaya:ni. Ne:chtelkokowa wa:n a:mo wel nine:nemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a curarme, se me resecan mucho la plantas de los pies y se me parten. Me duele mucho y no puedo caminar. \fr_son 05983-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tsaya: \dt 03/Feb/2022 \lx metstsaya:ni \lx_cita metstsa:tsaya:ni \lx_var Tzina \ref 08016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partirse.la.piel.de.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig (generalmente con reduplicación: metstsahtsaya:ni o metstsa:tsaya:ni) partirse la piel del pie (generalmente por efecto del frío y la sequedad de la piel) \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ko:ts \raiz i:ka:n \raiz tsaya: \dt 02/Sep/2020 \lx metstsohya:k \lx_cita metstsohya:k \lx_var General \ref 01286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.pies.apestosos \catgr Adj \deriv \sig con los pies apestosos \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mopili metstsohya:k. Ke:man mosapa:tohti:s mah kwaltsi:n mometspahpaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo tiene los pies apestosos. Cuando se ponga los zapatos que se lave bien los pies. \fr_son 01286-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mest \raiz ihya: \dt 21/Mar/2021 \lx metstsohya:ya \lx_cita metstsohya:ya \lx_var General \ref 05579 (duda) parece ser más común metstsohya:k \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apestarsele.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig apestársele el pie \osten a alguien, p. ej., por humedad, por infección de hongos, por no cambiar calzado \sig_var General \fr_n Ke:man kiowi wa:n nimetsa:kalaki nochipa nimetstsohya:ya. Yeh ika a:mo nikwi ok zapatos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve y se me mojan los pies, siempre se me apestan. Por eso ya no uso zapatos. \fr_son 05579-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tso ? \raiz ihya: \dt 12/Apr/2022 \lx metstsonkamohato:l \lx_alt metstsonkilkamohato:l \lx_alt metstsonkilkamohato:l \lx_cita metstsonkamohato:l \lx_var General \ref 05076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.tubérculo.de.Xanthosoma \catgr Sust \deriv \infl \sig atole hecho de la raíz o tubérculo de metsonkilit (o metstsonkilit; Xanthosoma violaceum Schott) \sig_var General \fr_n Wa:n ke:mah se: ki..., kite:te:kah (hubiera dicho quizá kite:te:ka) se: tai yo:n ato:l iwa:n n' iteyo n' kowtet a. Se: kikwa kwaltsi:n mohmoloxtik ke:meh yo:n, mero tamati de we:..., de we:lik wa:n de moloxtik ke:meh yo:n metstsonkamohato:l kichi:wah, iwki a ki..., tamati se: tai n' ato:l yo:n. Ki..., iwki ke:meh metstsonkamohato:l, soh metstsonkamohato:l wehwei kitehtekih wa:n ne: pisi:ltik ke:meh et. Yekkwaltsi:n we:lik ke:..., mohmomoloxtik no: ke:meh metstsonkamoh, iw..., iwki a mero. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y entonces ya se sirve ese atole (probablemente de kowe:lo:t, Monstera sp., prob. Monstera acuminata K. Koch o Monstera egregia Schott y ya se toma con todo y las semillas del fruto. Se come y son desmoronaditos como el… El atole tiene un sabor parecido al atole que preparan del rizoma de la mafafa. Así tiene un sabor parecido al beber ese atole, así como el atole del rizoma de la mafafa, nada más que el atole del rizoma de la mafafa lo rebanan en pedazos grandes y este otro las semillas son chiquitas como el frijol. También es muy rico como el atole del rizoma de la mafafa nada más que al tomar el atole se siente blandito, así es exactamente. \fr_son 05076-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-18-j | 212.685, 234.512 \fr_n ADA-- Ke:mah, pos ne:,pos miak tasohka:matik ne:, i:n tine:chtapowih ke:ní:w n' tikchihchi:wa i:n pachato:l wa:n ista:kato:l. Ne:, no: seki:n nikinkakiliani que i:ksá: taih metstsonkilkamohato:l. MSO-- Ajá. Yo:n no: iwki se: kichi:wa, yehwa yo:n, yo:n no: niweli, yo:n no:, no:, no: kwali se: kikwi tixti alaxtik a. Mah no: se:, se: kalaxo wa:n no: se: kipa:ta wa:n no: se: kitsetselowa, wa:n yo:n, de yo:n kamoh achto nejó:n tikmanas. Tikmana achto wa:n ke:mah de que yo:n cuando oksik a tiki:xtia ya wa:n ke:mah x'pixka ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Si, pues muchas gracias por platicarme como preparas el pachato:l y el ista:kato:l. También he escuchado de algunas personas que a veces toman atole del rizoma de la mafafa. MSO-- Aja. Ese también se prepara de la misma manera, eso es, también puedo preparar ese atole, también se puede usar masa fina. También se pude afinar más la masa, se bate bien (en agua) y se cuela con un sedazo. Pero el rizoma primero se hierve, lo hierves primero y cuando ya haya hervido lo retiras del fuego y lo pelas. \fr_son 05076-02_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 1384.899, 1400.881 \fr_n EGS-- Tiweli t'chihchi:wa metsonkilkamohato:l ESL-- Yeh no: niweli, se: kipa:ta kwaltsi:n. Wa:n se: kipanketsa ya mah molo:ni. Yeh a:mo kwi:ka tixti, yeh iwki sah. Yeh iwki sah se: kichi:wa, se: kita:lilia tepitsi:n chili:toh wa:n kwali a se: kimolo:ntia, se: kitsope:lia. \fr_au ESL311 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- ¿Puedes preparar el atole del rizoma de la mafafa? ESL-- Si, también puedo. Hay que batir bien el rizoma y posteriormente ya se pone (la olla) para que hierva. Ése no lleva masa, es sólo el rizoma. Ése se prepara solamente el rizoma y se le agrega un poco de chile. Y se hierve muy bien y se endulza. \fr_son 05076-03_corp_Tzina-ESL311_ faltar \fr_fuente 2010-07-15-h | 169.382, 194.913 \sem Comida \raiz mets \raiz tson \raiz kamoh \raiz ato:l \dt 03/Feb/2022 \rev \lx metstsonkilit \lx_cita metstsonkilit \lx_var General \ref 07847 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Xanthosoma.violaceum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Xanthosoma violaceum Schott, (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 40), planta de la familia Araceae. Es cultivada y los peciolos y nervaduras son de color morado. Se quita la parte de la hoja entre las nervaduras, dejando peladas las nervaduras junto con los peciolos como desperdicio y preparando en salsa hervida de ajonjolí las partes de las hojas que se quitaron \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n metstsonkilit se: kikwa a:koloh. Se: kiteki ixiwyo, se: kie:ktia wa:n se: kimana. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mafafa morada se come preparado en ajonjolí. Se cortan sus hojas, se limpian y se hierven. \fr_son 07847-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz mets \raiz tson \raiz kil \dt 22/Sep/2020 \lx metstsonkilkamoh \lx_cita metstsonkilkamoh \ref 08582 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx metstsonkilkamohato:l \lx_alt metsonkilkamohato:l \lx_alt metstsonkilato:l \lx_alt metsonkilato:l \lx_cita metstsonkilkamohato:l \lx_var General \ref 04887 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.tubérculo.de.mafafa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole hecho del tubérculo o camote de la mafafa (Xanthosoma violaceum Schott) \sig_var General \fr_n ADA-- Ke:mah, pos ne:, pos miak tasohka:matik ne:. I:n tine:chtapowih ke:ní:w n' tikchihchi:wa i:n pachato:l wa:n ista:kato:l. Ne:, no: seki:n nikinkakiliani que i:ksá: taih metstsonkilkamohato:l. MSO-- Ajá. Yo:n no: iwki se: kichi:wa, yehwa yo:n, yo:n no: niweli, yo:n no:, no:, no: kwali se: kikwi tixti alaxtik a. Mah no: se:, se: kalaxo wa:n no: se: kipa:ta wa:n no: se: kitsetselowa, wa:n yo:n, de yo:n kamoh achto nejó:n tikmanas, tikmana achto wa:n ke:mah de que yo:n cuando oksik a tiki:xtia ya wa:n ke:mah x'pixka ya. Wa:n tikwis pero tein yo:n moradito, tein puro kamoh, a:mo yo:n itesyo, porque komo itesyo ka:n kwaltia ok, porque yeh kihtowah te:te:nkokoh. Entó:s yehwa yo:n se: kikwi, tein puro kamohtsí:n, yo:n moloxtik kwaltsi:n, yehwa t'tehteki, wa:n tikpante:milia ya. Pero yo:n tikpoye:li:s wa:n tik..., tikwe:choli:s chi:lwa:k, para mah ko:koko:k wa:n mah kipias epaso:t. Yehwa yo:ni n..., neh iwki nikchi:wa n' ato:l. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Sí, pues este, pues muchas gracias, este. Esto me has contado de cómo preparas el atole llamado pachato:l y el 'atole blanco' (ista:kato:l). Este, también he escuchado de otros que a veces también toman, [como] el atole del camote de metstsonkilit (Xanthosoma violaceum Schott). MSO-- Aha. Ese también se prepara de igual manera, ese también sé preparalo. Para ese también se puede ocupar de masa finamente molida. Que se, se muele muy fina y también se disuelve y también se cuela y ese, ese camote debes hervirlo mucho más antes. Lo hierves antes y luego, una vez que ya se cuece, ya lo sacas (de la lumbre) y luego le quitas la cáscara. Y lo ocupas pero los que son moraditos, se toman puros camotes, no se agarra el rizoma porque si se toma el rizoma no sirve porque, ese, dicen que causa comezón en la boca. Entonces se toman esos, puros camotes, esos son bien porositos. Ésos los cortas y ya lo echas (al agua de masa). Pero ese (atole) debes echarle sal y molerle un chipotle para que pique; y que tenga epasote. Ese, yo así preparo ese atole. \fr_son 04887-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 1384.899, 1439.529 \nsem El metstsonkilkamohato:l se hace del camote del metstsonkilit (Xanthosoma violaceum Schott). Se lavan los camotes para quitarles tierra. Luego se hierven para separar los rizomas de los tubérculos. Luego se pelan los camotes. Para preparar el atole se usa el nixtamal: se prepara la masa, se disuelve en agua, se cuela y ya se pone a hervir. Después se le agrega el camote, previamente cortado en trozos pequeños. El atole que resulta se endulza con panela o azúcar. \nmorf Varia la pronunciación entre metstson- y metson- con la reducción del africado geminado. Es posible que la etimología de \sem Comida \raiz mets \raiz tson \raiz kili \raiz ato:l \dt 24/Jan/2022 \lx metstsonma:it \lx_cita metstsonma:it \lx_var General \ref 00510 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tallo.de.Xanthosoma \catgr Sust \infl N1 \sig tallo o pecíolo de cualquier Xanthosoma \osten solamente de Xanthosoma spp. \sig_var Tzina \fr_n Wa:n ka:n teh toni kikwa:skeh pos se: ne:nemiah ya n' ta:tahmeh, kite:mowa:yah mah yo:n mets..., metstsonte:na:n, yo:n imetskowyo n' metstsonka..., metstsoma:it, a:mo kamoh, pos ihwa:k onkaya kwowit sah, yehwa ne:n ki..., kimanah, kite:tehtekih wa:n kimanayah wa:n kinelowah iwa:n nextamal. E:m..., miak taman kinelowa:yah wa:n seki n' tokni:wa:n mopahwihkeh, kit kite:kakilihkeh que we:lik m' pesma, pesma i..., ikamohyo, pos kinemilihkeh kit nejó:n kite:ntekiskeh yo:n ti:ltikpesma, yo:n kikwih para kalikxit wa:n kihtiichkwakeh yo:n iyo:la:n..., [i]yo:la:yo, yo:n tein ista:k wa:n kimankeh yo:n no: kikwahkeh pos ika mopahwihkeh, onkak te:pahwih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y no había nada que comieran, pues entonces ya andaban todo los señores, buscaban el…, el metsonte:na:n, los tallos del peciolo de la mafafa, no es el camote, pues en ese tiempo sólo había la planta, eso es lo que, este, la hierven, la cortaban en rebanadas y la hervían y la revolvían con el nixtamal. Revolvían muchas cosas y muchas personas se envenenaron, escucharon de otras personas que el camote del helecho arborescente es comestible, y pensaron tumbar el helecho arborescente negro, ese lo ocupan para horcones y le rascaron la médula…, la médula, el del helecho arborescente blanco lo hirvieron y lo comieron y con eso se envenenaron, hay unos que son venenosos. \fr_son 00510-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-24-e | 343.567, 378.39 \raiz mets \raiz ma: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx metstsonteki \lx_cita kimetstsonteki \lx_var General \ref 05440 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.pie \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo mometstsonteki) cortarse, generalmente por accidente, a pierna o pie, a veces profundamente y hasta trozarlo \osten con machete, hacha, maquinaria \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitawi:tektoya nokahbe:ntah wa:n nimometstsontek. Ekintsi:n a:mo wel nimoketsa wa:n nia:ti iwa:n tapahtihkeh mah ne:chpa:kili. \fr_au CSC366 \fr_var Tacua \fr_e Ayer estaba chapeando en mi cafetal y me corté el pie. Hoy no me puedo parar y tengo que ir a ver el doctor que me lave la herida. \fr_son 05440-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tson \raiz teki \nsem La acción de amputar quirúgicamente se expresa con el verbo metsteki mientras que el verbo metstsonteki se emplea para una cortada accidental, por ejemplo al leñar o al estar trabajando con maquinaria pesada. Para la acción de reducir lo largo del cabo o mango de una herramienta se usa metstokotsowa. \dt 11/Apr/2022 \lx metstsontekilia \lx_cita ne:chmetstsontekilia \lx_var General \ref 07236 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.pie \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle la pierna o el pie (a alguien) con machete (o hacha) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil ne:chmetstsontekilih nopili wa:n ekintsi:n ka:n wel moketsa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho le cortó (hirió) a mi hijo en la pierna con un machete y ahora ya no puede pararse. \fr_son 07236-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref metste:xi:milia \raiz mets \raiz tson \raiz teki \dt 05/Apr/2022 \lx metstsopo:nia \lx_cita mometstsopo:nia \lx_var General \ref 02103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picarse.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig picarse, agujerearse el pie (con algo puntiagudo, p. ej., una espina, una aguja, una piedra puntiaguda) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka nomi:lah wa:n nimometstsopo:nih ika se: xokowits, yeh ika a:mo wel niye:ktaksa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a mi milpa y me agujereé con una espina de naranja en el pie, por eso no puedo pisar bien. \fr_son 02103-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tsopo: \dt 09/May/2021 \lx metstsotsokati \lx_cita metstsotsokati \lx_var General \ref 05674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.granos.por.la.pierna \catgr V1 \infl Clase 4 \sig salírsele granos por el pie o la pierna \osten por ser mezquino y no querer compartir; por irritación de la pie \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat metstsotsokati wa:n ka:n mopahtia. Kihtowa ke ka:n kikokowa wa:n ka:n kimati toni ika mopahti:s. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor tiene mezquinos en los pies. Dice que no le duelen pero además tampoco sabe con que curarse. \fr_son 05674-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz tsotsoka \nsem Algunos dicen que cuando una persona no quiere convidar algo a esa persona le empiezan a salir mesquinos en la piel sea en los pies o en las manos. \nmorf En general este verbo no se inflexiona, particularmente en el perfectivo o imperfectivo. Lo más común es usarlo con auxiliar: \dt 12/Apr/2022 \lx metswahwa:na \lx_cita kimetswahwa:na \lx_var General \ref 06944 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rascar.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig rascar el pie (a alguien, p. ej., para quitarle el comezón) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili eski kitihtipi:nihkeh mo:yo:meh ta: neli mometswahwa:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño seguramente le picaron mosquitos, se rasca mucho el pie. \fr_son 06944-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz wa:na \nmorf Este verbo siempre ocurre con la reduplicación de la base verbal y nunca sin ella, ?metswa:na. \dt 14/Feb/2022 \lx metswehweliwi \lx_cita metswehweliwi \lx_var General \ref 05813 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descomponérsele.el.mango \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig descomponérsele el mango \osten p. ej., por aflojársele, rompérsele o fisurársele a una herramienta como azadón, pico, pala \sig_var General \fr_n Nima:tamiskia n' tachkwalis pero ta: metswehweliw nopa:lah yeh ika ihkwi niwa:le:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hubiera terminado de escarbar la tierra pero se descompuso el cabo de mi pala y por eso me regresé. \fr_son 05813-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz weliwi \dt 03/Feb/2022 \lx metswehweliwtok \lx_cita metswehweliwtok \lx_var General \ref 02318 (duda) no aparece en el corpus, no parece ser muy común usar este palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.el.mango.descompuesto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig tener la llanta ponchada (un carro, carretilla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w itepos metswehweliwtok wa:n ka:n kipia tomi:n para kikowas oksé: llanta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El carro de mi hermano tiene la llanta ponchada y no tiene dinero para comprar otra llanta. \fr_son 02318-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz weliw \dt 17/May/2021 \lx metswehwelowa \lx_cita kimetswehwelowa \lx_var General \ref 01088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descomponer.pata.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig descomponer la pata de \osten p. ej., a una silla, a una mesa al jalarlo por acomodarlo mal, sentarse sobre ella \sig_var General \fr_n Ya:lwa itech nimota:lih se: silla wa:n nikmetswehweloh. Eski i:pa postektoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me senté sobre una silla y le descompuse la pata (quebrándosela). A lo mejor de por sí estaba quebrado. \fr_son 01088-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsposteki \raiz mets \raiz welV \nsem Cuando uno le rompe el mango a una herramienta se usa más bien el verbo metsposteki no metswehwelowa. \dt 17/May/2021 \lx metswehwelowilia \ref 02245 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 09/May/2021 \lx metswe:i \lx_cita metswehwe:i \lx_var General \ref 00319 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.pies.grandes \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : metswehwe:i) tener los pies grandes \osten un ser vivo, sea humano o animal \sig_var General \fr_n I:n pili ye:kmetswehwei wa:n yekin chikwase:n xiwit kipia. \fr_au CSC \fr_var Tacua \fr_e Este niño tiene los pies muy grandes y eso que apenas tiene seis años. \fr_son 00319-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz we:i \nmorf Casi siempre, si no siempre, se utiliza esta palabra en plural, con la reduplicación interna de la raíz adjetival we:i. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx metswe:itia \lx_cita metswe:itia \lx_var General \ref 06406 (duda) no aparece en el corpus porque parece ser más común we:itia y dependiendo del contexto ya se entiende si se habla de un pie, un brazo etc. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infectarsele.herida.del.pie \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig infectarsele (a uno) una herida del pie \sig_var 1-Xalti \fr_n Tonto:naltika niwetsik wa:n nimometskokoh, a:mo nikpahtih niman yeh ika nimetswe:itiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En días pasados me caí y me lastimé el pie, no curé luego mi herida y se me infectó. \fr_son 06406-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz we:i \dt 09/Feb/2022 \lx metswe:weyak \lx_cita metswe:weyak \lx_var General \ref 07237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.tallos.largos \catgr Adj \deriv \sig con los tallos largos (p. ej., flores cortadas para florero, \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xo:chit ye:kmetswe:weyak, ¡xikmetstohtokotso tepitsi:n wa:n xika:ketsa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas flores tiene los tallos muy largos, redúzcales un poco y pónlas en el florero. \fr_son 07237-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref wehkapantik \semx_tipo Comparar \semxref we:i \raiz mets \raiz we:i \nsem No se usa metswe:weyak para significar lo largo de las piernas o patas de un ser humano o animal. Para personas se utiliza wehkapantik y para animales simplemente we:i. \dt 06/Sep/2020 \lx metsweyak \lx_cita metsweyak \lx_var General \ref 00501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.mango.largo \catgr Adj \deriv \sig con el mango o cabo largo \osten p. ej., un pico, azadón, hacha, gancho \sig_var General \fr_n I:n nohacha ye:kmetsweyak, ka:n wel ika nikowtapa:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este hacha tiene muy largo el mango y no puedo partir la leña con el. \fr_son 00501-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con el tallo o pecíolo largo \osten plantas, hojas, frutos \sig_var General \fr_n Xikmetsteki ok yo:n xo:chit porque tel metswe:weyak ok wa:n kitsonkepas ka:mpa tika:ketsas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Córtale un poco más los tallos de esas flores porque están muy largos y puede voltear donde las pones en agua (esto es, en el florero). \fr_son 00501-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación interna de vocal larga : metswe:weyak) con las piernas o patas largas \osten un animal, ser human \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat neli metswe:weyak. Ma:ahsi mopilowa itech n' taihtio:meh de nocha:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre tiene los pies muy largos. Alcanza agarrarse con las manos en los tirantes de mi casa. \fr_son 00501-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz weyak \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx metsweyakaxtik \lx_cita metsweyakaxtik \lx_var General \ref 07751 (duda) para el primer ejemplo hay que tomar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.mango.largo \catgr Adj \deriv \sig con el mango largo (p. ej., un pico, azadón, gancho) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nohacha ye:kmetsweyakaxtik, ka:n wel ika nikwowtapa:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este hacha que tengo tiene el mango muy largo, no puedo partir leña con el. \fr_son 07751-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig alto (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil metswe:weyakaxtik. Kiki:xtihka:nemik iwe:ita:t yeh no: wehkapantik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jóven creció alto. Se parece mucho a su abuelo, él tambien es alto. \fr_son 07751-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wehkapantik \raiz mets \raiz weyak \dt 22/Sep/2020 \lx metsweyakia \lx_cita metsweyakia \lx_var General \ref 07564 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig crecer alto (una persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopá:n wehkapantik yeh ika n' iixwi:wa:n metsweyakiakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá es alto por eso sus nietos crecieron mucho (son altos). \fr_son 07564-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref wehkapantia \raiz mets \raiz weyak \nmorf Aunque varios asesores aceptaron el durativo metsweyakixtok dijeron que es raro y poco común. \dt 14/Sep/2020 \lx metsweyaki:ltia \lx_cita kimetsweyaki:ltia \lx_var General \ref 01695 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.largo.el.mango \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ponerle un mango largo (a una herramineta, p. ej., azadón, garrocha, hacha) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kwowit ka:n weyak, ¡xikmetsweyakilti ika niktekiti wa:xih! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta garrocha no está larga, hazlo más largo (agregándole otro pedazo de palo), con ello voy a cortar el guaje. \fr_son 01695-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metssa:lowa \raiz mets \raiz weya \dt 17/Apr/2021 \lx metswi:teki \lx_cita kimetswihwi:teki \lx_var General \ref 06294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.pierna \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kimetswihwi:teki) latigar o golpear (a alguien) con un instrumento largo y a veces flexible (p. ej., con lazo, vara, un cable) en la pierna o el pie \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa se: siwa:t kimetswihwi:tek ipili, kihtowa ke nochipa kicholwia ke:man kinawatia mah teisá: kichi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer una mujer golpeó a su niño en los pies, dice que siempre se le escapa cuando le ordena que haga alguna actividad. \fr_son 06294-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metstawi:teki \raiz mets \raiz wi:teki \dt 08/Feb/2022 \lx metswitswia \lx_cita mometswitswia \lx_var General \ref 05786 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espinarse.en.el.pie \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : mometswitswia) espinarse el la planta del pie con una espina u objeto parecido \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikto:tokaya se: pio wa:n nimometswitswih ika se: xokowits. Ekintsi:n telsenka ne:chkokowa mahyá: te:malohtok a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer estaba correteando una gallina y me espine con una espina de naranjo. Ahora me duele mucho, parece que ya se le está infectando con pus. \fr_son 05786-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz wits \dt 12/Apr/2022 \lx metsxahxakachtik \lx_alt metsxaxakachtik \lx_cita metsxahxakachtik \lx_var General \ref 05542 (duda) para CSC no es común usar esta palabra con el significado que aparece, quizá sólo para el mango de algún utensilio \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.rasposo \catgr Adj \deriv \sig con el pie rasposo \osten a causa de una enfermedad, por los granos \sig_var General \fr_n Semi nimetsxahxakachtik. A:mo nikmati keyeh, xa: se: kokolis nikpia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo mis pies rasposos. No se porqué, a lo mejor tengo una enfermedad. \fr_son 05542-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz xakach \ncomp En Tzinacapan se dice metsxahxakachtik pero en Tacuapan metsxaxakachtik. \dt 12/Apr/2022 \lx metsxakwalowa \lx_cita kimetsxakwalowa \lx_var General \ref 04505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machacar.con.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mometsxakwalowa) frotarse o sobarse la pierna o pie \sig_var General \fr_n Ximoma:te:kili yo:n xiwpah wa:n ika ximometsxakwalo para a:mo xoxowias n' ka:mpa timoxokolih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Echa en tus manos ese remedio de hierbas y con eso frota tu pie para que no se haga un moretón donde te golpeaste. \fr_son 04505-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz xakwal \dt 24/Jan/2022 \lx metsxi:ma \lx_cita kimetsxihxi:ma \lx_var General \ref 02866 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirle.la.pezuña \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kimetsxihxhi:ma) reducirle, emparejarle la pezuña a \osten un caballo, con machete antes de ponerle la herradura \sig_var General \fr_n Mosta nia:s ma:lto:mohko, xo:chichi:watih wa:n nikimpale:wi:s nikmetsxihxi:mas n' tewi:tso:t. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana iré con el mayordomo, van a formar las flores de cucharrila y yo les ayudaré en quitarle las espinas a las flores. \fr_son 02866-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig reducir el grosor de un mango o asa \osten de herramienta \raiz mets \raiz xi:ma \dt 17/Jul/2021 \lx metsxi:petsnemi \lx_cita metsxi:petsnemi \lx_var General \ref 01497 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa andar.descalzo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig andar descalzo \sig_var General \fr_n E:..., se: metsxi:petsnentinemi, entó:s este, tehwa:n tikihtokeh ke ne: pos ke:meh timomattokeh i:pa timetsxi:petsnentinemih, a:mo teh kwehmol. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Uno anda descalzo, entonces, pero como estamos acostumbrados a andar descalzos, no hay ningún problema. \fr_son 01497-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-23-i | 1300.212, 1315.266 \raiz mets \raiz xi: \raiz petsV \raiz nemi \dt 08/Apr/2021 \rev \lx metsxi:petstik \lx_cita metsxi:petstik \lx_var General \ref 06760 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descalzo \catgr Adj \deriv \sig descalzo \sig_var 1-Xalti \fr_n Pues ihkó:n ya:yah me:tsxihxi:petstikeh na:nahmeh wa:n ta:tameh wa:n a:mo kikwiah tilmah kwali semi. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Pues así iban descalzos, mujeres y hombres, y no usaban muy buena ropa. \fr_son 06760-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06760-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-g | 29.935, 37.861 \fr_n Wa:n nochi, we..., nochi na:nahmeh tama:ma:yah iwki metsxihxi:petstikeh. Wehka kwi:..., kwi:kayah n' tama:mal. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Y todos ..., todas las mujeres cargaban así descalzas. Lejos lle..., llevaban la carga. \fr_son 06760-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06760-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-g | 378.139, 385.764 \fr_n A: Wa:n a:chá: no: tikmattos ta: ne:h .... No:, no: tinemia ne:wí:n kowtah, ka:sá: ika ne: ompa [ta]kwahtokeh sayoh pe:someh wa:n ta:lpan ne: xi:ntok miak wehwetstok wa:n yo:n se: kimowilia:ya se: imetsko kalakis porque xahxakachtik, xahxakachitik. Te:mestkokowa porque kwaltsi:n ne:n xahxakachtik ihkó:n ke:meskia yo:n ilpitok ihkó:n wa:n yo:n oso paniá:n se: taksa ya de n', de n' aya:mo, ihkó:n ki:saya ie:wayo, a:mo tapa:nia. B: Ke:mah. Ata yo:n, iteyo [xah]xakachtik, komo se: metsxi:petstik te:metskokoh yo:n kowtet, ke:mah, mm. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Y a lo mejor también haz de saber..., también andabas en el monte, en algunas partes los tejones están comiendo y también en el suelo hay muchas (semillas) regadas y se tiene miedo que se le vaya a enterrar por los pies, son rasposas, rasposas. Provocan dolor en los pies porque son bien rasposas como si estuvieran amaradas (esto es, la superficie de los semillas de la Calatola sp. tienen como hileras sobresalientes, como sobretejido) y si uno pisa sobre el fruto que todavía no sale su cascara, no se parte (duele). B: Si, pues esos frutos son rasposos y si uno anda sin guaraches esas semillas lastiman los pies, sí. \fr_son 06760-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06760-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-f | 408.671, 436.969 \raiz mets \raiz xi: \raiz petsV \dt 02/Sep/2020 \rev \lx metsxokolia \lx_cita mometsxokolia \lx_var General \ref 04173 (duda) la glosa es golpearse en el pie y no salirsele un moreton. El moreton es xoxowia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.moretón.en.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mometsxokilia) salirsele moretón en el pie o pierna \osten por un golpe que deja una contusión \sig_var General \fr_n Nopili mometsxokolih wa:n moesta:lih, nikta:lili:ti istaa:t mah moya:wi n' esti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo se golpeó el pie y se cuajó la sangre por dentro, voy a echarle agua de sal para que la sangre descoagule. \fr_son 0413-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz xoko \dt 18/Jan/2022 \lx metsxokoltik \lx_cita metsxokoltik \lx_var General \ref 02426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \diag 0na:l; 0sen; 0pan; 0ye:k; 0tel \rdp_int mets+xokoltik \glosa con.la.pierna.adolorida \catgr Adj \deriv \sig con la pierna, o pie, adolorida (p. ej., de un golpe, por caminar o trabajar mucho) \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chmetsmo:tak se: tet ne: nomi:lah wa:n ekintsi:n nimetsxokoltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer cayó una piedra sobre mi pie allá en mi milpa y ahora tengo el pie adolorido. \fr_son 02426-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase xokoltik. \raiz mets \raiz xokol \dt 17/May/2021 \rev \lx metsxola:wa \lx_cita mometsxola:wa \lx_var General \ref 01688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resbalar.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mometsxola:wa) resbalar el pie (de manera accidental, generalmente en lugares lodosos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n nimometsxola:w nokalte:noh wa:n niwestik. Mahyá: nimometsnekwiloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana me resbalé afuera de la casa y me caí. Parece que se me torció el pie. \fr_son 01688-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz xola: \dt 17/Apr/2021 \lx metsxola:wilia \lx_cita mometsxola:wilia \lx_var General \ref 04336 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasparse.con.algo.en.el.pie \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig al caminar rozar o alcanzar (generalmente de paso) con el pie o pierna \osten p. ej., un objeto filoso como un machete, un palo, un cuchillo, piedra \sig_var General \fr_n Nopili kita:lih kalte:noh se: machete ye:kte:neh. A:mo nikitak wa:n nimometsxola:wilih. Telwehkatahne:chtek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño puso un machete filoso en la entrada de la casa. No lo vi y me pasé a raspar el pie. Me dio una cortada muy profunda. \fr_son 04336-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz xola: \dt 18/Jan/2022 \lx metsyema:nik \lx_cita metsyema:nik \lx_var General \ref 06657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.pie.suave \catgr Adj \deriv \sig con los pies suaves (de un adulto, p. ej., por no protegerlos con zapatos buenos sino usar huaraches abiertos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: metsyema:nik wa:n komohkó:n kiowi ne:nke:n se: mometsteki ika tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno tiene los pies suaves y llueve las piedras cortan fácilmente la piel de los pies. \fr_son 06657-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref metsseltik \raiz mets \raiz yema:n \nsem Mientras que la palabra metssellik refiere a los pies tiernos y suaves de un bebé, la palabra metsyema:nik refiere a los pies tiernos (p. ej., sin callos) de un adulto. \dt 27/May/2020 \lx metsyema:nik \lx_cita metsyema:nik \lx_var \ref 08509 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \nmorf Plural es metsyema:nkeh \dt 04/Dec/2020 \lx metsyo:likat \lx_alt metsyo:lika \lx_cita metsyo:likat \lx_var General \ref 05760 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despacio.en.caminar \catgr Adj \deriv \sig despacio en caminar \sig_var General \fr_n A:mo nikwi:kas mopili. Ye:kmetsyo:likat wa:n a:mo nikma:ma:s porque eti:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No voy a llevar tu hijo. Camina despacio pero no lo voy a cargar porque pesa mucho. \fr_son 05760-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz yo:li: \dt 12/Apr/2022 \lx me:wa \lx_cita kime:wa \lx_var General \ref 05808 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tame:wa) deshierbar, limpiar de maleza \osten un terreno de cultivo incluyendo cafetales \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nikpale:wi:to nokniw. Tame:wa ikahbe:ntah wa:n a:mo a:kin kipale:wia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a ayudar a mi hermano. Está limpiando su cafetal y nadie le ayuda. \fr_son 05808-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:wa \dt 03/Feb/2022 \raiz me:wa \nmorf Nótese que hay dos verbos me:wa, uno transitivo, esta entrada, y otro intransitivo que significa 'levantarse'. \dt 15/Aug/2018 \lx me:waltia \lx_cita ne:chme:waltia \lx_var General \ref 07761 (duda) usar frase del corpus y comparar el otro significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.deshierbar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) a deshierbar (cualquier cultivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n ne:chme:walti:to seki et yehwa ika ka:n nimomachti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me obligó a deshierbar unas matas de frijol por eso no fui al escuela. \fr_son 07761-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:wa \dt 22/Sep/2020 \lx me:wilia \lx_alt me:wia \lx_cita ne:chme:wilia \lx_var General \ref 02337 (duda) me:wilia no aparece en el corpus porque no es muy común usar, me:wia si aparece muchas veces porque es normal usarlo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con sen- y ta-) terminar de deshierbar la milpa para \sig_var General \fr_n Nokni:w imi:lah sayoh kitape:waltilihkeh wa:n a:mo kisentame:wihkeh. No:pá:n kisentame:wih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la milpa de mi hermano sólo empezaron (el trabajo de deshierbar) y no le terminaron de deshierbarlo todo (para él). Mi papá terminó de deshierbarla para él (mi hermano). \fr_son 02337-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sentachipa:wa \raiz sen \raiz me:wa \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \raiz me:wa \dt 12/May/2021 \lx mexkal \lx_cita mexkal \lx_var General \ref 00222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Agavaceae.Agave.sp \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Agave sp., planta de la familia Agavaceae. Se cultiva en la zona alta y se usa para la extracción de pulque. \sig_var General \fr_n Nika:n Tzinacapan a:mo mochi:wa mexkal. Mochi:wa sayoh ka:mpa tasese:ya wa:n a:mo kiowi, kihtowah we:lik i:xo:chio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí en Tzinacapan no se da el maguey. Se da sólo donde hace frío y no llueve, dicen que su flor es sabrosa. \fr_son 00222-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] mexkal itahta:y | planta todavía no identificada ni colectada, aparentemente de la familia Agavaceae. Es rupícola, creciendo en lugares rocosas. \sig_var General \fr_n N' mexkal i:tahta:y mochi:wa itech tepehxit ike:span, ihwa:k chika:waya poso:ni n' ixo:chio wa:n sa:te:pan wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El mexkal i:tahta:y se da sobre las peñas, cuando madura abre su flor y después se seca. \fr_son 00222-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] mexkal pahpata | gajo de plátanos; véase pahpata \sem Planta \raiz mexkal \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx mexkaltsaya:na \lx_cita kimexkaltsaya:na \lx_var General \ref 05606 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprender(plátanos).en.gajos \catgr V2 \deriv \sig desprender un racimo de plátamos un gajo de \osten un racimo o kowit de plátanos \sig_var General \fr_n Nikmexkaltsahtsaya:nati i:n pahpata tein yekin niktekito. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a desprender en gajos este racimo de plátanos que acabo de cortar. \fr_son 05606-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mexkal \raiz tsaya: \dt 12/Apr/2022 \lx me:ya \lx_cita me:ya \lx_var General \ref 00562 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig manar o fluir \osten el agua del subsuelo o un manantial \sig_var General \fr_n Ke:man we:ikiowi nokaltsi:ntan me:ya miak a:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve demasiado, cerca de mi casa mana mucha agua. \fr_son 00562-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tener mucha leche en los senos \osten una mujer o algunos animales hembras \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil kwaltsi:n me:ya, a:mo kimaya:npano:ltia n' i:kone:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija tiene mucha leche en los senos, no le hace pasar hambre a su bebé. \fr_son 00562-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ki:sa \raiz me:ya \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx me:yaltia \lx_cita kime:yaltia \lx_var General \ref 02756 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.generar.leche(de.pecho) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle fluir la leche de los senos (de una mujer, de la ubres de una vaca) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikchihchi:wili pio:a:ko:loh n' kokoxkeh, mah kwaltsi:n tetsa:wak wa:n kime:yalti:s koma:mo teh ipiltakwal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Prepárale pollo con ajonjolín a la recien aliviada, que esté muy espeso y le va a hacer manar la leche si acaso no tiene suficiente (para su bebé). \fr_son 02756-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:ya \dt 14/Jul/2021 \lx me:yo:t \lx_cita me:yo:t \lx_var General \ref 02663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayo.del.sol \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig rayo del sol \osten p. ej., el rayo que entra una casa por la ventana o por un abertura en la pared; véase to:name:yo:t \sig_var General \fr_n Ika n' to:nalme:yo:t kwaltsi:n ika se: kininkwa:ita n' pio:temeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los rayos del sol sirven para observar la cámara de oxígeno de un huevo. \fr_son 02663-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ime:yo:yo) sombra \osten de una persona, de un árbol; véase ekawil \sig_var General \fr_n I:n pili ime:yo:yo moita ye:kwe:i mahyá: se: we:ita:kat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La sombra de ese niño se ve muy largo, parece el de un hombre. \fr_son 02663-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:y \nsem Hay una distinción en náhuatl entre la sombra donde uno puede descansar (p. ej., taekawilah) y la sombra que echa un objeto y que tiene la forma de el, me:yo:t. \dt 21/May/2021 \lx miak \lx_cita miak \lx_var General \ref 02375 (duda) para el primer significado usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mucho \catgr Adj-cuant \deriv \sig mucho \sig_var 1-Xalti \fr_n Nika:n ne:stok ke a:mo tame:wtokeh yeh ika o:nkak miak xiwit. . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Parece que aquí no han desyerbado por eso hay mucha yierba. \fr_son 02375-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] miak tasohka:matik | muchas gracias \sig_var 1-Xalti \fr_n Miak tasohka:matik tine:chwa:ntik motapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Muchas gracias por convidarme tu comida. \fr_son 02375-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miak \raiz tasoh \nota Checar el uso pronominal de miak para mucha gente. \dt 13/May/2021 \lx miakia \lx_cita miakia \lx_var General \ref 06612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa multiplicarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig multiplicarse; hacerse muchos; reproducirse (objetos contables) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niko:wka se: pio wa:n nikte:kak, a:man miakiakeh ya nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Había comprado una gallina y lo eché (para empollar), ahora se multiplicaron mis gallinas. \fr_son 06612-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref miakixtitokeh \raiz miak \dt 14/Feb/2022 \lx miaki:ltia \lx_cita kimiaki:ltia \lx_var General \ref 07774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa multiplicarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (con reflexivo : momiaki:ltia) multiplicarse (p. ej., un camote sembrado al generar varias plantas) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xo:chit nikto:kak se: itesyo sah wa:n a:man momiaki:ltih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta flor sembré un solo camote y ahora ya se multiplicó (y hay demasiadas plantas). \fr_son 07774-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz miak \dt 22/Sep/2020 \lx miakixtitokeh \lx_cita miakixtitokeh \lx_var General \ref 00740 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.varios.en.un.lugar \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar varias en un lugar \osten personas \sig_var General \fr_n Ka:mpa miakixtitokeh ka:n ahsi se: koxta:l tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En una casa donde viven varias personas no alcanza (esto es, no aguanta mucho tiempo) un bulto de maíz. \fr_son 00740-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miak \nmorf Este estativo proviene del verbo miakia primero verbalizado con -ti y después con el durativo en plural: -tokeh. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx miakka:n \lx_cita miakka:n \lx_var General \ref 00657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.todas.partes \catgr Adv-lugar \deriv \sig en todas partes \sig_var General \fr_n Kihtowah ke ne: ta:kat miakka:n tawi:ka, yeh ika semi kitawe:litah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que ese señor debe por todas partes, por eso lo ven muy mal. \fr_son 00657-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miak \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx miakka:wia \lx_cita kimiakka:wiah \lx_var General \ref 07279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.en.grupo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar a cabo en grupo una acción (p. ej., atacar, desyerbar) sobre (algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kimiakka:wihkeh no:pá:n imi:lah, yeh ika niman ma:tankeh n' tame:wkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Trabajaron muchos a la milpa de mi papá, por eso terminaron de chapear luego. \fr_son 07279-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz miak \nsem El verbo miakka:wia indica que una acción, afectando algo (el objeto del verbo transitivo), se lleva a cabo por mucha gente. Por esta razón el sujeto de este verbo siempre es plural. Puede ser una acción de trabajo, de ataque, o de cualquier otro tipo siempre y cuando los sujetos actúan en grupo. \nmorf Este verbo transitivo obviamente se deriva de miak más una terminación ka:wia. Puede ser que este ka:wia proviene de el locativo ka:n más wia o puede ser una derivación con el "participio" ka:. \dt 05/Apr/2022 \lx miakpa \lx_cita miakpa \lx_var General \ref 07272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muchas.veces \catgr Adv \deriv \sig muchas veces; repetidas veces \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n pili pawetsik ya, miakpa ya nikilwih mah a:mo te:tehko itech yo:n kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño ya se cayó, ya varias veces le dije que no se suba a ese árbol. \fr_son 07272-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz miak \dt 07/Sep/2020 \lx mia:wachiktehtsi:n \lx_cita mia:wachiktehtsitsi:n \lx_var Tzina \ref 03966 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de ave todavía no identificada \sig_var Tzina \fr_n Achi wa:... we:weyak wa:n ikwa:pan, ne:n, xo:..., ne:n, mota:lia ixo:chiotsi:n. Mota:lia wa:n yo:n nochi yo:n mia:wachiktehtsitsi:n ompa mota:liah, yo:n tak no: kipipi:nah ox kikwah iteyo. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Son la..., son largas y de la punta, este, flo..., este, sale la flor. Sale (la flor) y todos esos, los mia:wachiktehtstsi:n ahí se paran. Quizá, esos también colectan el néctar o quizá comen los frutos. \fr_son 03966-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 66.741, 74.539 \sem Animal-ave \raiz mia:wa \raiz chikteh \dt 17/Jan/2022 \rev \lx mia:waki:sa \lx_cita mia:waki:sa \lx_var General \ref 05124 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.espiga \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salírsele espíga \osten solamente a la planta de maíz \sig_var General \fr_n Ka:n niahtoya nomi:lah takah tamia:waki:stok a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estaba yendo a revisar mi milpa, no me imaginaba que ya se le estuviera saliendo la espiga. \fr_son 05124-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mia:wati \raiz mia:wa \raiz ki:sa \nmorf Este verbo mia:waki:sa no se pluraliza. Sin embargo, acepta la construcción impersonal con ta- que indica, efectivamente, la pluralidad. \dt 11/Apr/2022 \lx mia:waochpa:wa:s \lx_cita mia:waochpa:wa:s \lx_var General \ref 05911 (duda) CSC no conoce esta planta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Pseudelephantopus.spicatus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pseudelephantopus spicatus (Juss. ex Aubl.) C.F. Baker, tipo de Asteraceae cuya inflorescencia sirve para hacer escoba chiquita \sig_var Tzina \fr_n Nokalte:noh onkak miak mia:waochpa:wa:s, niktekiti wa:n ika nitachpa:nati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa hay mucho mia:waochpa:wa:s, la voy a cortar y con eso voy a barrer. \fr_son 05911-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Planta \semxref tepe:a:ni:l \semxref sa:pohxiwit \semxref ma:pepetakani ochpa:wa:s \semx_tipo Referente natural igual \raiz miawa: \raiz ochpa: \nsem Esta planta recibe muchos nombres. En Tacuapan un señor que pasó nos dijo que se llama sa:pohxiwit pero Ceferino Salgado lo llama ohtaochpa:wa:s y su papá le dice tsohya:kochpa:wa:s. Juan de los Santos, de San Miguel Tzinacapan, dijo que se llama tepe:a:ni:l y otros de Tzinacapan lo llaman ma:pepetakani ochpa:wa:s. La esposa de Rubén Macario dijo que se llama mia:waochpa:wa:s en Ziltepec, Rubén dice que recibe este nombre porque sus inflorescencias parecen espigas de maíz mia:wat. A pesar de que esta planta recibe múltiples nombres en las diferentes localidades, por lo menos en dos se refiere al uso que tienen las inflorescencias, pues éstas se agrupan en un manojo y se usan como escoba ochpa:wa:s para barrer. \nota Volver a colectar en San Miguel Tzinacapan. \dt 02/Sep/2020 \lx mia:wat \lx_cita mia:wat \lx_var General \ref 06135 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espiga.de.maiz \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig espiga de las matas de maíz \osten que sale de la caña antes del jilote \sig_var General \fr_n Neh nomi:lah achto ok nitato:kak. Wa:n ekintsi:n wela:aman mia:wat a. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi milpa la sembré temprano (antes de la temporada normal para siembra). Por eso ahora ya está saliendo las espigas. \fr_son 06135-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \semx_tipo Comparar \semxref owamia:wat \raiz mia:wa \dt 15/May/2020 \lx mia:wati \lx_cita tamia:wati \lx_var General \ref 01272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.espiga \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig salirsele espiga \osten solamente a las matas de milpa, anunciando la próxima salida de los jilotes \sig_var General \fr_n Ika i:n kiowit a:mo wehka:wa mia:watis nomi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con esta lluvia no se tarda en salir la espiga de mi milpa. \fr_son 01272-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mia:wa \semx_tipo Sinónimo \semxref mia:waki:sa \dt 21/Mar/2021 \lx mia:watitok \lx_cita tamia:watitok \lx_var General \ref 02286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.espiga \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con espiga (milpa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Wela:man tamia:watitok wa:n ka:n kiowi, atox kwaltias xi:lo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Justo en la milpa está saliendo la espiga y no ha llovido, quien sabe si vaya a cuajar (para elotes). \fr_son 02286-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miawa \raiz \dt 11/May/2021 \lx mia:watsi:n \lx_cita mia:watsi:n \lx_var General \ref 00547 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.serpiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de culebra muy larga y delgada, de color café; no identificada ni colectada \sig_var General \fr_n Yo:n mia:watsi:n se: kowa:t semi tsikitsi:n, kihtowah ke no: te:kwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mia:watsi:n es una serpiente muy pequeña, dicen que también muerde. \fr_son 00547-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz mia:wa \ngram Se nota que el uso del "diminutivo" -tsi:n cambia completamente el significado de mia:wat, que es la espiga de la planta de maíz. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx mia:watsitsi:n \lx_cita mia:watsitsi:n \lx_var Tacua \ref 00616 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.insecto \catgr Sust \infl N1 \sig tipo de insecto no identificado que no pica pero que se atrae al sudor de uno \osten por la descripción puede ser Halictidae \sig_var Tacua \sem Animal-artrópodo \raiz mia:wa \dt 16/Feb/2021 \lx mihkwitik \lx_cita mihkwitik \lx_var Zacat \ref 08249 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx mihmikilo:tataxis \lx_cita mihmikilo:tataxis \lx_var General \ref 04937 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tosferina \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tosferina \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili nikelna:miktok tel miak pilimeh mikkeh ika mihmikilo:tataxis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño, recuerdo que muchos niños fallecieron por ferina. \fr_son 04937-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz miki \raiz tatasi \dt 24/Jan/2022 \lx mihmikilo:tataxisti \lx_cita mihmikilo:tataxisti \lx_var General \ref 02467 (duda) parece que es más común usar mihmikilo:tataxis \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse.con.tosferina \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfermarse con tosferina \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n nikitak se: pili mihmikilo:tataxisti, kihtowa imomá:n ke kiwi:ka tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana vi un bebé enfermo de tosferina, dice su mamá que lo va a llevar a la clínica. \fr_son 02467-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz tatasi \dt 21/May/2021 \lx mihmikispahxiwit \lx_cita mihmikispahxiwit \lx_var General \ref 02912 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Peperomia.mexicaana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Peperomia mexicana (Miq.) Miq. planta de la familia Piperaceae generalmente ruprícola de arroyos y lugares con brisa que se da en los ríos, es medicinal \vease yo:lpoliwka:xiwit \sig_var Tzina \sem Planta \raiz miki \raiz pah \raiz xiw \dt 06/Jun/2021 \lx mihto:tia:ni \lx_alt mokowihto:tia:ni \lx_cita mihto:tia:ni \lx_var Tacua \ref 04907 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Panus.rudis \catgr Sust \infl N1 \sig Panus rudis Fr., hongo comestible de la familia Polyporaceae; es un hongo de color café que se da en los troncos podridos de chaca (Bursera simaruba) u otros troncos \sig_var Tacua \fr_n Xiketsa n' et iwa:n tikwa:skeh yo:n mihto:tia:ni yeki:n nikwito mi:lah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pon los frijoles y con ellos vamos a comer el hongo mihto:tia:ni que acabo de ir a traer a la milpa. \fr_son 04907-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \raiz ihto: \nsem Este hongo se colecta tierno en dias de lluvia, no de sol cuando se pone más duro. Se cuece hervido, agregándose a frijoles cuando ya están hirviéndose. Es muy codiciado cuando tierno. Algunos lo llaman mokowihto:tia:ni según Francisco Salgado Iglesias, padre de Ceferino Salgado. \nmorf La terminación ni- es como un habitual y no el plural agentivo -nih. Nótese en el náhuat local el singular del agentivo es -keh y el plural es -nih (cf. 'asesino' te:miktihkeh y te:miktia:nih. Así que el -ni final del nombre del hongo puede ser una forma singular agentivo arcáico o el singular habitual, también -ni. \dt 24/Jan/2022 \lx mihto:tihkeh \lx_cita mihto:tihkeh \lx_var General \ref 04644 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa danzante \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo: mihto:tia:nih \sig danzante en cualquier danza religiosa \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: mihto:tihkeh kipoloh ikapix. A:mo se: kimati ox kiahsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer un danzante perdió su castañuela. Quien sabe si encontraría. \fr_son 04644-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto:ti \dt 24/Jan/2022 \lx mika:ka:wal \lx_alt mikka:ka:wal \lx_cita mika:ka:wal \lx_var General \ref 04115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huérfano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huérfano \osten por lo menos uno de los dos padres por muerte \sig_var General \fr_n Ne: pili mika:ka:wal, kiskaltihtok ia:wi. Ipopa:wa:n mikkeh na:wi xiwit a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño es huérfano, lo está criando su tia. Sus padres fallecieron hace cuatro años. \fr_son 04115-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz ka:wa \nmorf En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se pronuncia mikka:ka:wal pero en Tzinacapan se dice simplemente mika:ka:wal. \dt 18/Jan/2022 \lx mika:ka:walowa \lx_alt mikka:ka:walowa \lx_cita mika:ka:walowa \lx_var General \ref 05034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.huérfano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar huérfano \osten por la muerte de uno o dos padres \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n te:chatapowia ke yeh mikka:ka:walowak ke:man kipiaya chiko:me xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelita nos cuenta que ella quedó huérfana cuando teniá ocho años. \fr_son 05034-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz ka:wa \dt 03/Feb/2022 \lx mika:ka:walowa \lx_alt mikka:ka:walowa \lx_cita mika:ka:walowa \lx_var General \ref 04140 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.huérfano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig quedar huérfano \osten de la muerte de por lo menos uno de los dos padres \sig_var General \fr_n No:pá:n inemi:lis te:tayo:koltih. Kihtowa mika:ka:walowak ke:man kipiaya ma:kwi:l xiwit wa:n a:mo a:kin semi kitamakaya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La vida de mi papá es muy triste. Dice que quedó huérfano cuanco tenía cinco años y casi nadie le daba de comer. \fr_son 04140-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz ka:wa \nmorf En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se pronuncia mikka:ka:walowa pero en Tzinacapan se dice simplemente mika:ka:walowa. \dt 18/Jan/2022 \lx mike:mahpil \lx_cita mike:mahpil \lx_alt mike:mahpilxiwit \lx_var General \ref 01934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Caesalpinioideae.Senna.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico que refiere a varias plantas herbáceaes del género Senna, de la familia Leguminosae, subfamilia Caesalpinioideae. Sus hojas sirven para curar los granos (kokot) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n mike:mahpil onkak miak taman. Se: taman kwaltia pahti, komo kokotih n' pilimeh se: kimana wa:n ika se: kina:ltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay diferentes clases de mike:mahpil. Una clase sirve para medicina, si los niños tienen granos se hierve y con eso los baña uno. \fr_son 01934-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig nombre alternativo de una Senna sp., de árbol, llamado también xokotatopo:nkowexo:t o xokotatopo:n; véase la entrada xokotatopo:nkowexo:t. \sem Planta \raiz miki \raiz mah \raiz pil \nsem Algunas personas utilizan este nombre, mike:mahpil para un árbol que se llama xokotatopo:nkowexo:t. \dt 20/Apr/2021 \lx mike:sa:wameh \lx_alt mike:sa:wat \lx_cita mike:sa:wameh \lx_var General \ref 02691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sarpullido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sarpullido, granos en la piel (por efecto del calor, son rojos y provocan comezón) \sig_var General \fr_n Ke:man se: moto:naltatia wa:n se: moaha:wia te:kwih mike:sa:wameh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno se expone al sol y se echa agua (en la piel), se le sale sarpullido (por el efecto del calor). \fr_son 02691-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz miki \raiz sa:wa \dt 21/May/2021 \lx mike:sa:wati \lx_cita mike:sa:wati \lx_var General \ref 04884 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.sarpullido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salírsele o tener sarpullido en la piel \osten por lavarse el cuerpo o parte del cuerpo con agua fría cuando se hace mucho calor \sig_var General \fr_n I:n pili mike:sa:wati yeh ika motelwahwa:na. Xikxakwalo ika mike:mahpilxiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño tiene granitos en la piel por eso se rasca mucho. ¡Pónle (frotándolo en el cuerpo) el mike:mahpilxiwit. \fr_son 04884-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz mike: \raiz sa:wa \nsem Según todos los asesores este tipo de sarpullido se provoca en los niños cuando se bañan con agua fría o tibia cuando hace sol. Desaparecen los sarpullidos después de poco tiempo aunque por desesperación a veces se le aplica alcohol o se talla la piel con hojas de sa:wapahxiwit de flores blancas (Arachnothryx gracilispica (Standl.) Borhidi) según asesores de Tzinacapan. Pero Ceferino Salgado conoce como mike:sa:wapah) al Senna hirsuta var. hirta H.S.Irwin & Barneby que se usa para el mismo fin. \nmorf Se acostumbra utilizar este verbo solamente en el presente o quizá futuro/irrealis no en perfectivo ni imperfectivo. \ency Grabación, ilustración \nota Determinar la descripcion medica \dt 24/Jan/2022 \lx mike:t \lx_cita mike:t \lx_var General \ref 01252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cadáver \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cadáver \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ke:man nipanki:sak, nikpanowih se: mike:t wetstoya ohte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer cuando subí, pasé un cadáver tirado en la orilla del camino. \fr_son 01252-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (en diminutivo : mike:tsi:n) difunto \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikitati se: mike:tsi:n, ya:lwa ihsiwka:mikik Pedro isiwa:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ir a visitar un difunto, ayer de repente falleció la esposa de Pedro. \fr_son 01252-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:nimah \raiz miki \dt 21/Mar/2021 \lx miki \lx_cita miki \lx_var General \ref 04027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig morir \osten personas y animales, no plantas \sig_var General \fr_n Taka:n aksá: kitipi:nia se: na:weyak, wa:n a:mo niman kipahtiah kihtowah kwali mikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si a alguien le pica la vibora de cuatro naríces y no le buscan luego la medicina, es probable que se muera. \fr_son 04027-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sufijo de sujeto impersonal -lo : miki:ko) muerte colectiva (p. ej., una epidemia mata a muchas personas) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo se: kimati ke:yeh pero nikakik itech ra:dioh ne: Yohualichan telsenka mikilo n' tokni:wa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quien sabe a qué se debe pero escuché en la radio que allá en Yohualichan están muriendo muchas personas. \fr_son 04027-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : mihmiki) tener epilepsia \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikitak se: tokni:w i:xtayowak, kihtowah ke ipa mihmiki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer ví una persona que se desmayó, dicen que de por si tiene epilepsia. \fr_son 04027-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \dt 17/Jan/2022 \lx mikia:nalis \lx_cita mikia:nalis \lx_var General \ref 06857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calambre \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig calambre (enfermedad caracterizada por el espasmo de ciertos de músculos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Iksá: ke:man nikochtok ne:chkwi mikia:nalis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces mientras estoy durmiendo me dan calambres. \fr_son 06857-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz miki \raiz a:na \dt 01/Jun/2020 \lx mikia:naliskwi \lx_cita mikia:naliskwi \lx_var General \ref 04259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.calambre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir calambre \osten en alguna parte del cuerpo como las extremedades, el estómago \sig_var General \fr_n Ke:man tasese:ya nimikia:naliskwi, yeh ika a:mo kanah niow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace frio me agarra un calambre, por eso no voy ningún lado. \fr_son 04259-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz -ya:n(?) \raiz kwi \nmorf La etimología de esta palabra no está clara. Podría derivarse del verbo a:na o del locativo para verbos -ya:n. Por lo común acepta la incorporación de tres partes del cuerpo: metsmikia:naliskwi, ma:mikia:naliskwi y ihtimikia:naliskwi, las tres partes de cuerpo que a menudo se afectan por calambres. \dt 18/Jan/2022 \lx mikia:naliskwi:ltia \lx_cita ne:chmikia:naliskwi:ltia \lx_var General \ref 01905 (duda) no aparece en el corpus, CSC sabe que si toman algo frío les da el dolor de la reumas pero nunca había escuchado que se acalambren por tomar frío \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.calambre \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar (a alguien) el calambre o espasmo (en los músculos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nikwa teisá: sese:k ne:chmikia:naliskwi:ltia, yeh ika nochipa nimotakawa:ntilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando como algo frío me provoca calambre, por eso siempre me caliento (la comida). \fr_son 01905-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz a:na \raiz kwi \dt 20/Apr/2021 \lx mikia:tonawis \lx_cita mikia:tonawis \ref 08657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 19/Oct/2018 \lx miki:lis \lx_cita miki:lis \lx_var General \ref 05758 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muerte \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig muerte \sig_var Tzina \fr_n Pi:na:wka:yo:t a:mo teh 'ka:wa, tein pi:na:wka:yo:t kika:wa, 'ka:wah sayoh miki:lis. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Ser vergonzoso no deja nada. La vergüenza deja, sólo deja la muerte. \fr_son 05758-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \dt 12/Apr/2022 \lx miki:liste:mpan \lx_cita imiki:liste:mpan \lx_var General \ref 05502 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lecho.de.morir \catgr Sust-loc \infl \sig lecho de morir, en un punto muy cercano a la muerte \osten quizá cuando a alguien se le faltan pocos días para morir por enfermedad o condición de un accidente \sig_var General \fr_n Nowei:tat kintaxelwih n' ipilwa:n ipa imiki:liste:mpan ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito dividió la herencia a sus hijos cuando ya estaba en su lecho de morir. \fr_son 05502-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz te:m \raiz -pan \dt 12/Apr/2022 \lx miki:lo \lx_cita miki:lo \lx_var General \ref 04605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease miki \raiz miki \dt 15/Aug/2018 \lx mikistik \lx_cita mikistik \lx_var General \ref 05575 (duda) para CSC sólo conoce el significado como aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pálido \catgr Adj \deriv \sig enfermizo; sin fuerzas y débil, y generalmente pálido \osten una persona, generalmente por desnutrición o enfermedad \sig_var Xaltn \fr_n Ne: pili ye:kmikistik, eski mokokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño está muy débil, a lo mejor está enfermo. \fr_son 05575-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \nsem Solamente Amellia Domínguez utiliza esta palabra mikistik; más común es i:xmikistik referente a colores bajos, generalmente en cuanto a telas. \dt 12/Apr/2022 \lx mikka:ka:walowa \lx_cita mikka:ka:walowa \lx_var General \ref 08040 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 07/Feb/2019 \lx mi:kohtsapot \lx_cita mi:kohtsapot \lx_var General \ref 02569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Annonaceae.Annona.rensoniana \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Annona rensoniana (Standl.) H. Rainer, tipo de Annonaceae \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n mi:kohtsapot a:mo semi onkak. Miakeh a:mo ki:xmatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El mi:kohtsapot casi no hay. Muchos no lo conocen. \fr_son 02569-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz mi:koh (?) \raiz tsapo \dt 21/May/2021 \lx mikta:n \lx_cita mikta:n \lx_var General \ref 04102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infierno \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig infierno \osten lit., 'lugar de muerte' \sig_var General \fr_n Kihtowah n' ta:tahmeh ke ne: mikta:n semi se: tahyo:wia komohkó:n se: tahtakolchi:wa i:n ta:ltikpak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los señores grandes dicen que allá en el infierno se sufre mucho si uno peca en la tierra. \fr_son 04102-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mikta:nkayo:t \raiz miki \raiz -ta:n \dt 18/Jan/2022 \lx mikta:nkayo:t \lx_cita mikta:nkayo:t \lx_var General \ref 03673 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ¡desgraciado! \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig desgraciado \osten usado como insulto o injuria dicho directamente a alguien \fr_n ¡Mikta:nkayo:t, ka:n takaki, nochipa tiktewia nopili! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Desgraciado! No obedeces, siempre peleas a mi niño. \fr_son 03673-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \raiz -ta:n \raiz kayo: \dt 17/Jan/2022 \lx miktia \lx_cita kimiktia \lx_var General \ref 01625 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig matar; asesinar (a una persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa kitsakwatoh n' Pedro, chiko:me:aman ta:wa:n wa:n kimiktih se: ta:kat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer a Pedro lo llevaron a meter en prisión, hace ocho dias se emborrachó y mató a un hombre. \fr_son 01625-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sacrificar o matar (un animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopá:n kwali kininmiktia n' pitsomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá puede sacrificar a los marranos. \fr_son 01625-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \dt 15/Apr/2021 \lx miktia \lx_cita miktia \lx_var General \ref 03578 (duda) CSC usa mikik se: imets o se: ima:y \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paralizarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig paralizarse; quedar con parálisis \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w miktiak se: imets, ya:lwa kwi:kakeh tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano le dió parálisis en un pie, ayer lo llevarona al médico. \fr_son 03578-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz miki \dt 17/Jan/2022 \lx miktik \lx_cita miktik \lx_var Tzina \ref 08770 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa insensible \catgr Adj \deriv \sig insensible (una parte del cuerpo, por enfermedad) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n noopochma:y miktik, ke:man nimoma:telowa a:mo ne:chkokowa \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mano zurda la tengo insensible, cuando la golpeo no me duele. \fr_son 01018-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sepoktik \raiz miki \nsem Mientras que miktik indica un estado permanente, generalmente por enfermedad, sepoktik indica un estado temporal, por ejemplo por entumecido o adormecido. \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx miktilia \lx_cita kimiktilia \lx_var General \ref 02455 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig matar (un ser vivo, sea animal o persona) en beneficio o perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niki:xmattok se: ta:kat tein nochipa ne:chtamiktilia ke:man nikimpia pitsomeh, yeh kwali mitstamiktili:s komohkó:n tikneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Conozco a un señor que cuando tengo puercos él me los mata, él te los puede matar si quieres. \fr_son 02455-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \dt 17/May/2021 \lx mi:l \lx_cita mi:l \lx_var General \ref 01265 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mata.de.milpa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig mata o planta de maíz \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man pano:k te:tsa:wit semi ehekawetsik n' mil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando pasó el huracán se cayeron las matas de milpa. \fr_son 01265-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mi:l \dt 21/Mar/2021 \lx mi:lah \lx_cita i:mi:lah \lx_var General \ref 04272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig terreno cultivado de maíz; milpa \sig_var General \fr_n Ya:lwa kwalka:n niahka nitachiato nomi:lah wa:n mia:wat a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer por la mañana fui a ver mi milpa y ya está saliendo la espiga. \fr_son 04272-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sintah \raiz mi:l \dt 18/Jan/2022 \lx miliktik \lx_cita miliktik \lx_var General \ref 06502 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brilloso \catgr Adj \deriv \sig brilloso (una pieza de metal, zapatos, un vidrio o espejo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tepos kichipa:wkeh wa:n moka:w kwaltsi:n miliktik, moita mahyá: yankwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este fierro lo limpiaron y quedó bien brilloso, se ve como si fuera nuevo. \fr_son 06502-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kawaktik \raiz mili: \nsem Hay cosas a que le dicen miliktik pero a que no dicen kawaktik. Por ejemplo, se puede decir mikiktik, pero no kawaktik a los zapatos. \dt 02/Sep/2020 \lx mili:ni \lx_cita mili:ni \lx_var General \ref 06811 (duda) para los dos ejemplos usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa prender \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig prender (un fuego, un foco) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tahsol kwecha:wak yeh ika a:mo mili:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta basura está húmeda, por eso no prende. \fr_son 06811-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig centellear; brillar \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat kwaltsi:n mili:ni itan ke:man wetska. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor brilla bonito su diente cuando se rié. \fr_son 06811-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mili:n \nota Aldegundo insistió que el perfectivo singular era mili:nik. Hay que investigar eso. Ame mili:nik ya está en pasado. \dt 14/Feb/2022 \lx mili:ntia \lx_cita kimili:ntia \lx_var General \ref 01378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encender \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encender (algo que emite luz como cerrillo, fogón, foco, veladora) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah kwalka:n nitamili:ntia notikote:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Diariamente enciendo fuego en mi fogón. \fr_son 01378-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tikwi:ltia \semx_tipo Comparar \semxref xo:taltia \raiz mili: \nsem Mientras que mili:ntia se utiliza para la acción de prender un objeto, sea de luz o de llama, además de encender algo para quemarlo, la palabra tikwi:ltia se utiliza solamente para la acción de prenderle fuego a algo que se incendia y se consume. \dt 25/Mar/2021 \lx mili:ntilia \lx_cita ne:chmili:ntilia \lx_var General \ref 07938 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encenderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig encender (p. ej., un cerillo, un foco), encenderle fuego (p. ej., a basura) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chmili:ntili i:n cerillo! Neh ka:n niweli, ne:chkokowa noma:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Enciende este cerillo para mi!, Yo no puedo, me duele la mano. \fr_son 07938-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref xo:taltilia \semx_tipo Comparar \semxref tikwi:ltilia \raiz mili: \dt 23/Sep/2020 \lx mili:ntok \lx_cita mili:ntok \lx_var General \ref 07007 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emitiendo.centellos \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig emitiendo centellos (p. ej., restos de vidrio, diamentes, lentejuelas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ait toni mili:ntok ne: xokotampa, ka:n wel nikitak porin ka:n nikpia tane:x. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quien sabe qué pasé centellando debajo del naranjo, como no traigo linterna no lo pude ver. \fr_son 07007-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mili: \dt 01/Jun/2020 \lx mi:lkone:t \lx_cita mi:lkone:meh \lx_var General \ref 04082 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planta.pequeña.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular-cuant \sig planta pequeña del maíz, hasta de como 20 centímetros \osten recién germinada \sig_var General \fr_n A:mo ipan x'taksa yo:n mi:lkone:t, mitsahwas mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No pises sobre la planta pequeña de la mata de milpa, te va a regañar tu papá. \fr_son 04082-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mi:l \raiz kone: \dt 17/Jan/2022 \lx mi:lkone:tah \lx_cita mi:lkone:tah \lx_var General \ref 01853 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terreno.con.matas.pequeñas.de.maíz \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig terreno con matas pequeñas de maíz \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ita:lpan mi:lkone:tah ya wa:n ka:mpa neh aya:mo nitato:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El terreno de mi hermano tiene matas pequeñas de maíz y en el mio todavía no siembro. \fr_son 01853-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mi:l \raiz kone: \raiz -tah \dt 18/Apr/2021 \lx mi:lma:it \lx_cita mi:lma:it \lx_var General \ref 03801 (duda) CSC usa mi:lsakat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zacate.de.milpa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig zacate de una planta de maíz \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz mi:l \raiz ma:i \dt 13/Jan/2022 \lx mi:lme:wa \lx_cita mi:lme:wa \lx_var General \ref 03963 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.milpa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig limpiar la milpa, generalmente con azadón pero también puede ser con machete \sig_var General \fr_n Pe:wa tekiti a wa:n, este, tato:kayah ya yo:n. Entó:s para mi:lme:wayah puro salo:n, puro salo:n. Sepa se: tata:lwia:yah, tata:lwia:yah ika puro salo:n wa:n ompa ke:man de mochi:waya e:lo:t, kichiah mah wa:ki tepitsi:n, kelpachowa:yah ya wa:n por mes de diciembre, kolo:..., de agosto a septiembre a diciembre, kololowa:yah sinti a, kolokolowa:yah sinti. Kie:wayahya. Pero ne: ke:man a:mo okwilowaya sinti, ke:meh axka:n. A:man, a:xka:n a:mo kwaltia ke:wah sinti. A:xka:n okwilowa. \fr_au EJA350 \fr_var Xaltn \fr_e Empezaba a trabajar y, este, ya sembraban. Entonces para limpiar la milpa (se ocupana) puro azadón, puro azadón. Cuando aterraban, aterraban con puro azadón y una vez que ya había elotes, esperaban a que se secara un poco, ya lo doblan y por el mes de diciembre ya lo reco…, de agosto a septiembre a diciembre, ya recogían la mazorca, ya recogían la mazorca. Ya lo guardaban. Pero en aquéllos tiempos no se apolillaba la mazorca como en estos tiempos. Ahora, ahora no se puede guardar la mazorca. Ahora se apolilla. \fr_son 03963-01_corp_Xaltn-EJA350_faltar \fr_fuente 2011-08-24-b | 34.453, 65.876 \raiz mi:l \raiz me:wa \ngram Nota que me:wa es un V2 clase 4/3 mientras que mi:lme:wa es un V1 clase 3. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx mi:lme:walah \lx_cita mi:lme:walah \lx_var General \ref 04860 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa.deshierbada \catgr Sust-loc \deriv \sig milpa que ha sido deshierbada y queda libre de maleza \sig_var General \fr_n Ka:mpa mi:lme:walah ya no:pá:n imi:lah, ka:mpa tehwa:n xiwtah ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde la milpa ya está deshierbada es (el sembradío) de mi papá, donde de nosotros aún está con hierba. \fr_son 04860-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tata:lwi:lah \raiz mi:l \raiz me:wa \dt 24/Jan/2022 \lx mi:lme:walis \lx_cita milme:walis \lx_var General \ref 01617 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa accion.de.deshierbar.milpa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig acción de deshierbar o limpiar la milpa \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kipolowa ok imi:lme:walis, xa: wipta ma:tamis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi papá aún le falta deshierbar su milpa, a lo mejor termine (de limpiarlo) pasado mañana. \fr_son 01617-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mi:l \raiz me:wa \dt 15/Apr/2021 \lx mi:lme:walistah \lx_cita mi:lme:walistah \lx_var General \ref 04619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa epoca.de.limpia.de.milpa \catgr Sust \deriv \sig época de la primera limpia del cultivo de maíz. \sig_var General \fr_n I:n mi:lme:walistah nochipa pati:yowah salo:meh. Yeh ika nikowak a se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En época de limpia de las milpas los azadones encarecen. Por eso ya compré uno. \fr_son 04619-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mi:l \raiz me:wa \ngram Nota la función de i:n en la frase ilustrativa. \dt 24/Jan/2022 \lx mi:lme:wia \lx_cita kimi:lme:wia \lx_var General \ref 04976 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desherbar.milpa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig deshierbar o limpiar la milpa para \osten otra persona \sig_var General \fr_n Ye:kxiwtah ya nomi:lah, yeh ika nikitato nokni:w mah ne:chmi:lme:wi:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya está bien hierbosa mi milpa, por eso fui a ver a mi hermano para que me vaya a limpiarla. \fr_son 04976-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mi:l \raiz me:wa \nmorf Nótese el uso de la forma alternativa del aplicativo, dado que el verbo tiene sustantino incorporados. \ngram Aplicativo: notase que son igualaes mi:lme:wilia and mi:lme:wia. \dt 24/Jan/2022 \lx mi:lsakat \lx_cita mi:lsakat \lx_var General \ref 06315 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de.la.planta.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas de la planta o las matas de maíz \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiktekiti seki mi:lsakat wa:n xikmaka ne: tapial! A:mo takwahtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a cortar unas hojas de las matas de maíz (de la milpa) y daselas al caballo! No ha comido. \fr_son 06315-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \semxref sakat \semx_tipo Comparar \semxref iswat \raiz mi:l \raiz saka \dt 18/May/2020 \lx mi:ltampa ehkaw \lx_cita mi:ltampa ehkaw \lx_alt mi:ltampa ehkawxo:chit \lx_var General \ref 00349 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Aldama.dentata \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ehkaw \sem Planta \raiz mi:l \raiz tampa \raiz ehkaw \raiz xo:chi \rev 2020-12-15 \dt 08/Jan/2021 \lx miltate:noh \lx_cita imi:ltate:noh \lx_var General \ref 06656 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.orilla.de.la.milpa.de \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig en la orilla de la milpa de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chkwi:li:ti se: tama:mal kwowit wa:n nimitstaxta:wi:s, nikta:lih nokni:w imi:lahte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a traer una carga de leña y te pagaré por ir (a traer), lo puse en la orilla de la milpa de mi hermano. \fr_son 06656-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mi:l \raiz te:n \raiz oh \dt 27/May/2020 \lx mi:ltomae:wat \lx_cita mi:ltomae:wat \lx_var General \ref 00695 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cáscara.de.tomate.verde \catgr Sust \infl N1 \sig cáscara de un jitomate de cáscara (verde), Physalis philadelphica, Lam. \sig_var Tzina \fr_n Yehwa yo:n ne:n pahti. Wa:n komo a:mo mitska:wa, entó:s tikwi mi:ltomae:wat. A:tomae:wat *o** mi:ltomae:wat, *porque** o:me taman tomatsi:n ata. Mi:ltomat pisi:ltik wa:n a:..., n' a:tomat wehwei. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Eso es el remedio. Y si no te deja, entonces tomas la cascara del tomate verde. Del tomate rojo (lit., 'tomate de agua') o el tomate verde, porque hay dos tipos de tomates. El tomate verde son chiquitos y el tomate de agua son grandes. \fr_son 00695-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-13-j | 99.92, 115.533 \raiz mi:l \raiz toma \raiz e:wa \nsem Aparentemente es más común decir mi:ltomat ie:wayo. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx mi:ltomat \lx_cita mi:ltomat \lx_var General \ref 01917 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Physalis.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Physalis sp., planta de la familia Solanaceae, en español llamado 'tomate de cáscara'. Su fruto es comestible; se cultiva y se vende ocasionalmente en el tianguis local para comer. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n mi:ltomat mochi:wa mi:lah kito:kah ne: ahkwa:kopa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tomate de cáscara criollo se da en la milpa, lo siembran por allá arriba (sur). \fr_son 01917-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz mi:l \raiz toma(-t) \dt 20/Apr/2021 \lx mi:ma \lx_alt kimi:na \lx_cita kimi:ma \lx_var General \ref 02540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig picar \osten hormiga, avispa, alacrán \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kimi:mak se: nektsi:n wa:n poso:n, yeh ika teltsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño le picó una abeja y se inflamó, por eso llora mucha. \fr_son 02540-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tipi:nia \raiz mi:ma \nsem Se utiliza el verbo mi:ma solamente para referirse al piquete de hormiga. Para avispas y abejas se utiliza la palabra pipi:nia. \dt 21/May/2021 \lx mi:maltia \lx_cita momi:maltia \lx_var General \ref 08038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.picarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \sig (con refl.: momi:maltia) provocar \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz mi: \dt 17/Oct/2018 \lx mi:mih \lx_cita mi:mih \lx_var General \ref 04757 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa duerme.duerme \catgr Bebe \infl \sig duérmete \osten \sig_var General \fr_n Mi:mih ne:pa iwa:n moknitsi:n. Ihkó:n a:mo timowis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Duerme allá con tu hermanito. Así no te va dar miedo. \fr_son 04757-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sonido que se hace y se repite al acostar a un bebé en la cuna o cama \sig_var General \fr_n "Xi, xi. Xi, xi. Mi:mi, mi:mi." Ihkó:n nikilia nopili ihwa:k nikochte:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e "Xi, xi. Xi, xi. Mi:mih, mi:mih". Así le digo a mi bebé cuando lo hago dormir. \fr_son 04757-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem La palabra mi:mih se usa tanto como en la primera frase, como 'duerme' o 'duérmete' como en la segunda, un sonido que se repite para calmar a un niño antes de dormir. \dt 24/Jan/2022 \lx mimilika \lx_cita mimilika \lx_var General \ref 05547 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brillar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig brillar \osten lentejuelas, ropa con hilos brillantes \sig_var General \fr_n Mosiwa:pil iilpika kwaltsi:n mimilika, kita:lilih miak lentejuelas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La faja de tu hija brilla bonito, le puso muchas lentejuelas. \fr_son 05547-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kakawaka \raiz mili: \nsem Según Ceferino Salgado para piedras que brillan usa la palabra mi:mili:ni, esto es, mili:ni con vocal larga. Para la superficie de ríos que son resplandeciente se usa más peta:ni porque siempre se le ve de lo lejos, p. ej., wa:lpeta:ntok n' a:taw. \dt 12/Apr/2022 \lx mimilo:ltia \lx_cita ne:chmimilo:ltia \lx_var General \ref 07297 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.regar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig provocar (a alguien, p. ej., con un golpe accidental) regar o tirar (un líquido, un plato de comida, café o agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n ne:chmimilo:ltih se: taza ato:l wa:n katka we:lik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me hizo regar una taza de atole y todavía estaba bueno. \fr_son 07297-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mil \ngram Causativo: nota el uso del causativo en mimilo:ltia, que no es un causativo directo sino una causa que se hizo por equivocación o accidente. Nota que hay como tres tipos semánticos del causativo: obligar (a alguien hacer X), dejar (que algo pase, p. ej., dejar que se lleve por el agua) y, como aquí, "provocar". Vemos ejemplos: kipa:kaltia obligar a lavar (ropa), ka:toktia (dejar que se llevara por el rio por un descuido, soltándola), kicho:ktia (provocar el llanto sea a propósito o por accidente), kimimilo:ltia (provocar una accion involuntaria [dejar caer algo] por accidente. Tambien, kinemi:ltia vender como itinerante (kinemi:ltia iayohtsi:n), kikostilia dejar amarillentar por omisión de no ponerle sal caliza a una hierba que se hierva. Hay que investigar todos los tipos semánticos de los causativos en náhuatl \dt 05/Apr/2022 \lx mimilowa \lx_cita kimimilowa \lx_var General \ref 05084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regar(líquidos) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig regar \osten líquidos; véase sinónimo toya:wa \sig_var General \fr_n I:n pili a:mo kineki tai:s n' ipah, nochipa kimimilowa sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño no quiere tomarse su medicina, siempre lo riega. \fr_son 05084-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : kipanmimilowa) regar desde lo alto hacia abajo \osten p. ej., desde una ventana afuera al suelo o piso \fr_n ¡Xikpanmimilo ne:paka yo:n a:t, nikwiti n' cubeta, ika nikta:li:ti notilmah \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tira esa agua hacia abajo (de la loza al suelo) voy a ocupar la cubeta (ya vacía), en ella voy a poner mi ropa. \fr_son 05084-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mil \nsem Aldegundo ofreció el significado de 'hacer rodar' como un segundo, menos común, significado de mimilowa, una aceptación que no aceptaron Eleuterio ni Amelia. \dt 24/Jan/2022 \lx mimilowi \lx_alt mimilawi \lx_cita mimilowi \lx_var General \ref 07455 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig regarse (un líquido, donde sea, p. ej., de una olla que se está hirviendo o se está llevando por la mano) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xika:wa mah mimilowi yo:n ato:l! Nextsonkokohya:yas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No dejes que se riegue el atole (sobre la ceniza alrededor del fogón) porque va adquirir el olor a ceniza (al levantarse por la caída del líquido). \fr_son 07455-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref toya:wi \raiz mil \nsem Al hervir el atole en la lumbre, si se riega, el líquido cae sobre la ceniza, levantándola. Las patículas se caen dentro de la olla, dándole sabor de ceniza al atole. \dt 11/Apr/2022 \lx mimilowilia \lx_cita ne:chmimilowilia \lx_var General \ref 02447 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig regarle (algún líquido de alguien, para alguien o sobre alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chmimilowilih notapalo:l wa:n ye:kwe:lik katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño regó mi comida y estaba muy sabrosa. \fr_son 02447-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mil \ngram Nota que el papel semántico del aplicativo puede ser beneficiado, perjudicado o destino. \dt 17/May/2021 \lx mimiltik \lx_cita mimiltik \lx_var General \ref 04212 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cilíndrico \catgr Adj \deriv \sig cilíndrico \osten un tanque de gas, un tubo, palo \sig_var General \fr_n Ne: nomi:lah wetstok se: kwowit semi mimiltik, a:mo wel se: kima:ma. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en mi milpa esta tirado un tronco en forma cilíndrica, no se puede cargar. \fr_son 04212-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forma \raiz mil \dt 18/Jan/2022 \lx mi:misto:n \lx_cita mi:misto:n \lx_var General \ref 06819 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Polypodiaceae.Phlebodium.pseudoaureum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para unos pocos helechos de la familia Polypodiaceae. El más conocido es el Phlebodium pseudoaureum (Cav.) Lellinger pero también incluye un Polypodium sp. todavía no determinado a especie. Los mi:miston no tiene ningún uso. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n mi:misto:n mochi:wa kowke:span wa:n ikamohyo semi tsohya:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El mi:misto:n se da en el tronco de los árboles y sus bulbos huelen muy mal. \fr_son 06819-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-sin-flores \raiz misto:n \nota Falta det a especie 1240 \dt 14/Feb/2022 \lx mi:misto:n \lx_cita mi:misto:n \lx_alt mi:misto:ntsitsi:n \lx_var General \ref 06729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lycopodiaceae.Lycopodiella.cernua \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Lycopodiella cernua (L.) Pic. Serm., planta de la familia Lycopodiaceae. Se usa para arreglar nacimientos navideños. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalihtik titachihchi:watih ika kwopach, tepach wa:n mi:misto:ntsitsi:n i:n pa:skwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa vamos a arreglar con heno, lama y mi:misto:ntsitsi:n esta navidad. \fr_son 06729-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta-sin-flores \semxref si:sipotsitsi:n \semx_tipo Referente natural igual \raiz misto:n \dt 02/Sep/2020 \lx mi:nkat \lx_cita mi:nkat \lx_var Tzina \ref 08094 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx mi:sahkaki \lx_cita mi:sahaki \lx_var General \ref 00305 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el misa; kaki \glosa asistir.a.misa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig asistir a misa \sig_var General \fr_n Ya:lwa ka:n nimi:sahkakito. Nimokochihsoloh wa:n nisenkochtiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer no asistí a misa. Me desvelé y me quedé muy dormido. \fr_son 00305-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaki \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx miskit \lx_cita miskit \lx_alt miskikowit \lx_var General \ref 02341 (duda) CSC no conoce esta planta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminoseae.Lonchocarpus.hidalgensis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lonchocarpus hidalgensis Lundell, planta de la familia Leguminoseae, subfamilia Papilionoideae; su madera sirve para leña y en la construcción de casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n miskit semi takwa:wak wa:n kwali kowit, yehwa ika kikwih kalikxit ihwa:k kichi:wah se: kali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El miskit es muy duro y buena madera, por eso lo usan para horcón cuando construyen una casa. \fr_son 02341-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Construcción \sem Planta \raiz miski \dt 12/May/2021 \lx misto:n \lx_cita misto:n \lx_var General \ref 04112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gato \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Felis catus felino de la familia Felidae, llamado en español 'gato' o 'gato doméstico' \sig_var General \fr_n Nikpia se: misto:n, nikwelita porin kinkwa n' kimichimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un gato, me gusta porque se come los ratones. \fr_son 04112-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal larga : mi:mi:ston) Phlebodium pseudoaureum (Cav.) Lellinger, tipo de helecho epítito con propiedades medicinales \osten \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_fuente \sem Animal-mamífero \sem Planta \raiz mis \dt 18/Jan/2022 \lx misto:nanakat \lx_cita misto:nanakat \lx_var General \ref 06851 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease alakcho \sem Hongo \raiz misto:n \raiz naka \nsem El nombre misto:nanakat fue dado por Lucio Flores y Juan de los Santos Dionicio. Dijeron que es otro nombre para el hongo llamado alakcho. \dt 14/Feb/2022 \lx misto:nkone:t \lx_cita misto:nkone:t \lx_var General \ref 06459 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gatito \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gatito \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chtayo:kolih se: misto:nkone:t wa:n se: itskwinkone:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me regaló un gatito y un cachorro. \fr_son 06459-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz mis \raiz kone: \dt 20/May/2020 \lx misto:we:wet \lx_cita misto:nwe:wet \lx_var General \ref 02394 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gato.macho \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gato machogata (en oposición a misto:n, gato en sentido no marcado, o siwa:misto:n gata en sentido marcado, esto es, de sexo femenimo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikimpia misto:nkone:meh, nikneki se: misto:we:wet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por si acaso tienes gatitos, yo quiero un gato macho. \fr_son 02394-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz mis \raiz we:weh \dt 13/May/2021 \lx mi:t \lx_cita imi:t \lx_var General \ref 01100 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguijón \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig aguijón; órgano punzante \osten generalmente con veneno, que tienen en el abdomen los escorpiones y algunos insectos himenópteros \sig_var General \fr_n Ne:chma:tipi:nih se: nektsi:n wa:n ompa moka:w n' imi:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me picó una abeja en la mano y ahí quedó enterrado su aguijón. \fr_son 01100-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n AND-- Pos kwaltsi:n no: nika:n timonohno:tstokeh ke:meh i:n tinentinemih itech i:n ohmeh ne:wí:n. Tie..., tayewalohtinemih oso ke:meh i:n tikchi:watih tochi:walis pos tikinitah yo:n okwilimeh. JVC-- Ke:mah, se: kini:xmati miak taman yo:n. AND -- Yo:n okwilimeh pos ekintsi:n no: semi mah se: kin..., kinita sah yo:n wa:n mah se: ki..., kintayewalwi. JVC -- Yo:n semi, semi te:kokohkeh, a:mo wel se: ki.... AND -- Nojó:n tikmachilih ke mits..., mitskokoh ne:n JVC -- Kip..., kipia imi:t no:, kipia imi:t, itsi:ntan kipia imi:t. A:mo ta:, a:mo mochihkolowa, ta: takwa:wak tak n' imi:ts nimolia. A:mo, a:mo, yeh a:mo moka:wa imi:t, ta: ... AND -- n' i..., imi:t ne: komokó:n kikwi ihkó:n. Neh nimolia:ya xa: mochikolowa:ya, a:mo ta: tak sayoh de ke mopilowa wa:n yo:n moka:wa no: n' imi:t. ¿Oso, oso ki:sa? A:mo kipia. JVC-- A:mo, a:mo, a:mo moka:wa, ta: ki:sa sepa imi:t pero nejó:n ye:kte:kokoh fie:roh. Xa: kipias veneno no:, ika te:kokoh semi. AND -- Ke:meh chokoy. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Pues es bonito que aquí estamos platicando de cómo andamos allá por los caminos. Andamos rodeando o como cuando vamos a hacer nuestro trabajo pues vemos a esos insectos. JVC-- Si, conoce uno varios tipos de eso. AND-- Pues esos insectos ahora hay que…, si los ve uno hay que…, hay que sacarles vuelta. JVC-- Esos son muy, duelen mucho, no se puede…, AND-- Eso lo vas a sentir que…, te duele este…, JVC-- Tie…, también tiene su aguijón, tiene su aguijón, en su cola tiene su aguijón. No pues, no se dobla, pues pienso que su aguijón es duro. No, no, ese no se le queda su aguijón, pues…, AND-- Su aguijón si es que lo ocupa así. Yo pensaba que se doblaba, no pues quizá nada de que se pega al picar y eso queda también su aguijón. ¿O se sale? No tiene. JVC-- No, no. No se queda, pues sale otra vez su aguijón pero este duele mucho y muy feo, quizá también tendrá veneno por eso duele mucho. AND-- Como el borreguillo. \fr_son 01100-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-04-05-a | 440.058, 484.195 \raiz mi: \nsem Sólo las abejas europeas expulsan su aguijón al picar, las avispas tambien tienen aguijón pero cuando pican no lo sueltan. Las meliponas no pican. \nmorf Históricamente, el sustantivo mi:t significaba 'flecha' pero ya significa 'aguijón'. Pero aunque la final es el absolutivo, no se pierde en la forma posesionada, ni se le agrega -yo para formar imi:yo. \dt 24/May/2021 \lx mi:tik \lx_cita mi:tik \lx_var General \ref 05131(duda) (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pequeño \catgr Adj \deriv \sig pequeño; chiquito \osten animales, juguetes en miniatura pero no las manos o partes del cuerpo, ni una porción de comida \sig_var General \fr_n I:n okwiltsi:n telmi:tik wa:n ke:man te:tipi:nia telte:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este gusano es muy pequeño pero cuando pica duele mucho. \fr_son 05131-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsikitsi:n \raiz mi: (?) \nsem La palabra mi:tik refiere al tamaño de algo pero no un tamaño relativo. Por ejemplo, hay casas 'pequeñas', hay ropa 'chiquita' pero en estas situaciones no se emplea la palabra mi:tik: de todas maneras una casa 'chiquita' es 'grande' en términos de tamaño absolutivo. \dt 11/Apr/2022 \lx mixa:eheka \lx_cita mixa:eheka \lx_var General \ref 06340 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brisar.con.viento \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig brisar con viento, soplar un viento húmedo (que se siente como una fina espray) \sig_var General \fr_n Ke:man mixa:eheka nokalihtik taa:kalaki. Yeh ika nimotatsi:ntsakwih ika naylon. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando sopla el viento con brisa, entra agua adentro de mi casa. Por eso en la pared (la que está hecha de tablas de madera puestas horizontales) de la casa puse un naylon. \fr_son 06340-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz eheka \dt 08/Feb/2022 \lx mixa:t \lx_cita mixa:t \lx_var General \ref 02331 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brisa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig brisa (aire cargada de humedad que se siente cuando está a punto de llover) \sig_var 1-Xalti \fr_n N' mixa:t kikwecha:waltia n' ta:l wa:n kiseli:ltia xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La brisa humedece el suelo y enverdece las plantas. \fr_son 02331-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz a: \dt 17/May/2021 \lx mixkiowi \lx_cita mixkiowi \lx_var General \ref 03595 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lloviznar \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig lloviznar \sig_var General \fr_n Semi te:kwi tataxis ke:man mixkiowi komohkó:n a:mo se: mopi:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llovizna la gripa le agarra a uno si no se tapa. \fr_son 03595-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \semx_tipo Sinónimo \semxref mixtei:ni \semx_tipo Comparar \semxref mixpoto:ni \semxref kiowi \raiz mix \raiz kiowi \dt 17/Jan/2022 \lx mixkiowi:lo \lx_alt mixkiowi:lowa \lx_cita mixkiowi:lo \lx_var General \ref 00693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarse.por.llovizna \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig mojarse por la llovizna \osten p. ej., semilla por dejarse afuera y caersele llovizna, un bebé, un animal \sig_var General \fr_n ¡Xikalaki ne: tilmah, mah a:mo mixkiowi:lo! Mo:sta maki:s mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mete aquélla ropa, que no se moje con la llovizna! Mañana se la va poner tu papá. \fr_son 00693-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ximotsakwa para mah a:mo mixkiowilo:wa n' pili koma:mo tataxiskwis. Tapate con (un naylon) para que el bebé no se moje con la llovizna si no le va a dar gripe. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tapate con (un naylon) para que el bebé no se moje con la llovizna si no le va a dar gripe. \fr_son 00693-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz kiowi \ngram Pasivo: nota la forma del pasivo: mixkiowi transitivizado y con -lo. \ncomp Aunque Amellia Domínguez proporcionó la palabra mixkiowi:lo, C. Salgado comentó que él utiliza mixkiowi:lowa. \nota Checar si es mixkiowi:lo o mixkiowi:lowa. Estaba como la primera pero C. Salgado dijo que debe ser mixkiowi:lowa (mixkiowi:lowak) \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx mixkiowi:lo \lx_cita mixkiowi:lo \lx_var General \ref 03548 (duda) es más común usar mixkiowi:lowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarse.por.llovizna \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \sig mojarse por la llovizna o brisa \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz mix \raiz kiowi \dt 13/Jan/2022 \lx mixkiowi:ltia \lx_cita momixkiowi:ltia \lx_var General \ref 07412 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exponer.a.la.llovisna \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig exponer (a alguien) a la llovizna sin protección (p. ej., al llevar a alguien al campo para trabajar y no prevenir la llovizna así exponiéndolo a que se moje) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili tataxiskwik, ya:lwa kiwi:kaya i:a:wi te:tamakato wa:n kimixkiowi:ltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño le agarró la gripa, ayer acompañó a su tía a dejar comida y lo expuso a la llovizna. \fr_son 07412-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz mix \raiz kiowi \dt 11/Apr/2022 \lx mixkiowit \lx_cita mixkiowit \lx_var General \ref 03787 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llovizna \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig llovizna; lluvia muy ligera \sig_var General \fr_n I:n mixkiowit sayoh tasokita:lia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta llovisna nada más provoca lodazal. \fr_son 03787-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz kiowi \dt 17/Jan/2022 \lx mixkiowtok \lx_cita mixkiowtok \lx_var General \ref 06189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.llovizna \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con llovizna \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa telto:nak wa:n ye:wa kwalka:n tane:sik mixkiowtok wa:n tasese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hizo mucho sol y hoy por la mañana amaneció con llovizna y frio. \fr_son 06189-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz kiowi \dt 14/May/2020 \lx mixko:ntatayowaya:n \lx_cita mixko:ntatayowaya:n \lx_var General \ref 04060 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ambiente.oscuro.con.la.niebla \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar o espacio que está oscura a causa de la neblina o niebla; lugar con tanta neblina que se oscurece \sig_var General \fr_n A:mo xiohtoka mose:lti, ye:kmixko:ntatayowaya:n wa:n a:mo se: tachia wehka. Aksá: mitsmohmowtihti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No camines solo, está todo oscuro por la neblina y no se ve lejos. Alguien puede asustarte. \fr_son 04060-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz ko:mi \raiz yowa \dt 17/Jan/2022 \lx mixko:ntatayowaya:ntia \lx_cita mixko:ntatayowaya:ntia \lx_var General \ref 00632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oscurecerse.con.neblina \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig oscurecerse con poca visibilidad (un lugar) a causa de la neblina; juntarse la neblina tanto que se oscure un lugar \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nepantah kiowik wa:n mixko:ntatayowaya:ntiaka, moitaya mahyá: tapoya:w a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer a mediodía llovió y se había oscurecido por la neblina, se veía como a punto de oscurecerse (en la tarde). \fr_son 00632-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz ko:mi \raiz yowa \raiz -ya:n \ngram Ya:lwa nepantah kiowik neli mixko:ntatayowaya:ntiaka, moitaya mahyá: yowak a katka. / Ayer a mediodía llovió y se había oscurecido por la neblina, se veía como si fuera de noche. Analizar uso de katka \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx mixpoto:ni \lx_cita mixpoto:ni \lx_var General \ref 05721 (duda) CSC opina que mixpoto:ni es cuando se ve una pequeña brisa como cuando está nevando pero no es llovizna. Llovizna es mixkiowit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lloviznar \catgr V0 \deriv \infl Clase 3 \infl_v No acepta ta- \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig lloviznar; haber brisa \sig_var General \fr_n Ta:ká:n mixpoto:ni, xikalaki:s notilmah. ¡Mah a:mo a:paliwi!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso empieza a lloviznar, mete mi ropa. ¡Que no se moje! \fr_son 05721-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \semx_tipo Sinónimo \semxref mixtei:ni \semxref mixkiowi \semx_tipo Comparar \semxref kiowi \raiz mix \raiz poto: \dt 12/Apr/2022 \lx mixtah \lx_cita mixtah \lx_var General \ref 03522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nublado \catgr Sust-loc \deriv \sig nublado o lugar nublado \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n tane:sik mixtah, moitaya mah mahyá: ka:n to:naskia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana amaneció nublado, se veía que a lo mejor no haría sol. \fr_son 03522-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz -tah \dt 17/Jan/2022 \lx mixtei:ni \lx_cita mixtei:ni \lx_var General \ref 01045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lloviznar \catgr V0 \deriv \infl Clase 3 \infl_n No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig lloviznar \osten anticipando que pronto va a empezar a llover fuerte \sig_var General \fr_n Xitakalaki a n' tasa:l, pe:wak mixtei:ni a wa:n moita we:ikiowiti. Ya mete la ropa (tendida), ya empezó a lloviznar y se ve que va a llover mucho. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya mete la ropa (tendida), ya empezó a lloviznar y se ve que va a llover mucho. \fr_son 01045-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mixpoto:ni \semx_tipo Comparar \semxref mixkiowi \semxref kiowi \raiz mix \raiz tei: \nmorf El verbo mixtei:ni a diferencia de mixte:mi no acepta el uso de ta- mientras que mixte:mi lo requiere (y por eso la entrada es tamixte:mi. \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx mixti \lx_cita mixti \lx_var General \ref 05112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nube \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nube \sig_var General \fr_n Wa:lpankistok ya mixti. Achá: kiowiti ta ka:n kiowtok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ya vienen subiendo las nubes (de tierras bajas al norte hacia tierras altas). Tal vez llueva porque no ha llovido. \fr_son 05112-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \dt 11/Apr/2022 \lx mixyowa \lx_cita tamixyowa \lx_var General \ref 01931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nublarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig nublarse (el cielo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tamixyowak a, nikololo:ti a notao:l. Koma:mo a:palaliwis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya se nubló, ya voy a recoger mi maíz (te tengo tendido para secarse). Si no se va a mojar. \fr_son 01931-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tamixte:mi \raiz mixV \nmorf El verbo mixowa ocurre solamente con el prefijo de sujeto no referencial ta-. Por eso ha sido entrada bajo la entrada tamixowa. \dt 20/Apr/2021 \lx mo:che:liwi \lx_cita mo:che:liwi \ref 01867 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa abrirse.por.cocción \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx mohchi \lx_cita mohchi \lx_var General \ref 04521 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cucurbitaceae.Cucurbita.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cucurbita okeechobeensis subsp. martinezii (L.H. Bailey) Walters & Deck.-Walt., planta de la familia Cucurbitaceae. Sus frutos se secan y se utilizan para hacer las sonajas de la danza de los Quetzales, sonajas que también se venden a los turistas. Localmente algunos lo llaman 'calabacita loca'. \sig_var General \fr_n A:mo xikwiwita yo:n mohchi, ita:kka ika nikinchihchi:was ayakachmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa calabacita loca no lo arranques, con sus frutos voy a armar sonajas. \fr_son 04521-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Danza \sem Planta \raiz mohchi \dt 24/Jan/2022 \lx mohka:akia \lx_cita kimohka:akia \lx_var General \ref 04155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atemorizar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig atemorizar; provocar o causar mucho miedo \osten a alguien \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat nochipa kikwetaxwia n' ipili wa:n telsenka kimohka:aki ya. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Ese señor siempre azota a su niño (con una vara, lazo) y lo atemoriza mucho. \fr_son 04155-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \raiz aki \dt 18/Jan/2022 \lx mohka:kwi \lx_cita mohka:kwi \lx_var General \ref 06716 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atemorizarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig atemorizarse; tener miedo (de cualquier cosa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: pili nemi nokaltsi:ntan, ke:man tayowa nochipa mohka:kwi wa:n tsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Un niño vive cerca de mi casa, cuando oscurece siempre se atemoriza y llora. \fr_son 06716-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \raiz kwi \dt 14/Feb/2022 \lx mohka:kwi:ltia \lx_cita kimohka:kwi:ltia \lx_var General \ref 01592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.susto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar susto o miedo (a alguien, p. ej., por golpearlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kimohka:kwi:ltih n' ipili, tonto:nalika kikwetaxwih wa:n a:man ke:man kiita ke: ma:ktok tako:t kimowilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano le provocó susto a su niño, hace unos días lo golpeó y ahora cuando ve que tiene un palo en la mano, le tiene miedo (el niño a su papá). \fr_son 01592-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \raiz kwi \dt 15/Apr/2021 \lx mohka:mati \lx_cita kimohka:mati \ref 08044 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx mohka:miki \lx_cita mohka:miki \lx_var General \ref 05948 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.miedo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir miedo; asustarse \osten p. ej., por encontrarse con gente o animales agresivos \sig_var General \fr_n Mookichpil ya:lwa tio:tak ehkok telmohka:miki. Kihtowa kimohmowtihkeh seki ta:kameh ne: Tixa:pan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tu hijo llegó muy preocupado. Dice que en Tixapan unos hombres lo asustaron. \fr_son 05948-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mowi \raiz mowi \raiz miki \nsem Hay una diferencia entre mohka:miki y mowi. El primero indica un estado de ánimo de mucho susto; se usa generalmente en el presente. El segundo, mowi indica el sentido o emoción de tener miedo pero no de sentir un susto. \nota Aclarar la dif. entre mohka:miki y mowi. \dt 03/Feb/2022 \lx mohka:miktia \lx_cita kimohka:miktia \lx_var General \ref 04526 (duda) no aparece en el corpus y no es tan común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacrificar.con.miedo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacrificar con miedo, falta de valor \osten un animal, por tenerle lástima, o ser tímido o no sentir cómodo en hacerlo \sig_var General \fr_n Nokni:w kwali kinmiktia pitsomeh sayoh ke nochipa kinmohka:miktia yeh ika eschichi:na nakat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano puede sacrificar los puercos, solo que siempre los sacrifica con miedo por eso la carne absorve sangre. \fr_son 04526-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \raiz miki \dt 24/Jan/2022 \lx mohka:t \lx_cita mohka:t \lx_var General \ref 03871 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.o.animal.miedoso \catgr Sust-agent \deriv \plural Regular agentivo : mohka:meh \sig persona miedosa \sig_var General \fr_n ¡Amo ximohka:t, mose:lti xiow xitekititi wa:n mo:sta mowa:n niá:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No seas miedoso, vete solo a trabajar y mañana iré contigo. \fr_son 03871-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig animal espantadizo o asustadizo \osten aves domésticos, caballo \fr_n I:n pio semi mohka:t, a:mo wel se: kiki:tskia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa gallina es algo espantadiza, no se puede agarrar fácilmente. \fr_son 03871-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \dt 17/Jan/2022 \lx mohka:tik \lx_cita mohka:tik \lx_var General \ref 01481 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa mohka:t \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tímido \catgr Adj \deriv \sig con desconfianza, tímido \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili semi mohka:tik, xa: teisá: kichi:w tein a:mo kwaltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se ve nervioso, a lo mejor hizo algo malo. \fr_son 01481-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mohka:t \raiz mowi \dt 08/Apr/2021 \lx mohka:tsahtsi \lx_cita mohka:tsahtsi \lx_var General \ref 00316 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llorar.desesperadamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llorar, gritar desesperadamente a causa de miedo \osten sea niño o adulto \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kihtowa ke tayowak ye:kmohka:tsahtsia ipili, mahyá: mowi a, a:mo kimati keyeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora dice que anoche su bebé lloraba desperadamente como si tuviera miedo, no sabe porqué. \fr_son 00316-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \raiz tsahtsi \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx mohka:yo:t \lx_cita mohka:yo:t \lx_var General \ref 07034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa miedo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig miedo; susto; espanto \sig_var General \fr_n Ke:man niohtoka yowak ne:chkwi mohka:yo:t ka:mpa ne: tepe:tah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando camino por la noche me da miedo allá en este cerro. \fr_son 07034-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \ngram Phonologia: la w se cambia a h antes de k, checar occurencias. \dt 01/Jun/2020 \lx mohmoloxtia \lx_cita mohmoloxtia \lx_var General \ref 07718 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.suave \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hacerse o quedarse de textura suave o harinosa \osten frijoles, yuca, chayotes \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nikmolo:ntih seki ti:ltiket wa:n ke:man oksik kwaltsi:n mohmoloxtiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer herví unos frijoles negros y cuando se cocieron quedaron bien suaves. \fr_son 07718-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz molo: \dt 19/Sep/2020 \lx mohmoloxtik \lx_cita mohmoloxtik \lx_var General \ref 06925 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj \deriv \vease moloxtik \raiz molo: \dt 15/Aug/2018 \lx mohmot \lx_cita mohmot \lx_var General \ref 05881 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Momotus.momota \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Momotus momota, ave de la familia Momotidae \sig_var General \fr_n Niahka kowtah wa:n nikmá:k se: mohmot. Tiktipawa:tsatih wa:n tikwa:skeh chi:lposo:yoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui al monte y maté un mohmot. Lo vamos a ahumar y nos lo comeremos en chilposonte. \fr_son 05881-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \nsem La identificación se basa en la descripción y la coincidencia de los nombres en náhuatl y latín. \nmorf Es probable que el nombre de este ave sea onomotopoéyico. Su canto se describe como "oot-oot o hoop-hoop" por Steve Howell en A Guide to the Birds of Mexico and Northern Central America. \dt 02/Sep/2020 \lx mohtsol \lx_cita mohtsol \lx_var General \ref 06282 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poco \catgr Adj \deriv \sig [col] se: mohtsol | un poco de; poca cantidad de (semillas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: kaltech nikahsik se: mohtsol kahfe:n, eski aksá: ompa kiichtakae:wka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el rincón de la casa encontré un poco de café, seguramente alguien lo había escondido. \fr_son 06282-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mohtsol \nsem El sustantivo mohtsol siempre va antecedido por se: y se usa para referirse a objetos como semillas. \dt 16/May/2020 \lx mohtsole:wi \lx_cita mohtsole:wi \lx_var General \ref 03513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrugarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig arrugarse \osten tela, ropa \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx mohtsolowa \lx_cita kimohtsolowa \lx_var General \ref 03976 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrugar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrugar; dejar arrugado \osten al agarrar, particularmente en un puño, o sentarse sobre algo como papel o tela \sig_var General \fr_n I:n pili kimohtsoloh se: a:mat wa:n kitamo:t ¡ Xikahokwiti xa: mo:pá:n ia:xka! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño arrugó un papel (al apretarlo en la mano) y lo tiró, ¡Vé a recogerlo a lo mejor sea de tu papá! \fr_son 03976-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsotsolowa \semxref xolochowa \raiz mohtsol \dt 17/Jan/2022 \lx mohtsolowilia \lx_cita ne:chmohmohtsolowilia \lx_var General \ref 02692 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrugarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig arrugar; dejar arrugado (al agarrar algo como papel o tela en la mano o puño; al sentarse sobre una tela) de o en perjuicio de \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kimohtsolowilih i:kni:w ia:ma:w wa:n a:man yowi kika:wati ne: ka:mpa momachtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño arrugó el documneto de su hermano y ahora lo va a ir a dejar a la escuela donde estudia. \fr_son 02692-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \semx_tipo Comparar \semxref xolochowilia \raiz mohtsol \dt 21/May/2021 \lx mohtsoltia \lx_cita mohtsoltia \lx_var General \ref 06507 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrugarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arrugarse (tela) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwaltsi:n xikpata:wa yo:n tilmah mah a:mo mohtsoltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Extiende bien esta tela para que no se arruge. \fr_son 06507-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref tsotsoltia \semx_tipo Comparar \semxref xolochtia \raiz mohtsol \nsem El verbo mohtsoltia refiere a la acción de arrugarse una tela. Para la acción de arrugarse una persona se utiliza tsotsoltia. El verbo xolochtia refiere a la acción de plegarse, por ejemplo, las faldas al ponerse con una faja que se aprieta. \dt 10/Feb/2022 \lx mohtsoltik \lx_cita mohtsoltik \lx_var General \ref 06750 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrugado \catgr Adj \deriv \sig arrugado; encogido (tela mal cosida, una playera o camisa por no haberse planchada) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tilmah mohtsoltik, nopili kii:xtila:na. Niki:xtila:nati wa:n ke:mah nikihtsomas a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta tela está arrugada, mi hijo le jaló un hilo. Le voy a jalar (el hilo a la ropa, para que quede igual o normal) y luego ya lo voy a coser. \fr_son 06750-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref tsotsoltik \semx_tipo Comparar \semxref xolochtik \raiz mohtsol \nota checar dif. tsotsoltik, xolochtik, mohtsoltik \dt 29/May/2020 \lx moitkitok \lx_cita moitkitok \lx_var General \ref 06782 (duda) en el corpus aparece motkitok con otro significado, CSC usa motkitok para atrevido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrevido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig atrevido \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: mopili neli moitkitok, temo:k tepehxike:span wa:n kikwito itekak kipankahka:wka tepehxitsi:ntan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo es muy atrevido, se bajó al costado del peñasco y fue a traer su huarache que había dejando caer hasta el pie del risco. \fr_son 06782-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz itki \dt 04/Dec/2020 \lx moke \lx_alt komoke \lx_cita moke \lx_var General \ref 05168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el como; que \glosa como.que \catgr Subord \deriv \sig como que \sig_var General \fr_n Ke:man wa:la:s ne: ta:wa:nkeh xikchi:wa komoke tikochtok. Iwki niman ya:s sepa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando venga aquel borracho tú haces como qué estuvieras dormido. Así se va a ir luego. \fr_son 05168-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nota Checar cat. gramatical. \dt 11/Apr/2022 \lx mole:wa \lx_cita kimole:wa \lx_var General \ref 05669 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remover \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aflojar, remover, ablandar \osten tierra dura del suelo antes de sembrar \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nikpale:wi:to nokniw. Kimole:w ta:l ka:mpa kitokati kahtso:t. \fr_au HSO370 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a ayudarle a mi hermano. Está aflojando la tierra en donde va a sembrar jícama. \fr_son 05669-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mole:w \dt 12/Apr/2022 \lx mo:lik \lx_cita imo:lik \lx_var General \ref 00937 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa codo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig codo \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa nomolik. Ya:lwa niwetsik wa:n ika nimotakechih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me duele mi codo. Ayer me caí y fue lo primero con lo que me apoyé (para no rodar). \fr_son 00937-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig unidad de medida desde el codo hasta la punta de los dedos \sig_var General \fr_n Ika se: mo:lik para n' ikech, mm. Komo nimo:likwe:weyak, entó:s sayoh se: mo:lik, wa:n komohkó:n nimo:liktsikitsitsi:n entó:s iwa:n siquiera o:me mahpil para de nika:n nitahtsomas, mm. \fr_au GVJ306 \fr_var Ctama \fr_e Con un codo para el cuello. Si son largos, entonces nomás con un codo y si mi codo es chico entonces se le agrega por lo menos otros dos dedos, ya para coserlo. \fr_son 00937-02_corp_Ctama-GVJ306_faltar \fr_fuente 2008-08-09-c | 411.673, 423.653 \sem Cuerpo \raiz mo:lik \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx mo:likkokowa \lx_cita kimo:likkokowa \lx_var General \ref 05604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar.el.codo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lastimar el codo de \osten alguien \sig_var General \fr_n Niwetsik ne: ohti wa:n nimomo:likkokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me caí allá en el camino y me lastimé el codo. \fr_son 05604-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:lik \raiz kowa \dt 12/Apr/2022 \lx mo:likkwi:ltia \lx_cita momo:likkwi:ltia \lx_var General \ref 07209 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aalcanzar.con.el.codo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig alcanzar (un objeto, generalmente accidentalmente) con el codo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimomo:likkwi:ltih se: kaxit wa:n pawetsik ta:lpan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer empujé con mi codo un plato y se cayó (desde lo alto) al piso. \fr_son 07209-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:lik \raiz kwi \dt 05/Apr/2022 \lx mo:likwe:weyak \lx_cita mo:likwe:weyak \lx_var General \ref 05756 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brazo.largo \catgr Adj \deriv \sig brazo largo \sig_var General \fr_n Ika se: mo:lik para n' ikech, mm. Komo nimo:likwe:weyak, ento: sayoh se: mo:lik, wa:n komohkó:n nimo:liktsikitsitsi:n entó:s iwa:n siquiera o:me mahpil para de nika:n nitahtsomas, mm. \fr_au Guadalupe Vázquez Jiménez \fr_var Ctama \fr_e Con un codo se mide para la apertura del cuello. Si los codos son largos, entonces nada más un codo, y si mis codos son cortos entonces se le agrega unos dos dedos para la costura. \fr_son 05756-01_corp_Ctama-GVJ306_ faltar \fr_fuente 2008-08-09-c | 411.673, 423.653 \raiz mo:lik \raiz weyak \dt 12/Apr/2022 \lx mo:likwia \lx_cita kimo:likwia \lx_var General \ref 01645 (duda) usar frase del corpus con otro significado que tiene más sentido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegar.con.codo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pegar con codo; dar un codazo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil nochipa kimo:likwia nopili ipoxko wa:n kicho:ktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño siempre le da un codazo a mi niño en su estómago y lo hace llorar. \fr_son 01645-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:lik (?) \dt 15/Apr/2021 \lx molkat \lx_cita molkat \lx_var General \ref 00196 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mazorca.raquítica \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig mazorca raquítica que no se desarrolla bien por la falta de agua \sig_var General \fr_n I:n xiwit semi tato:nalmikik yeh ika ki:sak miak molkat. Kipoloh a:t n' totato:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este año hubo sequía, por eso salió mucha mazorca raquítica. Le faltó agua nuestra producción. \fr_son 00196-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa:tao:loh \raiz molka \ncomp Es interesante pero ni en el clásico ni en Balsas existe esta palabra sino mo:lkaxit para 'molcajete', en que se muele salsa. En el náhuat de Cuetzalan la palabra para molcajete es simplemente kaxit. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx molkatao:l \lx_cita molkatao:l \lx_var General \ref 04013 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz.de.mazorca.raquítica \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig maíz desgranado de mazorca raquíticas o chiquitas (molkat) \sig_var General \fr_n Kweskomat de sinti, sayoh para yeha sinti. Panki:sa primero se: wa:n sepa se: yowi no: panki:sa. De ompa kita:liah nejó:n kolotsi:n ika xo:chit. Ompa yetok. Nochi ne:n ta..., tapixkanih kintaxtawiah ika tao:l de molkatao:l. Molkat ne: yetok, yehwa yo:ni kikwahtokeh. Cuando tami a molkatao:l, monamakilia ne:n ta:to, de ompa kikwita[kikwiti] ya ne: ka:mpa sa:liwtok, oksepa kichi:wa nejó:n ioraciones, ke:ní:w n' tamattok, ke:ní:w mote:tai:xpantia, mah morendi:ro ne:n ka:mpa kita:lihtok. Kita:lia ne:n eskawa:s para ika tehko, sepa kichi:wa n' itekiw, kitemowi:s wa:n kitemowi:s wa:n a:mo moita ka:ni n' kikwik. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e El troje es para las mazorcas, sólo para guardar ahí las mazorcas. Primero sube una persona y enseguida sube otra. Luego colocan una cruz adornado con flores. Ahí se queda. Todos los que…, todas las personas que cosechan las mazorcas les pagan con maíz de las mazorcas raquíticas. Las mazorcas pequeñas que ahí están, es lo que consumen primero. Cuando ya se acaba el maíz de las pequeñas mazorcas, el señor ya vende, luego ya consumen las mazorcas que están estibadas, nuevamente hace sus oraciones, como él lo sabe, la forma en que hace sus rezos, para que rindan las semillas desde el lugar donde las tiene puestas. Pone una escalera para subir, otra vez hace su trabajo, va a bajar y bajar las mazorcas y no se va a notar de donde las toma. \fr_son 04013-01_corp_Xalpn-MSG328_ faltar \fr_fuente 1666.213, 1719.497 \raiz molka \raiz o:ya \nsem Se desgranan las mazorcas chiquitas a veces después de haberlas separadas. Por ejemplo, algunas familias primero van desgranando las mazorcas chiquitas guardando las grandes, todavía con sus hojas (totomaxtle) esperando que suba el precio de las hojas. Las hojas de las mazorcas chiquitas no se comercializan. \dt 17/Jan/2022 \lx molkatik \lx_cita molkatik \lx_var General \ref 04007 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raquítico \catgr Adj \deriv \sig raquítico \osten mazorca \sig_var General \fr_n Sinti o sea ke más, más, ke:meskia más, bueno, nika:n miak ki..., ti..., timolwiah más pané: molkaltik moita. Más, más pisi:ltik wa:n i:n tein, tein nimitsilia ne: wehwe:i ki:sa sinti wa:n wehwe:i ne:n tao:l no:, pos yeh este más, más, más tohtoma:wak, pos. Yeh yo:n sayoh kipia ni..., ke:meskia yo:n, este, ta:taman ke:meskia. \fr_au FFM345 \fr_var Xalcu \fr_e Las mazorcas o sea que más, más, como si fueran más, bueno acá muchos lo…, lo…, pensamos que se ven raquíticas. Son más, más pequeñas y de estas, que te platico se dan las mazorcas grandes y los granos de maíz son grandes también, pues esos son más gordas. Esas nada más tienen, este, como si fueran, este, bueno, son diferentes. \fr_son 04007-01_corp_Xalcu-FFM345_faltar \fr_fuente 2011-08-23-s | 827.313, 851.932 \raiz molka \dt 17/Jan/2022 \rev \lx molo:ni \lx_cita molo:ni \lx_var General \ref 02901 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hervir (p. ej., líquidos como el té, atole, café, etc.). \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Mah kwaltsi:n molo:ni yo:n a:t wa:n ompa xikpante:mas a n' kilit! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Qué hierva bien esa agua y posteriormente ya echas los quelites! \fr_son 02901-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz molo: \dt 20/Jul/2021 \lx molo:ntia \lx_cita kimolo:ntia \lx_var General \ref 03934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hervir \osten cualquier líquido \sig_var General \fr_n Mo:stah nikmolo:ntia n' a:t tein titaih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario hiervo agua de la que bebemos. \fr_son 03934-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz molo: \dt 17/Jan/2022 \lx moloxtik \lx_cita moloxtik \lx_var General \ref 07664 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa blando \catgr Adj \deriv \diag +sa; \sig (reduplicación con vocal corta y /h/ : mohmoloxtik) con una textura suave o harinosa, como de pulpa \osten frutos como yuca cocida; manzana criolla de Zacapoaxtla; camotes de varias plantas; papas \sig_var General \fr_n Wa:n yo:n ikamohyo semi we:lik ato:l wa:n we:lik tatikoixkal komo se: kitikikoixka se:, ye:kkwaltsi:n we:lik yo:ni yo:n kamoh, samohmoloxtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y ese camote (del metsonkilit) es muy rico en atole y sabe rico asado en el fogón si lo asa uno en el fogón sabe muy rico ese camote, tiene una textura blanda pero como con pulpa. \fr_son 07664-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07664-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-f | 184.332, 192.339 \raiz molo: \dt 16/Sep/2020 \lx mo:lta \lx_cita kimo:lta \lx_var General \ref 06619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moler.en.molcajete \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig moler en molcajete (jitomate, chile, para preparar una salsa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kachi we:lik wa:n ahwia:k ki:sa n' chi:ltamo:ltal komohkó:n se: kimo:lta ika tekaxit wa:n temolo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La salsa hecha en molcajete sabe mas sabrosa si se muele con un molcajete y un pedazo de la mano del metate. \fr_son 06619-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \raiz mo:l \raiz ta \dt 14/Feb/2022 \lx mo:ltaltia \lx_cita ne:chmo:ltaltia \lx_var General \ref 06917 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.en.molcajete \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer (a alguien) moler (chile, jitomate) en molcajete \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikmo:ltalti pili chi:l, moma:koko:lis wa:n moto:ne:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No hagas que la niña muela el chile en el molcajete, y va sentir ardor en otras partes del cuerpo(ojos, carapor el chile). \fr_son 06917-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:l \raiz ta \dt 14/Feb/2022 \lx mo:ltilia \lx_cita ne:chmo:ltilia \lx_var General \ref 06150 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machacarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig moler en molcajete para \osten alguien, p. ej., chile al prepararle una salsa \sig_var Xaltn \fr_n Nikneki xine:chmo:ltili i:n chi:l wa:n ika nikpi:kiti i:n notaxkal, nikwa:s ne: milah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que me muelas estos chiles en el molcajete y con ello haré mis tacos para comermelos en la milpa. \fr_son 06150-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:l \raiz ta (?) \dt 05/Feb/2022 \lx moma:pa:kchi:wa \lx_cita moma:pa:kchi:wa \lx_var General \ref 05543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltarle.golpes \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig aprovecharse (de mayor edad o fuerza) para golpear de los puños a \osten otro menor de edad o fuerza \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtewih se: ta:kat. Noka moma:pa:kchi:w porin nipili ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me golpeó un hombre, se aprovechó de mi porque aún soy pequeño. \fr_son 05543-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pa:ki \raiz chi:wa \nota \nmorf La etimología de ma:pa:kchi:wa no está completamente clara pero parece que se relaciona con pa:ki 'alegrarse', dándole a la palabra el sentido de goce al atestarle golpes a alguien. \dt 12/Apr/2022 \lx momoli:noh \lx_cita momoli:noh \lx_var General \ref 08671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molino.de.luz \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx momoloka \lx_cita momoloka \lx_var General \ref 05147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir.con.hervor \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig hervir intensamiento o rápidamente con hervor \osten una olla de fijoles, agua, café \sig_var General \fr_n Ye:kkwaltsi:n momolokatok ne: moemo:lko:n. Niman oksiti moew. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está hiviendo bien bonito tu olla de frijoles. Muy pronto se van a cocer tus frijoles. \fr_son 05147-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz molo: \nsem El verbo intransitivo momoloka refiere a un líquido que hierve intensamente. Sin embargo a veces el sujeto de este verbo puede ser el recipiente, por ejemplo una olla, que contiene el dicho líquido. Así se puede decir Momolokatok moemo:lko:n 'Tu olla de frijoles está hirviendo rápido.' \dt 11/Apr/2022 \lx momolotsa \lx_cita kimomolotsa \lx_var General \ref 05498 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.hervir.con.hervor \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer hervir intensamiento o rápidamente con hervor \sig_var General \fr_n ¡Kwaltsi:n xikmomolotsa yo:n a:t wa:n mah se:wi titai:skeh! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Hierve bien esa agua y una vez que se enfrié bien la vamos a tomar! \fr_son 05498-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chochopotsa \raiz molo: \dt 11/Apr/2022 \lx momoltik \lx_cita momoltik \lx_var General \ref 08565 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espeso \catgr Adj \deriv \infl \sig espeso; un poco seco o no jugoso, que le hace falta agua \osten atole, masa de nixtamal, comida en general; fruta \sig_var General \fr_n JVC-- Ahwiya:k. AND-- Ne: ahkopatomat no: kinamakah wehweitomat, te:..., aha:yoh. JVC-- Pero wehka kita:nilia nika:n tehwa:n tomat. Nika:n tela:yoh wa:n ye:kahwiya:k. AND-- Pero más a:yoh de n.... JVC-- Ahwiya:k. AND-- Nika:n tehwa:n tomat mochi:wa a:koxoktik. JVC-- Wa:n ne:pa a:mo, a:mo a:yoh semi, ne:pa sayoh momoltik sah. [I]pachyo más kipia wa:n a:mo kipia a:t. AND-- Ke:meh eskia yo:n JVC-- Wa:n nika:n tehwa:n tomatsí:n mochi:wa .... AND-- xahxawatik sah. JVC-- Pero tela:yoh, tela:koxoktik. AND-- Tela:yoh. JVC-- Mah kwaltsi:n ixki sah wa:n t'ta:lilia n' tapalo:l, ye:kmiak a:t kipia, ye:ka:yowa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Tiene una aroma agradable. AND-- El jitomate que se da para arriba que lo vienen a vender acá también es grande, es jugoso. JVC-- Pero el jitomate que se da acá es de mejor calidad. El jitomate de acá es muy jugoso y con mucha aroma. AND-- Pero es más jugoso el de …. JVC-- Tiene una buena aroma. AND-- El jitomate que se da acá es muy jugoso. JVC—Y el de allá no es jugoso, tiene más pulpa. Tiene mucha pulpa y muy poco jugo. AND-- Como si fuera JVC-- Y acá nosotros el jitomatito que se da .... AND-- esponjoso por dentro y seco. JVC-- Pero es con mucho jugo, con mucho jugo. AND-- Tiene mucho jugo. JVC-- Que se ase bien en el comal y ya le agregamos a nuestra comida, tiene mucho jugo y así queda aguada la comida. \fr_son 08565-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08565-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-22-l | 672.293, 697.357 \fr_n JVC-- Ke:mah, pero n' ahkopatomat xkixka o:me oso e:yi, tikmo:ltas momoltik sah. Ki:sa tomat sah wa:n mahyá: ipachyo sah pero a:mo kipia a:t. Ke:mah, a:mo kipia a:t. Ke:mah, wa:n nika:n tehwa:n, de nika:n kayo:t tomat telahwiya:k wa:n tela:yoh. AND-- Ke:meh eskia xahxawatik. Xahxawatik a:mo kipia a:t, wa:..., wa:kkatik. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sí, pero el jitomate que se da por allá arriba, asan dos o tres y al preparar la salsa de molcajete lo dejas molido con mucha pulpa. Sale el [la salsa de] jitomate con más pulpa pero no tiene jugo. Así es, no es jugoso. Sí, y el jitomate que se da acá que es nuestro, tiene una aroma agradable con mucho jugo. AND – Como si fuera esponjoso. Por dentro es esponjoso y no tiene jugo, está seco. \fr_son 08565-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08565-02_Tzina \fr_fuente 2013-07-22-l | 701.21, 714.041 \fr_n JVC-- Kihto:skeh a:mo we:lik n' ato:l kichi:wa (ika kowe:lo:t), a:mo we:lik n' kowtet. Pero itech yetok n' a:kin tachihchi:wa komo a:mo kimatililia para kichihchi:was ato:l. Yo:n se: kiketsa n' at..., n' ato:l wa:n se: kima:ma:nelowa. A:mo motsi:nta:lih [ke:]meh momoltik sah yo:n a:to:l. ¡'Ma:ma:nelo, 'ma:ma:nelo!, wa:n kwaltsi:n ki:sa n' ato:l. AND-- Para a:mo itsi:ntan moka:was ne:n .... JVC-- Moka:wa itsi:ntan mopepechowa wa:n chichinowi. Ke:mah, a:mo, moneki mah se: kima:ma:nelohto. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e JVC—Quiere decir que no es sabroso el atole que prepara (del Monstera acuminata K. Koch o Monstera egregia Schott) que el fruto no tiene sabor. Pero el problema se encuentra en la persona que prepara si no sabe cómo hacer atole. Lo que se hace, se para la olla en el fogón, enseguida se bate muy bien. Así no se asienta abajo y el atole no queda muy espeso. ¡Bátelo, bátelo a cada rato y sale muy sabroso el atole. AND-- Para que no se quede asentada la .... JVC— La masa se queda asentada abajo, se pega dentro de la olla y se chamusca. Sí, no, es necesario batir a cada rato. \fr_son 08565-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08565-03_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-j | 481.654, 500.133 \nmorf No está claro la etymología de momoltik. Quizá tiene algo que ver con la raíz mol, de vocal corta, que entra en el verbo mole:wa 'remover, aflojar, ablandar' (tierra, con chuzo u otro instrumento parecido'). \raiz mol (?) \dt 26/Sep/2020 \rev \lx momotsowa \lx_cita kimomotsowa \lx_var General \ref 07699 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshacer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig roer (p. ej., papel, ropa, por ratones u otros animales parecidos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: kimichin kimomotsoh miak a:mat ne: kaltech, a:mo kwaltia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un ratón royó mucho papel en el rincón de la casa, ya no sirve. \fr_son 07699-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mots \dt 19/Sep/2020 \lx momotsowilia \lx_cita ne:chmomotsowilia \lx_var General \ref 05379 (duda) es más común usar momotsowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa roerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig roer en perjuicio de \osten alguien, p. ej.,. papel, ropa, por ratones u otros animales parecidos \sig_var General \fr_n ¡Xitapahwi i:n kalihtik! Onkakeh kimichimeh, ne:chmomotsowilihkeh noa:maw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pon veneno en el interior de la casa. Hay ratones, me royeron mi documento. \fr_son 05379-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz motso \dt 11/Apr/2022 \lx momoxowa \lx_cita kimomoxowa \lx_var General \ref 05871 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desmoronar; despedazar \osten p. ej., queso, pan, una flor, cualquier sustancia quebradizo \sig_var General \fr_n Xikmomoxo yo:n queso wa:n tikte:mili:skeh n' totaxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Desmorona ese queso y luego la vamos a echar a nuestros tacos. \fr_son 05871-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mox \dt 03/Feb/2022 \lx momoxowi \lx_cita momoxowi \lx_alt momoxiwi \lx_var General \ref 04152 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desmoronarse \osten pan, galleta, tierra boluda o seca \sig_var General \fr_n Ke:man takawa:ni i:n ta:l kwaltsi:n momoxiwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace mucho calor, esta tierra se desmorona muy bien. \fr_son 04152-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mox \dt 18/Jan/2022 \lx momoxowilia \lx_cita ne:chmomoxiwilia \lx_var General \ref 06147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desmoronar (p. ej., una flor, queso, pan) en (un líquido) \osten \sig_var 1-Xalti \fr_n LOS-- Iteyo pos a:mo, komoke a:mo teh kikwi, a:mo teh servi:rowa, sayoh yehwa yo:n niki..., ne: .... Ke:mah, xiwit sah kwaltia, ika se: tatema wa:n yehwa ya para ne:n piotsitsi:n se: kinta:lili:s wa:n yehwa ya yo:n tato:ktsi:n se: kimomoxowilia, mah se: kwa:tsa, mm. FRP-- A:mo servi:rowa, a:. Sayoh xiwit mahyá: kwaltia ika ta..., se: tatema. Mm. Mm. A:, neli os. \fr_au LOS358 \fr_var Tecol \fr_e LOS-- Pues la semilla no la ocupan para nada, no sirve para nada, solamente eso …, este, .... Sí, solamente se usan las hojas, con ellas se hacen los baños del temascal y también se les pone a los pollitos y también se le desmorona (las hojas) a la semilla (para que no se apolillen), que lo seque uno (para poderlas desmoronar), mm. FRP-- No sirve, ah. Solamente se usan las hojas para los baños de temascal. Mm. Mm. Ah, es cierto pues. \fr_son 06147-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06147-01_Tecol-LOS358 \fr_fuente 2012-07-31-i | 281.972, 297.948 \raiz mox \dt 05/Feb/2022 \lx momoxtik \lx_cita momoxtik \lx_var General \ref 05814 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronado \catgr Adj \deriv \sig desmoronado; quebrado en pedacitos \osten algo quebradizo o duro que está desmoronado, p. ej., queso, pan que se ha endurecido \sig_var General \fr_n JVC-- Wa:n nejó:n yo:n kikwitih (ixiwyo ti:ltik xa:lkowit) yehwa n' ki..., no: yeh, no: ki..., yeh ki..., kima:xakwalowah oso kixkah koma:lko, wa:n kwaltsi:n kima:xakwalowah yo:n mahyá:, ke:..., ki..., mahyá: kipa:ta de una vez ta ixkal ya, pos kipa:tah uan kema:h kikwitih ne: a:mat, se: pana:mat o se: periódico, ekintsi:n onkak periódico. AND-- Casi ke:meh eskia momoxtik nochi a. JVC-- Ki..., kip..., kita:liliah, ne:n, kita:liliah ompa ne:n xiwit tama:xakwalo:l ya, pero taixkal. Wa:n ke:mah tamo..., kisowah ya nika:n ne:n i..., xiw..., xiwit tein xiwpach ya, wa:n ke:mah ki:x..., kite:miliah carbonato, koma:mo carbonato iwa:n tekixtit wa:n iwa:n aceite. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y este las van a ir a traer (las hojas de ti:ltik xa:lkowit, Piper amalago L. ) la…, esas hojas las machacan con las manos o las asan en el comal, las machacan muy bien como si fueran molidas. De una vez asadas pues las machacan y enseguida consiguen un papel que se ocupa para envolver pan o un periódico porque hora ya hay periódico. AND-- Casi como si fuera todas desmoronadas ya. JVC-- Le, le ponen ya las hojas machacadas pero primero las asan. Y luego, si no tienden las hojas machacadas en el papel y enseguida le echan carbonato, si no le ponen carbonato le echan tequesquite y le agregan aceite. \fr_son 05814-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05814-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-22-d | 509.272, 542.642 (las hojas del Piper amalago L.) \sig cambio; suelto \osten dinero, monedas o billetes \sig_var General \fr_n Nikneki tomi:n tein momoxtik, ika nikintaxta:wi:ti nota:ke:walwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero dinero suelto para pagarles a mis trabajadores. \fr_son 05814-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig diminuto; muy pequeño \osten florecitas, semillas o frutos \sig_var General \fr_n I:n momoxtik semi n' ixo:chio, pisi:ltik wa:n ne: seki ne: tepitsi:n wehwei n' ixo:chiotsi:n wa:n tepitsi:n wehwei n' iteyotsi:n. Wa:n i:n kohkostik n' iteyo wa:n telpisi:ltik. Teltsikitsitsi:n wa:n kostik n' iteyotsi:n. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Sus flores son muy diminutas, son muy chiquitas y unos son un poco grandes sus florecitas y un poco grandes sus semillas. Y sus semillas son amarillas y muy diminutas. Son muy diminutas y de color amarillo sus semillas. \fr_son 05814-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05814-02_Xalpn \fr_fuente 2011-07-21-n | 206.642, 222.789 \raiz mox \nsem Momoxtik refiere típicamente a cosas desmoronadas, un ejemplo son las migajas de pan dulce que quedan en una bolsa. Pero es más común usar la forma pa:nmomox. En cuanto a dinero, momoxtik significa cambio pero lo que significa puede cambiar según el contexto. Así si alguien pide cambio a un billete momoxtik puede incluir billetes de a 20 o hasta 100 pesos. \dt 02/Sep/2020 \lx mompoy \lx_cita imompoy \lx_var General \ref 06934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa concuño \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig concuño (esposo del hermana de la esposa, esto es hablando entre dos hombres que se casaron con hermanas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w mochi:w nomompoy, iwa:n mona:miktih nowes. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano se hizo mi concuño, se casó con mi cuñada (esto es, con la hermana de mi esposa). \fr_son 06934-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz mon \raiz poy \nsem Parece que la terminación -poy se relaciona con la terminación po del náhuatl clásico, que quiere decir "sustantivo como poseedor', p. ej., notla:kapo 'es hombre como yo'. En el caso de nomompoy sería efectivamente 'es yerno como yo' lo que es cierto porque somos yernos en la misma casa, la casa de los padres de nuestros esposas hermanas. \dt 02/Sep/2020 \rev \lx momá:n \lx_cita imomá:n \lx_var General \ref 05693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mamá \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig (posesión enajenable : no:má:n/nomomá:n, mo:má:n/momomá:n/, imomá:n) mamá \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n me:wa no:má:n wa:n ne:chtamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días se levanta temprano mi mamá y me da comer. \fr_son 05693-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (no posesionado : momá:n) hija \osten término de cariño utilizado para dirigirse a cualquier niña pequeña, sea o no la hija del que habla \sig_var General \fr_n ¡A:mo ka:n tiwetsik momá:n! \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¡No te vayas a caer hija! \fr_son 05693-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref ma:n \raiz ma:n \nmorf La palabra momá:n es una forma obviamente relacionada a ma:n. Los dos son equivalentes en significado pero con la diferencia que ma:n no se posesiona en tercera persona. Así se puede decir nomomá:n/no:má:n; momomá:n/mo:má:n, tomomá:n/to:má:n y namomomá:n/namo:má:n. Pero para tercera persona se acepta solamente imomá:n y inimomá:n. Nótese el alargamiento de la vocal /o:/ del prefijo del poseedor en las formas con popa:n. Cuando se dirige la palabra al papá de uno, se utiliza simplemente pa:n. Nótese que la /n/ final se pronuncia a menudo como [h]. \dt 12/Apr/2022 \rev \lx mona:n \lx_cita imona:n \lx_var General \ref 05822 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suegra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig suegra \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil iwa:n yetok imona:n wa:n nomontika:w tekiti parahko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija vive con su suegra y mi yerno trabaja en la ciudad. \fr_son 05822-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref na:n \raiz mon \raiz na:n \dt 12/May/2020 \lx monká:n \lx_cita monká:n \lx_var General \ref 06158 (duda) CSC no usa esta palabra, usa ka:n \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acaso \catgr Modal \deriv \sig acaso \sig_var General \fr_n ¡Xine:chka:wa mah nitame:wa! ¿Monká:n tehwa tikchi:was? ¡Ta: i:pa nehwa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Déjame limpiar (la milpa) de hierba! ¿Acaso tú lo vas hacer? ¡De por si yo lo tengo hacer! \fr_son 06158-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah? \raiz ka:n \nmorf La morfología de monká:n no está completamente claro aunque parece contener el elemento negativo ka:n y, quizás, el marcador modal (optativo) mah. \dt 02/Sep/2020 \lx monta:t \lx_cita imonta:t \lx_var General \ref 05745 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suegro \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig suegro \osten padre del esposo o esposa \sig_var General \fr_n María kialmasa:ltih imonta:t ye:wa kwalka:n, yeh ika tahkah ya n' ehkok nechiko:lis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e María le dió de almorzar a su suegro en la mañana, por eso llegó tarde a la reunión. \fr_son 05745-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz mon \raiz ta:t \dt 12/Apr/2022 \lx monti \lx_cita monti \lx_var General \ref 07615 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.de.yerno \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig estar de yerno \sig_var General \fr_n Na:wi policiameh nochi yahkeh, Celerin..., ne:n Carlos Reyes katka wa:n ikni:w Celerino nochi policiameh wa:n o:men yehwa ya ne:n Pala Tateno wa:n Miguel Flores katka ne: ahko ka:mpa Juan Vázquez katka montik, mm, na:wi policiameh nochi yahkeh. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Fueron cuatro policías: Celerin..., el difunto Carlos Reyes y su hermano Celerino, todos eran policías. Y dos más, Pala Tateno y el difunto Miguel Flores, fueron allá arriba donde el difunto Juan Vázquez estaba de yerno, mm, todos los cuatro policías fueron. \fr_son 07615-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07615-01_ \fr_fuente 2010-07-16-d | 490.363, 514.113 \sem Parentesco \nmorf Generalmente no se usa en perfectivo (siwa:montik) sino que es más común usar un direccional, p. ej., (montito. \raiz mon \dt 14/Sep/2020 \rev \lx montikeh \lx_cita imontika:w \lx_var General \ref 04993 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa yerno \catgr Sust-agent \deriv \infl N2 \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo: montinih \sig yerno \sig_var General \fr_n Ne: ne:, ne:, nietoya ata ne:pa ta: timattok. Pero ke:meh mikik nona:nahtsi:n, entó:s ne:, ne: nose:lti nimoka:w niwa:lah ka:mpa nom..., nomontika:w, ka:mpa nosiwa:pil. \fr_au JFD349 \fr_var Xalpn \fr_e Este, este, yo vivía allá, pues lo sabes, Pero como falleció mi esposa, me quedé solo, entonces vine (a vivir) con mi yerno, en la casa de mi hija. \fr_son 04993-01_corp_Xaltn-JFD349_faltar \fr_fuente 2011-08-24-a | 1949.713, 1960.077 \fr_n Wa:n a:mo kinekia mah a:kin [ki]koko, ne:n te:montika:w, yehwa ki..., monamakilih ya, kitek. Yo:n ika tikita tehwa:n yo:n kowit ne:n pero a:mo kanah onkak nikahkwi:n, nochi ne: kowtahpa, a:mo kanah onkak yo:n kowit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y no quería que alguien le hiciera daño (ese árbol, chi:chi:lawakat [Lauraceae] posteriormente cuando el dueño ya falleció) el yerno él lo ...., ya lo vendió para él, lo aserró. Por eso puedes darte cuenta que ese árbol no lo hay por acá, ni allá en el monte se puede encontrar. \fr_son 04993-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-q | 215.015, 225.374 \sem Parentesco \raiz mon \nmorf La forma plural de montikeh es montinih. Las formas posesionadas terminan en -ka:w (sing) y -ka:wa:n (pl): nomontika:wa:n. Nótese que para nuera hay una forma que se posesiona, siwa:mon (nosiwa:mon) y hay una forma que no se posesiona: siwa:montikeh. Pero para yerno no existe monti como sustantivo 'yerno' sino solamente como verbo 'ser yerno', así se puede decir, por ejemplo, montito. \dt 24/Jan/2022 \rev \lx monto:nte:ma \lx_cita kimonto:nte:ma \lx_var General \ref 04967 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el montón; te:ma \glosa amontonar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig amontonar; poner o colocar en montón \osten piedras, arena, grava, leña \sig_var General \fr_n ¡Xikmonto:nte:ma yo:n tet ke:meh a:mo te:tsakwilis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pon esas piedras en montón de tal forma que no estorben! \fr_son 04967-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ma \dt 24/Jan/2022 \lx mopolowa:ni \lx_cita mopolowa:ni \lx_var General \ref 04634 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.produce.fuera.de.temporada \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig que produce fruto fuera del tiempo, de la temporada normal \osten árboles frutales como naranjas, mameyes \sig_var General \fr_n Ne: xokot mopolowa:ni, xo:chiohtok wa:n kipia seki chika:wak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese naranjo produce fuera de temporada, está floreando y tiene algunas (naranjas) maduras (listas para comer). \fr_son 04634-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz polV \dt 24/Jan/2022 \lx mo:rah \lx_cita mo:rah \lx_var General \ref 06259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el mora \glosa Moraceae.Morus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Morus sp., planta de la familia Moraceae; los frutos se comen y la planta sirve para delimitar propiedades o para cercas vivas \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh yetoya se: mora. Ya:lwa tikte:xi:nkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa había una mora. Ayer la tumbamos. \fr_son 06259-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \dt 08/Feb/2022 \lx mo:rahwits \lx_cita mo:rahwits \lx_alt mo:ras \lx_alt mo:rah \lx_var General \ref 07608 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rosaceae.Rubus.sp. \pres_tipo Compuesto \pres_el mora; wits \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Rubus sp., planta de la familia Rosaceae, llamado en el español local 'moras'; sus frutos son comestibles \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n mo:rahwits mochi:wa ne: ahkwa:kopa ka:mpa tasese:ya. Ihwa:k oksi kwali se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mora se da donde por las tierras altas (lit., 'arriba', hacia el sur de Cuetzalan) donde hace frío. Cuando maduran sus frutos, se pueden comer. \fr_son 07608-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz wits \dt 14/Sep/2020 \lx morra:lte:ma \lx_cita morra:lte:ma \lx_var General \ref 07728 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el morral; te:ma \glosa poner.en.morral \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig poner (objetos sueltos como frutos o granos) en morral \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmorra:lte:ma i:n xokot wa:n xiow xikwa:ntiti mokni:w! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pon estas naranjas en un morral y ve a convidárselas a tu hermana! \fr_son 07728-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koxta:lte:ma \raiz te:ma \dt 19/Sep/2020 \lx morra:lte:milia \lx_cita ne:chmorra:lte:milia \lx_var General \ref 06929 (duda) no aparece en el corpus pero todavía es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el morral; te:ma \glosa ponerle.en.morral \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner (objetos sueltos como frutos o granos) en un morral de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chmorra:lte:mili seki tao:l wa:n niow nikwa:ntiti no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Echa algo de maíz en mi morral y voy a ir a regalarselo a mi mamá! \fr_son 06929-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koxta:lte:milia \raiz te:ma \dt 14/Feb/2022 \lx moskowa \lx_cita moskowa \lx_var General \ref 07779 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl_v Reflexivo \vease iskowa \raiz isko \dt 17/Oct/2018 \lx mo:so:t \lx_cita mo:so:t \lx_var General \ref 05961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Bidens.alba \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bidens odorata Cav., y Bidens alba var. radiata (Sch. Bip.) R.E. Ballard (Asteraceae) plantas de flores de rayo blancas y de disco amarillas; se usa como forraje verde para los animales, el jugo de sus hojas sirve para detener hemorragias. En el español local se llama 'mosote' \sig_var General \fr_n We:noh pos sepa nika:n timahsih, ne:, nikneki nimitstahtani:s ox no: tiki:xmattok yo:n mi:lah mochi:wa mo:so:t. Ne: seki kiliah, ne:, ma:weweyak mo:so:t, seki kito:ka:itiah, ne:, mi:lah mo:so:t. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Bueno pues, una vez más aquí nos hemos encontrado, este, quiero preguntarte si acaso también conoces ese mozote que se da en las milpas, algunos le llaman, este, mozote de hojas alargadas (ma:we:weyak), algunos lo conocen, este, como mozote de milpa. \fr_son 05961-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05961-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-e | 0.00, 17.659 \nsem El término básico mo:so:t cubre tanto mo:so:t propiamente dicho y kwomo:so:t (Bidens reptans (L.) G. Don), aunque generalmente el término mo:so:t por si solo refiere a Bidens alba var. radiata y a Bidens odorata. En el municipio de Cuetzalan del Progreso mo:so:t referencia tanto B. odorata como B. odorata. Pero en las tierras altas del municipio de Zautla el mismo término refiere a Bidens triplinerria Kunth una planta con flor de disco y de rayo amarillo y bastante distinto a los dos anteriores. Sin embargo tiene la misma característica de aquenios pegajosos. \sem Medicinal \sem Planta \raiz mo:so: \dt 02/Sep/2020 \lx mo:sta \lx_cita mo:sta \lx_var General \ref 04725 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mañana \catgr Adv-tiempo \deriv \sig mañana \sig_var General \fr_n Mo:sta a:mo nietos, niá:s nikalpano:ti:w nomá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana no estaré, iré a visitar a mi mamá. \fr_son 04725-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mo:stah \raiz mo:sta \dt 24/Jan/2022 \lx mo:stah \lx_cita mo:stah \lx_var General \ref 05275 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diario \catgr Adv-tiempo \deriv \sig diario \sig_var General \fr_n Mo:stah nime:wa kwalka:n wa:n nikintamaka nopiowa:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario me levanto temprano y les doy de comer a mis pollos. \fr_son 05275-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] mo:stah yowak | diario en las noches; todas las noches \sig_var General \fr_n Mo:stah yowak teltawahwiah n' itskwikemeh. A:mo se: kimati toni kitah, achá: tachtekinih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las noches los perros ladran mucho. Uno no sabe que ven, quizás sean ladrones. \fr_son 05275-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mo:sta \raiz mo:sta \nmorf El contraste entre mo:sta 'mañana' (el día después del día actual) y mo:stah 'diario' es solamente la aspiración final. En el náhuatl clásico se encuentra una aspiración final (actualmente, para el clásico, un glotal) como pluralizador: tla:cat 'hombre' y tla:cah (esto es, tla:ca', con glotal final) para 'gente'. Quizá la aspiración final de mo:stah proviene de una forma 'plural' y literalmente sería 'mañanas', interpretado como 'diariamente'. \ngram mo:stah: no es claro el origen de -h \dt 11/Apr/2022 \lx mo:stahya:n \lx_cita tomo:stahya:n \lx_var General \ref 06030 (duda) hacer otra frase en equipo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig (con posesión de 1a persona plural : tomo:stahya:n) maíz; el alimento de diario \sig_var General \fr_n Xikololo yo:n tao:ltsi:n yehwa ya n' tomo:stahya:n. Koma:mo tikwahkeh timikiskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Recoge esos granos de maíz, es nuestro alimento de diario. Si no lo consumimos, podemos morir. \fr_son 06030-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mo:stah \raiz mo:sta \nsem Esta forma de decir 'maíz', tomo:tsahya:n refiere al hecho que es la base del dieta cotidiano; cf. la forma en otras variantes (y que no existe in SNP), to:naka:yo:tl, que proviene de to:na. \ngram ya:n Nota la construcción con -ya:n \ngram Nota la forma del pasado como komo a:mo Xikololo yo:n tao:ltsi:n yehwa ya tomo:stahya:n, komo a:mo tikwahkeh timikiskeh. ¡Recoge esos granos de maíz, es nuestro alimento de diario, si no lo consumimos, podemos morir. \dt 02/Sep/2020 \lx mo:stika \lx_cita mo:stika \lx_var General \ref 07103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.dia.siguiente. \catgr Adv-tiempo \deriv \sig al dia siguiente (p. ej., de un día en el pasado o futuro) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n yahka ilwit wa:n mo:stika ok n' ehkok ta: moka:wka icha:n nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá había ido a la fiesta y regresó el día siguiente pues se quedó en la casa de mi hermana. \fr_son 07103-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref okyowatika \raiz mo:sta \dt 04/Sep/2020 \lx mo:ta \lx_cita kimo:ta \lx_var General \ref 07568 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa balacear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig balacear \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak se: kwe:kti kinmohmowti:ko nopiowa:n wa:n nikmo:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche una zorra vino a asustar a mis pollos y la balaceé. \fr_son 07568-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tamo:ta) tirar \osten una escopeta en el acto de cazar, tirar al blanco \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat tamo:ta. Nochipa kinmiktia chechelo:meh wa:n chiktehmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre sabe tirar (con rifle) bien. Siempre mata a las ardillas y pájaros. \fr_son \fr_fuente \sig (con ta- : tamo:ta) tirar, aventar al suelo \sig_var General \fr_n AND-- De se: kitila:na no: ika se: ima:y, ne:wí:n se: kitila:na, ne:wí:n se: kita:lia, ne:wí:n se: kitamo:ta, nochi ne:nke:n wa:ki. JVC-- Ke:mah, mm. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Al jalarlo con la mano, por ahí se jala, por ahí se pone, por ahí se tira, rápidamente se seca todo. JVC-- Sí, mm. \fr_son 07568-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 418.276, 423.803 \semx_tipo Comparar \semxref kwa:mo:ta \semxref mo:ta \raiz mo:ta \nmorf Se ha dividido la entrada para mo:ta en dos. La primera es mo:ta que significa 'balacear', por ejemplo, nimitsmo:tati 'te voy a balacear'. Para la acción de tirar una piedra a alguien o algo, se usa kwa:mo:ta sea o no sea a la cabeza, por ejemplo nimitskwa:mo:tati 'te voy a tirar (una piedra contra el cuerpo, sea o no sea contra la cabeza)'. Finalmente existe tamo:ta, obviamente relacionado, como un verbo transitivo con varios significados. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx mo:tilia \lx_cita ne:chtamo:tilia \lx_var General \ref 06275 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aventarle \osten p. ej., una piedra, una madera \sig_var General \fr_n \fr_fuente \sig (con pan- y ta- : pantamo:tilia) aventarle (algo) desde arriba hacia abajo \osten para lastimar, de enojo, para que se agarre \sig_var General \fr_n Ne: okichpil ne:chpantamo:tilih nokahfe:nkoxta:l wa:n tsaya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese chamaco me aventó mi bolsa de café y se rompió. \fr_son 06275-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz mo:ta \dt 08/Feb/2022 \lx motkitok \lx_cita motkitok \lx_var General \ref 02624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrevido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig ser atrevido, travieso \osten que emprende a hacer algo peligroso \sig_var Tzina \fr_n Ne: mopili tel motkitok, temo:k tepehxike:span wa:n kikwito itekak kipankahka:wka tepehxitsi:ntan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo es muy atrevido, se bajó al costado del peñasco y fue a traer su huarache que lo había soltado al pie del risco. \fr_son 02624-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ser parecido \osten seres humanos \sig_var Tacua \fr_n Ne: siwa:pil motkitok n' ina:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa niña es muy parecida a su mamá. \fr_son 02624-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz itki \nsem En Tzinacapan y Xaltipan mokti quiere decir 'parecerse a' pero la forma estativa motkitok significa 'ser atrevido'. En Tacuapan no se usa motki, el reflexico de itki sino solamente el estativo con el sentido marcado arriba. \dt 21/May/2021 \lx moto \lx_alt mo:to \lx_cita moto \lx_var General \ref 01137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ardilla(Sciuridae) \catgr Sust \infl N1 \sig roedores de la familia Sciuridae hasta el momento no identificado a especie \osten Se distinguen los moto (que son lo mismo de chechelo:moto) de los chechelo:t. \sig_var General \fr_n Ne: nomi:lah telsenka nemih n' motomeh wa:n telsenka kikwah n' sinti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en mi milpa hay muchas ardillas chiquitas y se comen mucho la mazorca. \fr_son 01137-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \semx_tipo Referente natural igual \semxref chechelo:moto \semx_tipo Comparar \semxref chechelo:t \raiz mo:to \ncomp En Tacuapan sin lugar a dudas dicen moto y chechelo:moto, la primera más chiquita que la segunda. En San Miguel Tzinacapan parece que dicen mo:to, con la primera vocal larga. Los moto (= chechelo:moto) son más pequeños que los chechelo:t. Los dos son arboreos y hacen sus nidos en los árboles. \nota Checar cantidad vocalica. \dt 01/Jun/2021 \lx mo:tsokotik \lx_cita mo:tsokotik \lx_var General \ref 07545 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pequeño \catgr Adj \deriv \sig pequeño (de estatura, personas solamente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mosiwa:pil kwaltsi:n mo:tsokotik *pero** moskalti:s ok n' ka:n ya xiwyeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hija esta pequeña pero va a crecer todavía pues no tiene mucha edad. \fr_son 07545-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref tsikitsi:n \semx_tipo Comparar \semxref cha:chawatik \raiz mo:tso \dt 11/Sep/2020 \lx mowi \lx_cita mowi \lx_var General \ref 07280 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.miedo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener miedo \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n kiowtok, nimowi niohtokas tayowaya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si está lloviendo, me da miedo caminar en la oscuridad. \fr_son 07280-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tamowi) lugar tenebroso \sig_var 1-Xalti \fr_n Miak tokni:wan kihtowah ke ne: Pochotitan tamowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mucha gente dice que en Pochotitan es un lugar tenebroso. \fr_son 07280-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kakisti \raiz mowi \dt 05/Apr/2022 \lx mowih \lx_cita mowih \lx_var General \ref 04305 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Acanthaceae.Justicia.spicigera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico a dos especies de plantas que pueden ser Justicia spicigera Schelecht y Justicia leonardii Wassh., ambas plantas de la familia Acanthaceae, llamada en español 'muitle'. La primera es medicinal y la segunda no. Pero pueden ser de la misma especie \sig_var General \sig Justicia spicigera Schelecht, planta de la familia Acanthaceae. Las hojas se usan hervidas para tratar la alferesía en los niños. Además, y al poner las hojas en agua, produce una tintura color guinda. \sig_var General \fr_n Ixiwyo mowi se: kimana wa:n ika se: kinina:ltia n' pilimeh tein kinkwi alferesía. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Las hojas de muitle se hierven y con eso se bañan a los niños que tienen alferesía. \fr_son 04305-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz mowih \nota El nombre cientifico se obtuvo del catalogo de plantas útiles, INB, UNAM, probablemente tenga errores, hay que revisar después. \dt 18/Jan/2022 \lx mowilia \lx_cita kimowilia \lx_alt mawilia \lx_var General \ref 06999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.miedo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tenerle miedo a o de \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikneki nikna:palo:s nokni:w ipili, sayoh ke ne:chmowilia wa:n tsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El bebé de mi hermana quiero abrazarlo, sólo que me tiene miedo y llora. \fr_son 06999-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \dt 14/Feb/2022 \lx mowtia \lx_cita kimowtia \lx_var General \ref 07168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asustar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig asustar; espantar (sea un ser vivo a otro, o un evento o situación) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niahka icha:n nosiwa:pil wa:n ne:chmowtih iitskwin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a la casa de mi hija y me asustó su perro. \fr_son 07168-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kimohmowtia) espantar repetidas veces (p. ej., unos ladrones que siempre se esconden en un lugar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah kwalka:n se: kwe:kti kininmohmowtia nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas una zorra espanta a mis pollos. \fr_son 07168-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mohka:miki \raiz mowi \dt 05/Apr/2022 \lx mowtilia \lx_cita ne:chmowtilia \lx_var General \ref 04024 (duda) es más común mowtia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asustarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig espantar; asustar \osten animales de o para (alguien) \sig_var General \fr_n Eliwis titsahtsitiwi:ts. Tikmowtilih mokni:w ipio wa:n choloh. Ye:wa ya kitokatinemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vienes gritando desesperadamente. Asustaste al pollo de tu hermana y huyó. Tiene rato que lo anda correteando. \fr_son 04024-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mow \nsem La forma tamowtilia siempre tiene como objeto referencial un animal que está alimentándose con la comida en el suelo y a quien otros animales se acercan para quitarle su alimento. \dt 17/Jan/2022 \lx moxo:xtok \lx_cita moxo:xtok \lx_var General \ref 04337 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oxidado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig oxidado \osten metal, fierro en particular \sig_var General \fr_n I:nmachetemoxo:xtok. ¡Xikte:nchipa:wa! Ekintsi:n nikte:nti:s wa:n ika tikohowiti:w. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este machete está oxidándose. ¡Límpiale! Al rato lo voy a afilar con ello irás a leñar. \fr_son 04337-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:xa \dt 18/Jan/2022 \lx moxo:xtok \lx_cita moxo:xtok \lx_var General \ref 07421 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oxidado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig oxidado (metales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikahsik se: tepos moxo:xtok, niktati:ti wa:n ki:sas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Encontré un fierro oxidado, lo voy a calentar y saldrá (el óxido). \fr_son 07421-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:xa \dt 08/Sep/2020 \lx moya:wa \lx_cita kimoya:wa \lx_var General \ref 04936 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enturbiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig enturbiar \osten un líquido, p. ej., almacenado en un recipiente como pozo o tinaco \sig_var General \fr_n Ne: pili semi eliwis, kimoya:wa ne: a:t wa:n ompa tikwih para titaih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese chamaco es muy rebelde, enturbia esa agua y allí la agarramos para beber. \fr_son 04936-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig repartir \osten p. ej., invitaciones, comida, regalos, avisos, citatorios \sig_var 1-Xalti \fr_n Pano:k se: okichpil kimoya:wtinemi seki a:mameh ka:mpa kihtowa mah se: yowi se: nechiko:l mo:sta tio:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pasó un joven que anda repartiendo unas hojas donde dice que vayamos a una reunión mañana por la tarde. \fr_son 04936-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tamoya:wa) tirar basura \sig_var General \fr_n A:mo xitamoya:wa kalihtik, xiow xikxihxi:mati yo:n owat ne: kalte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No tires basura dentro de la casa, ve a pelar la caña allá afuera de la casa. \fr_son 04936-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz moya: \nmorf Este verbo, moya:waya no existe en el durativo con sentido progresivo ('se está enturbiando'). Sin embargo, el verbo relacionado (esto es, con la misma raíz) moya:wa tiene el sentido de 'esparcir'. Existe un durativo de este último verbo (p. ej., kimoya:wtok 'lo está dispersando') con sentido progresivo. También existe un estativo moya:wtok pero si existe una forma estativo, moya:wtok 'está esparcido'. Finalmente, para comunicar lo que sería el estativo del significado de 'enturbiar' (esto es, 'está enturbiado') se una forma adjetival: moya:wak 'enturbiado'. \dt 24/Jan/2022 \lx moya:waltia \ref 07020 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 22/Oct/2018 \lx moya:waya \lx_cita moya:waya \lx_var General \ref 02666 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enturbiarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig enturbiarse (un líquido, p. ej., agua almacenado en un pozo, tinaco, estanque) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikwiti a:t itech ne: a:me:yal, sayoh a:mo semi xikoli:ni para mah a:mo moya:waya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a traer agua en aquel manantial, sólo que no lo muevas tanto para que no se enturbie. \fr_son 02666-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz moya: \dt 21/May/2021 \lx moya:wi \lx_cita moya:wi \lx_var General \ref 02277 (duda) checar el segundo ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esparcirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig esparcirse (objetos pequeños, especialmente semillas puestos a secar o a asolear) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nehmach xikte:ma yo:n kahfe:n, a:mo xiksenmoya:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Échale despacio ese café, no lo esparzas todo. \fr_son 02277-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enturbiarse (agua de pozo, tinaco, río) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikwiti n' a:t ne: a:ichkwal, yo:li:k xikwi mah a:mo moya:waya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a traer agua del pozo, sácala despacio para que no se enturbie. \fr_son 02277-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tepe:wi \raiz moya: \dt 11/May/2021 \lx moya:wilia \lx_cita kimoya:wilia \lx_var General \ref 04850 (duda) es más común usar moya:wa en los dos significados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enturbiarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enturbiarle \osten un líquido como café en olla, agua de pozo, generalmente en perjuicio de alguien \fr_n Se: pili ne:chmoya:wilih ne: a:ichkwala:t wa:n ika nitapa:kaskia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño me enturbió el agua del pozo y con esa iba a lavar todavía. \fr_son 04850-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig esparcirle \osten p. ej., granos en asoleadero, generalmente en beneficio de alguien \sig_var General \fr_n No:pá:n mo:stah ne:chpale:wia, ne:chmoya:wilia nopimie:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los dias mi papá me ayuda, esparce mi pimienta en el asoleadero. \fr_son 04850-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz moya: \dt 24/Jan/2022 \lx moya:wtok \lx_cita moya:wtok \lx_var General \ref 04119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desparramado \catgr Estativo \deriv \sig desparramado; extendido; esparcido \osten semillas para secarse o bien simplemente regadas, basura \sig_var General \fr_n I:n kalte:noh moya:wtok seki tao:l, mah kiololo mopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí afuera hay maíz esparcido, ¡que lo recoja tu niño! \fr_son 04119-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ololte:ntok \raiz moya: \dt 18/Jan/2022 \lx moyaxtik \lx_cita moyaxtik \lx_var General \ref 02847 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa moya:wak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj \deriv \glosa turbio \sig turbio (p. ej., agua, cafe) \sig_var 1-Xalti \fr_n Amo xitai yo:n a:me:yala:t, ye:kmoyaxtik pori:n a:mo akah kichipa:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No bebas esa agua de manantial, está turbia porque nadie lo limpia. \fr_son 02847-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref moya:wtok \raiz moya: \dt 03/Jun/2021 \lx moyo:ni \lx_cita moyo:ni \lx_var General \ref 03576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agitarse(enjambres) \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig agitarse, moviéndose rápidamente por todos lados \osten un enjambre de insectos como abejas, avispas, hormigas \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nekmeh moyo:nih ke:man semi takawa:ni. \fr_son 03576-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas abejas se agitan en enjambre cuando hace calor. \raiz moyo: \dt 17/Jan/2022 \lx moyo:nia \lx_cita kimoyo:nia \lx_var General \ref 07344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.enjambrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer enjambrar o bullir; provocar o agitar (p. ej., insectos como hormigas, avispas, abejas que viven en grupo) a volar o moverse rápido en un grupo cerrado \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n nikinimoyo:nih seki a:lsimitmeh wa:n se: ne:chtipi:nih nonakasko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana provoqué unas avispas y una me picó en mi oreja. \fr_son 07344-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz moyo: \dt 07/Apr/2022 \lx moyo:nilia \lx_cita ne:chinmoyo:nilia \lx_var General \ref 01429 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.insectos.a.enjambrar.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar (insectos) a enjambrar perjudicando (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil ne:chinmoyo:nilih i:n a:ltsimitmeh wa:n ne:chtihtipi:nihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho me provocó las avispas a enjambrar y me picaron. \fr_son 01429-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz moyo: \dt 29/Mar/2021 \lx mo:yo:t \lx_cita mo:yo:t \lx_var General \ref 07394 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mosco \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de dípteros, aparentemente todos o la mayoria de la familia Culicidae \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k takawa:ni mochi:wah miak mo:yo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace calor hay muchos mosquitos. \fr_son 07394-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semxref pisi:lmo:yo:meh \semx_tipo Comparar \semxref xahkalmo:yo:t \raiz mo:yo: \nsem Hasta la fecha se ha identificado tres nombres básicos para tipos de mosquitos: xahkalmo:yo:t, pisi:lmo:yo:meh y kostik mo:yo:t. Los primeros dos tienen su propia entrada. Nótese que se diferencia del término sa:yo:lin se aplica tanto a las moscas comunes como a las moscardas de la carne (Calliphoridae) que generalmente son de color verde metálica. Los mo:yo:t son los que pican, conocidos generalmente como 'mosquitos' o 'zancudos' aunque este último se llama xahkalmo:yo:t. \dt 08/Sep/2020 \lx mo:yo:tah \lx_cita mo:yo:tah \lx_var General \ref 00304 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.muchos.zancudos \catgr Adj \deriv \sig lugar donde abundan los zancudos o mosquitos \sig_var General \fr_n Ne: no:pá:n imi:lah a:mo nikneki niá:s. Mo:yo:tah. Ne:chtitipi:nia mo:yo:meh, ne:chkokota:lia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la milpa de mi papá ya no quiero ir. Hay muchos zancudos. Me pican, me llenan de piquetes. \fr_son 00304-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:yo: \raiz -tah \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx mo:yo:takwal \lx_cita mo:yo:takwal \ref 08738 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig_var 1-Xalti \glosa picado.de.moscos \infl N1 \sig picado de mosquitos (alguien, p. ej., al trabajar en el campo donde abundan) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwi:kaya mi:lah nopili yeh ika ye:kmo:yo:takwal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño lo había llevado a la milpa por eso tiene mucha picadura de mosquitos. \fr_son 00724-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:yo: \raiz kwa \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx mo:yo:tikwi:ni \lx_cita mo:yo:tikwi:ni \lx_var General \ref 04583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atraer.moscas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig atraer moscas \osten p. ej., a una fruta muy madura \sig_var General \fr_n Yo:n tapalo:l eski xoko:k a, xikmaka ne: itskwintsi:n mah a:mo ampó:n mo:yo:tikwi:nto. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A lo mejor esa comida ya esté agrio. ¡Dáselo al perro y que no esté ahí atrayendo moscas! \fr_son 04583-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:yo: \dt 24/Jan/2022 \lx mo:yo:tikwi:ntok \lx_cita mo:yo:tikwi:ntok \lx_var General \ref 07542 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.atrayendo.moscas \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar atrayendo moscas (p. ej., una fruta empezando a pudrirse, una comida) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikita toni moyo:tikwi:ntok ne: me:sahpan! Komohkó:n pahpataxoko:k, ¡xiktamo:ta ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve que está atraendo moscas sobre la mesa! Si acaso es un plátano agrio, ¡ ya tírala! \fr_son 07542-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz moyo: \raiz kwi \dt 11/Sep/2020 \lx mo:yo:wa:ntsi:n \lx_cita mo:yo:wa:ntsi:n \lx_var General \ref 04997 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Tyrannidae.Myiarchus.tubericulifer \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Myiarchus tubericulifer, ave de la familia Tyrannidae, aparentemente lo que en San Miguel Tzinacapan se conoce como kwa:nekko:ntsi:n. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n moyo:wa:ntsi:n no: yetok tiempo sah ke:man tsahtsi. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e El pájaro Myiarchus tubericulifer (moyo:wa:ntsi:n) sólo canta en temporadas especificas. \fr_son 04997-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Referente natural igual \semxref mo:yo:wa:ntsi:n \raiz kwa: \raiz nek \raiz ko:mi \nsem Aparentemente es el Myiarchus.tubericulifer (Fam. Tyrannidae) aunque esta determinación se hizo por la descripción de la ave y es tentativa. Pero parece que esta ave si es la que en Tzinacapan se le dice kwa:nekko:ntsi:n por su copete sobre la cabeza. La palabra moyo:wa:ntsi:n hace referencia a que este pájaro come mosquitos. \dt 24/Jan/2022 \lx mo:yo:wia \lx_cita kimo:yo:wiah \lx_var General \ref 03537 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirsele.de.mosquitos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx mo:yo:yowa \lx_cita mo:yo:yowa \lx_var General \ref 05537 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.moscas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig cubrirse de moscas \osten p. ej., una fruta, comida, basura en descomposición \sig_var General \fr_n ¡Kwaltsi:n xikte:ntsakwa yo:n tapalo:l mah a:mo mo:yo:yowa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tapa bien esa comida para que no se cubra de moscas! \fr_son 05537-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:yo: \nsem Aunque en general el término mo:yo:t se aplica a varios tipos de mosquitos (incluyendo los zancudos) y el término sa:yo:lin se aplica a las moscas, incluyendo moscardas de la carne (Calliphoridae) el término mo:yo:yowa parece que se usa para 'cubrirse de moscas' y el término sa:yo:lowa más bien para 'cubrirse (carne pudrida) de Calliphoridae'. \dt 12/Apr/2022 \lx má: \lx_alt maga \lx_cita kimaga, kimá:, kimá:k, kimagaya o kima:ya \lx_var General \ref 01721 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear \catgr V2 \deriv \infl Irregular \infl_v Irregular: Perfectivo: 'kimá:k'; Irrealis: 'kimá:s'; Imperfectivo: 'kimagaya' o 'kima:ya' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear; pegar \osten (con puño, palo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:pil nochipa kimá: nopili, yeh ika a:mo kineki ok ya:s momachti:ti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una niña siempre le pega a mi niño, por eso ya no quiere ir a estudiar. \fr_son 01721-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig caerle rayo (a un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man chikwe:i kiowik wa:n tati:tikwi:n wa:n nokaltsi:ntan kima:keh se: ayakachkowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace ocho dias llovió y relampagueó y cerca de mi casa un árbol de cedro le cayó un rayo. \fr_son 01721-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref telowa \dt 18/Apr/2021 \raiz maka \nmorf Nótese las siguientes inflexiones irregulares: Perfectivo: kima:k, kima:keh; Irrealis: kimagas, kimagaskeh. \dt 03/Oct/2018 \lx má:n \lx_cita nomá:n \lx_var General \ref 02446 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa mi.mamá \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \vease mo:má:n \raiz ma:n \dt 17/May/2021 \lx nakakwa \lx_cita nakakwa \lx_var General \ref 05153 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.carne \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer carne \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili tel nakakwa, yeh ika mo:stah nikowa wa:n ika niknepantahwia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño come carne, por eso del diario la compro y con ella le doy de comer a mediodía. \fr_son 05153-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz naka \raiz kwa \ngram Incorporación nominal: Nota la frase de Amelia: Nopili nakakwa, yehwa ika mo:stah nikowa. El sustantivo incorporado es accesible al discurso como objeto de kowa. Hay que checar esta frase. \dt 11/Apr/2022 \lx nakanamaka \lx_cita nakanamaka \lx_var General \ref 02261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.carne \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender carne (p. ej., pollo, puerco, res) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil mo:stah nakanamaka, kinkowa n' piomeh wa:n kinchipa:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija todos los días vende carne, compra pollos y los destaza. \fr_son 02261-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz naka \raiz namaka \dt 11/May/2021 \lx nakanamakakeh \lx_cita nakanamakakeh \lx_var General \ref 03899 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vendedor.de.carne \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : nakanamakanih \sig vendedor de carne \osten en general de puerco aunque también pollo o res \sig_var General \fr_n Nika:n mo:stah wi:tsa se: nakanamakakeh tsinki:stok ok kinamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí a diario viene un vendedor de carne y todavía la vende barata. \fr_son 03899-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz naka \raiz namaka \nsem El vendedor de carne puede ser ambulante o de un puesto o tienda. \dt 17/Jan/2022 \lx nakanamakia \lx_cita kinakanamakia \lx_var General \ref 07386 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venderle.carne. \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender carne a o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimitsyo:le:wako, nikneki xine:chnakanamakaki mo:stah kwalka:n. A:mo nisenahsi ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te vine a invitar (a un convite), quiero que me vendas carne todas las mañanas. Ya no me alcanza el tiempo. \fr_son 07386-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz naka \raiz namaka \dt 07/Apr/2022 \lx nakas \lx_cita inakas \lx_var General \ref 00239 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oreja \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig (obligatoriamente posesionado : inakas) oido; oreja \osten de cualquier ser vivo \sig_var General \fr_n Nopili kikokowa inakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hijo le duele su oído. \fr_son 00239-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig gajo \osten división que tiene naturalmente en el interior de las frutas cítricas; nótese que para ajos se usa tanti quizá un calco del español \sig_var General \fr_n ¡Xine:chwa:nti se: nakas moxokow! Ne:stok kwaltsi:n we:lik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Convídame un gajo de tu naranja! Parece que está muy rico. \fr_son 00239-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx nakasa:kalakia \lx_cita kinakasa:kalakia \lx_var General \ref 07688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.agua.al.oído \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig echarle o dejarle entrar agua al oído (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mopili nakaste:malowak *porque** eski tiknakasa:kalakih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quizá le echaste agua (accidentalmente) al oído de tu hijo por eso se le infectó. \fr_son 07688-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz a: \raiz kalaki \dt 19/Sep/2020 \lx nakasakia \lx_cita kinakasakia \lx_var General \ref 01020 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle(aretes) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle en las orejas \osten aretes \sig_var General \fr_n Nikowilih seki ipi:pilo:lwa:n nopili. ¡Xiknakasaki a, mah semi kincha:li! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niña le compré unos aretes. ¡Ya pónselos, de una vez que los estrene! \fr_son 01020-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nakaskalakia \raiz nakas \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx nakasbu:rroh \lx_cita nakasbu:rroh \lx_var General \ref 07260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el nakas; burro \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease te:kwa:nenepi:l \sem Planta \raiz nakas \dt 15/Aug/2018 \lx nakaschipa:wa \lx_cita monakaschipa:wa \lx_var General \ref 00776 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar.los.oidos \catgr V2(refl) \infl Clase 3 \sig (con reflexivo : monakaschipa:wa) limpiarse los oidos \osten generalmente de cerilla \sig_var General \fr_n A:mo timoye:knakasaha:wih. Tinaksxapohyoh ok. Ximonakaschipa:wa ika se: tasa:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No te lavaste bien los oídos. Todavía tienes jabón. Límpiate los oídos con una toalla. \fr_son 00776-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz chipa: \dt 17/Mar/2021 \lx nakaseh \lx_cita nakaseh \lx_var General \ref 01933 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.agarraderas \catgr Adj \deriv \sig con agarraderas (olla de barro, cazuela) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ko:mit ka:n noa:xka, tein neh nakaseh. Sepa xika:wati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta olla de barro no es mia, la mia tiene agarraderas. Ve a dejarlo nuevamente. \fr_son 01933-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ma:yeh \semx_tipo Comparar \semxref metseh \raiz nakas \dt 20/Apr/2021 \lx nakaseski:sa \lx_cita nakaseski:sa \lx_var General \ref 01667 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sangrar.de.la.oreja \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sangrarle la oreja \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat pawetsik itech se: kowit wa:n nakaseski:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre se cayó de un árbol y le está saliendo sangre en los oidos. \fr_son 01667-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ki:sa \ngram Nota que el verbo nakaseski:sa se mantiene como clase 4/3, como ki:sa, y no se acepta nakaseski:s \dt 17/Apr/2021 \lx nakasihkak \lx_cita nakasihihkatok \lx_var General \ref 01441 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.orejas.paradas \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig con las orejas paradas (burro, vaca, caballo que de por si es de su naturaleza) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kikowak se: itskwinti, nikwelitak *porque** kwaltsi:n nakasihihkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano compró un perro, me gustó porque tiene las orejas paradas. \fr_son 01441-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakasketsa \raiz nakas \raiz ihka \dt 29/Mar/2021 \lx nakasihtik \lx_cita inanakasihtik \lx_var General \ref 01395 (duda) CSC usaría kalak inakasko \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa interior.de.su.oido \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig interior del oído (de una perona o animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak kalak se: xopepe nopili inakasihtik wa:n ekintsi:n kikokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche a mi niño le entró una cucaracha en su oído y hoy le duele. \fr_son 01395-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ihti \raiz -ko \dt 29/Mar/2021 \lx nakasihwioh \lx_cita nakasihwioh \lx_var General \ref 01250 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.vellos.sobre.la.oreja \catgr Adj \deriv \sig con vellos sobre o en la oreja \osten un ser vivo \sig_var General \fr_n I:n pitsot a:mo kiye:knakasxixi:n n'tamiktihkeh ta: nakasihwioh ok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Este cerdo no fue bien rasurado por el carnicero pues todavía tiene vellos en las orejas. \fr_son 01250-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ihwi \dt 05/May/2021 \lx nakasihwit \lx_cita inakasihwiyo \lx_var General \ref 04835 (duda) parece que sólo se usa nakasihwiyoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vellos.de.la.oreja \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig (posesión intrínseca : nakasihwiyo) vellos en o cerca de la oreja \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kipia inakasihwiyo. A:mo nochi:n tikpia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor tiene vellos en el oido. No todos los tenemos. \fr_son 04835-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ihwi \dt 24/Jan/2022 \lx nakasihwiyowa \lx_cita nakasihwiyowa \lx_var General \ref 07437 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.pelusa.en.el.oído \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele vellos o pelusa en el oído \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: itskwinti kite:kilihkah a:toto:n wa:n nakasxi:pe:wka. Ka:n ke:man nakasihwiyowak ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro le habían echado agua hierviendo en su oreja y se había despellejado. Ya nunca más se le salió la pelusa en la oreja. \fr_son 07437-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ihwi \dt 11/Apr/2022 \lx nakasika \lx_cita nakasika \lx_var General \ref 03909 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.lado \catgr Adv \deriv \sig de lado; hacia un lado \sig_var General \fr_n Nakasika nikilpih nokwow, yeh ika ne:chpankokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Amarré de lado mi leña, por eso me lastima la espalda. \fr_son 03909-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \dt 17/Jan/2022 \lx nakasikaetok \lx_cita nakasikaetok \lx_var General \ref 07116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.de.lado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar inclinado de lado (algo puesto un bulto) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n koxta:l nakasikaetok wa:n pi:xowiti n' tao:l. ¡Xikye:kketsa wa:n xikte:nilpi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese bulto está de lado y se va a regar el maíz. ¡Acomódalo bien (parándolo) y amarrale el borde con un hilo). \fr_son 07116-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakasikaihkatok \raiz nakas \raiz -ka \raiz e \dt 04/Sep/2020 \lx nakasikaihkak \lx_cita nakasikaihkatok \lx_alt nakasikaihkak \lx_var General \ref 02253 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.parado.de.manera.inclinada \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar parado e inclinado (algo alto y enterrado en el suelo, como un árbol, poste de luz, una casa por sus horcones) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niwa:lnehnen. Ka:n wel panowah n' teposmeh, se: poste nakasikaihkatok ne: Ka:la:so:lin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me vine caminando, no pueden pasar las camionetas, hay un poste inclinado (a punto de caerse) en Kalasolin. \fr_son 02253-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref nakasikaetok \semx_tipo Comparar \semxref i:xakaihkatok \raiz nakas \raiz -ka \raiz ihka \nsem Mientras que el estativo nakasikaihkatok se puede aplicar a una casa, i:xakaihkatok se emplea solamente para cosas paradas, como postes, árboles). \dt 09/May/2021 \lx nakasikaita \lx_cita kinakasikaita \lx_var General \ref 05592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver.de.lado \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ver o mirar de lado, de soslayo; echar una mirada de soslayo a \osten para disimular no estar mirando cuando efectivamente si lo está haciendo; para mostrar desacuerdo \sig_var General \fr_n Se: siwa:pil nochipa kinakasikaita se: isiwa:pilikni:w, eski kikwala:wia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una muchacha siempre ve de lado a otra muchacha, seguramente no se lleva con ella. \fr_son 05592-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ita \ngram Nota el uso de ika incorporado con un sustantivo al verbo V2 ita. \dt 12/Apr/2022 \lx nakasikaketsa \lx_cita kinakasikaketsa \lx_var General \ref 04546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar.inclinado \catgr V2 \infl Clase 4 \sig parar en posición inclinado \osten ollas de barro, comales, recipientes que tienen líquido enturbiado que se quiere limpiar \sig_var General \fr_n Yo:li:k xiknakasikaketsa ampo:n yo:n koma:l. A:mo ka:n tiktapa:nas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Con mucho cuidado para de lado ahí ese comal. No lo vayas a romper. \fr_son 04546-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakasikata:lia \raiz nakas \raiz ika \raiz ketsa \dt 24/Jan/2022 \lx nakasikakochi \lx_cita nakasikakochi \lx_var General \ref 01909 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir.de.lado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dormir de lado \sig_var General \fr_n Nechkokowa i:n noahkol, tayowak ninakasikakochik wa:n nimopechtih moma:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele mi hombro, anoche me dormí de lado y mi mano se quedó abajo (de mi cuerpo). \fr_son 01909-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakasika \raiz kochi \dt 20/Apr/2021 \lx nakasi:ka:n \lx_cita inakasi:ka:n \lx_var General \ref 04873 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrás.de.la.oreja. \catgr Sust-loc \deriv \sig el lugar ubicado abajo de la parte posterior de la oreja \sig_var General \fr_n Nikpia se: kokot nonakasika:n wa:n ye:kahwayowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo un grano atrás de mi oreja y me da mucho comezón. \fr_son 04873-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz nakas \raiz -ka:n \dt 24/Jan/2022 \lx nakasikata:lia \lx_cita kinakasikata:lia \lx_var General \ref 04529 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.ladeado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner o colocar inclinado o ladeado \osten p. ej., un costal, palo, tablas, para que no esté ni parado ni acostado \sig_var General \fr_n I:n pili nochipa kinakasikata:lia i:n koxta:l wa:n pi:xowi n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño siempre pone de lado este costal y se riega el maíz. \fr_son 04529-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakasikaketsa \raiz nakas \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx nakasikate:ka \lx_cita kinakasikate:ka \lx_var General \ref 04960 (duda) usar frase del corpus para el primer significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostar.de.lado \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig acostar de lado \osten a un costal o bulto sobre el suelo; a un niño en la cama \sig_var General \fr_n Yo:n koxta:l okachi kwali xiknakasikate:ka, ihkó:n a:mo wetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese costal es mejor que lo acuestes de lado, así ya no se caerá. \fr_son 04960-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig servir una comida sin cuchara virtiéndola del recipiente donde está a un plato \osten generalmente cuando ya queda poca comida en la olla y se tiene que ponerlo con la boca hacia abajo para que saliera la comida \sig_var General \fr_n Amo miak ok n' emo:l, xiknakasikate:ka ya nochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no hay mucha comida, pon de lado (la olla) y sírvete toda. \fr_son 04960-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz te:ka \dt 24/Jan/2022 \lx nakasikayowi \lx_cita nakasikayowi \ref 08252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx nakaskalakilia \lx_cita ne:chnakaskalakilia \lx_var General \ref 04437 (duda) CSC usa nakasakia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle.en el.oído \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle o colgarle de la orejas (sinónimo nakasakia) \osten aretes \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nopili niknakaskalakilih ipi:pilo:lwa:n wa:n i:n tio:tak kinimpoloh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer le puse los aretes a mi niña y esta tarde ya los perdió. \fr_son 04437-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz kalaki \nsem En Tacuapan se usa nakasakia para 'poner (aretes)', una palabra que también es común con este sentido en Tzinacapan. \dt 18/Jan/2022 \lx nakasketsa \lx_cita monakaskehketsa \lx_var General \ref 00258 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.atención.para.escuchar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : monakaskehketsa) poner atención, estar alerta para oír o escuchar \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tiá:s se: nechiko:l, kwali ximonakaskehketsa para tikakis nochi tein kihtowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vayas a alguna reunión, pon atención para que escuches todo lo que digan. \fr_son 00258-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ketsa \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx nakaskokowa \lx_cita kinakaskokowa \lx_var General \ref 06918 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dolerle.oído \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lastimar o doler (a alguien) en el oído \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pi:pilo:l ne:chnakaskokowa, kachi kwali niki:xti:ti. A:mo nimomati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos aretes me lastiman el lóbulo, mejor me los voy a quitar. No me acostumbro. \fr_son 06918-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakaskwehsowa \raiz nakas \raiz koko \dt 14/Feb/2022 \lx nakaskotoltik \lx_cita nakaskotoltik \lx_var General \ref 06065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.agarradera.quebrado \catgr Adj \deriv \sig con la agarradera quebrada, rota \osten p. ej., una cazuela, olla de barro, taza \sig_var General \fr_n Yo:n cazuela nakaskotoltik, ¡a:mo xikwi ok! Se: kima:petsko:s keman se: kiki:xti:s wa:n se: mote:kili:s tapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa cazuela que no tiene agarradera, ¡ya no lo ocupes!, Se le puede caer de las manos a cualquier al sacarla y se le regará la comida sobre uno. \fr_son 06065-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz koto: \dt 13/May/2020 \lx nakaskoto:na \lx_cita kinakaskoto:na \lx_var General \ref 01854 (duda) no aparece en el corpus, no es muy común especificar una parte de la olla porque siempre se quiebra o se fisura por completo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle.la.agarradera.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrarle la agarradera (a una olla de barro, cazuela) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikpahpa:ktoya noko:n, niknakasteloh wa:n niknakaskoto:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer estaba lavando mi olla de barro, la golpeé en su agarradera y se la quebré. \fr_son 01854-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakastapa:na \raiz nakas \raiz koto: \dt 18/Apr/2021 \lx nakaskoto:ni \lx_cita nakaskoto:ni \lx_var General \ref 07062 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarsele.la.agarradera \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrarsele la agarradera (de un recipiente p. ej., cazuela, olla de barro) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n cazuela nakastatsiktik, a:mo ka:n mitsmowtih ta:ka:n nakaskoto:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta cazuela tiene la agarradera fisurada, no te vaya a asustar cuando se le quiebre. \fr_son 07062-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakastapa:ni \raiz nakas \raiz koto: \dt 05/Apr/2022 \lx nakaskoto:nilia \lx_cita ne:chnakaskoto:nilia \lx_var General \ref 05469 (duda) parece muy rebuscada la entrada y el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle.la.agarradera.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrarle la agarradera (a un recipiente, p. ej., una olla de barro, cazuela) de (alguien) \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa nosiwa:pil ne:chnakaskoto:nilih se: nocazuela wa:n katka yankwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi niña le quebró la agarradera uno de mi cazuelas y era nueva. \fr_son 05469-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz koto: \nsem El aplicativo tiene como objeto el dueño del objeto afectado. También se podría decir tiknakaskoto:n ne: ko:mit 'Rompiste la agarradera de aquella olla'. \dt 11/Apr/2022 \lx nakaskoyoktik \lx_cita nakaskoyoktik \lx_var General \ref 06144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujereado.del.lóbulo.de.la.oreja \catgr Adj \deriv \sig agujereado del lóbulo de la oreja \osten una persona, típicamente para poder ponerse aretes \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil ia:wi kitayo:kolih seki ipi:pilo:lwa:n wa:n a:mo nakaskoyoktik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La tía de mi niña le regaló unos aretes y sus lóbulos no los tiene agujerados (para ponerselos). \fr_son 06144-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz koyo: \dt 15/May/2020 \lx nakaskoyo:nia \lx_cita kinakaskoyo:nia \lx_var General \ref 07009 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerearle.oído \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agujerearle (a alguien) la oreja o el lóbulo de la oreja (p. ej., a una persona para colgarle aretes, a un marrano para meterle un listón para mejor identificarlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nomá:n te:nakaskoyo:nia, a:mo semi te:kokoh wa:n a:mo eski:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi mamá agujera el lóbulo (para colocar los aretes) a una persona, no duele mucho y no sale sangre. \fr_son 07009-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz koyo: \dt 16/Feb/2022 \lx nakaskoyo:nilia \lx_cita ne:chnakaskoyo:nilia \lx_var General \ref 02547 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerearle.lóbulo.de.oreja \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agujerarle el lóbulo de la oreja (a alguien o a un animal) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n wa:lahka no:má:n ne:chnakaskoyo:nili:ko nosiwa:pil, kineki kicha:li:s ipi:pilo:lwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana vino mi mamá a agujerearle los lóbulos de la oreja a mi niña, quiere estrenar sus aretes. \fr_son 02547-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz koyo: \dt 21/May/2021 \lx nakaskwehsowa \lx_cita kinakaskwehsowa \lx_var General \ref 07076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.molestia.a.los.oídos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar molestia en los oídos (algo que se escucha) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tepitsi:n xikaxa:ni motepos, kinakaskwehsowa mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Bájale un poco de volumen a tu aparato, le causa molestia a tu papá. \fr_son 07076-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz kwehsV \dt 05/Apr/2022 \lx nakaskwit \lx_cita inakaskwit \lx_var General \ref 02293 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo no es muy bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerilla.del.oido \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cerilla del oído \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n mosentilia se: inakaskwit se: inakasihtik, pe:wa a:mo se: takaki ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si se junta la cerilla en el interior del oído, empieza uno a no escuchar nada. \fr_son 02293-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz nakas \raiz kwita \dt 11/May/2021 \lx nakaskwitayoh \lx_cita nakaskwitayoh \lx_var General \ref 06165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cerilla.en.la.oreja \catgr Adj \deriv \sig con la oreja con mucha cerilla \osten que a veces hasta se ve por el exterior \sig_var General \fr_n Ne: pili ne:stok a:mo ke:man monakaschipa:wa, telnakaskwitayoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño se ve que nunca se limpia su oído, tiene mucha cerilla en el interior. \fr_son 06165-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz kwita \dt 15/May/2020 \lx nakasokwilti \lx_cita nakasokwilti \lx_var General \ref 05768 (duda) CSC no usa esta palabra pero sabe que existe este mal \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dolérsele.oído \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener dolor fuerte en el interior del oido \sig_var General \fr_n Nokniw ipili nakasokwilti wa:n a:mo kimati toni ika kipahti:s \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermano tiene dolor de oído y no sabe con qué curarlo. \fr_son 05768-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz okwil \dt 12/Apr/2022 \lx nakaspipi:na \lx_cita kinakaspipi:na \lx_var General \ref 04470 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.agua.del.oido \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig extraerle agua del oido \sig_var General \fr_n Ke:man tiktamia:lti:s mopili, xiknakaspipi:na. Iksá se: kinnakasa:kalakia wa:n nakaste:malowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando termines de bañar a tu niño, extraele el agua de sus oídos. A veces se les echa agua dentro del oído y se hace pus dentro de sus oidos. \fr_son 04470-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz ihti \raiz chipa: \dt 18/Jan/2022 \lx nakassohsowa \lx_cita nakassohsowa \ref 08173 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx nakastampeyo:nia \lx_alt nakastanpeyo:nia \lx_cita kinakastampeyo:nia \lx_var General \ref 05533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.oreja.ligeramente.con.nudillos \catgr V2 \infl Clase 2a \sig dar un coscorrón o golpecito ligero con los nudillos en la oreja, al doblar la mano \osten generalmente para llamarle la atención a alguién \sig_var General \fr_n Ximota:li sah, a:mo xitahmatto. Koma:mo titakaki nimitsnakastanpeyo:nis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Siéntate nada más, no estés inquieto. Si no haces caso te voy a dar un coscorrón al lado de tus orejas. \fr_son 05533-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz -tan \raiz peyo: \dt 12/Apr/2022 \lx nakastan \lx_cita inakastan \lx_var General \ref 01177 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa junto.a \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig junto a; al lado de \osten en cuestión de distancia \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil tein ihkatok inakastan no:má:n mono:tsa Carmen. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquella muchacha que está parada junto a mi mamá se llama Carmen. \fr_son 01177-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tanakastan) al lado \sig_var General \fr_n Xiktikoketsa nexko:mit wa:n tanakastan xiketsa n' emo:lko:mit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Para el nixtamal en el fogón y al lado para la olla de frijoles. \fr_son 01177-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz -tan \dt 14/Jun/2021 \lx nakastanalaktik \lx_cita nakastanalaktik \lx_var General \ref 02140 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.costado.mugroso \catgr Adj \deriv \infl \sig con el costado mugroso (generalmente por el escurrimiento de algún líquido que va quedándose pegado a los costados) \osten un metate que por no lavarse se le seca el agua del nixtamal por los costados dejándolos mugrosos \sig_var General \fr_n MSO-- Ox no: tikmattok ata yo:n kihtowa:yah que, nejó:n..., neh ne:chi:ilia:ya note:iskaltihka:w que yehwa ika yo:n kikwiah ihkó:n ika te:xakwalowah porque mahyá: ye:kchia:wak. Nika:n se: kwa:lkwia ta:l. Kihtowah que, que ta:l no: yo:n se: kwa:lkwi se: nemiki pos, nejó:n, yehwa yo:n ika te:xakwalowa:yah para mah ki:sa. CGN-- Yehwa yo:n ika te:ki:xtilia:yah pero yo:n kihtowah se: motahtawelia se: yeh MSO-- A:, se: motawelia. CGN-- se: motahtawelia, que yo:n nochi se: itapalkawa:n o se: imetat (Aquí hubiera dicho imet) a:mo se: kipa:ka, sa pamehme:kohtikeh, yo:n ii:xakwa:ko ata mota:lia pané:, nejó:n, chikola:tik, porque yo:n kit a:mo se: kipa:ka, nochi yo:n itakxitah (Prob. quiso decir iikxitan). MSO-- Yo:n inahnakastan. CGN-- Ke:mah, a:mo se: kipa:ka wa:n sa na..., sa nakastanalaktik porque a:mo se: kipa:ka se: imet. MSO-- A:, yehwa ika yo:n iwki. Ke:mah, ta: neli wa:n ye:kchia:wak ata nikilia neh, nejó:n, se: kimachilia ye:kchiaktik, yo:li:k para ki:sa. Ta: weh..., wa:n ma:ski t..., ma:ski tika:ltih ya ata m' pili, teh tikitas ki:sak, cuando yo:n tika:ltihtok ki:sak a. CGN-- Yehwa yo:n kit te:tawelih yehwa ika m' pili ki:sa nochi sa ix:..., nochi i:xkwa:ta:loh, inahnakastantsi:ntan tahta:loh nochi. Ke:mah, ye:kchia:wak n' ki:sa pero yo:li:k wa:n yehwa ika yo:n .... Pero .... \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Si acaso conoces, pues dicen que, este, a mí me decía mi madre que con eso le restriegan a uno el cuerpo porque parece que aquí es como si fuera muy grasoso. Uno ya traía mugre. Dicen que cuando uno nace, se nace con mugre aquí. Dicen que al nacer uno ya trae mugre, pues ese, con eso (la plant de chanampilo:l, Salvia longispicata M. Martens & Galeotti), le restriegan a uno el cuerpo para que salga (la mugre). CGN-- Con eso se le quita pero dicen uno mismo le provoca la desgracia, MSO-- Ah, uno a si mismo provoca esta desgracia. CGN-- causa ese efecto maligno porque los trastes o el metate no se lavan, no lo lavamos, tiene manchas de mugre escurrida por fuera, ahí en la frente sale algo como el color a chocolate, eso, según por no lavarlo bien hasta en la patas. MSO-- En los costados. CGN-- Sí, no se lava y es muy mugroso en los costados por no lavarse el metate de uno. MSO-- Ah, por eso es así. Sí, pues es cierto y es muy grasoso, yo digo que se puede sentir que es muy grasoso, es muy difícil para que se quite. Pues …, y aunque ya lo hayas bañado al bebé, tú puedes ver que salió cuando lo estás bañando, que ya salió (esa mugre). CGN-- Eso es lo que causa afecto, por eso el niño sale con mugre en la frente, todo el frente con mugre, debajo de las orejas todo es mugroso. Sí, (el agua con el que se baña) sale muy grasoso pero es muy lento (para quitarle la mugre) y por eso … Pero …. \fr_son 02140-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2012-07-26-u | 50.688, 106.863 \nsem La frase ilustrativa de esta entrada refiere a la creencia de que si una mujer no lava sus trastes ni el metate y con el tiempo llega a embarazarse, al nacer su bebé, nace con una especie de mugre en la frente y en la parte baja de las orejas. Ahí se ve acumulada. A pesar de que el recién nacido se bañe repetidas veces, la mugre no sale luego, luego. Pareciera que es como grasosa. Para ello se usa las hojas del chananpilo:l para bañarlo. Estas hojas ayudan a que la mugre salga más pronto. \raiz nakas \raiz alak \dt 09/May/2021 \rev \lx nakastankoto:na \lx_cita kinakastankoto:na \lx_var General \ref 04020 (duda) bajo koto:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.en.la.orilla \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar en la orilla o borde \osten p. ej., una tela, tortilla \sig_var General \fr_n ¡Xiknakastankoto:na se: taxkal wa:n xikmaka ne: mistó:n. Mah kikwa, maya:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Córtale un pedazo de tortilla y dale a aquel gato. ¡Que se lo coma! Tiene hambre. \fr_son 04020-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ekapankoto:na \raiz nakas \raiz koto: \dt 17/Jan/2022 \lx nakastantatsakwil \lx_alt nakastantsakwil \lx_alt tanakastsakwil \lx_cita inakastantatsakwil \lx_var Tzina \ref 08373 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tablas.que.cubren.lados.superiores.de.casa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tablas o maderas talladas que se ponen para tapar los espacios triangulares que en los dos lados de una casa de dos aguas quedan entre los tirantes extremos y el caballete, así evitando que lluvia o brisa entre por estos espacios \sig_var General \fr_n Wa:n yehwa yo:n nochi tik..., tikwiah de n' koma:it para nakastantatsakwil. Mm. Nakastantatsakwil yo:n solamente de ne:pa ka:mpa se: kita:lia ompa ne: ika titatsakwayah. Entó:s kilpihtia:yah no:, kilpihtia:yah nehjó:n. kwaltsi:n moka:waya yo:n kaltsi:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y todo eso lo ocupábamos, el koma:ikowit (Nectandra reticulata (R. & P.) Mez y quizá otros Lauraceae) para cerrar el mojinete. Mm. Sí, solamente para cerrar el mojinete, más hacia allá, ahí donde se acomodan, con ellas se cerraba. Entonces los iban amarrando, todo eso, los iban amarrando, la casa quedaba muy bien. \fr_son 08373-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08373-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-o | 172.41, 191.258 \nsem Aparte de tablas se puede usar cartón o lámina para cerrar este espacio. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz nakas \raiz tsakwi \dt 26/Sep/2020 \rev \lx nakastanteki \lx_cita kinakastanteki \lx_var General \ref 02439 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morderle.la.oreja \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig morder las orejas de (particularmente en referencia a los animales, p.ej., la marrana a sus lechones, una perra a sus cachorritos) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pitsote:na:n kinakastantek n' ipili wa:n nakaseski:stok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta puerca le mordió la oreja a su lechón y está sangrando (la oreja del lechón). \fr_son 02439-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz tan \raiz teki \dt 17/May/2021 \lx nakastantsahtsilia \lx_cita kinakastantsahtsilia \lx_var General \ref 03715 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gritarle.al.oído \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig gritarle cerca del oido \osten generalmente por alguien maldadoso \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil ne:chnakastantsahtsilih wa:n ne:chmowtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija me gritó en el oído y me asustó. \fr_son 03715-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz tsahtsi \dt 17/Jan/2022 \lx nakastantsakwil \lx_cita inakastantsakwil \lx_var General \ref 02359 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cercado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cercado de la casa \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwalka:n ok tima:tankeh nokni:w icha:n, nikpale:wih ok kita:lilih inakastantsakwil wa:n mo:sta sayoh kitsi:ntsakwati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un poco antes de atardecer, terminamos de contruir la casa de mi hermano, todavia le ayudé a ponerle el cercado (la parte de arriba) y mañana solamente le va a poner el cercado (abajo). \fr_son 02359-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsi:ntsakwil \raiz tsak \nota En la cabecera y la parte de abajo se le pone un cercado pero sobre ta:nka:yo:t, es decir que va arriba y el tsi:ntsakwil abajo, aldedor de la casa construida, actualmente se ha sustituido por el block. \dt 12/May/2021 \lx nakastantsi:ntan \lx_cita inakastantsi:ntan \lx_var General \ref 01374 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parte.inferior.de.la.oreja \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig parte inferior al pie de la oreja, atrás del lobo haciendo una línea desde el targus al antitargus \sig_var 1-Xalti \fr_n Nonakastantsi:tan nikpia se: kokot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al pie de mi oreja tengo un grano. \fr_son 01374-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz nakas \raiz -tsi:n \raiz -tan \dt 25/Mar/2021 \lx nakastapaktik \lx_cita nakastapaktik \lx_var General \ref 06913 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo no es coherente porque la agarradera de una cazuela no se fisura sino que se rompe por completo y debe ser nakaskotoltik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.agarradera.rota \catgr Adj \deriv \sig con.agarradera rota o quebrada \osten p. ej., una cazuela, una taza \sig_var General \fr_n I:n cazuela nakastapaktik, nopili kipahpa:k wa:n eski kiteloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta cazuela tiene rota la agarradera, mi niña la lavó y seguramente la golpeó. \fr_son 06913-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz tapa: \dt 01/Jun/2020 \lx nakastapal \lx_cita nakastapal \lx_var General \ref 01227 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Tagetes.patula/erecta \catgr Adj \deriv \sig Tagetes erecta L. o Tagetes patula L. flor cultivada de la familia Asteraceae \osten utilizado solamente en referencia al sempowalxo:chit, que tiene poquitos pétalos por alrededor y por ende no se aprecia como adorno \sig_var General \fr_n Niktepe:wka sempowalxo:chit wa:n poso:n nochi naskatapal, a:mo kwaltias ika nitachihchi:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Había sembrado sempoalxochit y floreó todo disparejo (o desigual), no servirá para adornar. \fr_son 01227-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz nakas \raiz tapal \nsem Algunos botánicos consideran al Tagetes patula como sinónimo de T. erecta. Para los de la Sierra Nororiental la característica definitiva de nakastapal es que no es flor densa. La semilla del sempowalxo:chit se esparce en el suelo el día 25 de julio para que la flor ya esté lista en todos santos. La semilla que se esparce es de la flor seca que se había ocupado el año pasado en todos santos. Las plantas germinan en abundancia y cuando ya empieza a florecer se va encontrando una flor de pétalos sencillos (es el nakastapal) la cual no se ocupa porque la que es utilizada para adornar es la de flores densas. \dt 20/Jul/2021 \lx nakastapal \lx_cita nakastapal \lx_var General \ref 04935 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Tagetes.patula \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tagetes patula L., planta de la familia Asteraceae que según dicen es una planta deformada de sempowalxo:chit; se usa como planta medicinal \sig_var General \fr_n Ke:man se: kito:ka sempowalxo:chit i:pa tatsa:la:n ki:sa nakastapal. Ompa no ixwa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno siembra el Tagetes erecta L de flor doble., entre ellas sale el sempowalxo:chit llamado nakastapal. Ahí nace también. \fr_son 04935-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref teka:ya:t \raiz nakas \raiz tapal \nsem El nakastapal se considera como un tipo de sempowalxo:chit pero con pétalos sencillos, mientras que el sempowalxo:chit tiene pétalos dobles El sempowalxo:chit tein kwahkwali es el Tagetes erecta L. con muchos pétalos (dobles) y son lo que se usa para ador adornar los altares en todos santos. El teka:ya:t es también un tipo de flor de muerto que se usa para adornar los altares en todos santos tal como se usa el sempowalxo:chit tein kwahkwali. También es de "flores" dobles, pero son flores moteados, no de un solo color. \dt 24/Jan/2022 \lx nakastapalilpia \lx_cita kinakastapalilpia \lx_var General \ref 02405 (duda) el significado quizá sea mal nudo pero no es la traducción literal de lado o chueco, como la flor nakastapal no tiene una traducción literal \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mal.amarre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar de lado o de chueco \osten de tal manera que se zafan luego los lazos \sig_var 1-Xalti \fr_n Niknakastapalilpih i:n mekat, yeh ika motili:ntih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este lazo lo amarré de lado, por eso se apretó. \fr_son 02405-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz tapal \raiz ilpi \dt 17/May/2021 \lx nakastapa:ni \lx_cita nakastapa:ni \lx_var General \ref 06974 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarsele.agarradera \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quebrarsele la garradera (p. ej., una taza, cazuela) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n niihsiwtoya wa:n nikteloh se: noko:n wa:n niknakastapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana tenía prisa, golpeé mi olla de barro y se le quebró la agarradera. \fr_son 06974-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakastantapa:ni \raiz nakas \raiz tapa: \dt 14/Feb/2022 \lx nakastata \lx_cita nakastata \lx_var General \ref 01936 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.ardor.en.oreja \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sentir ardor en la oreja (generalemtne solamente una) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz nakas \raiz tata \dt 20/Apr/2021 \lx nakaste \lx_cita nakaste \lx_var General \ref 00254 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sordo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sordo \osten completa o parcialmente, y temporal o permanentemente \sig_var Tzina \fr_n Nimonakasa:te:kih ke:man nimohmowihtoya, yehwa ika ekintsi:n ninakaste. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me bañé me eché agua en el oído, por eso quedé sorda. \fr_son 00254-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz te \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx nakastekilit \lx_cita nakastekilit \lx_var General \ref 03961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Peperomia peltilimba \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig Peperomia peltilimba C.DC. ex Trel., planta de la familia Piperaceae. Se usa para condimentar el xokoyo:lemo:l. \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: kichihchi:wa xokoyo:lemo:l se: kiahwiya:lia ika nakastekilit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se prepara frijoles con xokoyo:lin se saboriza con hojas de nakastekilit. \fr_son 03961-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hojas \sem Planta (no colectada) \semxref nakaswiyo \semx_tipo Referente natural igual \raiz nakas \raiz te \raiz kil \dt 17/Jan/2022 \rev \lx nakastekilwia \lx_cita kinakastekilwia \lx_var General \ref 00256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregarle.nakastekilit \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agregrale nakastekilit, Peperomia peltilimba C.DC. ex Trel. \osten p. ej., a frijoles con xokoyo:lin, esto es, varios tipo de Begonia \sig_var General \fr_n Ya:lwa no:má:n kichihchi:w xokoyo:lemo:l wa:n kwaltsi:n kinakastekilwih. Yehwa ika ye:kwe:lik kiki:sak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi mamá preparó frijoles con tallos de begonia y le puso mucho nakastekilit. Por eso le salió muy sabroso. \fr_son 00256-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz te \raiz kili \ncomp Según Ceferino Castañeda Salgado es más común, pero lo menos en su pueblo, decir kita:lilia nakastekilit y no kinakastekilwia. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2022 \lx nakastelowa \lx_cita kinakastelowa \lx_var General \ref 01527 (duda) no aparece en el corpus y no es muy común especificar la agarradera de un objeto \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearle.la.agarradera \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpearle la agarradera (a una cazuela, olla de barro) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niknakasteloh nocazuela wa:n tapa:n, sepa se: nikowas i:n domingo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Golpé la agarradera de mi cazuela y se quebró, otra vez voy a comprar otro este domingo. \fr_son 01527-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwanakastantawi:teki \raiz nakas \raiz tel \dt 14/Apr/2021 \lx nakaste:malowa \lx_cita nakaste:malowa \lx_var General \ref 03519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infectarsele.oído \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig infectarsele el oído con pus \sig_var General \fr_n Nehmach xika:lti n' pili, tiknakasa:kalakihti wa:n nakaste:malowas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Baña con cuidado al bebé, vayas a echarle (accidentalemente) agua al oído y se le va a infectar. \fr_son 03519-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz te:mal \dt 17/Jan/2022 \lx nakastiti:ka \lx_cita nakastiti:ka \lx_var General \ref 05690 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharsele.el.oido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hinchársele el oido a \osten p. ej., a causa de un golpe \sig_var General \fr_n Ne:chnakaskoyo:nih nowe:ina:n wa:n ninakastiti:kak. Ka:n wel nitapi:pilo:lwia. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi abuelita me agujeró el lóbulo y se me infectó. No puedo usar aretes. \fr_son 05690-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz titi:ka \dt 12/Apr/2022 \lx nakastsakwa \lx_cita monakastsakwa \lx_var General \ref 05625 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.los.oidos \catgr V2(refl) \infl \sig (con reflexivo : monakastsakwa) taparse o cubrirse los oidos \osten para no escuchar \sig_var General \fr_n Kitopo:ni:tih cohete. Ximonakastsakwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Van a tronar cohetes. Tápate los oidos. \fr_son 05625-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz tsakw \dt 12/Apr/2022 \lx nakastsakwi \lx_cita nakastsakwi \lx_var General \ref 01185 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensordecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensordecerse; quedarse sordo \osten por enfermedad, por vejez, o temporalmente por cualquier razón \sig_var General \fr_n Bueno, na:no nika:n timoitah, ne:, este, tiki:xmattok n' teh yo:n kowxi:lo:tsí:n ata ta:ki. Tehwa:n tikiliah ne:, we:lik n' ita:kilo:tsi:n wa:n no: tikwih para pahti ne:n ixo:chiotsi:n cuando poso:ni. Yeh, este, ne: mah se: kikwi tein yo:n telse:nakastsakwi, ata ka:n se: takaki, nió:n no: tikakis pané: wi:tse *coche** nió:n tei. Mah se: kipi:ki ika ne: teihsá: iswatsí:n o nexkoko:k iswat, mah a:mo kwahnexyowa sah, wa:n mah se: kitikota:li wa:n mah ki:sa n' ia:yotsi:n wa:n totoktsí:n xmonakaste:kili a ne:n ia:yotsi:n, ika se: tasa:l mah se: kipi:ki. Wa:n ke:mah, este, x'te:kili a monakas mah pexo:ni ne:n ia:yotsi:n, totoktsí:n. Ika yo:n ke:mah se: takaki a. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e Bueno señora, aquí nos vemos, este, este, conoces como se da el kowxi:lo:tsi:n (Parmentiera aculeata (Kunth) Seem.). Nosotros le decimos este, sus frutos son ricos y cuando florecen sus flores también los usamos para remedio. Hay que tomar unos para los que tenemos el mal de oído, a veces no escucha uno, escuchas como si viniera un coche o nada. Ay que envolver la flor con alguna hoja de nexkoko:k iswat (Canna tuerckheimii Kraenzl.) para que no se llene de ceniza y hay que meterlo al fuego para que salga su juguito y calientito te lo echas al oído, y hay que taparse con una tela. Y entonces ya hay que echarse al oído ese juguito hasta que se llene la oreja con ese juguito calientito y así después ya escucha uno. \fr_son 01185-01_corp_Yohua-MJT354_faltar \fr_fuente 2012-07-20-m | 0.000, 40.867 \raiz nakas \raiz tsakw \dt 13/Jul/2021 \lx nakastsi:ntan \lx_cita inakastsi:ntan \lx_var General \ref 06367 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abajo.de.la.oreja \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig lugar ubicado abajo (no hacia los pies sino escondido y tapado) del lóbulo de la oreja casi al punto donde la oreja se junta con la cabeza al pie de la oreja) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili inakastsi:ntan ki:sak se: taxwi:s wa:n kitoto:nikkwi:ltih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás del lóbulo de la oreja de mi niño le salió un grano y ya le provocó fiebre. \fr_son 06367-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz nakas \raiz tsi:n \raiz -tan \dt 02/Sep/2020 \lx nakaswe:i \lx_cita nakaswe:i \lx_var General \ref 07622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.oreja.grande \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : nakaswehwe:i) de orejas grandes (un ser vivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n itskwinti ye:knakaswehwe:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perro tiene las orejas muy grandes. \fr_son 07622-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz we:i \nsem Generalmente la reduplicación de esta palabra indica un sujeto animado, sea animal o humano. \dt 16/Sep/2020 \lx nakaswe:weyak \lx_cita nakaswe:weyak \lx_var General \ref 01759 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.orejas.largas \catgr Adj \deriv \sig de orejas largas (un animal como el burro, vaca y algunos perros) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chtayo:kolihkeh se: itskwinti nakaswe:weyak. Kitowah ke eski tatokas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me regalaron un perro con orejas largas. Dicen que a lo mejor será bueno para la caza. \fr_son 01759-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz weyak \nsem Como este adjetivo refiere exclusivamente a seres animados, se utiliza solamente en la forma reduplicada. \dt 18/Apr/2021 \lx nakasweyak \lx_cita nakaswe:weyak \lx_var General \ref 01011 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.orejas.largas \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación de vocal larga : nakaswe:weyak) de orejas largas \osten p. ej., burros, reces, perros \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia se: itskwinti ye:knakaswe:weyak, kihtowa kwaltsi:n tatoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene un perro con orejas largas (p. ej., de raza sabueso), dice que caza bien a los animales. \fr_son 01011-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nakas \raiz weya \nmorf Este adjetivo casi siempre ocurre en la forma reduplicada dado su significado en referencia a las orejas (dos). \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx nakaswiyo \lx_cita nakaswiyo \lx_var General \ref 02354 (duda) CSC solamente usa nakastekilit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease nakastekilit \raiz nakas \raiz wiyo \semx_tipo Referente natural igual \semxref nakastekilit \sem Comestible-hojas \sem Planta \dt 12/May/2021 \lx nakat \lx_cita nakat \lx_var General \ref 06922 (duda) nanakat no es otra entrada aparte??? \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carne \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig carne (p. ej., que se posesiona por compra, sacrificio de un animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa no:pá:n mokowilihka seki inakaw wa:n kikwalih mistó:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi papá había comprado (su) carne para él y se lo comió el gato. \fr_son 06922-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig con reduplicación nanakat | hongo (en general) $$ \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowak seki nanakat, nikwa:ti chi:lposo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré hongos, voy preparar para comer en chi:lposonte. \fr_son 06922-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz naka \dt 01/Jun/2020 \lx nakatamal \lx_cita nakatamal \lx_var General \ref 01271 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.de.carne \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tamales hechos de mole o salsa con carne de pollo o cerdo \sig_var General \fr_n Tayowak nikchihchi:w seki nakatamal wa:n ye:wa kwalka:n niknamakato. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche hice unos tamales de carne y hoy por la mañana los fui a vender. \fr_son 01271-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pitsonakatamal \sem Comida \raiz naka \raiz tamal \nsem El nakatamal se prepara con mole o salsa. Se prepara la masa para los tamales por separado, sea antes o después de hacer el mole o salsa. El mole se hace de chileancho, jitomate, chipotle, canela y clavo de comer. Primero se muele todo junto (sobre metate o en licuadora) y luego se frie. La masa se amasa con un poquito de manteca y sal al gusto. Una vez bien amasada, se tortea la masa en forma de tortilla que en lugar de llevar al comal se coloca dentro de una hoja de mazorca o bien sobre una hoja de plátano rojo o de nexkoko:kiswat (Canna tuerckheimii Kraenzl.) Una vez extendida la masa sobre la hoja se le agrega el mole y la carne y todo se envuelve. Envueltos se acomodan en una olla para hervir. Este tipo de tamales se preparan con salsa roja o verde y la carne puede ser de puerco o de pollo. \dt 21/Mar/2021 \lx nakatamaliswat \lx_cita nakatamaliswat \lx_var General \ref 01517 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cannaceae.Canna.tuerckheimii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas anchas de Canna tuerckheimii Kraenzl. \sig_var General \fr_n Nikchi:wati tamal wa:n ya:lwa nikte:mo:to nakatamaliswat wa:n a:mo miak nikahsik. Yeh ika no: nikwiti pahpataiswat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a hacer tamales y ayer fui a buscar hojas para tamales y no encontré muchas. Por eso también voy a usar hojas de plátanos. \fr_son 01517-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig por extensión del significado anterior, nombre utilizado por algunas personas como equivalente al nexkoko:kiswat (Canna tuerckheimii Kraenzl.) \sig_var General \fr_n \fr_son 01517-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref nexkoko:kiswat \raiz naka \raiz tamal \raiz iswa \nsem Aunque hay dos especies de Canna: C. tuerckheimii Kraenzl. y C. indica L. La primera tiene las hojas grandes y la otra las hojas chicas y de mucha preferencia es la primera que produce hojas para envolver tamales. Según Hermelindo Salazar la palabra nakatamaliswat incluye tanto el C. tuerckheimii como el San José iswat. \nota Checar correspondencia de una u otra especie de Canna al nakatamaliswat. \dt 13/Apr/2021 \lx nakatatipawa:ts \lx_cita nakatatipawa:ts \lx_var General \ref 04058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carne.ahumada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carne ahumada \osten más comúnmente de pavo o pollo \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikwa seki nakatatipawa:ts a:ko:loh. Ne:chwa:ntik no:má:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer comí un poco de carne ahumada con ajonjolí. Me la convidó mi mamá. \fr_son 04058-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz naka \raiz ti \raiz -pan \raiz wa:ts \ency Grabación \dt 17/Jan/2022 \lx nakatehteki \lx_cita nakatehteki \lx_var General \ref 01248 (duda) parece ser más común kitehteki nakat o nochipa no:man kintehteki n' piomeh" \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destazar.carne \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig destazar o cortar carne \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nikinmiktia piomeh no:má:n nochipa nakatehteki. Neh ka:n semi niweli. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mato pollos, mi mamá siempre los destaza. Yo no puedo hacerlo bien. \fr_son 01248-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz naka \raiz teki \dt 21/Mar/2021 \lx nakayoh \lx_cita nakayoh \lx_var General \ref 07290 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carnoso \catgr Adj \deriv \sig carnoso \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pio semi toma:wak, kwaltsi:n nakayoh eski. Mo:sta nikmikti:s wa:n tikwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta gallina está muy gorda, está bien carnosa. Mañana lo mataré y nos lo vamos a comer. \fr_son 07290-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz naka \dt 07/Sep/2020 \lx nakayowa \lx_cita nakayowa \lx_var General \ref 08740 (duda) la entrada es muy rebuscada por lo tanto el ejemplo también es muy inventado. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encarnar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig encarnar (una herida, al cerrarse una cortada o apertura) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimoma:koyo:nihka wehkatan ika se: tet wa:n sepa kwaltsi:n nakayowak noma:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me había agujerado muy profundo la mano con una piedra y nuevamente se encarnó bien. \fr_son 00766-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nanakayowa \raiz naka \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx na:l- \lx_cita na:ltsikwi:ni \ref 02191 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa al.otro.lado \catgr Adv \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 09/May/2021 \lx na:l- \lx_cita na:ltsikwi:ni \ref 01166 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa al.otro.lado \catgr Prefijo \deriv \infl \sig de un lado a otro \osten atravesando un espacio, p. ej., un arroyo, barranquito, del interior al exterior de una casa, de una rama a otra \sig_var General \fr_n AND-- Tikihtowa no: kikwa semi yo:n kow..., kowta:ncho. JVC-- N' kowtancho kikwa, kikwa no:. AND-- Porque yo:n kowta:ncho y..., wi:tsa ne: itech ne:wí:n mopilo:ki ne:wí:n, JVC-- Ke:mah. AND-- wa:n tsikwi:ni ompa mopilo:ti ika n' i..., ika n' ikwitapi:l, ika n' ikwitapi:l. Tehwa:n tikmattokeh no: por …. JVC-- Na:ltsikwi:niti ika, ika ikwitapi:l mopilowa. Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Dices que también se o come mucho ese este…, la martha. JVC-- La martha se lo come, también lo come. AND-- Porque esa martha viene…, de por allá y se cuelga con su cola por allá. JVC-- Si. AND-- Y corre y se va a colgar con…, con su cola, con su cola. Nosotros sabemos también por…, JVC-- Brinca de una rama a otra y se cuelga con su cola. Si. \fr_son 01166-01_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-07-18-b | 425.519, 439.943 \raiz na:l- \dt 14/Jun/2021 \lx na:lte:ma \lx_cita kina:lte:ma \lx_var General \ref 06231 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.abajo.de.techo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colocar (algo) abajo de un lugar protejido o dentro de un espacio abajo de algo plano (los aleros de una casa, una protuberancia de roca en un peñasco, una palapa, p. ej., para proteger el objeto; o el comal al echar leña al lumbre) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡'Na:lte:ma i:n olo:t n' tikotah mah taxo:ta. ¡Mah kawa:ni n' koma:l wa:n nitisiti! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Écha estos olotes en el fogón para que ardan. ¡Que que se caliente el comal y voy a echar tortillas. \fr_son 06231-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:l \raiz te:mi \dt 08/Feb/2022 \lx naltia \lx_cita naltia \lx_var General \ref 07235 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.la.voz.grave \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse la voz grave (por la edad, especialmnete los niños al llegar a la pubertad) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n okichpiltsi:n naltia ya, xa: kipias ya mahtaktiome:yi xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño ya se le escucha la voz grave, probablemente ya tenga los trece años. \fr_son 07235-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref toskanaltia \raiz nal \dt 05/Apr/2022 \lx naltik \lx_cita naltik \lx_var General \ref 03564 (duda) CSC usa toskanahnaltik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.voz.grave \catgr Adj \deriv \sig con voz grave \osten alguien con tos, o con voz atónica; un niño que llega a la pubertad \sig_var General \fr_n A:mo nikwelita semi ninaltik wa:n ke:man nitahtowa ka:n kwaltsi:n mokaki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me gusta que tengo la voz grave y cuando hablo no se escucha bien. \fr_son 03564-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nal \dt 17/Jan/2022 \lx na:ltoktik \lx_cita na:ltoktik \lx_var General \ref 02323 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa transparente \catgr Adj \deriv \sig transparente o translucente (un vidrio o plástica que permite que se vea através de él) \sig_var 1-Xalti \sig delgado (un tela, tanto que permite que pase la luz) \fr_n Yal:wa ne:chkowilihkeh se: nowi:pi:l ye:kna:ltoktik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me compraron un huipil muy transparente. \fr_son 02323-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:l \raiz to: \dt 17/May/2021 \lx na:lto:ni \lx_cita na:lto:ni \lx_var General \ref 06967 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa transparentar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig transparentar; dejar que la luz se traspase (p. ej., una tela delgada, un vidrio o plástico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikneki se: tilma tein tila:wak, a:mo nikwelita tein na:lto:ni, nowe:ina:n ne:chahwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero una tela gruesa, no me gusta la que transparenta, mi abuelita me regaña. \fr_son 06967-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:l \raiz to: \dt 14/Feb/2022 \lx na:ltope:wa \lx_cita kina:ltope:wa \lx_var General \ref 07614 (duda) bajo tope:wa, usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujar.hacia.adentro \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig empujar (persona, animal, objeto) hacia adentro (de una casa, de una cueva, de un corral) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n niknekia nikalakis icha:n. Nipi:na:wa ya, sayoh ke nokini:w ne:chna:ltope:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No quería entrar a su casa. Me daba pena, sólo que mi hermano me empujó hacia adentro. \fr_son 07614-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:l \raiz tope: \dt 14/Sep/2020 \lx nalwat \lx_cita nalwat \lx_var General \ref 06152 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raíz \catgr Sust \deriv \infl N2 \infl_n Intrínseca-sólo \sig raíz \osten de plantas \sig_var General \sig (posesión intrínseca : inelwayo) raíz \osten propia de una planta, como poseedora \sig_var General \fr_n I:n xo:chit kwatsi:n seliak, sayoh ne:chtayo:kolihkeh inalwayo wa:n niman nikto:kak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta flor pegó muy bien, sólo me regalaron su raíz y lo sembré luego. \fr_son 06152-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kownalwat \raiz nalwa \dt 15/May/2020 \lx nalwayoh \lx_cita nalwayoh \lx_var General \ref 00448 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.muchas.raíces \catgr Adj \deriv \infl \sig con muchas raíces \osten plantas \sig_var General \fr_n JVC-- Wa:ki no: (mo:so:t), wa:ki no: pero mah se: kitsontawihwi:teki inalwayo porque telnalwayoh ata. JVC-- Wa:ki no:. AND-- Telnalwayoh wa:n mota:lia ne:n ta:ltsi:n wa:n pos yehwa ya komo se: kitamo:tak ihkó:n no: xa:, xa: selias. JVC-- Telnalwayoh. Ke:mah. Selia, selia. Yo:lchika:wak porin nalwayoh. Ke:mah, ke:mah selia. AND-- Ka:mpa yema:nik ne:n ta:ltsi:n a:chá: selias ta: .... Pos miak ne: i..., inalwayo ihkó:n kipia. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- También se seca (mo:so:t, (Bidens alba var.radiata (Sch. Bip.) R.E. Ballard y Bidens odorata Cav.).) también se seca pero se debe azotar la raíz (contra el suelo, para quitarle la tierra) porque tiene mucha raíz. AND-- También se seca. Tiene bastante raíz y (ahí) se acomula, este, la tierra y pues esa si se tira así (con tierra), quizá, quizá otra vez reviva. JVC-- Tiene bastante raíz. Sí. Revive, revive. Es resistente (esto es, no se seca luego) porque tiene bastante raíz. Sí, sí, revive. AND-- Donde la tierra es muy suave quizá reviva .... Pues tiene mucha raíz. \fr_son 00448-01_corp_ \fr_fuente 2012-08-02-e | 283.478, 301.201 \raiz nalwa \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx nalwayohkwa \lx_cita kinalwayohkwa \lx_var General \ref 05052 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comerle.la.raíz \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comerle las raíces, tubérculos o camotes \osten un animal a ciertas plantas particularmente las sembradas o cultivadas como el maíz, la caña dulce, el café, el plátano, el Xanthosoma violaceum entre otros \sig_var General \fr_n Yo:n tu:san kinalwayohkwa mi:l. Ta:ka:n tikita ke:man yo:n pa:pankisaki, ¡Xikmikti!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La tuza se come las raíces de las matas de maíz. Si es que lo llegas a ver cuando se asoma en repetidas ocasiones, ¡Mátala! \fr_son 05052-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nalwa \raiz kwa \dt 03/Feb/2022 \lx nalwayo:tia \lx_cita monalwayo:tia \lx_var General \ref 04438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enraizar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig enraizar; tomar raíz; arraigarse \osten plantas y árboles, p. ej., para usarse como cerca vica \sig_var General \fr_n Nikto:kati kwakwitehkowit notate:noh. Komo selia, pe:was monalwayo:ti:s wa:n a:mo wa:kis ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a sembrar kwakwiteh (Gliricidia sepium (Jacq.) Walp.) a la orilla de mi terreno. Si empieza a retoñar ya va a enraízar y ya no se va a secar. \fr_son 04438-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nalwa \dt 18/Jan/2022 \lx nalwayowa \lx_cita nalwayowa \lx_var General \ref 01024 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enraizarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enraizarse; echar raices \osten una planta \sig_var General \fr_n A:mo, a:mo wa:ki (kwa:kwalakxiwit). Yo:n ma:s se: kitamota ne:wí:n kahfe:ntah, ihkó:n no: kowtah os[o] itech n' ta:l, se: kitamo:ta wa:n nalwayowa. Wa:n ompa sepa itsmoli:ni. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e No, no se seca (kwa:kwalakxiwit, Odontonema callistachyum (Schltdl. & Cham.) Kuntze). Ese aunque se tira allá por el cafetal, así en el monte o en la tierra, lo tira uno y se enrraiza. Y ahí retoña de nuevo. \fr_son 01024-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-07-16-a | 18.601, 231.709 \fr_fuente Frase elaborada \raiz nalwa \nmorf Aunque existe nalwayo:tia, un verbo transitivo usado por lo general en forma reflexiva, y nalwayowa, la forma intransitiva correspondiente, la primera es más común. En el corpus aparece nalwayo:tia 113 veces pero nalwayowa solamente 6 veces. \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx namaka \lx_cita kinamaka \lx_var General \ref 04361 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender \sig_var General \fr_n Semi nikwelita nitanamakas, yeh ika nikinchihchi:wa i:n tahmachmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me gusta mucho hacer comercio, por eso hago bordados. \fr_son 04361-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : monamaka) venderse \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n kihtowa ke ne: Zacapoaxtla kwaltsi:n monamaka n' kowtsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelita dice que allá en Zacapoaxtla se vende bonito el mamey. \fr_son 04361-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz namaka \nsem El verbo senamaka puede referirse a la acción de vender todo de una mercancía, incluyendo frutos, junto (p. ej., al llevarlo a un intermediario) o bien vender la producción de granos o frutos antes de cosecharlos. \dt 18/Jan/2022 \lx namakilia \lx_cita ne:chnamakilia \lx_var General \ref 07715 (duda) en el corpus aparece con otro significado más común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig vender (p. ej., bienes, mercancía) de (alguien, en su perjuicio) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomá:n kitayo:kolihkah se: metat wa:n kinamakilih ikni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi mamá le habían regalado un metate y se lo vendió su hermano. \fr_son 07715-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref namakiltia \raiz namaka \dt 20/Sep/2020 \lx namaki:ltia \lx_cita kinamaki:ltia \lx_var General \ref 02294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig vender (algo, mercancía, terrenos, herramientas) a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n niknamaki:ltih se: nokni:w wa:n tomi.n tein ne:chmakak sepa ika nikowa:k se: kali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi casa le vendí a un hermano y con el dinero que me dio compré otra vez una casa. \fr_son 02294-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz namaka \dt 11/May/2021 \lx namehwa:n \lx_cita namehwa:n \lx_var General \ref 03659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ustedes \catgr Pronombre \deriv \sig pronombre enfático de segunda persona plural \sig_var General \fr_n Mo:sta nehwa ya niá:s ninemiti:w wa:n namehwa:n nantahpiaskeh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana yo iré a pasearme y ustedes se quedarán a cuidar la casa. \fr_son 03659-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nameh \dt 17/Jan/2022 \lx na:mik \lx_alt i:xna:mik \lx_cita ina:mik \lx_var General \ref 01680 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pareja \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pareja; esposo(a) \sig_var General \fr_n Ne: takat yehwa n' ina:mik ne: siwa:t. Aya:mo semi wehka:w mona:miktihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese hombre, su pareja es esa señora. No tiene mucho tiempo que se casaron. \fr_son 01680-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] tana:mik ki:sa | salir perjudicado (sin culpa) con otros (que si tienen culpa) \sig_var 1-Xalti \fr_n O:me ta:wa:nanih motewihtoyah wa:n nokni:w ompa wa:lpano:toya, tana:mik ki:sak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dos borrachos estaban peleándose y por ahí venía pasando mi hermano (en el lugar donde se estaban peleándo) y le tocaron los golpes sin tener nada de culpa. \fr_son 01680-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:miki \nsem Esta palabra se usa siempre posesionada para hacer referencia a un elemento de una pareja de dos, generalmente un matrimonio o novios. Para referirse a una pareja como unidad se usan i:xna:mikowanih. \dt 17/Apr/2021 \lx na:miki \lx_cita kina:miki \lx_var General \ref 01397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encontrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig encontrar (p. ej., a alguien en un camino) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa kwalka:n nikna:mik se: siwa:t cho:katiw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer por la mañana encontré una mujer llorando en el camino. \fr_son 01397-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quedarle bien (un atuendo personal o por apariencia o por tamaño; una tapa a un vaso para taparlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n N' ito:ka:y nosiwa:pil kitayo:kolih se: i:kwe:y wa:n ye:kkwaltsi:n kina:miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La madrina de mi niña le regaló una falda y le queda muy bien. \fr_son 01397-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig recibir en la puerta de la casa (a un hijo bautizado cuando llega con sus padrinos o a un santo o imagen durante una ceremonia religiosa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta ne:chkalpano:ki nopilto:ka:y, nikneki namehwa:n ke na:nte:we:itetwa:n xikna:mikika:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana vendrá a visitarme el padrino de mi hijo, quiero que ustedes como abuelos lo reciban. \fr_son 01397-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig aliviar o hacerle bien (p. ej., un medicamento cura a un enfermo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man toto:nia nopili sayoh nikmetspi:ki ika chakayxiwit wa:n kina:miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando a mi niño le da fiebre sólo envuelvo los pies con hojas de chaca (Bursera simarruba) y se alivia. \fr_son 01397-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:miki \dt 29/Mar/2021 \lx na:mikilia \lx_cita mona:mikilia \lx_var General \ref 05232 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encontrarse.con \catgr V3(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : monamikilia) encontrarse o toparse con \osten alguien, p. ej., al ir caminando, al ir de compras o visita \sig_var General \fr_n Niahka nomi:lah wa:n ka:mpa yo:n tel tase:ltihya:n nimona:mikilih se: kwe:kti. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Ayer fui a mi milpa y en ese lugar muy solitario me encontré a una zorra. \fr_son 05232-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:mik \dt 11/Apr/2022 \lx na:mikowa:nih \lx_alt na:mikwa:nih \lx_cita na:mikowa:nih \lx_var General \ref 02441 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es un invento. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casados \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig casados (sea por civil, iglesia o por las dos leyes) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: xiwtekiwah kintayo:kolia incha:n nochi:n tein na:mikowa:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La autoridad les dona casa a todas las parejas casadas. \fr_son 02441-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:miki \nsem El agentivo na:mikowa:nih es siempre plural, indicando los dos individuos de una pareja casada. \ngram Hay que investigar la derivación de este agentivo na:mikowa:nih \dt 17/May/2021 \lx na:miktia \lx_cita kina:miktia \lx_var General \ref 00152 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.en.matrimonio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar en matrimonio (a un hijo o hija) al costear los gastos de una boda \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: xiwit nikna:mikti:ti nookichpil iwa:n se: siwa:pil tein nemi ne: Yohualichan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dentro de un año voy a casar a mi hijo (costeando la boda) con una muchacha que vive en Yohualichan. \fr_son 00152-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mona:miktia) casarse \sig_var General \fr_n Kihtowah ke mo:sta mona:miktia Juan Márquez isiwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que mañana se casará la hija de Juan Márquez. \fr_son 00152-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo + iwa:n : iwa:n mona:miktia) casarse con \osten alguien \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w mona:mikti:ti iwa:n se: okichpil de oksé: xola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana se va a casar con un joven de otro pueblo. \fr_son 00152-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tana:miktia) oficiar una boda \osten un sacerdote \sig_var General \fr_n Ne: temowa se: tio:pixka:t. Kihtowah ke yowi tana:mikti:ti ne: Tecoltepec. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí va un sacerdote. Dicen que va a oficiar una boda en Tecoltepec. \fr_son 00152-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:miki \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx na:n \lx_cita ina:n \lx_var General \ref 01176 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mamá \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig mamá \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil ina:n kinchihchi:wa wi:pi:lmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La mamá de esa mujer hace huipiles. \fr_son 01176-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con te:- : te:na:n) mamá, madre \osten para humanos \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:pil telpili ok wa:n no: te:na:n ya. Tel pili mote:wa:nta:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha está muy pequeña de edad y ya es mamá. Se casó de edad muy pequeñ. \fr_son 01176-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref má:n \sem Parentesco \raiz na:n \nsem Para animales hembras que tienen su cría, se agrega te:na:n después del sustantivo que significa el animal. Sólo se utiliza para algunos animales cuando tienen cría: itskwinte:na:n, pitsote:na:n, piote:na:n. Nótese que se utiliza lamat para indicar el sexo, que es hembra: itskwinlamat, pitsolamat, piolamat. \dt 14/Jun/2021 \lx na:nah \lx_alt na:noh \lx_cita na:nah \lx_var General \ref 02768 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa señora \catgr Sust-vocativo \deriv \infl N1 \sig señora (para dirigirse a una mujer encontrada en el camino) \sig_var 1-Xalti \fr_n Na:nah, ¿xa: tikpias se: pio xine:chtane:wti? Nimitskepili:s mah moskalti nopiokone:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Señora, ¿de casualidad no tendrás un pollo que me prestes? Te lo devuelvo cuando crezca mi pollito. \fr_son 02768-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:nah \dt 31/May/2021 \lx nanakayowa \lx_cita nanakayowa \lx_var General \ref 00300 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarse.de.hongos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llenarse o cubrirse de hongos \osten p. ej., un palo podrido \sig_var General \fr_n ¡Ampó:n mah wetsto yo:n xo:no:kowit mah nanakayowa wa:n tikwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ahí que quede tirado el tronco del árbol de jonote para que produzca hongos y lo vamos a comer. \fr_son 00300-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nakayowa \raiz nanakat \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx nanalka \lx_cita nanalka \lx_var General \ref 05691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bufar \catgr V1 \deriv bufar \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig bramar; bufrar; hacer sonido como de gruñidos fuertes y guturales \osten toro, marrano \sig_var General \fr_n Ne: kwa:kweh telsenka nanalka wa:n mokwa:tewia. Kwala:ntok porque ye:wa kinkwikoh n' vacas wa:n tak no: kinte:mowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese toro esta bufando y golpeando la tierra con los cuernos. Esta enfurecido porque en la mañana vinieron por las vacas y a lo mejor también las extraña. \fr_son 05691-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sonido \raiz nalka \ency Grabación \dt 12/Apr/2022 \lx nanalkatok \lx_cita nanalkatok \lx_var General \ref 04533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.gruñiendo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con gruñido \osten perros, puercos \sig_var General \fr_n Ne: pitsot ka:n kochik. Nochi yowal taxihxi:pohwia wa:n nanalkatok. Eski taskalti:tia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa puerca no durmió. Toda la noche estaba dando lata con la trompa y gruñiendo. Quizá ya va a parir. \fr_son 04533-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nalka \dt 24/Jan/2022 \lx nanatska \lx_cita nanatska \lx_var General \ref 07244 (duda) para el primer ejemplo usar uno del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rechinar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rechinar (emitir un sonido, por ejemplo al rozarse un objeto contra otro; una puerta, mesa o silla) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ye:knanatskah itawa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Rechinan mucho los dientes de este niño. \fr_son 07244-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tananatska) emitir el sonido de rechino de dientes (personas, puercos, caballos, burros) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n itskwinkone:t ye:ktanana:tska, eski motanpatatok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El cachorro está rechinando (por los dientes), a lo mejor se le está cambiando los dientes. \fr_son 07244-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Sonido \semx_tipo Sinónimo \semxref tatatska \raiz nats (?) \dt 05/Apr/2022 \lx nanatskaltia \lx_cita kinanatskaltia \lx_var General \ref 00055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.rechinar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar o hacer rechinar \osten objetos, p. ej., al amarrar unas tablas apretadamente \sig_var General \fr_n A:mo xikna:nanatskaltihto yo:n wapal, ika tikihxiti:s nopili wa:n tsahtsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés haciendo rechinar esas tablas, con eso vas a despertar a mi bebé y va a llorar. \fr_son 00055-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sonido \semx_tipo Sinónimo \semxref tatatskaltia \raiz nats \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx na:na:wat \lx_cita na:na:wat \lx_var General \ref 07600 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llaga.crónica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig llaga, infección o úlcera crónica en la piel que se va extendiendo \sig_var General \fr_n Se: siwa:t kikwik na:na:wat, wehka:w a kikwik wa:n ka:n ke:man pahtik. Iwki mikik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una señora tiene una llaga crónica sobre la piel, dicen que tiene tiempo que se le infectó un grano y nunca se curó. Así se murió. \fr_son 07600-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz na:na:wa \nsem No es claro a que se refiere na:na:wat pero es algo parecido a la lepra pero más localizado. También puede parecer como la condición médica de la piel provocada por enfermedad venérea. Es, a grandes rasgos, una llaga que sale en la piel y se va extendiendo en un determinado parte del cuerpo, generalmente en los pies. Es incurable. \nota Hay que ir con una enfermera bilingue para saber el termino en nahuatl. \dt 14/Sep/2020 \lx nani:tah \lx_cita inani:tah \lx_var General \ref 05372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Hispanizado \pres_el na:nah \glosa esposa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig vieja \sig_var General \fr_n Neh ninani:tah ya, nikpia na:wi powal xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo ya estoy vieja tengo ochenta años. \fr_son 05372-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : inani:tah) esposa \sig_var General \fr_n Nokni:w inani:tah mo:stah kwalka:n me:wa wa:n kitamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La esposa de mi hermano diario se levanta temprano y le dá de comer. \fr_son 05372-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref siwa:t \raiz na:n \nsem No se usa nani:tah para dirigirse a alguien sino se acostumbra usar na:na o >na:no. \dt 11/Apr/2022 \lx nani:tahmati \lx_cita monani:tahmati \lx_var Tzina \ref 04982 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse. \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig [col] ka:n monani:tahmati | no portarse o actuar como mujer adulta y de respeto \sig_var Tzina \fr_n Ne: na:nahtsi:n ka:n monani:tahmati, iniwa:n mokwa:la:ntih seki pi:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora no se porta como mujer madura, se peleó con unos niños. \fr_son 04982-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tati:tahmati \raiz mati \dt 24/Jan/2022 \lx na:nkilia \lx_cita kina:nkilia \lx_var General \ref 04097 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contestar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig contestar \osten por voz, por correo \sig_var General \fr_n ¡Xikna:nkili mokni:w, ye:wa ya mitsno:tstok! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Contéstale a tu hermano, ya tiene rato que te está llamando! \fr_son 04097-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dar respuesta positiva (a alguien, p. ej., que pide un favor) \sig_var General \fr_n Nikyo:le:wato nokni:w mah ne:chpale:wi:ki mo:stah wa:n ne:chna:nkilih ke wi:tsa kwalka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Invité a mi hermano para que me viniera a ayudarme diariamente y me respondió favorablemente que viene mañana temprano. \fr_son 04097-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kinahna:nkilia) rezongar; responder con mala gana (p. ej., a algo que se le pide hacer) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man katka nipili niknahna:nkiliaya nomá:n, a:mo nikta:kamatia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niño rezongaba mucho a mi mamá, no la obedecía. \fr_son 04097-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:nki \dt 17/Jan/2022 \lx na:nkililia \lx_cita ne:chtana:nkililia \lx_var General \ref 06171 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3(solo-ta) \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig contestar en afirmativo el que pide la mano de la hija en matrimonio \osten \sig_var Tzina \fr_n Ne: wehka:w ke:man kihtaniah se: siwa:pil, te:popa:wa:n kitana:nkililiayah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace muchos años cuando pedían la mano de una muchacha los padres contestaban por ella (en afirmativo). \fr_son 06171-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:nki \dt 08/Feb/2022 \lx na:no \lx_cita na:no \lx_var Zacat \ref 04198 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mujer \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mujer \sig_var Tacua \fr_n Ne: na:no kinamaka ayohtamanal, ¡Xikowili ma:kwi:l pe:sohtika! \fr_au ADA300 \fr_var Tacua \fr_e Esa señora vende calabaza hervida (preparada), ¡Cómprale cinco pesos! \fr_son 04198-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig señora (dirigiéndose uno a una mujer, como de saludo) \raiz na:n \nsem El término na:no se usa tanto para dirigirse a una mujer, saludándola, como también de referencia. En este uso es igual a na:na sólo que na:na se limita a la junta auxiliar de San Miguel Tzinacapan y algunos lugares vecinos (Xaltipan, Tecoltepec, Tonalix, Ayotzinapan) mientras que na:no se utiliza en los demás lugares del municipio (Pinahuiztla, Yohualichan, Tacuapa, Zacatipan, San Andrés Tzicuilan). También se puede usar tanto na:no como na:na (según el caso) como equivalente a siwa:t para significar 'mujer'. \dt 18/Jan/2022 \lx na:ntsi:n \lx_cita tona:ntsi:n \lx_var General \ref 03689 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa santa.virgen \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig la imagen de Virgen María en sus varias presentaciones (Soledad, Dolores, Ascención, la Virgen de Guadalupe) \sig_var General \fr_n Miak tokni:wa:n kihtowa ke: ne: Cosamalomila mone:xtih se: tona:ntsi:n Guadalupe. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mucha gente dice que en Cosamalomila apareció una imagen de Guadalupe. \fr_son 03689-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:n \dt 17/Jan/2022 \lx na:ntsi:nkowit \lx_cita na:ntsi:nkowit \lx_var General \ref 07111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Melastomataceae.Topobea.laevigata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico que abarca dos tipos de Melastomataceae, uno que crece sobre rocas y otros árboles y el segundo que crece sobre el suelo. \sig_var 1-Tzina \sig Topobea laevigata (D.Don) Naudin., planta de la familia Melastomataceae. Crece sobre las rocas y otros árboles (como epífito). \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n na:ntsi:nkowit mochi:wa koswke:span, ikowyo se: kikwi kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Na:ntsi:nkowit se da en el tronco de los árboles, su tallo se usa para leña. \fr_son 07111-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig planta todavía no identificada, se da en el suelo y sus hojas se usan para tratar aflojamiento de dientes en caso de una caída \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n na:ntsi:nkowit ixiwyo kwaltia pahti. Komo kaxa:ni se: itan, mah se: kimana wa:n mah ika se: mokampa:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de na:ntsi:nkowit sirven para medicina. Si se aflojan los dientes, se hierve y se enjuaga uno la boca (con el agua). \raiz na:n \raiz kow \dt 04/Sep/2020 \lx na:palowa \lx_cita kina:palowa \lx_var General \ref 01004 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.en.brazos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar o abrazar en los brazos \osten bebés, o leña y otros objetos por enfrente del cuerpo, no cargado atrás \sig_var General \fr_n I:n pili ke:man se: kina:palowa niman kochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño cuando lo abraza uno luego queda dormido. \fr_son 01004-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xiow xikwiti o:me e:yi kowtatapa:n. A:mo moneki tikwa:lma:ma:s sayoh xikwa:lna:palo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve por unas cuantas piezas de leña partida. No se requiere que las cargues por la espalda, nada más vienes cargándola en los brazos por enfrente. \fr_son 01004-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nawa \raiz na:pal \nsem El término na:palowa es más común para signifiar 'cargar en los brazos' y nawa 'abrazar'. \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx na:palowilia \lx_cita ne:chna:palowilia \lx_var General \ref 02254 (duda) no aparece en el corpus, parece ser más común na:palowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrazarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig abrazar (p. ej; un bebé, un rollo de flores, leña, hierba) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chna:palowili nopili! Ye:ktsahtsi wa:n nitisisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Abraza a mi bebé para mi! Llora mucho y quiero hacer torttillas. \fr_son 02254-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:pal \dt 09/May/2021 \lx natati:l \lx_cita natati:l \ref 08129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa escarlatina \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig escarlatina, una enfermedad grave que afecta generalmente a los niños \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tata \dt 15/Aug/2018 \lx natskwaltia \lx_cita kinatskwaltia \lx_var General \ref 03716 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no es bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig machucar \osten un objeto blando, como frutos o una parte del cuerpo como la mano, con algo pesado \sig_var General \fr_n ¡A:mo ka:n tiknatskwaltih yo:n tsapot wa:n ye:kpa:tis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ten cuidado de que no vayas a machucar ese zapote, se va acabar de deshacer! \fr_son 03716-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ki:tskia \raiz natskwa \ngram Nota la diferencia entre el imperativo negativo: A:mo xiknatskwalti, 'No vayas a machucarlo', y el vetativo o admonitivo, 'Ten cuidado de no' ¡A:mo ka:n tiknatskwaltih yo:n tsapot wa:n ye:kpa:tis. '¡Ten cuidado de que no vayas a machucar ese zapote, se va acabar de deshacer!' \dt 17/Jan/2022 \lx natskwaltilia \ref 02744 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 31/May/2021 \lx natso:ni \lx_cita natso:ni \lx_var General \ref 04953 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rechinar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig rechinar \osten ruido que genera el lazo, particularmente de ixtle, al cargar leña, ablas, tarros o cualquier madera \sig_var General \fr_n Tel kwaltsi:n tiktili:ntih nokow yeh ika nochi n' ohti natso:ntiwa:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Apretaste bien mi tercio de leña por eso todo el camino vino rechinando. \fr_son 04953-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz natso: \dt 24/Jan/2022 \lx nawa \lx_cita kinawa \lx_var General \ref 03631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrazar \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig abrazar \sig_var General \fr_n Nopili nochipa kiwelita mah niknawa ke:man kochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño siempre le gusta que lo abrace cuando duerme. \fr_son 03631-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref na:palowa \raiz nawa \nsem Mientras que el verbo nawa significa 'abrazar (poniendo los brazos completemente alrededor de alguien)' la palabra na:palowa significa más bien 'sostener en los brazos' o 'poner sobre las piernas abrazando' (p. ej., un niño). \dt 17/Jan/2022 \lx na:wahteki \lx_cita kina:wahteki \lx_var General \ref 04522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saludar.de.despedida.con.las.manos(a.un.difunto) \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig saludar (a un difunto, en la ataúd) con las manos (parándose a un lado del ataúd y primero poniendo la mano derecha sobre el ataúd más adelante y la mano izquierda sobre el ataúd por el lado cerca al que saluda; después se cambia la posición de las manos, poniendo la mano derecha más cerca y la izquierda más distante; se hace eso al llegar al ataúd y al despedirse al final) \sig_var General \fr_n Ke:man se: kikalpano:ti se: mikke:t se: kina:wahteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se visita un difunto se le saluda dándole un "abrazo" con las manos, alternándolas. \fr_son 04522-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wa \nsem El saludo utilizado para un difunto consiste en colocar la mano izquierda sobre el lado derecho del pecho del difunto y a la vez colocar la otra mano sobre el lado izquierdo. Después de colocar las manos así se cruzan, haciendo como una equis con los brazos. El saludo utilizado entre compadres consiste en poner la palma de cualquier mano sobre el hombro enfrente del otro quien hace el mismo gesto. \dt 24/Jan/2022 \lx na:wak \lx_cita i:na:wak \lx_var General \ref 04751 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa junto.a \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig junto a \osten generalmente, junto a personas \sig_var General \fr_n Ximokwa:tamachi:waka:n a:koni kachi wehkapantik. Ximoketsa ina:wak mokni:w. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Comparen su estatura (para ver) quien es más alto? Párate al lado de tu hermano. \fr_son 04751-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wa \dt 24/Jan/2022 \lx na:wal \lx_cita na:wal \lx_var General \ref 05259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hechicero \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hechicero; brujo \osten que echa hechizos y se puede convertir en un animal, ito:nal \sig_var General \fr_n Kihtowah Pedro yahki kiitato se: na:wal. Kitata:ke:wi:to Miguel mah kokoliskwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que Pedro fue a ver a un brujo para encargarle que haga enfermar a Miguel (que le había hecho un mal). \fr_son 05259-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:nal \raiz na:wal \nsem Los na:wal daña a la gente por medio de rituales. Para los que se convierten en animales a este animal se le dice ito:nal, 'su nagual'. Dicen que un brujo es aquella persona que hace los rezos para hacerle maldad a otra persona. A la otra persona le da una enfermdad y poco a poco se va debilitando hasta morir. \ency Grabación \dt 11/Apr/2022 \lx na:walo:t \lx_cita na:walo:t \lx_var General \ref 04877 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brujería \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig brujería \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil kihtowa ke ipopá:n mikik ika na:walo:t. Ka:n kiahxilihkeh pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha dice que su papá se murió de brujería. No le encontraron medicina (que le funcionara). \fr_son 04877-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz na:wa \nmorf Aparentemente la raíz na:wa se encuentra solamente en esta sustantivización y no en otros verbos o sustantivos. \ency Grabación \nota Agregar texto en nsem acerca de como se hace la brujeria. \dt 24/Jan/2022 \lx na:walwia \lx_cita kina:walwia \lx_var General \ref 01178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embrujar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig embrujar; hechizar por hechizo \osten un brujo a alguien \sig_var General \fr_n Se: siwa:t nemi ne: noxola:l, kihtowah ke kinna:walwia n' tokni:wan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pueblo vive una mujer, dicen que embruja a la gente. \fr_son 01178-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wal \dt 14/Jun/2021 \lx nawatia \lx_cita kinawatia \lx_var General \ref 06952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa avisar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig avisar (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Nimitsnawatia ke mo:sta xiow xikitati mo:má:n! Ne:chilwih mo:pá:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Te aviso que mañana vayas a ver a tu mamá!. Me lo dijo tu papá (esto es, que fueras). \fr_son 06952-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig despedirse de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:nawati mowe:ina:n!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Despídete de tu abuelita con la mano!. \fr_son 06952-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada (con ta- : tanawatia) dar un aviso \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n no:pá:n tanawatih ke a:man tio:tak mochi:wati se: nechiko:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana, mi papá avisó que hoy en la tarde habrá una reunión. \sig (con ta- : tanawatia) ordenar \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w sayoh kiwelita tanawati:s wa:n yeh ka:n kineki teh kichi:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano solo le gusta ordenar (que otros hagan actividades) y él no le gusta hacer nada. \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kinahnawatia) insistir, inducir (a alguien, p. ej., a hacer algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:pá:n kinahnawatih nokni:w mah yowi parahko, koma:mo ehkok yeh ya:s kite:mo:ti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu papá le insistío a mi hermano a que fuera a la ciudad, en caso de que no regrese es él (tu papá) quien tiene que ir a buscarlo. \sig (con -te:wa : kinawatihte:wa) avisar o dejar dicho (como aviso, algo que va a pasar) para (alguien) antes de salir \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tiá:s a mokalihtik, xine:chnawatihte:wa. Mitstokti:s seki tilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando ya te vayas a tu casa, me dices antes de salir. Voy a encargarte unas telas. \sig (con -te:wa : kinawatihte:wa) despedirse de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tiá:s, ¡xine:chnawatihte:was! Nimitswa:ntis tsiktsi:n tapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Me avisas antes de que te vayas! Te convidaré un poco de comida (para llevar). \raiz nawa \ngram Nota que el complemento no se referencia en el verbo tanawatia. Ye:wa kwalka:n nopá:n tanawatih ke a:man tio:tak mochi:wati se: nechiko:l. / Hoy por la mañana, mi papá avisó que hoy en la tarde habrá una reunión. \ngram Imperativo futuro. Nota la forma Ke:man tiá:s, ¡xine:chnawatihte:was! Nimitswa:ntis tsiktsi:n tapalo:l. ¡Me avisas antes de que te vayas,! Te convidaré un poco de comida. Nota el uso del futuro con el xi- No es muy común. Hay que checar. \dt 14/Feb/2022 \lx nawatilia \lx_cita ne:chnawatilia \lx_var General \ref 04227 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa heredarle \catgr V3 \deriv Aplicativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig heredarle sin un documento legal, de palabra \osten a alguien un bien \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n ne:chnawatilih se: metat tein kipia noa:wi Micaela. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelita me heredó un metate que lo tiene mi tia Micaela. \fr_son 04227-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nawa \dt 18/Jan/2022 \lx na:wi \lx_cita na:wi \lx_var General \ref 04808 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuatro \catgr Adj-cuant \infl_n na:wi:n (plural) \deriv \sig cuatro \sig_var General \fr_n Nokni:w isiwa:pil kipia chikwase:n xiwit wa:n neh nosiwa:pil kipia na:wi xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La niña de mi hermana tiene seis años y a mi niña tiene cuatro años. \fr_son 04808-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como pronombre: en plural : na:wi:n) cuatro \osten plural para seres humanos \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chpale:wi:koh chiko:me:n wa:n a:man sayoh na:wi:n tekitikoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vinieron seis (personas) y hoy solamente cuatro vinieron a trabajar. \fr_son 04808-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wi \nmorf Cuando se refiere a personas se puede usar tanto la forma básica, na:wi como la forma plural, na:wi:n. La diferencia en este y otros casos parece ser que es más común usar la forma plural cuando el numeral se emplea como pronombre. \dt 24/Jan/2022 \lx na:wi:n \lx_cita na:wi:n \lx_var General \ref 01961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj-cuant \deriv \plural Entrada plural \vease na:wi \raiz na:wi \nmorf La palabra na:wi:n es la forma plural del número na:wi utilizado solamente para humanos. \nota Checar si se utiliza solamente para humanos. \dt 20/Apr/2021 \lx na:wiohpan \lx_cita na:wiohpan \lx_var General \ref 05978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crucero \catgr Adv-lugar \deriv \sig crucero (donde se cruzan dos caminos) \sig_var General \fr_n Nikchi:wati se: nocha:n ne: na:wiohpan, ompa nikowak se: ta:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Construiré una casa allá en el crucero, ahí compré un terreno. \fr_son 05978-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wi \raiz oh \dt 12/May/2020 \lx na:wio:pan \lx_cita na:wio:pan \lx_var General \ref 00893 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hace.cuatro.dias \catgr Adv-tiempo \deriv \sig hace cuatro dias \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki na:wio:pan ya ne: icha:n. Kihtowa ke ta:ka:n a:mo momati niman sepa wi:tsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano se fue ya hace cuatro días a su casa. Dice que si no se halla se regresa pronto. \fr_son 00893-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wi \raiz -pan \nsem Si hoy en viernes, na:wio:pan refiere a martes: ya:lwa ('ayer'); yowi:pta ('antier') y eyo:pan ('antiantier'). \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx na:witomi:n \lx_cita na:witomi:n \lx_var General \ref 06326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cincuenta.centavos \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease tomi:n \raiz na:wi \raiz tomi:n \dt 15/Aug/2018 \lx na:wiyak \lx_cita ina:wyakikni:w \ref 08637 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 31/Jan/2019 \lx na:wka:n \lx_cita na:wka:n \lx_var General \ref 04148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.cuatro.lugares \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en cuatro lugares; cuantro espacios o lugares distintos \sig_var General \fr_n Ya:lwa na:wka:n nite:tamakato. Yeh ika nisiowik \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a dejar de comer en cuatro lugares. Por eso me cansé mucho. \fr_son 04148-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wi \raiz -ka:n \dt 18/Jan/2022 \lx na:wpa \lx_cita na:wpa \lx_var General \ref 06125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuatro.veces \catgr Adv-tiempo \deriv \infl \sig cuatro veces \sig_var General \fr_n Ya:lwa na:wpa nikwito sinti wa:n tio:tak nikalpano:to nowe:ina:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a traer mazorca cuatro veces y por la tarde fui a la casa de mi abuela. \fr_son 06125-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem \raiz na:wi \raiz -pa \dt 14/May/2020 \lx na:wpatilia \lx_cita tana:wpatilia \lx_var Tacua \ref 00237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa celebrar.cuarta.fin.de.semana \catgr V2 \infl \sig celebrar al llevar flores por la cuarta vez (fin de semana) después de haber entregado (el mayordomo saliente) el santo al nuevo mayordomo \osten \sig_var Tacua \fr_n Niwa:lah nimitsyo:le:wako xa: tite:chwi:kas mo:sta chikwe:i. Tiowih titana:wpatili:ti ne: ka:mpa titaka:watoh i:na:man. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vine (platicando el mayordomo antiguo que ya entregó el santo al nuevo) a invitarte a que nos acompañes mañana en ocho. Vamos a cumplir con el cuarto (y último) compromiso ahí donde hace unos días fuimos a dejar el santo. \fr_son 00237-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wi \nsem Na:wpatilia signica la acción de llevar una ofrenda mayor de flores (ruedas o cucharilla de tewi:tso:t la cuarta fin de semana después de haber entregado el santo al nuevo mayordomo. Es una costumbre antigua que no todos los mayordomos salientes están en posibilidades de cumplir. Primero, después de haber entregado el santo, el mayordomo saliente va a la casa del nuevo mayordomo tres fines de semana consecutivos a adornar con flor de chamaqui (Heliconia spp.) a la casa del mayordomo entrante. Pero ya en la cuarta ocasión tiene que ir a adornar con flor de cucharilla para cerrar el compromiso. En la cuarta ocasión ya lleva invitados y hacen otro baile como se hizo cuando fue la entrega de imagen. \dt 11/Jan/2021 \lx na:wyak \lx_cita na:wyak \lx_alt na:weyak \lx_var General \ref 06346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bothrops.asper \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bothrops asper, serpiente venenoso de la familia Viperidae, en español se llama 'nauyaca' \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w n' tokni:wa:n mikiah ihwa:k kintipi:nia:ya na:weyak. Ekintsi:n onkak a n' pahti, a:mo a:kin miki ok \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes la gente moría cuando los picaba la nauyaca. Ahora hay antidoto, ya nadie muere. \fr_son 06346-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz na:wi \raiz e:ka \dt 19/May/2020 \lx na:ylohpi:ki \lx_cita na:ylohpi:ki \ref 02565 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa envolver.en.nailon \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 04/Sep/2018 \lx na:ylon \lx_cita na:ylon \lx_var General \ref 03627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el naylon \glosa nailon \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig plástico delgado y amplio particular lo usado para impermeable o para proteger algo de la lluvia \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chtane:wti se: mona:yloh, nimolwih ka:n kiowis wa:n a:mo nikwa:lkwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que me prestes un naylon (tuyo), pensé que no llovería y no lo traje. \fr_son 03627-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref na:ylohbo:lsah \semx_tipo Comparar \semxref pi:kka \dt 17/Jan/2022 \lx na:ylonbo:lsah \lx_alt na:ylohbo:lsah \lx_cita na:ylonbo:lsah \lx_var General \ref 03679 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el naylon, bolsa \glosa bolsa.de.plástico \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig bolsa de plástico delgado \osten que se usa para transportar cosas ligeras, p. ej., compras del mercado \sig_var General \fr_n ¡Ne:chwa:lmaka se: na:ylohbo:lsah itech nikta:lis i:n tomat wa:n ika nikwi:kas a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Dame una bolsa de plástico, voy a poner estos jitomates en ella y con ella me los voy a llevar. \fr_son 03679-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 17/Jan/2022 \lx ne: \lx_cita ne: ta:kat \lx_var General \ref 05077 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aquel \catgr Demostrativo \deriv \sig aquel (generalmente antes de un sustantivo) \sig_var General \fr_n Ne: pitsot i:a:xka nokni:w wa:n i:n se: i:a:xka nomá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquel puerco es de mi hermano y este otro es de mi mamá. \fr_son 05077-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne: \dt 03/Feb/2022 \lx neahwal \lx_cita neahwal \lx_var General \ref 02470 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regaño \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig regaño \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikchi:wa tein mitsnawatihte:w mo:má:n! Ihkó:n ka:n teh neahwal eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Realiza las actividades que te ordenó tu mamá! Así no habrá regaño (para ti). \fr_son 02470-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwa(2) \dt 21/May/2021 \lx neahwaltia \lx_cita ne:chneahwaltia \lx_var General \ref 06008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.regaño \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle regaño \osten a un tercero, p. ej., por mentir sobre sus actividades \sig_var General \fr_n Mokni:w ne:chneahwaltih. Kiilwih no:pá:n ke neh nikwi:lih ilapiz wa:n ka:n neli. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano provocó que yo fuera regañado. Él le dijo a mi papá que yo fui quien le había quitado su lápiz y no es verdad. \fr_son 06008-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwa(2) \dt 03/Feb/2022 \lx nechiko:l \lx_cita nechiko:l \lx_var General \ref 06359 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reunión \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig reunión (de gente, p. ej., en una junta de pueblo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta tio:tak mochi:wati se: nechiko:l ne: noxola:l. Te:chtapowi:ti ke:ni:w kichi:wasneki n' ilwit i:n xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana por la tarde se realizará una reunión allá en mi pueblo. Nos van a decir como quieren realizar las actividades para la fiesta patronal de este año. \fr_son 06359-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Neologismo \raiz nechikV \nsem La palabra nechiko:l probablemente empezó a utilizarse por la radio indígena para suplir la falta de un sustantivo con el significado de 'reunión' o 'asamblea'. La forma esperada de un sustantivo deverbalizado del verbo nechikowa existe como tanechiko:l o xiwtanechiko:l. \nota Checar fuente del neologismo. \ngram Nota el uso de reflx mas tani en los siguiente Mo:sta tio:tak mochi:wati se: nechiko:l ne: noxola:l. Te:chtapowi:ti toni mochi:wtanis i:n oksé: xiwit / Mañana por la tarde se realizará una reunión allá en mi pueblo. Nos van a decir que actividades se tiene que hacer el próxomo año. \dt 02/Sep/2020 \lx nechikowa \lx_cita kinechikowa \lx_var General \ref 00543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reunir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig reunir; juntar \osten p. ej., personas, objetos, animales o plantas en el sentido de hacer una recolecta \sig_var General \fr_n Mo:sta tiowih ilwit titahtanitih tomi:n. Nochi tein tiknechiko:skeh tikmakaskeh ina:notsi:n tein yo:n ta:totsi:n ina:man mikik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana iremos a pedir limosna en una fiesta. Todo lo recabado le vamos a dar a la esposa del señor que falleció hace unos días. \fr_son 00543-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con recíproco : monechikowah) reunirse \osten gente \sig_var General \fr_n Ke:mih Kwesala:n pe:wkeh no: i:pa tio:yowih, pe:wkeh timonechikowah. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Como empezron en Cuetzalan, también hemos ido, empezamos a reunirnos (allá). \fr_son 00543-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-a | 1848.41, 1853.447 \raiz nechiko \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx nechikowilia \lx_cita ne:chnechikowilia \lx_var General \ref 01377 (duda) no aparece en el corpus, parece ser muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig juntar (p. ej., dinero o semillas) para \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomá:n ne:chtanechikowilih miak tanamakmeh wa:n ne:chti:tan mah nitanamakati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me junto muchos productos (mercancía) y me mandó a vender. \fr_son 01377-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nechiko \dt 25/Mar/2021 \lx nehje:n \lx_cita nehje:n \ref 04401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa muletilla \catgr Interj \infl \sig muletilla que se usa como 'este' del español \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ne \raiz Muletilla \dt 17/Jan/2022 \lx nehjo:n \lx_cita nehjo:n \lx_alt nehjió:n \lx_alt nehjó:n \lx_var General \ref 06349 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Muletilla \deriv \glosa este \sig este (palabra que sirve como muletilla, que se usa cuando el hablante no encuentre luego la palabra que quisiera utilizar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nehjo:n, nehjo:n, nehjo:n, ¿Ke:mania:n sepa tiknamakaki:w n' pahpata? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este, este, este, ¿Cuando vendrás de nuevo a vender los plátanos? \fr_son 06349-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne: \raiz o:n \nota Revisar las entradas 8180 y 8181. Checar si es lo mismo que nejon, etc. \nota Revisar con Eleu, si no está \dt 19/May/2020 \lx nehmach- \lx_alt nehmach \lx_cita xiknehmachta:li, nehmach xikta:li \lx_var General \ref 01754 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.precaución \catgr Adv-modo \deriv \sig con precaución o cuidado; despacio \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Nehmach xikta:li yo:n koma:l mah a:mo tapa:ni! A:mo tikpiah tomi:n para tikowaskeh se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ponga ese comal con cuidado que no se quiebre! No tenemos dinero para comprar otro. \fr_son 01754-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \semx_tipo Comparar \semxref yo:li:k \raiz ihmati \nmorf Aparentemente esta palabra se deriva de ihmati con el marcador no referencial del reflexivo para derivaciones nominales. Cf. nemachyo:tl \dt 18/Apr/2021 \lx nehmachchi:wa \lx_cita kinehmachchi:wa \lx_var General \ref 02298 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.despacio \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer o llevar a cabo despacio o lentamente (una actividad) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiknehmachchi:wa mochi:walis, niman niehkos wa:n nimitspale:wihteko! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Haz despacio los quehaceres de la casa, voy a llegar pronto y te voy a ayudar en cuanto llego. \fr_son 02298-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nehmach \raiz chi:wa \dt 11/May/2021 \lx nehmachita \lx_cita kinehmachita \ref 08187 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa ver.con.cuidado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Oct/2018 \lx nehmachka:yo:t \lx_cita nehmachka:yo:t \ref 08504 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx nehmachpia \lx_cita kinehmachpia \lx_var General \ref 06046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidar.con.precaución \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cuidar con precaución o mucho cuidado \osten objetos, animales, bebés y otras personas \sig_var General \fr_n Wehka:w ta:tahmeh kinehmachpiayah n' ta:lmanik. A:man nochi kipahwiah ya n' xiwit, yeh ika a:mo semi onkak ok kilit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo, nuestros abuelos cuidaban la tierra. Ahora todos ya fumigan a la maleza, por eso es que ya no hay tantos queliltes. \fr_son 06046-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz hmati \raiz pia \dt 03/Feb/2022 \lx nehmachtia \lx_cita kinehmachtia \lx_var General \ref 01372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa avisar.con.anticipación \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig avisar con anticipación, anticiparle \osten p. ej., que un evento está por ocurrir \sig_var General \fr_n Wa:lahka noto:ka:y ne:chnehmachti:ko mah nimomachti n' tio:tahto:l *porque** tahko xiwit wa:n nipano:s a *noconfirmació:n**. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vino mi padrino a anticiparme que estudie la doctrina porque en medio año ya voy a hacer mi confirmación. \fr_son 01372-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz hmati \nmorf La etimología de nehmachtia no está completamente transparente. Parece derivar del causativo de hmati con el uso del reflexivo no referencial ne. \dt 25/Mar/2021 \lx nehto:tilia \lx_cita kinehto:tiliah \lx_var General \ref 02161 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bailar.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bailar para, en honor de \osten un santo en una celebración, un político \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokta moihsiwilihtokeh ne: pi:pil momachtiah ta: wi:pta yowih kinehto:tili:tih se: ta:kat wi:tsa takalpano:ki Cuetzalan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esos muchachos se están apurando mucho a ensayar, pues pasado mañana van a bailar para un señor que viene a visitar Cuetzalan. \fr_son 02161-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto:ti \dt 09/May/2021 \lx nehwa \lx_alt neh \lx_cita nehwa \lx_var General \ref 03666 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa yo \catgr Pronombre \deriv \sig yo \sig_var General \fr_n Kihtowa nopa:n mah nehwa niow nikwiti kwowit iwa:n nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá dice que yo vaya con mi hermno a traer leña. \fr_son 03666-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz neh \nsem Véase la gramática, capítulo 5 para la diferencia en uso entre las formas largas y cortas de los pronombres. \dt 17/Jan/2022 \lx nehwia:n- \lx_cita nehwia:ntekiti \lx_var General \ref 00229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sin.resultas.esperadas \catgr Adv-modo \deriv \sig elemento que se agrega al principio de un número limitado de verbos para indicar que la acción significado por el verbo se hizo sin tener los resultados esperados; en vano \sig_var General \fr_n Tiahka ya n' Kwesala:n pero i:pa tinehwia:npaxia:lo:to sah porque a:mo teh tikwa:lik takowal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya fuiste a Cuetzalan pero solamente fuiste a pasear porque no trajiste nada de despensa para la semana. \fr_son 00229-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Notskwin sayoh niknehwia:ntamakak wa:n amo yahki kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi perro le di de comer en vano y no fue al campo (se esperaba el dueño que al darle de comer el perro lo iba a seguir). \fr_son 00229-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nehwi \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx nehwiá:n \lx_alt nehwiá:n- \lx_cita nehwiá:n \lx_var General \ref 05035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.vano \catgr Adv-modo \deriv \sig en vano \sig_var General \fr_n Ninehwia:ntekitik wa:n ka:n teh ki:sak notato:k. Atox nitato:kas ok sepa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Trabajé en vano y no salió nada de lo que sembré. A lo mejor ya nunca vuelvo a sembrar. \fr_son 05035-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nehwi \raiz -ya:n \nmorf Nehwiá:n se puede emplear tanto como adverbio independiente como prefijo. No se ha determinado si la variación es geográfico, o idiosincrático o pendiente de la sintaxis. Parece que varía según comunidad ya que en San Miguel Tzinacapan y Xaltipan los ejemplos eran del uso como prefijo y de Tacuapan como adverbio independiente. \dt 03/Feb/2022 \lx nehé:n \lx_cita nehé:n \lx_var General \ref 01641 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa este \sig palabra que sirve como muletilla cuando el hablante no encuentra la palabra adecuada \sig_var 1-Xalti \fr_n Nehe:n, nehe:n, nehe:n okachi kwali xikwi:ka mopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este, este, este es mejor que te lleves a tu bebé. \fr_son 01641-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 15/Apr/2021 \lx neihto:ti:lis \lx_cita neihto:ti:lis \lx_var General \ref 05646 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa baile \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig evento de baile \osten un evento con conjunto, en un lugar específico \sig_var General \fr_n Se: nokni:w semi kiwelita neihto:tilis. Ke:man a:mo yowi, kwala:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Uno de mis hermanos le gusta mucho el baile. Cando no va, se enoja. \fr_son 05646-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto:ti \nsem Se refiere neihto:ti:lis no a la acción de bailar sino a un baile como evento, con muchas personas, conjunto. \dt 12/Apr/2022 \lx nejí:n \lx_cita nejí:n \lx_var General \ref 07415 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa este \catgr Demostrativo \deriv \sig éste \sig_var 1-Xalti \fr_n Nejí:n pili kwaltsi:n ma:wiltia iselti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño juega muy bien solito. \fr_son 07415-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:n \semx_tipo Comparar \semxref nejó:n \raiz ne \raiz i:n \dt 08/Sep/2020 \lx nejó:n \lx_alt nijó:n \lx_alt neyó:n \lx_alt nojó:n \lx_alt nejo:ni \lx_cita nejó:n \lx_var General \ref 01174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ese \catgr Demostrativo \deriv \sig ese, esa \sig_var General \fr_n Nejó:n kowit semi kwaltia para kalkowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese madera sirve muy bien para construir casas. \fr_son 01174-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig muletilla que usan los hablantes cuando titubean o no encuentran la palabra precisa, generalmente traducido como 'este' \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Sinónimo \semxref yo:n \semx_tipo Comparar \semxref nejí:n \raiz ne \raiz o:n \nmorf Hay mucha variación en la pronunciación de este término como se muestra por la cantidad de alternativas. \nota Revisar con Eleu, si no está Haz un estudio de todos demostrativos. \dt 14/Jun/2021 \lx ne:ka \lx_cita ne:ka \lx_var General \ref 01740 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aquellos \catgr Demostrativo \deriv \sig [col] ne:ka to:nalmeh en dias pasados, en aquellos días \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:ka to:nalmeh tiwa:lpano:keh neli taa:wa:kia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En años pasados hubo muchísima escasez de agua. \fr_son 01740-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne: \nota ka chiwa \dt 18/Apr/2021 \lx nekaxa:ni:l \lx_cita nekaxa:ni:l \lx_alt nekaxa:ni:lxiwit \lx_var General \ref 06222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Polemoniaceae.Loeselia.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Loeselia mexicana Brand, (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 207 y Maseualxiujpajmej p. 82), planta de la familia Polemoniaceae. Es medicinal, sirve para aliviar la fiebre. \sig_var General \fr_n Tayowak ne:chkokowa:yah noo:miowa:n, nitai:k nekaxa:ni:la:t wa:n nikochik. Ye:wa niihsak nochi kwaltsi:n nikahkaxa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche me dolián los huesos, tomé el te de espinosilla y me dormí. Hoy al despertar me sentía muy ligero. \fr_son 06222-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \raiz kaxa: \nsem En algunas lenguas náhuatl es común que el verbo kaxa:ni se usa para dolores fuertes musculares, p. ej., lo que siente la mujer después del parto. Aunque este uso no es común en el náhuat documentado en este diccionario se nota que existe una hierba nekaxa:ni:l, (Loeselia mexicana (Lam.) Brand), conocido localmente como 'espinosilla'. Se usa en té para calentura. Se toma también por la mujer embarazada cuando se siente cansancio. Y según Amelia Domínguez, "El té de nekaxa:ni:l se les da a las mujeres recién aliviadas para evitar la recaída. Generalmente cuando una mujer quiere recaer, siente dolor muscular y fiebre. Al tomar el té, puede evitar la recaída". \dt 02/Sep/2020 \lx nekaxa:ni:lwia \lx_cita kinekaxa:ni:lwia \lx_var General \ref 04182 (duda) CSC diría nikta:lilih nekaxa:nil, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplicarle.espinosilla \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aplicarle (a alguien) la planta medicinal llamada en español 'espinosilla' (Loeselia mexicana) para curar la fiebre \osten \sig_var General \fr_n Tayowak toto:niak nopili. Sayoh niknekaxa:nilwih wa:n tsiktsi:n tai:k. Ika pahtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche mi niño tuvo fiebre. Sólo le unté espinosilla con aguardiente y se tomó un poquito. Con eso se curó. \fr_son 04182-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz kaxa: \nsem Se usa una mezcla de espinosilla con aguardiente para curar la fiebre. Se machaca la espinosilla y se le unta al enfermo con aguardiente en todo el cuerpo. \dt 18/Jan/2022 \lx neketsal \lx_cita neketsal \lx_var Tzina \ref 00571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa altura.de.1.5metros \catgr Sust \infl N1 \sig altura de 1.5 metros \osten aproximadamente la altura de un hombre \sig_var General \fr_n No: moskaltia, moskaltia ke:meh nimitsilia wehkapan semi ke:meh se:, ke:meh se: tahko neketsal de wehkapan wa:n ompa teyowa ya. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e También crece, crece crece como te digo, muy alto como un, como media estatura de akguien de alto y ya ahí da sus frutos. \fr_son 00571-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-n | 390.808, 401.491 \raiz ketsa \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx neketsalis \lx_cita ineketsalis \lx_var General \ref 04399 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa personalidad \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig carácter; personalidaw\d; postura \sig_var General \sig \osten árboles, plantas \sig_var General \fr_n Wa:n iyo:la:n ka:mpa tamiti a ineketsalis ne:n xiwtsi:n (kowa:pah) ki:sa se: i..., i..., ima:kowyo para ompa motekpa:nah ya xo:chitsitsí:n, ista:k ixo:chio. Yehwa yo:n kiliah kowa:pah. Wa:n nehjó:n no: ki..., pahti para kowa:pah, ke:meh i:n ihtikowa:meh de te..., de tokni:wa:n o de tehwa:n kwiwitah sikie:ra o:me oso e:yi, e:yi xiwtsitsi:n, e:yi, e:yi taktson wa:n ki..., yo:n nalwat, kim..., ki..., kimanah nalwat, ki..., ki..., tepitsi:n kitsontewiah wa:n kimimanah wa:n yehwa ya tai a de kwalka:n sah ne:n a:kin moko..., yo:n kikokowa iihtik wa:n mopahwiah kowa:meh, ki:s..., kintamo:tah kowa:meh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y en la copa, donde termina el crecimiento de la hierbita (Spigelia humboldtiana Cham. & Schltdl.) sale una …, …, ramita y ahí salen las florecitas en hilera, las flores son blancas. Es la que le llaman kowa:pah. Y ese es también lo usan para medicina para (matar) las lombrices, como las lombrices que tienen las personas o de nosotros. Arrancan por lo menos dos o tres, tres yerbitas, tres, tres matas y …, hierven la raíz, la machacan un poco y lo hierven y es lo que toman por las mañanas, este, quien está enfer…, el que le duele el estómago y se envenenan las lombrices, sa:l..., expulsa las lombrices. \fr_son 04399-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2013-07-21-n | 56.478, 93.655 \raiz ketsa \dt 18/Jan/2022 \lx neki \lx_cita kineki \lx_var General \ref 02871 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa querer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig querer \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:t kineki kikowas se: pio. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una señora quiere comprar un pollo. \fr_son 02871-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kinehneki) desear, anhelar, tener ganas (p. ej., tener muchas ganas de trabajar, estudiar) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili semi kinehneki momachti:s, komohko:n a:mo kika:wah, mokwi cho:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño desea mucho estudiar, si un dia no lo dejan ir se pone a llorar. \fr_son 02871-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reflexivo y reduplicación de vocal larga : mone:neki) no arraigarse con facilidad (p. ej., una planta al arrancar para transplantar en otro lado no agarra raíces y se queda raquítica); no crecer con facilitad, (p. ej., un animal doméstico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n ahkopatomat semi mone:neki, a:mo ta:ki nika:hkwí:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El jitomate que se da en la zona alta no se arraiga facilmente, por aquí no da fruto. \fr_son 02871-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ y con ta- : tanehneki) ser animado o querer (hacer algo); motivarse por sí solo \sig_var General \fr_n JVC-- Yehwa yo:n, pero neli n' kowtah a:mo mochi:wa, mochi:wa kahkaltsi:ntan ka:mpa ki..., ka:mpa kinehnekih kita:li:skeh m..., mochi:wa. Pero ka:n no:ya:n kipiah ne: xola:lpan porque ka:n nochi 'tanehnekih n' tehwa:n tikta:li:skeh. AND-- A:mo nochi titanehnekih, seki tik..., tikitah o seki a:mo tiki:xmatih yo:n ahtsomia:s, ne:wí:n, JVC-- Ke:mah, kanah, ka:n 'tanehnekih. Ke:mah, ka:n se:, ka:n se: kimati. AND-- ne:wí:n kowtah nikihto:s se: kite:mo:tiw, a:mo se: kahsis, a:mo se: kahsis nijó:n ahtsomia:s, pos, JVC-- A:mo se: kahsi, a:mo se: kahsi. AND-- mochi:wa ompa n' ampo:wi:ni sah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Eso es, pero es cierto que en el monte no se produce, se produce cerca de las casas, donde les gusta sembrar. [Allí] se produce. Pero no en todas partes tienen allá en el pueblo porque no a todos nos gusta sembrar. AND-- No a todos nos gusta, algunos vemos o algunos de allá, no conocemos ese ahtsomías (Barkleyanthus salicifolius (Kunth in HBK) H. Rob. & Brettell) allá, JVC-- Sí, no se motivan. Sí, uno no, uno no sabe. AND-- allá, por el monte, que diga uno, uno irá q buscarlo, no lo encuentra uno, uno no encuentra el ahtsomia:s, pues, JVC-- Pues uno no lo encuentra, uno no lo encuentra. AND-- se produce por ahí nomás (esto es, cerca, no en el monte). \fr_son 02871-04_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2013-07-22-c | 152.599, 177.886 \raiz neki \dt 17/Jul/2021 \lx nekilia \lx_cita ne:chnekilia \lx_var General \ref 05688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig requerirle; solicitarle \osten a alguien, p. ej., algun documento, material u herramineta de trabajo \sig_var General \fr_n Nopili kinekiliah ia:maw ne: ka:mpa momachtia wa:n a:mo nikpia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hijo le requieren su acta de nacimiento en su escuela y no la tengo. \fr_son 05688-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : ne:chmone:nekilia) crecerle raquítico; quedarse raquítico a \osten p. ej., una planta cultivada, a alguien \fr_n Nikto:kak seki alwewe:noh wa:n a:mo kineki moskalti:s. Telsenka ne:chmone:nekilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Sembré una mata de hierba buena y no quiere crecer. Me queda todo raquítico. \fr_son 05688-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz neki \dt 12/Apr/2022 \lx neki:ltia \lx_cita ne:chneki:ltia \lx_var General \ref 03714 (duda) CSC no usa esta palabra con este significado, él lo usa como en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convencer \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig convencer \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtekiwih se: pio nokni:w wa:n ne:chneki:ltih. Kihtowa ke tsi:nki:stok ne:chnamaki:lti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hermana insistió en darme una gallina y me conveció. Dice que me lo iba a dejar barato. \fr_son 03714-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz neki \dt 17/Jan/2022 \lx nekiltiá:n \ref 01974 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tacua \glosa saludos(a.un.visitante) \dt 21/Apr/2021 \lx neki:ltiá:n \lx_alt kineki:ltiá:n \lx_alt tiá:n \lx_cita nekiltiá:n \lx_var General \ref 01263 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saludo \catgr Saludo \deriv \sig saludo utilizado por los hombres que se usa solamente para contestar una salutación previa, sea tane:sik, takahtih, nepantahtih, tio:takih, tayowah, tih o kih. \sig_var 1-Xalti \fr_n A-- Tih. B-- Neki:ltiá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A-- Buenas tardes. B-- Buenas tardes. \fr_son 01263-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Saludo \nsem Los saludos de antes ya están decayendo en uso. Generalmente la gente dice niow ('voy') al pasarse en el camino o algo como niwa:lah ('vengo') al llegar a una casa. Sólo las mujeres usan esta expresión, tio:taki, mientras que los hombres usan la misma forma, pero con aspiración, tio:takih. Esto es en San Miguel Tzinacapan, según Hermelindo Salazar. También, según Ceferino Salgado en Tacuapan las mujeres usan la misma forma, con glotal final, mientras que los hombres utilizan tio:taki:n, con la /i/ larga y nasal final. Además, algunos en San Miguel Tzinacapan utilizan ti:h o ki:h, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden kineki:n o neki:n y si son hombres kineki:ltiá:n o bien neki:ltiá:n o tiá:n. Véase también la discusión de saludos bajo tahkahtih. \nota Checar cantidad vocal de /e/ en la grab. Originalmente se pensaba larga pero el Dec. 2018 se cambió. \dt 21/Mar/2021 \lx neki:n \lx_alt kineki:n \lx_cita neki:n \lx_var General \ref 03488 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa respuesto.a.saludo \catgr Saludo \deriv \sig saludo utilizado por las mujeres que se usa solamente para contestar una salutación previa, sea tane:sik, takahtih, nepantahtih, tio:takih, tayowah, ti:h o ki:h, entre otros. \sig_var General \fr_n A-- Tio:takih. B-- Neki:n A-- ¿Ka:ni tiow? B-- Niow icha:n no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A: ¡Buenas tardes! B: ¡Buenas tardes! A: ¿A dónde va? B: ¿Voy a la casa de mi mamá? \fr_son 03488-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A: Tane:sik. B: Kineki:n. A: ¡Xikalaki, ximose:wi:ki! B: Tasohka:matik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A: Buenos días. B: Buenos días. A: Pásale adentro, descanse. B: Gracias. \fr_son 03488-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Saludo \nsem Los saludos de antes ya están decayendo en uso. Generalmente la gente dice niow ('voy') al pasarse en el camino o algo como niwa:lah ('vengo') al llegar a una casa. Sólo las mujeres usan esta expresión, tio:taki, mientras que los hombres usan la misma forma, pero con aspiración, tio:takih. Esto es en San Miguel Tzinacapan, según Hermelindo Salazar. También, según Ceferino Salgado en Tacuapan las mujeres usan la misma forma, con glotal final, mientras que los hombres utilizan tio:taki:n, con la /i/ larga y nasal final. Además, algunos en San Miguel Tzinacapan utilizan ti:h o ki:h, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden kineki:n o neki:n y si son hombres kineki:ltiá:n o bien neki:ltiá:n o tiá:n. Véase también la discusión de saludos bajo tahkahtih. \dt 14/Jul/2021 \lx nekko:mit \lx_cita nekko:mit \lx_var General \ref 03897 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olla.para.abejas \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig olla para criar abejas meliponas (Scaptotrigona mexicana), donde habitan y producen miel \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtayo:kolihkeh se: nekko:mit. Nikinmiakilti:ti n' nekmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me regalaron una olla para abejas. Voy a reproducir más abejas. \fr_son 03897-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nekw \raiz ko:mi \nsem Los nekko:mit son de barro. Se unen dos y al interior de ellas es donde las abejas procesan la miel. \dt 17/Jan/2022 \lx nekkwa:t \lx_alt nekwa:t \lx_cita nekkwa:t \lx_var General \ref 04001 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jugo.de.caña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig extracto de jugo de caña \sig_var General \fr_n Ke:man no:pá:n tapa:tska, nochipa nitai nekwa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi papá exprime la caña, siempre tomo el jugo (de la caña). \fr_son 04001-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nekw \raiz a: \nmorf En la región de San Miguel Tzinacapan se dice nekkwa:t con la doble consonante. En Tacuapan, y quizá otros pueblos alrededor, se dice nekwa:t sin la /kk/ doble aunque morfológicamente no se explica el doblado. \nota Hay que checar la ortografia y pronunciación de esta palabra, que viene de nekw + a:t \dt 17/Jan/2022 \rev \lx nekmeh \lx_cita nekmeh \lx_var General \ref 01801 (duda) para la abeja africanizada se usa wehweinekemeh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abeja.africanizada \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx nekoko:ltia \lx_cita kinekoko:ltia \lx_var General \ref 08033 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz kokowa \dt 04/Dec/2020 \lx nektapa:na \lx_cita nektapa:na \lx_var General \ref 05277 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.miel \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cosechar miel al separar las dos ollas dentro de las cuales las abajas criadas ponen su panal \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: nektapa:na moneki mah se: kita kwali. Iksá: ohka:n etok n' inintaxkalo nektsitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se cosecha la miel es necesario que uno se fije bien. A veces está en dos partes el nido de las abejas. \fr_son 05277-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nekw \raiz tapa: \nota Se puede ilustrar el nido que se ocupa para criar las abejas meliponas. \dt 11/Apr/2022 \lx nekti \lx_cita nekti \lx_var General \ref 06014 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa miel \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig miel de abeja \osten \sig_var General \fr_n Mo:sta ninektapa:nati, ne:chtekowilihkeh ya nekti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy partir las ollas de abejas, ya me encargaron la miel. \fr_son 06014-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig melaza \sig_var General \fr_n Komohkó:n nantapa:tskatih, xine:chxelowili:ka:n se: litro nekti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si van a preparar panela, apártame un litro de melaza. \fr_son 06014-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : inekio) nectar \osten de una planta \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n nekmeh kipipi:nah n' xo:chit inekyo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas las abejas le chupan su nectar a las flores. \fr_son 06014-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \raiz nekw \dt 13/May/2020 \lx nektia \lx_cita ne:chtanehnektia \lx_var General \ref 06019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa covencer.con \catgr V3 \deriv Sólo con ta- \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig convencer \osten a alguien, de hacer algo \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki tekitito we:ixola:l. Kitanehnektihkeh mah yowi porque ompa telkwali taxta:wah wa:n kikahkayawkeh. Sepa iwki mokepato. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue a trabajar a la ciudad. Le convencieron que fuera porque (dijeron que) ahí pagan muy bien pero sólo fue un engaño. Se regresó así nada más. \fr_son 06019-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz neki \nsem El verbo nektia, causativo de neki se puede traducer como 'convencer' pero significa convencer solamente en el aspecto de convencer a alguien a querer hacer algo. Literalmente, nektia significa 'hacer querer'. Se emplea general en forma reduplicada con vocal corta y /h/. \dt 03/Feb/2022 \lx nektsi:n \lx_cita nektsitsi:n \lx_var General \ref 01795 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abeja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Apis mellifera L., abeja melipona que se cria para su miel \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chtipi:nih se: nektsi:n nopanko wa:n titi:kak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me picó una abeja en la espalda y se hinchó. \fr_son 01795-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz nekw \nota Checar el rango de este término nektsi:n. \dt 18/Apr/2021 \lx nektsi:n \lx_cita nektsi:n \lx_var General \ref 00193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Apis.mellifera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Apis mellifera L., abeja de la familia Apidae, se crian (ya mucho menos que antes) para la producción de la miel aunque también muchas colonias de ellas ya existen en el campo \sig_var General \fr_n Nikinpiaya seki nektsitsi:n wa:n cholohkeh. Yahkeh kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenía unas abejas y se escaparon. Se fueron al bosque. \fr_son 00193-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz nekw \raiz -tsi:n \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx nekwalo:tia \lx_cita kinekwalo:tia \lx_var General \ref 03784 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlazar.con.nudo.de.ballestrinque \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig combinar colores \osten de flores amarradas de varios colores \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwaltsin nantachihchi:wkeh xa:ntohi:xpan. Nankine:nekwalo:tihkeh n' xo:chit. kwaltsi:n moita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Adornaron muy bien el altar. Conbinaron las flores de muchos colores. Luce bonito. \fr_son 03784-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa (?) \nota Seguir explorando significado. \dt 17/Jan/2022 \lx nekwetaxwi:ltia \lx_cita ne:chnekwetaxwi:ltia \lx_var General \ref 02641 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provcar.ser.pegado.a.latigazos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer que sea pegado a latigazos \osten con un látigo o con una vara; p. ej., al denunciar un niño con sus papás por algo que hizo o aun por algo qu eno hizo se le pegue al niño \sig_var General \fr_n Ya:lwa tio:tak nowe:ita:t ne:chnekwetaxwi:ltih, kiilwih no:pá:n ke niahka nima:wilti:to wa:n a:mo teh nikchi:w tekit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi abuelito hizo que me pegara mi papá, le dijo que había ido a jugar y no hice nada de trabajo. \fr_son 02641-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwetax \dt 21/May/2021 \lx nekwilowa \lx_cita monekwilowa \lx_var General \ref 01324 (duda) CSC usaría nimoma:nekwiloh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sufrir.un.esguince.muscular \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : monekwilowa) sufrir un esguince o ligera torcedura muscular \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n niwetsik wa:n monekwiloh noma:y, mo:sta niá:s nikitati:w tapahpachohkeh mah ne:chmela:wili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana me caí y sufrió mi mano un esguince, mañana iré a ver un huesero para que me lo componga. \fr_son 01324-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz nekwil \nsem Generalmente cuando se afecta una parte del cuerpo, la raíz sustantiva se incorpora al verbo: ma:nekwilowa. \dt 24/Mar/2021 \lx nekwiltik \lx_cita nekwiltik \lx_var General \ref 04004 (duda) parece que siempre se usa con otra palabra antes \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcido \catgr Adj \deriv \sig con torcedura; torcido \osten el pie, la mano, el dedo, p. ej., por un accidente o caída \sig_var General \fr_n Nikpia se: noa:wi a:mo welye:knehnemi. Metsnekwiltik, i:pa iwki nemik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una tía que no camina muy bien. Tiene un pie chueco, desde que nació así era. \fr_son 04004-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tetsi:ltik \raiz nekwil \nsem Aparentemente se usa nekwiltik en el sentido de torcido como 'con torcedura' y no físicamente torcido (como un tronco o objeto) o chueco, como un dedo que se había roto y no sanó bien, aunque se usa también en este sentido.. Para madera torcida se dice tetsi:ltik. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx nekxo:chia:t \lx_cita nekxo:chia:t \lx_var General \ref 05420 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.de.polen \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua preparada de polen \osten hecha solamente de agua y polen \sig_var General \fr_n Ya:lwa niknamakato nekxo:chia:t, mahtakti peso se: litro niknamakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a vender agua de polen, la vendí a diez pesos el litro. \fr_son 05420-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nek \raiz xo:chi \raiz a: \dt 11/Apr/2022 \lx nekxo:chiato:l \lx_cita nekxo:chiato:l \lx_var General \ref 03786 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.polen \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole preparado con masa de nixtamal y polen de la abeja melipona Scraptotrigona mexicana, llamado pisi:lnekmeh \sig_var General \fr_n ADA-- Ne:, a:xka:n nikneki xine:chtapowi ox no: i:ksá: titai oso i:ksá: tikchihchi:wa, bueno, tikchihchi:wa wa:n titai i:n nekxo:chiato:l. MSO-- Ke:mah, nekxo:chiato:l no:, no: niweli. Ke:mah, no: niweli. Yo:n no: igual, no:, no: iwki se: kikwis tixti alaxtik a, mah se: kalaxo n' tixti wa:n no: mah se: kitsetselo, wa:n no: cuando yo:n molo:niti a no: mah se: kipante:kili yehwa ya n' tein i:n nekxo:chia:t. Komo ololtik kwaltsi:n yo:n nekxo:chia:t pos, a:mo no: semi we:i tixti kikwis, porque nejó:n komo telwe:i tixti tikwih wa:n a:mo tetsa:wak a:mo ahwiya:k eski. Entó:s kwaltsi:n sah, te...., komo tikwih n' tixti igual wa:n igual nekxo:chia:t yetok ololtik, entó:s yo:n kwaltsi:n ahwiya:k a se: tai wa:n no: igual. No: mah se: kitsetselo. Wa:n no: se: kitsetselowa yehwa ne:n nekxo:chia:t para t'pante:kilia ya wa:n no: t'ta:lilia pane:lah. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Este, ahora quiero que me cuentes si alguna vez has tomado o has preparado, bueno, lo preparas y tomas el atole de polen (nekxo:chiato:l). MSO-- Sí, el atole de polen también, también sé preparar. Sí, también sé preparar. Ese también, también se prepara igual, se toma la masa fina, se debe moler muy fina (al disolverla en agua) se cuela y antes de que empiece a hervir ya se le agrega el agua de polen. Si el agua de polen es espesa, pues no debes tomar mucha masa, porque si ocupas mucha masa, este, el atole no va a salir espeso, no será sabroso. Entonces saldrá bien, si se toma la misma cantidad de masa y de polen espeso, entonces al tomar el atole se prueba muy sabroso. Y también el se debe colar: Y se debe colar el agua de polen antes de vertirle al agua de masa y también debes ponerle panela. \fr_son 03786-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 1647.942, 1692.33 \sem Comida \nsem El nekxo:chiato:l es un atole que se prepara con polen de pisi:lnekmeh (Scaptotrigona mexicana) Guérin-Meneville, 1845). Se prepara la masa de nixtamal y se disuelve en agua. Una vez disuelta se pone sobre el fuego a que hierva; por separado se disuelve el polen de las pisi:lnekmeh, llamado nekxo:chit. Antes de que empiece a hervir el agua con masa se le agrega el polen, en cantidad suficiente para que adquiera el sabor a polen. Se endulza con panela, pero si no hubiera se puede usar azúcar. Se espera a que hierva bien y se retira del fuego para tomar. \raiz nek \raiz xo:chi \raiz ato:l \raiz2 nekxo:chi \ency Grabación \dt 17/Jan/2022 \rev \lx nekxo:chit \lx_cita nekxo:chit \lx_var General \ref 05998 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa polen \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig polen que junta la abeja melipona en su nido (en las ollas de almacenaje), se usa para preparar un atole \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak nekxo:chit wa:n nikchihchi:w ato:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré polen de abeja melipona y preparé atole. \fr_son 05998-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible \raiz nekw \raiz xo:ch \ency Grabación \dt 12/May/2020 \lx nekyoh \lx_cita nekyoh \lx_var General \ref 01254 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.nectar \catgr Adj \deriv \infl \sig con nectar o miel \osten flores que tien \sig_var General \fr_n Wa:n kostik ixo:chio. Wa:n i:n a:mo kipipi:na nió:n nektsi:n, nió:n tei, i:n a:mo nekyoh i:n i..., ixo:chiotsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y las flores son amarillas. Y ésta ni siquiera las abejas las chupan, ningún (animal), estas flores no tienen nectar. \fr_son 01254-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-a | 158.433, 163.917 \fr_n JVC-- A:mo, a:mo, a:mo no:, a:mo no: nekyoh yo:n, a:mo. Ke:mah, a:mo nekyoh yo:n xo:chitsi:n, a:mo nekyoh nochi. Yetok sah xo:chit tein nekyoh, tein mo..., mo..., ompa yo:n nektsitsi:n kipipi:nah pero yo:n xo:chiowa nochi, nochi yo:n a:mo nekyoh. AND-- Kox kipipi:nah porque yo:n nikitstoya wa:kkatik, tak sayoh no: kiwelitah de pochiktsi:n ne:, porin pochiktsi:n tak no:. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- No, no, tampoco, ese tampoco tiene nectar, no. Si, esa flor (mo:so:t, ), no tiene miel, no todas tienen nectar. Solamente algunas flores tienen nectar, del que…, ahí las abejas lo chupan pero todas florecen, no todas tienen nectar. AND-- Quien sabe si lo chupan porque yo lo estaba viendo que ese es seca, a lo mejor nada más les gusta porque es blanca, a lo mejor será porque es blanca. \fr_son 01254-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-e | 326.619, 339.685 \raiz nek \dt 21/Mar/2021 \lx nekyowa \lx_cita nekyowa \lx_var General \ref 03830 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrarse.de.miel \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig embarrarse de miel \osten generalmente objetos como prendas al estar en contacto con ella \sig_var General \fr_n Xikpa:ka i:n tilmah *porque** nekyowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta tela está embarrada de miel, lávala. \fr_son 03830-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nekw \dt 17/Jan/2022 \lx neli \lx_cita neli \lx_alt neli \lx_var General \ref 05524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cierto \catgr Adv-modo \deriv \sig verdad; cierto \sig_var General \fr_n ¿Mo:sta neli ya:s mo:má:n nowa:n te:tamakati:w nomi:lah? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Es verdad que mañana irá conmigo tu mamá a dejar comida a (las personas que trabajan en) mi milpa? \fr_son 05524-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ata neli | verdad que si \osten pidiendo confirmación a una persona por lo dicho o hecho, para quitar a alguien de la duda \sig_var General \fr_n ¿Ata neli i:pa niktaxta:wihka ya de yo:n nehckwe:ntahtihka nakat? Sayoh ke yehwa a:mo kelna:miki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿Verdad (pidiendo confirmación a alguien que lo observó) que ya le había pagado de que me había fiado la carne? Nada más que él no se acuerda. \fr_son 05524-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ke:mah \raiz neli \dt 12/Apr/2022 n Ne:si neli, ya:lwa ne:chka:wili:ko, ka:n nikelna:mikia ok. Etos me:sahtampa. \fr_e Parece que si es verdad, ayer me lo vino a dejar, ya no me acordaba. Debe estar debajo de la mesa. \lx nelika \lx_cita nelika \ref 05937 (duda) parece que no es una sola palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa de.verdad \catgr Adv \infl \sig de verdad; es cierto \sig_var Tzina \fr_n Nelika ke:n tikita ne: siwa:t ta: no: tiye:ktawe:l ke:meh yeh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e De verdad eres pariente de aquella mujer porque eres igual de berrinchuda como ella. \fr_son 05937-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nel \raiz -ka \dt 12/May/2020 \lx neliwtok \lx_cita neliwtok \lx_var General \ref 01040 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mezclado \catgr Estativo \deriv \sig (a menudo con iwa:n : neliwtok iwa:n) mezclado o revuelto con \osten p. ej., un tipo de objetos pequeños con otros; un líquido con otro \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n ta: chikichichi:n, ihkwi:nchichi:n, ihkwi:nchichi:n. no: telwehwei pos a:mo no:, porque ta: tikwih tsikitsitsi:n. Ihkó:n tikta:liliah m' polvito tsikitsi:n wa:n t..., ihkó:n tikta:liliah ya ne:n aceite iwa:n ya ne: neliwtok i:n, ne:n n' i..., polvo wa:n sayoh n' ichkatsí:n n' ihkó:n tikchi:wah, mah[yá:] tikololowah, kwaltsi:n tikololowah. Wa:n ke:mah ihkó:n t'chi:wah, moh..., t'ma:mali:nah mochi:wa bolitita chikichi:n, para tikta:lihtiwih ya ne:pa wa:n para tikwih ya. Ke:mah. \fr_au MMD322 \fr_var Huitz \fr_e No pues si son bien chiquitos, así. Porque también ya muy grandes ues tampoco, porque usamos chiquitos. Así le ponemos un poquito de polvito y …, y ya así le ponemos el aceite revuelto con, este…, con el polvo y ya nada más el algodón le hacemos así, como si fuera una bolita, hacemos una bolita. Y luego así lo hacemos, se…, lo torcemos y se hace una bolita chiquita, para ir poniéndolo allá y ya lo ocupamos. Si. \fr_son 01040-01_corp_Huitz-MMD322_faltar \fr_fuente 2011-07-15-c | 472.759, 500.809 \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:neliwtok \raiz nelV \nsem Es mucho más común la forma con raíz sustantival incorporado: ma:neliwtok. \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx nelo:tia \lx_cita kitanelo:tia \lx_var General \ref 02412 (duda) siempre se usa con ta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revolver \vease tanelo:tia \raiz nel(2) \dt 17/May/2021 \lx nelowa \lx_cita kinelowa \lx_var General \ref 07765 duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revolver \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (generalmente con wa:n) mezclar, revolver; disolver \osten un sólido o líquido con otro; una sustancia con otra; p. ej., agua caliente con agua fresca \sig_var General \fr_n I:n pili nochipa kinelowa tao:l iwa:n et. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño siempre revuelve el maíz con frijol. \fr_son 07765-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:nelowa \semxref nelo:ltia \raiz nelo \dt 22/Sep/2020 \lx nelowilia \lx_cita ne:chnelowilia \lx_var General \ref 04789 (duda) CSC usa tanelo:tia, nelowa más parece significado como batir \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revolverle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig revolverle \osten p. ej., agua, un guisado, de o para alguien \sig_var General \fr_n I:n pili tai:sneki kahbe:n wa:n toto:nik, ¡Xiknelowili iwa:n tsiktsi:n sese:ka:t! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El niño quiere tomar café pero está caliente. ¡Revuélvele con un poquito de agua fria! \fr_son 04789-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nelo \dt 24/Jan/2022 \lx neltoka \lx_cita kineltoka \lx_var General \ref 04482 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig creer \osten algo dicho, que algo vaya a pasar \sig_var General \fr_n Neh a:mo nikneltoka ke mo:sta wi:tsa nokni:w, nochipa iwki te:chilwia wa:n a:mo ke:man ehko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no creo que mañana venga mi hermano, siempre nos dice así y nunca llega. \fr_son 04482-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nel \raiz toka \nsem Se usa taneltoka para los creyentes pero solamente los católicos. A los protestantes y gente de otros grupos religiosos no católicos, no dicen que taneltoka porque no creen que las imágenes en las iglesias son dioses. \dt 18/Jan/2022 \lx neltokaltia \lx_cita kineltokaltia \ref 08686 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa hacer.creer \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 22/Oct/2019 \lx neltokilia \lx_cita ne:chneltokilia \lx_var General \ref 00284 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig creerle \osten a alguien, algo como un chisme \sig_var General \fr_n Nokni:w ka:n ne:chneltokilia ke no: kwali niknehnemi:ltia n' tepos. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hermana no me cree que también puedo manejar un coche. \fr_son 00284-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nel \raiz toka \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx nemachpia \lx_cita kinemachpia \lx_var General \ref 00410 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mantener.con.cuidado \catgr V2 \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \sig cuidar, mantener con cuidado \osten un enfermo con salud delicado o en reposo \sig_var General \fr_n Wa:n wehka:wa no: yo:n, yo:n mata kipia, kichi:wa sikie:ra e:yi oso ma:kwi:l xiwit kichi:wa yo:n taktson komo se: ki..., se: [ki]cuida:roh, ma:h se: kinemachpia, se: kitame:wi, mah a:mo motsompacho, para sepa selias, itsmoli:ni wa:n ompa yetokeh, wehka:wa yo:n mochi:wa pero yo:n moso:wtiw. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Y también perdura ese, esa mata tiene, perdura por o menos unos tres o cinco años, ese tiempo vive esa planta si es…, lo cuida uno, hay que mantenerlo con mucho cuidado, hay que limpiarle de la mala hierba, que no se tape, para que vuelva a retoñar, retoña y ahí siguen, se da por mucho tiempo pero se va extendiendo. \fr_son 00410-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-n | 309.444, 321.41 \raiz ne \raiz mach \raiz pia \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx nemachti:l \lx_cita nemachti:l \lx_var General \ref 07588 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estudio \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig estudio; conocimiento \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx nemachti:l \lx_alt nemachti:lis \lx_cita nemachti:l \lx_var General \ref 01310 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estudio \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig estudio \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimitsyo:le:wa xiksentoka ika monemachtil, wa:n ihkó:n kachi kwali tekit tikahsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te invito a seguir con tus estudios, y así podrás encontrar un buen trabajo. \fr_son 01310-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 24/Mar/2021 \lx nemagaltia \lx_cita kinemagaltia \lx_var General \ref 04988 (duda) no es muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ser.pegado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar ser pegado \osten p. ej., provocar que a un niño le peguen por difundir una mentira o chismes acerca de él \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil nochipa ne:chnemagaltia. Kikahkaya:wa no:má:n ke a:mo nimomachtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa niña siempre provoca que me peguen. Engaña a mi mamá que no entro al salón de clases. \fr_son 04988-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz maka \ngram Reflexivo impersonal: Nota el uso de ne- con un causativo indicando que el objeto recibe la accion del golpe. Hay muchas derivaciones con el ne- para marcar el reflexivo. \dt 24/Jan/2022 \lx nema:kwi:lia \lx_cita monema:kwi:lia \lx_var General \ref 03821 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escaparse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : monema:kwi:lia) escaparse, zafarse de las manos o brazos (de alguien), generalmente en una pelea \sig_var General \fr_n Se: pili kikwetaxwihtoya ita:t, monema:kwilih wa:n choloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A un niño lo estaba golpeando su papá, logró escaparse de sus manos y huyó. \fr_son 03821-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:kwi:lia \raiz ma: \raiz kwi \nsem No se usa para acciones como la de un pez que se le escape a un pescador de la mano. \dt 17/Jan/2022 \lx nemi \lx_cita nemi \lx_var General \ref 01358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nacer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag -na:l-; +sen-; -pan-; +ye:k-; +tel-; -ta-; +-lo \sig nacer \sig_var General \fr_n Ke:man nemi se: pilkone:t te:popawa:n semi pa:ki wa:n niman kinemiliah ke:ni:w mono:tsas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando nace un bebé los papás se alegran mucho y luego piensan cual sería su nombre. \fr_son 01358-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig estar vivo; estar con vida \osten un ser humano o animal \sig_var General \fr_n I:n pili a:mo nemi ok n' ipopá:n, mikik ke:man yeh kipiaya ma:kwi:l xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El papá de este niño ya no vive, se murió cuando él tenía cinco años. \fr_son 01358-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : nehnemi) caminar \osten un adulto que sabe caminar bien, p. ej., \sig_var General \fr_n Nochipa ke:man niow Tecoltepec, ninehnemi. Ka:n wehka wa:n nochi temo:lis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada vez que voy a Tecoltepec, voy caminando. No está lejos y es pura bajada. \fr_son 01358-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : ne:nemi) intentar a caminar; hacer esfuerzo por caminar \osten p. ej., un niño, una mujer embarazada \sig_var General \fr_n Mokni:w ipili ne:nemi a. . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de tu hermano ya camina (en el sentido de caminar pero apenas). \fr_son 01358-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : ne:nemi) caminar despacio (sin hacer esfuerzos ni ir lejos) \sig_var General \fr_n ¡Xine:nemi! Xikahkaxa:ni! para niman nemis mopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Camina (dicho a una mujer embarazada para que haga el esfuerzo de caminar)! Aflója (los hueso) para que nazca pronto tu bebé. \fr_son 01358-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : ne:nemi) hacer tramites \sig_var General \fr_n Telsenka ya nine:nemik para nikye:kta:lih noa:maw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hice muchos viajes para tramitar mi documento (acta, escritura) \fr_son 01358-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- : senemi) vivir para siempre \sig_var Tzina \fr_n Pos tehwa:n siempre tiwa:lahkeh ika Dios ikone:w, ¿ke:yeh?, ke:ní:w nankinemilihkeh semi nante:ch..., nante:chtahyalowah. Nante:chtahyalowah pero ke:yeh ya wa:n tehwa:n tiknekih neli Dios ikone:tsi:n mah te:chservi:ro:ti mah kis..., [ki]servi:ro:ti nokone:w porque neh niwa:lmikis, neh a:mo nisenentos. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Pues nosotros siempre venimos a ver a esta hija de dios, ¿Porqué? ¿Qué pensaron, porqué nos rechazan como si les causáramos asco. Pero porqué les damos asco pues si a nosotros de verdad queremos a esta hija de dios que nos vaya a servir, que vaya a servir a mi hijo (esto es, en matrimonio) pues yo en algún momento puedo morir, no voy a vivir para siempre. \fr_son 01358-07_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-21-p | 221.428 \sig (con sen- : senemi) vivir juntos \osten p. ej., miembros de una familia en una casa \sig_var Tzina \fr_n Ke:mah, kachi kwali mah se: molwi wa:n, wa:n pos, este, ihkó:n a:mo, a:mo ne:, a:mo poliwis. Ta: iwki ne:, iwki yo:ltos, ma:ski ke:meh i:n tikihtowah tehwa:n a:mo tisenemiskeh. I:n mo:sta, wi:pta, i:pa ti:xpoliwiskeh nika:n, pero nochi yo:n tamati:lis tein tikmattokeh, tein te:chilwihkeh seki:n pos iwki timopano:ltilihtiwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si, es mejor que se platique y, y pues así no, no se van a perder (nuestro conocimiento). De esa manera, asi va permanecer presente aunque nosotros decimos que no vamos a vivir para siempre. Mañana o pasado mañana de por si nos vamos a desaparecer de aquí pero todo nuestro conocimiento, lo que nos contaron otros así lo vamos seguir transmitiendo entre nosotros. \fr_son 01358-08_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 3766.877 \sig (con un adverbio u otro indicador de un lugar : nika:n nemi) radicar; residir \osten en el sentido de una estancia prolongada en un lugar \sig_var General \fr_n Se: noa:wi i:siwa:pil nemi itech se: xola:l motano:tsa San José Acateno, Puebla. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La hija de una de mis tías radica en un pueblo que se llama San José Acateno, Puebla. \fr_son 01358-09_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] nentok [tipo de enfermedad] | haber una epidemia de [tipo de enfermedad] (p. ej., nentok toto:nik, 'haber una epidemia de fiebre'; véase kokolisti para epidemias que afectan a los animales) \sig_var 1-Xalti \fr_n Telnentok n' toto:nik wa:n ekintsi:n ne:chkokowa notsontekon xa: no: ne:chkwiti a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hay una fuerte epidemia de fiebre y ahora tengo dolor de cebeza, quizá ya me dé también (la fiebre) \fr_son 01358-010_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yo:li \raiz nemi \ngram Nota la pérdida de /n/ antes de /w/ Semi moneki mah se: monehmachpia wa:n ihkó:n kwaltsi:n se: nemis iniwa:n se: ininkalyetowa:nih. \dt 24/Mar/2021 \lx nemilia \lx_cita kinemilia \lx_var General \ref 07329 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contemplar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig contemplar; considerar, pensar sobre o en (un evento, una acción) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man teisá: nikchi:wa, achto kwali niknemilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Antes de hacer algo, primero lo pienso muy bien. \fr_son 07329-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tanemilia) quedar pensativo; pensar en algo \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n mo:stah kwalka:n nikita tanemilia wa:n a:mo te:ilwia toni kiyo:lkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas veo a mi papá pensativo t no dice qué es lo que le preocupa. \fr_son 07329-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kinehnemilia) observar (a alguien, como vive, que hace, como trabaja) con el fin de criticar maliciosamente \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w yahka icha:n nopopá:n wa:n sayoh kinehnemili:to ke:ni:w nemi. Ya:lwa nikte:ntak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano fue a la casa de mi papá y solamente fue a observar para criticar como vive. \fr_son 07329-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsontekone:wa \semxref yo:lilwia \raiz nemi \dt 07/Apr/2022 \lx nemililia \lx_cita kitanemililia \lx_var General \ref 03545 (duda) hay una frase buena en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.planes.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitanemililia) tener planes para \osten un animal, p. ej., sacrificarlo \sig_var General \fr_n Niktanemililihtok i:n pitsot. Toma:wak a, nikneki nikmikti:s sábado. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo planes para este puerco. Ya está gordo, quiero matarlo el sábado. \fr_son 03545-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \dt 17/Jan/2022 \lx nemili:ltia \lx_cita ne:chtanemili:ltia \lx_var General \ref 06805 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.preocupar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tanemili:ltia) hacer (a alguien) preocuparse; dar (a alguien) con que preocuparse \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chtanemili:lti:ko. Ne:chnawati:ko ke mokokowa isiwa:w wa:n ka:n nikpia tomin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano vino y me hizo preocupar. Me vino a avisar que está enferma su esposa y no tengo dinero. \fr_son 06805-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \dt 14/Feb/2022 \lx nemi:lis \lx_cita inemi:lis \lx_var General \ref 06753 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vida \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig vida \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:iná:n nochipa te:chilwia ke se: inemi:lis a:mo toa:xka, ke:man totatah kinekis te:chkwi:li:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuela siempre nos dice que nuestra vida no es de nosotros, cuando dios decida quitárnosla, nos la quitará. \fr_son 06753-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \dt 28/May/2020 \lx nemi:liskoto:na \lx_cita kinemi:liskoto:na \lx_var General \ref 03674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.la.vida \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitar la vida; matar \sig_var General \fr_n I:n itskwinti kinemi:liskoto:n se: chechelo:t, ta:lpan nentoya wa:n ompa kiki:tskih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perro mató a una ardilla, andaba en el suelo y ahí lo agarró. \fr_son 03674-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nemi:lispolowa \raiz nemi \raiz koto: \dt 17/Jan/2022 \lx nemi:lispolowa \lx_cita kinemi:lispolowa \lx_var General \ref 05463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.la.vida \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : monemi:lispolowa) provocarse la muerte \osten p. ej., al ingerir mucho alcohol \fr_n Nokni:w iokichpil monemi:lispoloh. Telpachal katka wa:n moa:pisawih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermano era responsable de su priopio muerte. Era muy rebelde y se ahogó. \fr_son 05463-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nemi:liskoto:na \raiz nemi \raiz pol \nota Checar la diferencia entre miktia y nemi:lis polowa \dt 11/Apr/2022 \lx nemi:lo \lx_cita nemi:lo \lx_var General \ref 03609 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa haber.gente \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \sig haber gente, concurrido \osten lugar o tiempo \sig_var General \fr_n Ompa ka:n ximowi, nochipa nemi:lo \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí no tengas miedo, siempre hay gente. \fr_son 03609-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \nmorf Es una de las raras veces que se utiliza el impersonal -lo. \dt 17/Jan/2022 \lx nemi:ltia \lx_cita kinemi:ltia \lx_var General \ref 05294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.como.itinerante \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender como itinerante \osten p. ej., al ir casa por casa o, como ambulante, persona por persona, ofrenciendo la mercancía al caminar \sig_var General \fr_n Nika:n wi:tseh miakeh tein kinemi:ltiah nakat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui vienen muchos que venden como ambulantes carne. \fr_son 05294-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sacar (imagen religiosa) para recuperar fondos, o pedir limosna \osten p. ej., para una obra de caridad \sig_var General \fr_n Miguel wa:n Pedro yahkeh kinemi:lti:toh se: tota:tah, molwiah xa: kisentili:skeh tepitsi:n tomi:n. Kinekih kitapalwi:skeh n' tio:pan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Miguel y Pedro llevaron una imagen de un santo para sacar limosna, dicen que quizá junten algo de dinero (limosna). Quieren pintar la iglesia. \fr_son 05294-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : kine:nemi:ltia) pasear \osten p. ej., a un bebé cargado, para que no llore \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikma:ma mopili wa:n xikne:nemi:lti mah a:mo cho:ka! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Carga tu bebé y pasealo, qué no llore! \fr_son 05294-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ohtokaltia \nota Checar reflexivo como Timonemi:ltia andar de paseo, agregar \raiz nemi \dt 11/Apr/2022 \lx nemowtil \lx_cita nemowtil \lx_var General \ref 00920 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa susto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig susto \sig_var General \fr_n Komohkó:n te:kwi nemowtil wa:n a:mo niman se: mopahtia, welis ika se: mikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si a uno se le pega el susto y no se cura luego, se puede uno morir con esta enfermedad. \fr_son 00920-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz mowi \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx nemowtiloh \lx_cita nemowtiloh \lx_var General \ref 02320 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufiendo.de.susto \catgr Adj \deriv \sig con susto (por haber asustado, por una caída, en el agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili nemowtiloh yeh ika niki:to:nihtok ika xiwtanechiko:l, ne:chnawatih no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tiene susto y lo estoy haciendo sudar con varias plantas medicinales, me dijo mi mamá (que lo hiciera). \fr_son 02320-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz mowi \ency Grabación \dt 17/May/2021 \lx nemowtilpah \lx_cita nemowtilpah \lx_var General \ref 01879 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medicina.para.susto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig medicina (cualquiera) para el susto \sig_var 1-Xalti \fr_n Niow nikowati seki nemowtilpah, tonto:naltika ne:chmowtih se: kowa:t wa:n a:mo nikneki nitakwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a comprar medicina para susto, en dias pasados me asustó una víbora y ya no tengo apetito para comer. \fr_son 01879-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mowi \raiz pah \dt 18/Apr/2021 \lx ne:n \lx_cita nikpale:wi:s, ne:n, nikpale:wi:s nowe:itat \lx_var General \ref 03094 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa este \catgr Muletilla \deriv \sig este (expresión utilizada inadvertidamente por un hablante cuando momentáneamente no encuentra la palabra adecuada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:n, ne:n, ne:n, kihtowa no:má:n ke: xiow xikitati, mitsnohno:tsasneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este, este, este, dice dice mi mamá que vayas a verla, quiere platicar contigo. \fr_son 03094-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 07/Jun/2021 \lx ne:nemi \lx_cita te:ne:nemi \lx_var General \ref 08045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \sig andar o caminar sobre el cuerpo de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz nemi \nota El uso transitivo de este verbo fue encontrado en varias grabaciones pero en todos menos un caso se utilizaba con el objeto de humano no referencial: te:-. \dt 08/Oct/2018 \lx nenepi:l \lx_cita inenepi:l \lx_var General \ref 07836 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lengua \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig lengua \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n wel nitakwa, itech nonenepi:l ixwakeh seki kokomeh wa:n ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No puedo comer, brotaron unos granos en mi lengua y me duele. \fr_son 07836-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz nene \raiz pi:l \dt 22/Sep/2020 \lx nenepi:lekapan \lx_cita nenepi:lekapan \lx_var General \ref 06131 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa punta.de.la.lengua \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig punta de la lengua \sig_var General \fr_n Nitakwahkwahtoya wa:n niktantek nonenepi:lekapan. Ka:n wel nikwa chi:l, chichinaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estaba masticando y mordí la punta de mi lengua. No puedo comer picante, me arde (la lengua). \fr_son 06131-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Sinónimo \semxref nenepi:lkwa:pan \raiz nene \raiz pi:l \raiz eka \raiz -pan \dt 15/May/2020 \lx nenepi:lki:sa \lx_cita nenepi:lki:sa \lx_var General \ref 06273 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.la.lengua \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele la lengua (p. ej., a una persona ahorcada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokechpiloh notskwin, ke:man nikahsito i:pa nenepi:lki:sak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi perro se ahorcó, cuando lo fui a encontrar ya estaba con la lengua colgada afuera. \fr_son 06273-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nenepi:l \raiz ki:sa \dt 08/Feb/2022 \lx nenepi:lkwa:pan \lx_cita inenepi:lkwa:pan \lx_var General \ref 06129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa punta.de.la.lengua \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig punta de la lengua \sig_var General \fr_n Nikpia se: kokot nonenepi:lkwa:pan wa:n ne:chtelkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo un grano en la punta de mi lengua y me duele mucho. \fr_son 06129-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Sinónimo \semxref nenepi:lekapan \raiz nene \raiz pi:l \raiz kwa: \raiz -pan \dt 14/May/2020 \lx nenepi:ltahtatia \lx_cita monenepi:ltahtatia \lx_var General \ref 02292 (duda) CSC usa te:ntahtatia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarsele.la.lengua \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig quemarse la lengua (p. ej., por tomar algo caliente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n niihsiwia wa:n nitai:k kahfe:n toto:nik wa:n nimonenepi:ltahtatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana tenía prisa y tomé café caliente y me quemé la lengua con el. \fr_son 02292-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nene \raiz pi:l \raiz ta \nota Discutir refl. y causa y no nenepi:ltata \dt 11/May/2021 \lx nenepi:ltampa \lx_cita inenepi:ltampa \lx_var General \ref 02404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de.la.lengua \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig debajo de la lengua (del poseedor) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ki:sak se: kokot nonenepi:ltampa wa:n telsenka ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Salió un grano debajo de mi lengua y me duele mucho. \fr_son 02404-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz nene \raiz pi:l \dt 17/May/2021 \lx nenepi:ltapalwia \lx_cita nenepi:ltapalwia \ref 08447 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx nene:ts \lx_cita nene:ts \lx_var General \ref 04318 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frutos.dobles \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fruto doble, que salen dos pegados o dentro de una sola cáscara; cuates; huevos con dos yemas \sig_var General \fr_n Niktekito o:me kowit pahpata wa:n nikahxilih e:yi nene:ts. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a cortar dos racimos de plátanos y le encontré tres plátanos cuates (plátanos que tenían dos frutos dentro de una sola cáscara). \fr_son 04318-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz ne:ts(?) \nsem Para gemelos humanos se usa el vocablo español 'cuates' (que de por si se deriva, originalmente, del náhuatl koa:t). \dt 18/Jan/2022 \lx nene:tstik \lx_cita nene:tstik \lx_var General \ref 05164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gordo \catgr Adj \deriv \sig gordo \osten personas solamente \sig_var General \fr_n Ne: pili ye:knene:tstik, yeh ika a:mo wel tsi:tsikwi:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño es muy gordo, por eso no puede correr. \fr_son 05164-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:ts(?) \nsem La palabra nene:tstik se aplica solamente a personas no animales. A un animal gordo se le dice toma:wak. \dt 11/Apr/2022 \lx ne:ni \lx_cita ne:ni \lx_var General \ref 08443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aquél \catgr Pronombre \deriv Demostrativo \sig aquél \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:ni teh moa:xka, i:n okachi tsikitsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquél es el tuyo, éste es más pequeño. \fr_son 08443-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref i:ni \semx_tipo Comparar \semxref yo:ni \raiz ne: \dt 26/Sep/2020 \lx ne:nkah \lx_cita ne:nkah \lx_var General \ref 07530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.vano \catgr Adv-modo \deriv \sig (a menudo seguido por sah) en vano (solamente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:itat kito:kka et wa:n a:mo teh ta:kik, ne:nkah sah motekiti:ltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelo había sembrado frijoles y no produjo nada, en vano fue su trabajo. \fr_son 07530-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (a menudo seguido por sah) gratis, gratuito \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: Cuetzalan wa:lahkeh seki tapahtia:nih wa:n ne:nkah sah te:pahtiah, a:mo se: taxta:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En Cuetzalan vinieron unos médicos y curan gratuito, no cobran nada. \fr_son 07530-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:n \raiz kah \dt 11/Sep/2020 \lx ne:nkahkwa \lx_cita kine:nkahkwa \lx_var General \ref 02466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.sin.pagar \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comerse (algo) sin pagar (p. ej., algo que se habia pedido fiado o prometiendo pagar y no se pagó) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil kine:nkahkwah seki ayoh, kitahtanih n' iikni:w wa:n ka:n ke:man kiixta:wilih ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho se comió unas calabazas sin pagar, se las pidió su hermano y nunca se las pagó. \fr_son 02466-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nehwia:nkwa \raiz ne:n \raiz kah \raiz kwa \dt 21/May/2021 \lx ne:nkahkwalia \lx_cita ne:chne:nkahkwalia \lx_var General \ref 00337 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comerle.sin.pagar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig comerle sin pagar \osten a alguien, p. ej., algo que se habia pedido fiado o prometiendo pagar y no se pagó \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chtahtanih seki e:lo:t, ne:chilwih mah nikmaka wa:n sa:te:pan ne:chixta:wili:s. A:mo ke:man ne:chixta:wilih, ne:chne:nkahkwalih sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me pidió unos elotes, me dijo que se los diera y luego me los pagaba. Nunca me los pagó, se los comió de a gratis (regalados). \fr_son 00337-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nehwia:nkwalia \raiz ne:n \raiz kah \raiz kwa \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ne:nkahtaxta:wi \lx_cita kine:nkahtaxta:wia \lx_var General \ref 08422 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pagarle.sin.recibir.trabajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig pagarle (a alguien) en balde, sin recibir ningún trabajo o servicio \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ne:n \raiz kah \raiz taxta:wi \dt 05/Sep/2018 \lx ne:nkahtekiti \lx_cita ne:nkahtekiti \lx_var General \ref 04435 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajar.gratis \catgr V1 \infl Clase 4 \sig trabajar gratuitamente, sin sueldo ni compensación \sig_var General \fr_n Marcelo ne:nkahtekitik iwa:n Pedro. A:mo ke:man kitaxta:wih. Sayoh kitamakayah wa:n kitapa:kia:yah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Marcelo trabajó con Pedro sin pago. Solamente le daban de comer y le lavaban la ropa. \fr_son 04435-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:n \raiz kah \raiz tekiti \dt 18/Jan/2022 \lx ne:nkahtekiti:lis \lx_cita ne:nkahtekiti:lis \lx_var General \ref 04341 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa faena \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig faena \sig_var General \fr_n Ne: wehka:w mochi:waya ne:nkahtekiti:lis wa:n ekintsi:n kanah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo se hacían faenas y ahora ya no. \fr_son 04341-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:n \raiz kah \raiz tekiti \dt 18/Jan/2022 \lx nenkeh \lx_cita nenkeh \lx_var General \ref 02411 (duda) CSC conoce la palabra ohnenkeh caminante pero nenkeh con el significado de esta entrada se le hace muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vago \catgr Sust-agent \deriv \plural Regular agentivo : neminih \sig vago; andarriego \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil i:pa nenkeh sah, a:mo tekiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho de por sí es un vago, no trabaja. \fr_son 02411-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \nota Hay que indicar que el /n/ de nenkeh es m y que el plural es neminih. \dt 17/May/2021 \lx ne:nke:n \lx_cita ne:nke:n \lx_var General \ref 00014 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rápido \catgr Adv-modo \deriv \sig rápido \osten al hacer una acción, p. ej., caminar, hacer una actividad como cocinar, escribir, en el sentido de sin mucha demora o sin que pasara mucho tiempo \sig_var General \fr_n Nopili ne:nke:n ohtoka, sayoh tel siowi ok komo wehka se: yowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño camina rápido, sólo que aún se cansa mucho si la caminata es muy larga. \fr_son 00014-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n AND-- Yo:n tikte:nxi:mah ne:wí:n wa:n pos yo:n ye:k .... A:mo, a:mo nikihto:s ne: mone:neki, yo:n ne:nke:n selia. JVC-- Semi mochi:wa ne:nke:n, mm. Mm. AND-- Yo:n nenke:n mochi:wa wa:n pos yehwa yo:n ne:n a:mo tikmatih xa: kikwiah antes ne:n tota:tahwa:n para topah pero pos ekintsi:n ne:si nika:n ekintsi:n nika:n tinentokeh a:mo tikmatih. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Ese lo tumbamos por ahí y pues ese es muy .... No puedo decir que se chiquea, ese retoña muy rápido. JVC-- Se reproduce muy rápido, mm. Mm. AND-- Ese se reproduce muy rápido y pues eso es lo que no sabemos si antes le daban un uso, este, nuestros padres para medicina pero ahora parece que aquí, ahora andamos aquí no lo sabemos. \fr_son 00014-02_Tzina_faltar \fr_fuente 2012-08-02-d | 379.046, 390.93 \fr_n ¡Xikololo yo:n kowtatsihtsi:ke:w ika nitaxo:talti:s! Ne:nke:n sah ika se: taxo:taltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Recoge las astillas y con ello voy a prender la lumbre! Con ello rápido se hace la lumbre. \fr_son 00014-03_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig un poco \lx_var General \fr_n Pero yeha yo:ni nikihtowa neha, de yo:n timona:miktihkeh, yeha yo:n no: ne:nke:n n' mattok. \fr_au MOJ338 \fr_var Ctama \fr_e Eso digo, cuando nos casamos, de eso me acuerdo un poco. \fr_son 05105-04_Ctama_faltar \fr_fuente 2011-08-17-a | 001:48 \sig sorpresivamente; en poco tiempo, pronto \osten algo que ocurrió sin esperarse \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kwaltsi:n nentoya wa:n ne:nke:n tanawik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor estaba bien de salud y sorpresivamente falleció. \fr_son 00014-05_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Yo:n tokni:wa:n tein nemih Ziltepec motahtanihkeh a:t wa:n ne:nke:n kinina:nkilihkeh. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e La gente que vive en Ziltepec solicitaron agua y les dieron respuesta en poco tiempo. \fr_son 00014-06_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:mo ne:nke:n teh onkaya | no hubo nada \osten hubo petición de novia pero solamente después con una boda pequeña, no grande \lx_var General \fr_n A:mo ne:ke:n teh onkaya, pero mitsihtankeh. \fr_au MOJ338 \fr_var Ctama \fr_e No hubo nada (de fiesta cuando te casaste), pero pidieron tu mano (para ser novia). \fr_son 05105-08_corp_Xaltn_faltar \fr_fuente 2018-09-09 | 001:34 \sig [col] se: ne:nke:n | al rato, más tarde \sig_var General \fr_n No:má:n yahki a tekitito, neh se: ne:nke:n ok niá:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá ya se fue a trabajar, yo me voy más tarde. \fr_son 00014-08_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:n \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx ne:nke:nti \lx_cita ne:nke:nti \lx_var General \ref 00848 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mejorarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mejorarse de salud; estar en camino a la recuperación \osten de una enfermedad \sig_var General \fr_n Mokokowa:ya nowe:ina:n, tikte:pahti:ltihkeh wa:n tepitsi:n ne:nke:ntik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelita estaba enferma, lo llevamos al médico y ya se mejoró un poco de salud. \fr_son 00848-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pahti \raiz ne:n \raiz ke:n \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ne:nke:ntik \lx_cita ne:nke:ntik \lx_var General \ref 06878 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sanado \catgr Adj \deriv \sig en proceso de sanación o alivio (un enfermo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Semi nimokokowa:ya, ekintsi:n tepitsi:n nine:nke:ntik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estaba muy enfermo, ahora ya estoy aliviándome. \fr_son 06878-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:n \raiz ke:n \dt 01/Jun/2020 \lx ne:nkes \lx_cita ne:nkes \lx_alt ne:nkeh \lx_var General \ref 06809 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aquéllos \catgr Pronombre \deriv Demostrativo \sig aquéllos, aquéllas \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nopilwa:n yahkah tekititoh wa:n ne:nkes sayoh mawilti:toh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mis hijos fueron a trabajar y aquéllos (niños) sólo fueron a jugar. \fr_son 06809-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:nkes \raiz ne: \nsem Se utiliza ne:nkes solamente como pronombre demostrativo y no como demostrativo antes de un sustantivo. Así no se puede decir ne:nkes siwa:meh; para decir 'aquellos mujeres' se dice ne: siwa:meh. \nmorf La morfología es este demostrativo no es completamente accesible. Obviamente incluye ne: pero el elemento final, kes no es analizable. \dt 02/Sep/2020 \lx ne:nki:xtia \lx_cita kine:nki:xtia \lx_var General \ref 01102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumplir.un.compromiso.por \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sacar de, o cumplirle, un compromiso \osten a alguien quien por cualquier razón no lo puede cumplir \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chne:nki:xtih no:má:n, ka:n nike:mantik wa:n yeh ne:chte:tamakih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi mamá me ayudó a salir de un compromiso. No tuve tiempo y ella les dió de comer mis trabajadores. \fr_son 01102-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:n \raiz ki:sa \dt 24/May/2021 \lx nentah \lx_cita inentah \lx_var General \ref 05183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.acostumbrado \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig lugar donde se acostumbra estar, habitar o ir \sig_var Tacua \fr_n Ne: ta:kat nochi mattok n' ohpitsakmeh, nika:n i:pa inentah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor conoce bien las veredas, de por si aquí es donde acostumbra andar. \fr_son 05183-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref neya:n \raiz nemi \raiz tah \ncomp En Tzinacapan se usa ineya:n con el mismo significado. \dt 11/Apr/2022 \lx nentok \lx_cita nentok \lx_var General \ref 05188 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \vease nemi \raiz nemi \dt 12/Feb/2019 \lx ne:pa \lx_cita ne:pa \lx_var General \ref 04163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa allá \catgr Adv-lugar \deriv \sig allá \sig_var General \fr_n Ne:pa Cuetzalan kinamakah nanakat wa:n kilit. Nika:n noxola:l kinamakah nakat wa:n taxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en Cuetzalan venden hongos y quelites. Aquí en mi pueblo venden solamente carne y tortillas. \fr_son 04163-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nipa \raiz ne: \raiz pa \nota Habría que hacer un estudio de los adverbios de lugar. \dt 18/Jan/2022 \lx ne:paka \lx_cita ne:paka \lx_var General \ref 01800 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.allá \catgr Adv-lugar \deriv \sig hacía allá, para allá \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kwowit xikte:ma ne:paka ka:mpa a:mo tatsakwili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta leña amontona hacia allá donde no estorbe. \fr_son 01800-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nika:mpa \raiz ne: \raiz pa \raiz -ka \dt 18/Apr/2021 \lx ne:pakawí:n \lx_alt ne:pakahkwí:n \lx_cita ne:pakawí:n \lx_var General \ref 06020 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.allí \catgr Adv-lugar \deriv \sig por allí \osten generalmente indicando un lugar visible desde la perspectiva del hablante \sig_var General \fr_n 'Ne:chpale:wi mah tiki:tski:ka:n ne: pio. Teh xikwa:ltsakwili:ti ne:pakawi:n wa:n neh nimotoki:ti, xa: wel nikwis. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ayúdame a agarrar ese pollo. Tú ve a atajarlo por allí y yo me voy a acerca, quizá lo puedo atrapar. \fr_son 06020-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:pa \raiz ika \raiz i:n \dt 13/May/2020 \lx nepakwalo:tia \lx_cita kinepakwalo:tia \ref 08042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx nepale:wi:l \lx_cita nepale:wi:l \lx_var General \ref 06234 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa ayuda.material \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ayuda o apoyo material, en especie o en efectivo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chkalpano:ko nokni:w wa:n ne:chka:wili:ko tepisti:n nepale:wi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vino a visitarme mi hermano y vino a dejarme un poco de ayuda. \fr_son 06234-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pale:w ke:mi \dt 28/Apr/2021 \lx nepan \lx_cita nepan \lx_var General \ref 04840 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paquete \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Singular-Cuant \sig paquete \osten de cosas encimadas, como tortillas, papeles, hojas de plantas anchas que se colocan uno sobre otro) \sig_var General \fr_n Ke:man titisis xikpi:ki se: nepan wa:n xika:wili:ti moa:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hagas tortillas envuélvelas (una sobre otra) en un paquete y llévaselas a tu tia. \fr_son 04840-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nepantik \raiz nepan \nmorf Aunque podría considerarse como un sustantivo incorporado en construcciones como se: nepana:mat el hecho de que se puede posesionar a:mat indica que nepan se debe escribir aparte: nikahsik se: nepan moa:wawa:n ('encontré un paquete de tus documentos'). \dt 24/Jan/2022 \lx nepaniwtok \lx_cita nepaniwtok \lx_var General \ref 06754 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estibado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estibado; amontonado; apilado; puesto uno sobre otro \sig_var 1-Xalti \fr_n Miak kwowit nepani:wtok ne: nomi:lah wa:n a:mo a:kin kineki ne:chsakili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo mucha leña estibada allá en mi milpa y nadie quiere acarrearla para mi. \fr_son 06754-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sa:liwtok \raiz nepan \dt 28/May/2020 \lx nepano:ltia \lx_cita ne:chnepano:ltia \lx_var General \ref 06423 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.encimar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig oblilgar (a alguien) encimar uno sobre otro (p. ej., tablas, ladrillos, platos, bloc, bultos); acomodar uno sobre otro (p. ej., las hojas de mazorca, ajustándolas para que no se rompan ni se caigan) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopá:n ne:chnepano:ltih seki wapalmeh moya:wtoyah kalte:noh wa:n niktsompi:kik ika se: naylon. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me hizo encimar una tablas que estaban tiradas afuera de la casa y las tapé con un naylon. \fr_son 06423-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nepano: (?) \dt 08/Feb/2022 \lx nepanowa \lx_cita kinepanowa \lx_var General \ref 06316 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encimar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encimar \osten papeles; petates; platos \sig_var General \fr_n Neh nochipa niknepanowa n' to:tomo:chtekomat wa:n niknamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo siempre encimo las hojas de mazorca (una arriba de otra) y las vendo. \fr_son 06316-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig agregarle un piso \osten a una casa o edificio \sig_var General \fr_n Takah mokni:w kinepanoh ya n' icha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pues tu hermano ya hizo el segundo piso de su casa. \fr_son 06316-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : monehnepanowa) amontonarse, una sobre otra \osten hierbas rastreras \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n neli ka:mpa mochi:wa m' pitsoa:xiwit moye:k..., moye:knehnepanowa mahyá: mo..., mona:na:miki, mo..., mopa:patilowa nochi yehwa sah. Wa:n ompa..., yehwa ika neli tatakwa:waltia n' ka:mpa onkak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Eso es de veras que donde se da el pitsoa:xiwit (Acmella repens (Walter) Rich.) mucho se ..., se amontona mucho…, como se entrelaza, se…, se enreda entre ella Y ahí …, por eso endurece mucho la tierra donde abunda. \fr_son 06316-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06316-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-b | 116.847, 129.138 \semx_tipo Comparar \semxref ma:nepanowa \semx_tipo Comparar \semxref sa:lowa \raiz nepan \dt 08/Feb/2022 \lx nepantah \lx_cita nepantah \lx_var General \ref 01019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mediodia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mediodía; las doce horas del dia (justamente) \sig_var General \fr_n Nepantah ya wa:n nohma aya:mo nitapa:ka. Wa:lahka no:má:n ne:chkalpano:ko wa:n timonohno:tstoyah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya es el mediodía y todavía no lavo. Vino mi mamá a visitarme y estábamos hablando. \fr_son 01019-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : nepantahyo) itacate, comida que se lleva al campo para comer a mediodía \osten en referencia a las comidas que se toman en el campo, en el trabajo; véase nepantahyo:t \sig_var General \fr_n Mo:sta kwalka:n sah nia:s nitekititi:w. Sayoh nialmasa:lohte:was wa:n tine:chka:wili:ti:w ok nonepantayoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana iré muy temprano a trabajar. Nada más almuerzo antes de salir y luego me vas a ir a dejar mi comida de mediodía. \fr_son 01019-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] nepantah xo:chitl | véase nepantahxo:chit: nombre genérico para varias especies de la familia Malvaceae (aparentemente todas del género Sida) que se usan como escobillas para barrer (y por eso algunos lo llaman nepantah ochpa:wa:s), el término más común; difieren en el color de sus flores, formas de la hojas y presencia o ausencia de pubescencia en hojas y tallo. Los xo:no:ochpa:wa:s constituyen una subgrupo de los ochpa:wa:s, un grupo mayor que incluye por lo menos una Rubiaceae y dos Portulaca, (familia Portulacaceae) que también se caracterizan por abrirse al mediodía. Mucha gente refiere a los xo:no:ochpa:wa:s simplemente como ochpa:wa:s. \raiz nepan \raiz tah \nsem Se utiliza nepantah generalmente para indicar el momento preciso del mediodía. Si son, por ejemplo, las once y media, se dice nea, literalmente 'ya va haciéndose mediodía' (esto, 'ya se va acercándose al mediodía'). Y si apenas pasó el mediodía, como a las doce y media, se dice pano:k a nepantah, literalmente 'ya pasó el mediodía'. Nótese que no se utiliza nepantah en el náhuat SNP como un sustantivo con el significado de 'en medio (de)'. \dt 28/Apr/2021 \fr_var Tzina \sem Planta \sem Herramienta \sem Ornamental \raiz nepan \raiz -tah \raiz xo:chi \nsem Las dos Portulacaceae que se han identificado como nepantah xo:chit son Portulaca umbraticola Kunth cv. "Wildfire Mixed" y Portulaca grandiflora Hooker cv. "Jewel". \rev 2020-12-15 \lx nepantahti \lx_cita nepantahti \lx_var General \ref 02529 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retrasarse.en.la.mañana \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig retrasarse en la mañana; hacersele tarde en la mañana (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man sepa ninepantahtik, ne:chkalpano:koh wa:n a:mo wel niman niwa:le:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora otra vez se me hizo tarde (p. ej., llegué a las 9:30, media hora de lo planeado), me vinieron a visitar y no pude venir luego. \fr_son 02529-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nepantah \nsem El verbo nepantahti refiere a la acción de retrasarse o hacersele tarde pero solamente cuando el retraso está en la mañana, por ejemplo, llegando a las nueve por una cita a las ocho. Si se retrasa en la tarde el verbo equivalente es tio:taki:ltia usado como reflexivo. Cf. nepantahtilia. \dt 21/May/2021 \lx nepantahtih \lx_cita napantahtih \lx_var General \ref 04364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buenos.días \catgr Saludo \deriv \sig saludo utilizado por las mujeres para decir 'buenos días' al llegar a una casa \osten desde aproxidamente las once de la mañana hasta como la una de la tarde; no se usa al encontrar a alguien en la calle \sig_var General \fr_n A: Nepantahtih na:nah. B: Ne:ki:n, xikalaki, ximose:wi:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A: Buenos días señora. B: Buenos días, ¡pásale a la casa, ven a descansar! \fr_son 04364-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Saludo \raiz nepantah \nsem Este saludo está decayendo en suso. Generalmente la gente dice niow ('voy') al pasarse en el camino o algo como niwa:lah ('vengo') al llegar a una casa. Sólo las mujeres usan esta expresión (los hombres pueden usar tih o kih, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden ne:ki:n y si son hombres neki:ltiá:n o simplemente tiá:n. \dt 18/Jan/2022 \lx nepantahtilia \lx_cita kinepantahtilia \lx_var General \ref 07147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retrazarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig retrasarle (a alguien) hasta acercarse al mediodía \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man niwa:le:waya ya ehkok se: kalpanolkeh wa:n ne:chnepantahtilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando ya venía llegó un visitante y él me retrasó. \fr_son 07147-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref tane:xtia \semxref tio:taki:ltia \semxref tayowaltia \semx_tipo Comparar \semxref tahkahtilia \raiz nepantah \nsem Existen cuatro palabras que indica la acción de retrasar o demorar a alguien: tane:xtia, nepantahtilia, tio:takilia o tio:taki:ltia y, finalmente, tayowaltia. \dt 05/Apr/2022 \lx nepantahtisi \lx_cita nepantahtisi \lx_var General \ref 04514 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.torillas.a.medio.día \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer tortillas a medio día \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikintamakak mahtak ta:ke:walmeh wa:n ninepantahtisik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer di de comer a diez trabajadores y hice tortillas a medio día. \fr_son 04514-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nepantah \raiz tisi \dt 24/Jan/2022 \lx nepantahwia \lx_cita kinepantahwia \lx_var General \ref 05325 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.de.comer.a.medio.día \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar de comer a medio dia \sig_var General \fr_n No:pá:n mi:lme:wa imi:lah wa:n no:má:n mo:stah kinepantahwi:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá deshierba en su milpa y mi mamá a diario le lleva de comer a mediodía. \fr_son 05325-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nepantah \dt 11/Apr/2022 \lx nepantahwia \lx_cita kinepantahwia \ref 08228 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx nepantahwilia \lx_cita ne:chtanepantahwilia \lx_var General \ref 08754 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.de.comer.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar de comer (a alguien) a mediodía por (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n ka:n tike:manti mo:sta nimitstanepantahwili:s, ke:man niknekis no: tine:chpale:wi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso no tienes tiempo mañana yo voy a dar por ti la comida a medio dia, cuando necesite me vas a ayudar. \fr_son 00852-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nepantah \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx nepantahxo:chit \lx_cita nepantahxo:chit \lx_var Tzina \ref 00732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Portulacaceae.Portulaca.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de Portulaca, plantas de la familia Portulacaceae. Producen flores de color rosa con centro amarillo y quizá otras variedades. En español local se llama 'amor de un rato'. Hasta la fecha se han identificado dos Portulacaceae con este nombre: Portulaca umbraticola Kunth cv. "Wildfire Mixed" y Portulaca grandiflora Hooker cv. "Jewel" \sig_var Tzina \fr_n Nocha:n onkak nepantahxo:chit, kito:ktok no:má:n, mah takwalne:xti \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa hay amor de un rato, mi mamá lo tiene sembrado para embellecer (el jardín). \fr_son 00732-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz nepan \raiz -tah \raiz xo:chi \ncomp En Tacuapan se usa el nombre en español, 'amor de un rato'. \nsem nepantah xo:chitl | es un nombre que también se emplea para varias especies de la familia Malvaceae (aparentemente todas del género Sida) que se usan como escobillas para barrer (y por eso algunos lo llaman nepantah ochpa:wa:s), el término más común; difieren en el color de sus flores, formas de la hojas y presencia o ausencia de pubescencia en hojas y tallo. Los xo:no:ochpa:wa:s constituyen una subgrupo de los ochpa:wa:s, un grupo mayor que incluye por lo menos una Rubiaceae y dos Portulaca, (familia Portulacaceae) que también se caracterizan por abrirse al mediodía. Mucha gente refiere a los xo:no:ochpa:wa:s simplemente como ochpa:wa:s. \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx nepantahyo:t \lx_cita nepantahyo:t \lx_var General \ref 04141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comida.del.medio.dia \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Poseído termina en -yo \sig comida que se le da a las personas a mediodía \osten generalmente la que se come en el campo en un descanso de trabajar \sig_var General \fr_n Mo:sta nika:wati:w nepantahyo:t ne: nomi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana, a medio día iré a dejar comida allá en mi milpa. \fr_son 04141-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig itacate, comida preparada para llevar y comer afuera de la casa, que se lleva al trabajo. \sig_var General \fr_n Kwalka:n nime:wa wa:n nikpi:kilia nota:kaw inepantahyo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me levanto temprano y le preparo su itacate a mi esposo. \fr_son 04141-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \raiz nepan \raiz -tah \nmorf Los sustantivos abstractos que terminan en -yo:t se posesionan simplemente perdiendo el -t, absolutivo. \dt 18/Jan/2022 \lx nepanta:lia \lx_cita kinepanta:lia \lx_var General \ref 02739 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encimar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encimar (una cosa sobre otra) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xiknepanta:li yo:n tapalkameh, xiti:niskeh wa:n tatapakaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No pongas encimados (uno sobre otro) esos trastes, se van a derrumbar y se van a quebrar. \fr_son 02739-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nepan \raiz ta:l \dt 25/May/2021 \lx nepantik \lx_cita nepantik \lx_var General \ref 02677 (duda) usar frase del corpus ya que el ejmplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encimado \catgr Adj \deriv \sig encimado, puesto uno sobre otro (p. ej., dientes, piedras, cobijas, papeles, libros) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kipia nepantik itawa:n, eski ke:man kaxaltikkeh katka kimowilih niman kininki:xti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene los dientes encimados, probablemente cuando estaban flojos tuvo miedo de sacárselos. \fr_son 02677-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nepan \raiz nepan \dt 21/May/2021 \lx nepawí:n \lx_alt nipawí:n \lx_alt nepahkwí:n \lx_cita nepawí:n \lx_var General \ref 03948 (duda) entre los tres buscar un ejemplo más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.allá \catgr Adv-lugar \deriv \sig por allá \sig_var General \fr_n Nepawí:n kika:watoh seki kowit, eski nokni:w ia:xka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por allá fueron a dejar leña, seguramente es de mi hermano. \fr_son 03948-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne: \raiz pa \raiz i:n \dt 17/Jan/2022 \lx nepolo:l \lx_cita nepolo:l \lx_var General \ref 04923 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa equivocación.en.ubicarse \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig (generalmente en negativo: a:mo o ka:n teh nepolo:l) sin posibilidad de perderse \osten particularmente en llegar a un lugar siguiendo indicaciones orales \sig_var General \fr_n Ka:n teh nepolo:l. Xiow wa:n niman tikitas kanikahkwi:n icha:n nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No hay posibilidad de equivocación (de perderse). Ve y luego verás la casa de mi hermano. \fr_son 04923-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pol \dt 24/Jan/2022 \nota Es posible que la frase a:mo teh nepolo:l sea un calco del español, "no hay pierde". \lx nepolo:lyoh \lx_cita nepolo:lyoh \lx_var General \ref 07322 (duda) CSC no conoce esta palabra y no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mal.hecho \catgr Adj \deriv \sig mal hecho (algo que require la concentración y por falta de cuidado o concentración del que lo hacía, salió mal hecho o con equivocaciones, p. ej., un bordado) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n notahmachkami:sah ye:kpati:yoh ne:chmakakeh wa:n ye:knepolo:lyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta blusa bordada mía, me la dieron muy cara y está mal hecha (con los hilos no puestos donde deben estar). \fr_son 07322-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pol \nota Checar todas las secuencias lioh o lyoh. \dt 08/Sep/2020 \lx ne:pos \lx_cita ne:pos \lx_var General \ref 05127 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ne:; pues \glosa entonces.pues \catgr Modal \deriv \sig entonces; entonces pues \sig_var General \fr_n Ne:pos, teh ka:n tiah. Nimolwih ompa iniwa:n tietok a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Entonces pues, no fuiste. Supuse que ya estabas allá con ellos. \fr_son 05127-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne: \nota Checar si Ne:pos, teh ka:n tiah. Nimolwih ompa iniwa:n tietok a. o Ne:pos, teh ka:n tiah. Nimolwih ompa iniwa:n tietoya a. \dt 11/Apr/2022 \lx nese:wi:l \lx_cita nese:wi:l \lx_var General \ref 02391 (duda) usar frase del corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.descansa \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig [col] ka:n nese:wi:l | que no descansa o no toma su descanso (alguien) \osten persona \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:ita:t ka:n nese:wi:l katka, mo:stah kwalka:n me:waya ontekitia wa:n wa:le:waya ke:man kwali tapoya:wi a ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito era una persona que no tomaba tiempo para descansar, todos los días se levantaba temprano e iba a trabajar, regresaba cuando ya estaba muy oscuro. \fr_son 02391-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sewi \nsem El sustantivo nese:wi:l siempre ocurre en colocación con el marcador de negación ka:n. \dt 13/May/2021 \lx ne:si \lx_cita ne:si \lx_var General \ref 01702 (duda) para el primer ejemplo hay que usar uno del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aparecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig aparecer (p. ej., algo que se había perdido) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikpoloh se: nopio. Nikte:moh wa:n a:mo ne:sik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer perdí uno de mis pollos. Lo busqué y ya no apareció. \fr_son 01702-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tane:si) amanecer \osten Como verbo impersonal \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n tane:sik mixtah, moitaya kiowiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy por la mañana amaneció con neblina, se veía que iba llover. \fr_son 01702-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \nsem Se utiliza la palabra tane:ska:na:wak cuando no hay nada de claridad en la tierra, está todavía muy obscuro pero por lo menos hay un poquito de claridad en el cielo por acercarse el amanecer. Comprende más a menos entre las 3:00 y las 4:30 de la mañana. En Tacuapan se usa la forma tane:sna:wak. Después siguie el momento designado con ta:lpantane:si que es cuando apenas se vislumbra la tierra y uno puede caminar sin tropezar. Finalmente hay tanesi que es el amanecer cuando ya se aclaró totalmente y está a punto de salir el sol. \nmorf Como subentrada de ne:si, la forma de tane:si se considera un verbo impersonal. Pero en Cuetzalan también hay un uso de tane:si como verbo intransitivo, derivado aparentemente del uso español en frases como "amaneciste de muy mal humor". Véase la entrada bajo tane:si. Como verbo intransitivo parece ser un calco del español. \ngram Nota el uso del futuro inmediato como condicional en la frase que sigue: Ye:wa kwalka:n tane:sik mixtah, moitaya kiawiti. / Hoy por la mañana amaneció con neblina, se veía que iba llover. \dt 18/Apr/2021 \lx neskafé \lx_cita neskafé \pres_tipo Español \pres_el nescafé \lx_var General \ref 00255 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Papalionoideae.Mucuna.pruriens \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Mucuna pruriens (L.) DC. var. utilis (Wight) Burck, planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae; sus hojas se utilizan como abono verde en las milpas. En español se llama "nescafé". \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n neskafé nika:n sayoh kika:wah mah onka mi:lah *porque** n' ixiwyo teltapala:ntia. Pero n' iteyo a:mo kikwih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquí por esta región nada más dejan el nescafé para que abunde porque sus hojas hacen muy fertil la tierra. Pero su semilla no se consumen. \fr_son 00255-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx neskalti:lis \lx_cita ineskalti:lis \lx_var General \ref 03576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madurez \catgr Sust \infl Oblig pos \sig estado maduro en cuanto a crecimiento \sig_var General \fr_n No: iwki a, soh ke i:n mi:lahehkaw kachi wehwei ixo:chio wa:n i:n seki pisi:ltik. Pero no: iwki a ixo:chio pero a:mo mochi:wa yo:n cuando yeh poso:ntok n' okseki. Yo:n poso:ni mekaehkaw ke:man yeh kits..., ahsi inekas..., ineskalti:lis. Motami a, xo:chiowa ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e También se parece, sólo que las flores del mi:lahehkaw (Melampodium divaricatum (Rich.) DC.) son más grandes y este otro, son pequeñas. Pero las flores se parecen pero no se florece cuando el otro está floreciendo. El mekaehkaw florece cuando llega a su pun..., su punto de madurez. Ya se madura, ya florece. \fr_son 03576-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-d | 219.901, 233.342 \raiz iskal \dt 17/Jan/2022 \lx neskaltilistami \lx_cita neskaltilistami \lx_var General \ref 08554 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabarse.de.desarrollar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig acabarse de desarrollar; dejar de crecer \osten plantas, arbustos, árboles \fr_n Mah mosowa n' imaxalyo (texokowits), sanoke moskaltia, momahmaxaltia pero tsikitsitsi:n n' imaxalwa:n, a:mo sanké:n we:i kowit moskaltia. Wa:n a:mo más moskalti:s porque niki:xehekowa neh mahyá: yo:n ma:tehtesontia ya, casi ka:n, mah, mah tikihto:ka:n ompa neskaltilistami a n' kowtsí:n porque se: kowtsí:n tein, tein kwaltsi:n moahcholiskaltia wa:n tein wehkapania niman xkita. Moskaltihtiw, moahoktiw wa:n xoxoktik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e No se extienden sus ramas (texokowits, Xylosma panamensis Turcz.) sino que solamente crece, se ramifica pero sus ramas son pequeñas, no crece como los árboles grandes. Y no crecerá más porque yo pienso que ya empieza a morirse de las ramas, casi no, se puede decir que ahí ya termina su reproducción porque un arbolito que crece muy frondoso y alto luego se ve. Va creciendo, se va desarrollando y es verde. \fr_son 08554-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08554-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-14-n | 283.076, 304.923 \raiz iskal \raiz tami \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ne:ska:yo:t \lx_cita ne:ska:yo:t \lx_var General \ref 00537 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa señal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig muestra, representación o ejemplo para algo en general \osten sobre algo, p. ej., un señal en la madera hecha con un cuchillo, una marca de pintura sobre algo \sig_var General \fr_n Ekintsi:n sayoh tikta:liah ne:ska:yo:t itech n' todos santos. Wehka:w neli taa:wilowa:yah pero a:man tatasohti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Actualmente ya nada más ponemos una muestra en la fiesta de todos santos. Anteriormente echaban a perder las cosas pero ahora todo se aprecia más.. \fr_son 00537-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ne:ska:yo:tia \lx_cita kine:ska:yo:tia \lx_var General \ref 05428 (duda) usar frase del corpus con el significado que ahí muestra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.señal.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner señal o marca a; poner muesca a \osten a un objeto, para que se reconozca \sig_var General \fr_n ¡Xikne:ska:yo:ti teh mowi:pi:l! Ta:ka:n tikpolowa niman tiki:xmatis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle señal (o marca) a tu huipil!, Si acaso lo pierdes luego lo vas a reconocer. \fr_son 05428-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \dt 11/Apr/2022 \lx ne:ska:yo:tilia \lx_cita ne:chne:ska:yo:tilia \lx_var General \ref 06665 (duda) no aparece en el corpus, hacer otra frase más real entre los 3 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.señal.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle señal o marca a, poner muesca a (a un objeto, para que se reconozca) de o para (alguien) \fr_n ¡Xikne:ska:yo:tili mopili iilpikaw! No: ihkwitik kipia nokni:w wa:n moi:xpatili:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle una señal (para que se reconozca) a la faja de tu niña! Mi hermana también tiene uno igual y lo pueden confundir (tomando uno el del otro). \fr_son 06665-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \raiz kayo: \dt 14/Feb/2022 \lx ne:stok \lx_cita ne:stok \lx_var General \ref 07567 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parece.que \catgr Adv-modo \deriv \sig parece que (por algo visible que indica que algo ocurrió) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:stok aksá: wa:lahka, i:n tet ka:n nika:n etoya. Nika:n kita:lihkeh wa:n itech motokotsta:lihkah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Parece que alguien vino, esta piedra no estaba aqui. Aqui la pusieron y quizá sobre ella se sentaron. \fr_son 07567-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \dt 14/Sep/2020 \lx neta:ta:ni:l \lx_cita neta:ta:ni:l \lx_var General \ref 04929 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa competencia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig competencia \osten carreras, basketból, en general abarca los juegos deportivos \sig_var General \fr_n Ka:sá: ika xola:lmeh mochi:wa neta:ta:ni:l. Neh a:mo nikwelita iksá: ika mokwala:ntiah wa:n motewiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En algunos pueblos se hacen competencias de juegos. A mi no me gusta, a veces por eso empiezan a discutir y se pelean. \fr_son 04929-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ni \nmorf Es un neologismo que se utiliza mucho en la radio de la Comisión Instituto para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas. \dt 24/Jan/2022 \lx netati:l \lx_cita netati:l \lx_var General \ref 03720 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escarlatina \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig escarlatina, enfermedad que se le pega a los niños que se ponen enfermizos si se acercan a una mujer que acaba de dar a luz \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikitak se: pili telkokoxkeh, kihtowa i:momá:n ke kipia netati:l. Kinetechoh ia:wi ke:man taskaltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vi un niño muy enfermizo, dice su mamá que tiene anemia. Se le acercó su tía cuando estaba después de haber tenido su bebé. \fr_son 03720-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz ta \dt 17/Jan/2022 \lx neteche:wa \lx_cita kineteche:wa \lx_var General \ref 06679 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acercarse.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acercarse (un ser vivo) a (alguien o algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikneteche:wa yo:n itskwinti, te:tanteki wa:n mitsmowti:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te acerques a ese perro, muerde y te va a asustar! \fr_son 06679-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne \raiz tech aiz e:wV \dt 14/Feb/2022 \lx netecho:ltia \lx_cita kinetecho:ltia \lx_var General \ref 02465 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acercar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acercar \osten un objeto a otro \sig_var General \fr_n Motilmah a:paltik, a:mo xiknetecho:lti yo:n koxta:l, kipia kahfe:wa:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu ropa est'a mojada no se lo arrimes a ese bulto porque contiene caf[e seco. \fr_son 02465-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tech \dt 21/May/2021 \lx netechowa \lx_cita kinetechowa \lx_var General \ref 03352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acercar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acercar \sig_var General \fr_n A:mo xiknetecho yo:n tapial porque mitsteliksas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No te le acerques a esa bestia porque te puede patear. \fr_son 03352-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahsi \raiz tech \dt 06/Jan/2022 \lx netechtik \lx_cita nehnetechtik \lx_var General \ref 05146 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntado \catgr Adj \deriv \sig (generalmente con reduplicación de vocal corta y /h/ : nehnetechtik) juntado; colocado cerca \osten un objeto con otro, p. ej., tablas, cintas \sig_var General \fr_n In kalkowit nehnetechtik kita:lihkeh. Yeh ika a:mo moko:so:lowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La madera de construcción está bien tupida (con las piezas apretadas una con otra). Por eso no se pandea. \fr_son 05146-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tech \dt 11/Apr/2022 \lx netekipano:li:s \lx_cita netekipano:li:s \lx_var General \ref 00026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa manutención \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \diag \sig manutención \osten \sig_var Tzina \fr_n "Tao:l", kilia, "a:mo x'te:mili:ka:n, 'pante:mili:ka:n xo:chit, ta: tao:l", kilia "ne:chwi:kilia nonetekipano:li:s". Hasta ompa yo:n nikakik neh ke a:mo kinekik ta:tahtsi:n. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e Le dice, "No le echen maíz (en este caso a la caja del difunto), échenle flores, pues el maíz le dice, se va a llevar mi manutención". Hasta ahí yo me di cuenta que el señor no quizo. \fr_son 00026-01_corp_Tzina-MJA312_faltar \fr_fuente 2010-07-15-j | 1025.552, 1039.358 \raiz teki \raiz pano: \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx netewi:l \lx_cita netewi:l \lx_var General \ref 00792 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa pelea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pelea; batalla \osten a golpes, verbal, con armas \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t kihtowa ke netewi:l a:mo kwaltsi:n, iksá: se: mokohkokowa wa:n se: mokwala:ntia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelo dice que la pelea no es bueno, a veces se lastima uno y nace el rencor. \fr_son 00792-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo ke:man mo..., de chika:wka:ta:kat mochi:w, yahki para netewi:l cuando, cuando katka totayeka:nka:w Venustiano Carranza. Yahki Carrancista. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Nunca…, de que se hizo hombre grande, se fue para la guerra cuando, cuando era nuestro presidente de la república Venustiano Carranza. Se fue de Carrancista. \fr_son 00792-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-j | 802.281, 813.622 \raiz te \nota Poner como neologismo \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx netewi:ltia \lx_cita kinetewi:ltia \lx_var General \ref 07030 (duda) no aparece en el corpus, entre los 3 hay que discutir el ejemplo y la traducción \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.pelea.entre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar una pelea entre (dos o más personas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil nochipa kinnetewi:ltia nopi:pilwa:n wa:n tein okachi pili nochipa kimowtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco siempre hace que se peleen mis hijos y el más pequeño siempre lo asustan. \fr_son 07030-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tewia \nsem El verbo netewia indica la provocación de una pelea entre varias personas y por eso siempre tiene un objeto plural. \dt 16/Feb/2022 \lx ne:to:n \lx_cita ne:to:n \lx_var General \ref 03301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sudor \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig sudor \sig_var General \fr_n Ke:man niohtoka, none:to:n semi ne:chahwayo:tia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando camino, mi sudor me provoca comezón. \fr_son 03301-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:to:n \nmorf La razón por la vocal larga en ne:-, que parece proviene del reflexivo no referencial ne- no es claro. Sin embargo, se puede notar que en el náhuatl del Balsas la palabra cognada es i:to:ni:hli, con una vocal larga al principio. \dt 05/Jul/2021 \lx ne:to:ntsohya:k \lx_cita ne:to:ntsohya:k \lx_var General \ref 07631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.sudor \catgr Adj \deriv \sig con olor a sudor (una prenda o persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Semi nima:lti:ti, niahka nitekitito wa:n nine:to:ntsohya:k. Sa:te:pan nitakwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e De una vez voy a bañarme, fui a trabajar y tengo olor a sudor. Lluego voy a comer. \fr_son 07631-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ne:to:yoh \semx_tipo Equivalente \semxref ne:to:ntsohyaltik \raiz i:to:n \raiz tso (?) \raiz ihya: \dt 14/Sep/2020 \lx ne:to:ntsohya:ya \lx_cita ne:to:ntsohya:ya \lx_var General \ref 04745 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adquirir.olor.a.sudor \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig adquirir o impregnarse de olor a sudor \sig_var General \fr_n Ke:man nitekiti mi:lah nimi:to:nia wa:n semi nine:to:ntsohya:ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando trabajo en la milpa empiezo a sudar y emito un mal olor de sudor. \fr_son 04745-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:to:n \raiz tso (?) \raiz ihya: \nota Checar si tiseki:meh es aceptable, o puede ser tiseki:n, o simplemente seki:n, etc. \dt 24/Jan/2022 \lx ne:to:nyowa \lx_cita ne:to:nyowa \lx_var General \ref 02349 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnarse.de.sudor \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sudar \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:ktakawa:ni wa:n se: mi:to:nia, i:n nocamisa ye:kne:to:nyowak wa:n poxkaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace mucho calor y suda uno demasiado, mi camisa se impregnó de sudor y se manchó de moho. \fr_son 02349-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:to:n \nmorf Véase ne:to:n para una discussión de la vocal larga /e:/. \dt 12/May/2021 \lx ne:to:wia \lx_cita kinehne:to:wia \lx_var General \ref 00994 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnar.de.sudor \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig con reduplicación : nehne:to:wia impregnar de sudor \osten alguien con su sudor algo, p. ej., una prenda al sentarse o inclinarse sobre ella \sig_var General \fr_n A:mo xiknehne:to:wi notilmah. Yo:n nochi tapa:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le ensucias a mi ropa con tú sudor. Toda esa está limpia. \fr_son 00994-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ne:to:n \raiz i:to:n \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx ne:to:yoh \lx_cita ne:to:yoh \lx_var General \ref 01674 (duda) no aparece en el corpus, al parecer se usa más mito:nia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sudoroso \catgr Adj \deriv \sig sudoroso; bañado de sudor \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ma:wiltihtoya yeh ika ye:kne:to:yoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño estaba jugando por eso está bañado de sudor. \fr_son 01674-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ne:to:ntsohyaltik \raiz i:to:n \nmorf Nota que la raíz i:to:nia tiene la /i/ larga. Aunque se pierde la /i/, la /e/ del prefijo ne- se alarga. También se nota la pérdida de /n/ antes de /y/, como suele ocurrir. \dt 17/Apr/2021 \lx ne:wí:n \lx_alt nehkwi:n \lx_alt ne:kwí:n (checar) \lx_cita ne:wí:n \lx_var General \ref 02955 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.allá \catgr Adv-lugar \deriv \sig por allá; por ahí \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n pio xikilpi:ti ne:wí:n ka:mpa a:mo kitewi:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese pollo ve a amarrarlo por allá donde no le peleen. \fr_son 02955-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne: \raiz i:n \nota Checar como las formas que se usan, escuchando las grabaciones. \dt 06/Jun/2021 \lx nexakia \lx_cita kinexakia \lx_var General \ref 06828 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.impregnarse.de.cal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar impregarse de cal (el nixtamal, al dejarlo mucho tiempo en agua de cal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yowi:pta niketsak nonextamal wa:n nikelka:w niknexyohki:xti:s wa:n nexakik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Antier paré mi nixtamal y se me olvidó quitarlo del agua de cal y se impregnó de cal. \fr_son 06828-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nexkalakia \raiz nex \raiz aki \dt 14/Feb/2022 \lx nexa:yo:t \lx_cita nexa:yo:t \lx_var General \ref 02715 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.del.nixtamal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig agua producido por la cocción de maiz \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kikwitakepak nexa:yo:t tein niketstoya ika i:n komit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño regó el agua de nixtamal que lo tenía parado con esta olla de barro. \fr_son 02715-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz a: \dt 25/May/2021 \lx nexelo:l \lx_cita nexelo:l \lx_var \ref 08055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx nexi:kol \lx_cita nexi:kol \lx_var General \ref 03741 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.egoista \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig persona egoista, envidiosa \osten que no quiere compartir material, lo que tiene, o información \sig_var General \fr_n Ka:mpa nitekiti yetokeh o:me nexi:kolmeh, nochipa teisá: nikowa wa:n ne:chta:tiliah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde trabajo hay dos personas envidiosas, siempre compro algo y me lo esconden. \fr_son 03741-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:ko \nsem La palabra nexi:kol y sus derivados o palabras relacionadas indica una sentido de envidia y de no compartir lo que uno tiene, sea dinero, comida o información que podría ser de beneficio para otro. Para envidia en el sentido de 'codiciar' se usa el verbo nexi:kolia. \dt 17/Jan/2022 \lx nexi:kolehekat \lx_cita nexi:kolehekat \lx_var \ref 08662 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Nov/2018 \lx nexi:kolia \lx_alt nexi:kolwia \lx_cita kinexi:kolia \lx_var General \ref 07837 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envidiarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig tener envidia de; codiciar o ser celoso de \osten (alguien, p. ej., por el éxito que pudo haber tenido, por sus bienes o riqueza, su pareja bonito o bonita) &&& \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili semi momachtia wa:n weli yeh ika kinexi:koliah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo estudia mucho y entiende muy bien por eso le tienen envidia. \fr_son 07837-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref cha:watilia \raiz xi:ko \dt 22/Sep/2020 \lx nexi:kolita \lx_cita kinexi:kolita \lx_var General \ref 04210 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver.con.envidia \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \sig tener envidia de \osten alguien \sig_var General \fr_n Ne ta:kat nochipa kinexi:kolita ina:n ke:man pe:wa tekiti wa:n no: mota:nilia itomi:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel hombre siempre le tiene envidia a su mamá cuando empieza a trabajar y también se gana su dinero. \fr_son 04210-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi: \dt 18/Jan/2022 \lx nexi:kolkokolis \lx_cita nexi:kolkokolis \lx_var General \ref 08663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brujería \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx nexi:kolmiki \lx_cita nexi:kolmiki \lx_var General \ref 00188 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.muy.envidioso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar muy envidioso, codicioso; o celoso de la buena fortuna o bienes de otro \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat nexi:kolmiki, kitawe:lita i:kni:w sayoh porin welik mokowilih se: itapial. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre es muy codicioso, odia a su hermano sólo porque pudo comprarse un caballo. \fr_son 00188-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ser muy egoista \osten p. ej., al no querer compartir algo o alguna información con los demás \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t semi nexi:kolmiki, a:mo ke:man te:ilwia tein neli. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer es muy envidiosa, nunca le dice a uno la verdad. \fr_son 00188-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:ko \raiz miki \nmorf Este verbo casi no se usa en el perfectivo sino más bien en el imperfectivo: nexi:kolmikia. Nota que en una frase la forma poseída de ikni:w tiene la /i/ larga, reflejo del prefijo de posesión: i:kni:w. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx nexi:kolokwilin \lx_cita nexi:kolokwilin \lx_var General \ref 03242 (duda) revisar que la comadreja no ataca la milpa pero si es un nexi:kolokwilin \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animal.malvado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig animal malvado o maldadoso, particularmente los que atacan a las siembras \osten ratón, pájaro, zorra, tuza, gavilán, comadreja \sig_var General \fr_n Ta:tachiati a, xa: teh kichi:wa teihsá: ne: nexi:kolokwilin. Xa: tawiwitah kimichimeh, xa: wi:tseh to:to:meh, nejó:n pihpixmeh, yehwa yo:n semi kokol cuando yo:n yekin panki:saki. Tao:ltsí:n kahkotepe:wa o xa: tachkwa ne: ma:pachin, nexi:kolokwilin. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Ya va a asomarse (a su milpa) si acaso hace algo ese animal malvado. Si acaso los ratones arrancan (las matas de la milpa), si acaso vienen los pájaros, esos los pihpixmeh (un tipo de pájaro), ese es es muy triste cuando apenas está germinando. El maicito lo empuja hacia arriba (con su pico o hocico) o acaso escava el mapache, que es un animal malvado. \fr_son 03242-01_corp_Xalpn-MSG328_ faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 434.48, 451.63 \fr_n Yo:n teyao:ni kihtowah tein a:mo kwali, tein a:mo kwali ye:ktachi:wkeh, mah tikihto:ka:n tehwa:n nexi:kol. Yo:n nexi:kol kihto:sneki teyao:ni, nexi:kolokwilin, a:mo, a:mo n..., a:mo, a:mo dios italna:miki:lis de yo:n kichi:wak. Teyao:ni kihto:sneki ye:k..., ye:k..., a:mo ye:ktachi:wak n' ta:ltikpak. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que el teyao:ni (animal malo), el que no es bueno, lo que no se hizo para el bien, que nosotros digamos es malvado. Ese malvado quiere decir que es un teyao:ni, un animal maldoso, , no, no, no fue idea de Dios de crearlo. Teyao:ni, quiere decir, no es buena creación en esta tierra. \fr_son 03242-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-23-e | 11.219, 34.996 \raiz xi:ko \raiz okwil \dt 10/Jan/2022 \rev \lx nexi:kolo:t \lx_cita nexi:kolo:t \lx_var General \ref 06047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envidia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig envidia; egoismo \sig_var General \fr_n A:mo ke:man kwali mah se: nemi ika nexikolo:t. Xikita ne: ta:kat mokokowa wa:n ka:n a:kin kipale:wia. Ta: pos yeh ye:knexi:kol katka ihwa:k pa:ktoya. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Nunca es bueno ser envidioso en la vida. Fíjate que ese señor está enfermo y nadie le ayuda, y solo porque era muy envidioso cuando gozaba de buena salud. \fr_son 06047-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nexi:kol \dt 13/May/2020 \lx nexi:kolwia \lx_cita kinexi:kolwia \lx_var General \ref 04910 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envidiarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \vease nexi:kolia \raiz xi:ko \dt 15/Aug/2018 \lx nexiohki:xtia \lx_cita kinexiohki:xtia \lx_var General \ref 02831 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.de.agua.encalada \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitar (el nixtamal) de agua encalada (para que no se le impregne el olor de cal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chilwih noma:n ke mah niman niknexiohki:xti nonextamal, ihkó:n a:mo nexkalakis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me dijo que luego le quitara mi nixtamal del agua encalada para que no se le impregne el olor a cal. \fr_son 02831-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz ki:sa \dt 17/Jul/2021 \lx nexkalaki \lx_cita nexkalaki \lx_var General \ref 03957 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnarse.de.cal \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig impregnarse de cal \osten el nixtamal al haberlo echado en agua con demasiado cal \sig_var General \fr_n Ya:lwa niketsak nonextamal wa:n ye:knexkalak, tel miak tenex nikte:milih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer preparé mi nixtamal y se impregnó de cal, le eché mucha cal (al agua en que puse el maíz). \fr_son 03957-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz kalaki \dt 17/Jan/2022 \rev \lx nexkalakia \lx_cita kinexkalakia \lx_var General \ref 02825 (duda) no aparece en el corpus, CSC ha escuchadi nexaki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.impregnar.de.cal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar impregarse de cal; dejar pasar de cal hasta que tenga un olor fuerte de cal (particularmente el agua para nixtamal y el mismo nixtamal al dejarlo mucho tiempo en agua de cal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w nochipa kinexkalakia n' inextamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana siempre deja que su nixtamal se impregne que cal. \fr_son 02825-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nexakia \raiz nex \raiz kalaki \dt 17/Jul/2021 \lx nexketsa \lx_cita nexketsa \lx_var General \ref 05696 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparar.nixtamal \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig preparar maíz al dejarlo remojar en agua caliente calizar para que se convierta en nixtamal \sig_var General \fr_n Mo:stah ninexketsa ta: miakeh nota:ke:walwa:n nikintamaka de tekititokeh nomi:lah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A diario pongo mi nixtamal pues son varios mis trabajadores a los que les doy de comer porque están trabajando en mi milpa. \fr_son 05696-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nexko:nketsa \raiz nex \raiz ketsa \dt 12/Apr/2022 \lx nexkihiiswat \lx_cita nexkihiiswat \lx_var General \ref 03660 (duda) CSC usa nexkihit para los frutos y para la planta o las hojas usa tamaliswat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el xkijat (totonaco); iswat \glosa hoja.de.Renealmia.alpinia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoja de la planta Renealmia alpinia (Rottboell) Maas, que se usa para envolver tamales de frijol y algunos otros tipos de tamal \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah nikwito nexkihiswat, kikwiti no:má:n ika kipihpi:kiti itamal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al rancho a traer hojas de nexkihit mi mamá las va a usar para envolver sus tamales. \fr_son 03660-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref tamaliswat \sem Envoltura \sem Planta-parte \raiz iswa \nsem Se usa nexkihit en los pueblos por San Miguel Tzinacapan tanto para la planta como para los frutos del Renealmia alpinia y nexkihiiswat específicamente para las hojas. En Tacuapan se usa tamaliswat tanto para las hojas como la planta y se limite nexkihit a los frutos. \nmorf Es posible que la palabra nexkihit viene del totonaco, 'xkijat'; véase explicación con nexkihit. \dt 17/Jan/2022 \lx nexkihit \lx_cita nexkihit \lx_var General \ref 02676 (duda) CSC usa nexkihit sólo para el fruto ya que la planta es el tamaliswat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Zingiberaceae.Renealmia.alpinia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Renealmia alpinia (Rottboell) Maas, planta, y su fruto comestible, de la familia Zingiberaceae. Sus hojas sirven para envolver tamales de frijol y la pulpa de sus frutos se consumen hervidos. \sig_var 1-Tzina \fr_n Titame:wkeh tota:lpan wa:n ekintsi:n ixwatok miak nexkihit, mah wehweia wa:n ta:kis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Limpiamos nuestro terreno y ahora está germinando mucho nexkihit, una vez que crezcan y producirán. \fr_son 02676-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto de esta planta, la pulpa sirve para comer \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w yahka kowtah kite:mo:to nexkihit, miak kahsik. Mo:sta no:má:n kichipa:was wa:n kichihchi:was tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue (y ya regresó) al rancho a buscar nexkihit encontró mucho. Mañana mi mamá lo limpiará y preparará comida. \fr_son 02676-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Envoltura \sem Planta \raiz nex \raiz kihi(?) \nsem Por los pueblos de San Miguel Tzinacapan y Xaltipan se conoce tanto la planta como los frutos como nexkihit pero las hojas se conocen como nexkihiswat. En Tacuapan, según Ceferino Salgado, la planta y las hojas se conocen como tamaliswat y los frutos como nexkihit. Aparentemente la palabra náhuat nexkihit proviene del totonaco 'xkijat' (u otros cognados) para la Renealmia alpinia. Es interesante que un señor de cerca de Tacuapan lo llama en lugar de nexkihit lo llamaba nexkilit, usando el término kilit, náhuat por hojas comestibles. \dt 21/May/2021 \lx nexkihitet \lx_cita nexkihitet \lx_var General \ref 05274 (duda) usar un ejemplo del corpus; CSC no usa la palabra con tet, sólo nexkihit para el fruto y para las hojas tamaliswat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semila.de.Renealmia.alpinia \catgr N1 \infl \sig semilla de la planta Renealmia alpinia (Rottboell) Maas \sig_var General \fr_n Xikpixka yo:n nexkihit wa:n iteyo xikpi:xo:ti kahbe:ntah. Mah kikowaskiah yo:n nexkihitet, tikpiaskiah ya n' tomi:ntsi:n, pos telmiak ki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pela los frutos del Renealmia alpinia y las semilla ve a tirarlas allá en el cafetal. Si compraran las semillas del nexkihit ya tendriamos dinero, pues salen muchas. \fr_son 05274-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \nmorf La palabra nexkihit aparentemente proviene del totonaco. Por ejemplo en Zongozotla el Renealmia alpinia se llama 'xkíjat'. \dt 11/Apr/2022 \lx nexkoko:k \lx_cita nexkoko:k \lx_var General \ref 02436 (duda) CSC nunca había escuchado que el agua tiene sabor alcalina, clorificada si pero como dice el ejemplo no lo usaría \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alcalina \catgr Adj \deriv \sig alcalina, con sabor de alcalina (p. ej., agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: a:t semi nexkoko:k, a:mo semi welik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa agua es alcalina, no está muy sabrosa. \fr_son 02436-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz koko: \dt 17/May/2021 \lx nexkoko:kiswat \lx_cita nexkoko:kiswat \lx_alt nexkoko:kiswaxo:chit \lx_var General \ref 02910 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cannaceae.Canna.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Canna spp., nombre genérico para dos especies científicas de la familia Cannaceae, género Canna. En el municipio de Cuetzalan se distinguen tres tipos de nexkoko:kiswatl que corresponden a estas dos espécies científicas aunque el prototípico es C. tuerckheimii \sig_var General \fr_n Yo:n nexkoko:kiswat iteyo se: kihtite:milia n' a:yakach. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las semillas de nexkoko:kiswat se le echan a las sonajas. \fr_son 02910-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] (nexkoko:kiswat tein ma:pa:pata:wak) Canna tuerckheimii Kraenzl., planta de la familia Cannaceae. Es la nexkoko:kiswat más grande. Sus hojas se usan para envolver tamales de mole o salsa y las semillas secas se usan para rellenar las sonajas (a:yakach) que se emplean en la danza de los Quetzales y que se venden como artesanías. Esta nexkoko:kiswat tiene flores anaranjadas y crece entre 1 y 2, o hasta un poquito más, metros de altura. \sig_var General \sig [col] (nexkoko:kiswat tein pisi:ltik) Canna indica L., planta de la familia Cannaceae, sus hojas son pequeñas y casi no tienen ningún uso, las semillas secas se usan para rellenar la sonaja a:yakach que se venden como artesanías, tiene flores amarillas o rojas y crece menos de 1.5 metro de altura, también se le llama ta:lpan nexkoko:kiswat \sig_var General \sig_var 1-Tzina \sem Planta \raiz nex \raiz koko: \raiz iswa \nsem Algunas personas utilizan en término nakatamaliswat para referirse a estas plantas, Canna spp. o quizás al más grande solamente cuyas hojas son particularmente usadas para envolver tamales. \dt 06/Jun/2021 \lx nexkoko:lia \lx_cita kinexkoko:lia \lx_var General \ref 05401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encalar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encalar \osten particularmente agua para preparar nixtamal \sig_var General \fr_n Ke:man nexketsa no:má:n nochipa kwaltsi:n kinexkoko:lia n' a:t yeh ika kwaltsi:n pixki n' inextamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi mamá prepara el nixtamal, encala bien el agua y por eso se descarapela bonito (el maíz) para su nixtamal. \fr_son 05401-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz koko: \dt 11/Apr/2022 \lx nexkoko:ya \lx_cita nexkoko:ya \lx_var General \ref 05865 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encalarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig encalarse demasiado; pasar de cal, impregnarse de cal \osten agua para nixtamal o el mismo nixtamal \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikteltenexwi monextamal. Telnexkoko:yas wa:n nexkalakis . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le eches mucha cal a tu nixtamal. Se va a pasar mucho de cal y va a impregnarse de cal. \fr_son 05865-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz koko: \dt 03/Feb/2022 \lx nexko:mit \lx_cita nexko:mit \lx_var General \ref 06066 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olla.de.nixtamal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig recipiente, sea olla o cubeta de lámina, que se usa para preparar el nixtamal \sig_var General \fr_n Nikowak i:n cubeta para nexko:mit. Ne: tein tikwih koyo:n ya. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Compré esta cubeta para preparar el nixtamal. El que ocupamos ya se agujereó. \fr_son 06066-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig maíz en proceso de nixtamalización \sig_var General \fr_n Ke:man tiketsas nexko:mit, xikma:manelo mah kwaltsi:n pixki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando prepares el nixtamal, menéalo para que se descarapele bien. \fr_son 06066-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz ko:m \dt 13/May/2020 \lx nexko:nketsa \lx_cita nexko:nketsa \lx_var General \ref 05481 (duda) CSC menciona que en Tacuapan usan nexketsa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparar.nixtamal \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig preparar maíz al dejarlo remojar en agua caliente calizar para que se convierta en nixtamal \sig_var General \fr_n Nikimpia ta:ke:walmeh yeh ika mo:stah tio:tak ninexko:nketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo personas trabajando por eso a diario por las tardes preparo maíz para el nixtamal. \fr_son 05481-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nexketsa \raiz nex \raiz ko:n \raiz ketsa \dt 11/Apr/2022 \lx nexko:ntik \lx_cita nexko:ntik \lx_var General \ref 02903 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa nextik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gris \catgr Adj \deriv \sig gris, grisáceo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikpoloh se: pio nexko:ntik, niman tiki:xmatis ta:ka:n nentok iwa:n mopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer perdí un pollo color gris, luego lo vas a reconocer si acaso anda con los tuyos. \fr_son 02903-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz nex \raiz ko:mi \dt 06/Jun/2021 \lx nexokoli:lpah \lx_cita nexokoli:lpah \lx_alt nexokoli:lpahxiwit \lx_var General \ref 04154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Onagraceae.Oenothera.rosea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Oenothera rosea L'Hér. ex Ait., planta de la familia Onagraceae. Se usa como remedio para tratar golpes, se machacan las hojas, se revuelve con aguardiente y se envuelve la parte afectada. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n nexokoli:lpah mochi:wa ta:lpan wa:n ixiwyo kwali ika se: mopahtia komo se: motawi:teki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El nexokokoli:lpah se da en el suelo y con sus hojas uno se puede curar si se golpea (en alguna parte del cuerpo). \fr_son 04154-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Medicinal \raiz xokol \raiz pah \dt 18/Jan/2022 \lx nextamal \lx_cita nextamal \lx_var General \ref 00348 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nixtamal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nixtamal, maíz en grano hervido en agua caliza \sig_var General \fr_n Ke:ma:n tiketsas monextamal xikita mah kwaltsi:n pixki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando pares tu nixtamal, debes revisar que se descarapele bien. \fr_son 00348-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \raiz nex \raiz tamal \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx nextamalato:l \lx_cita nextamalato:l \lx_var General \ref 02352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.nixtamal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole de nixtamal martajado \sig_var General \fr_n EGS-- Ihkó:n sah. ¿Ton oksé: ato:l no: se: kichi:wa? JPM-- Yehwa sah, nada más de, yo:n seki nextamalato:l kiliah, yeh yo:n, sayoh se: kixama:nia nextamal wa:n se: kimana. EGS-- Se: kimana wa:n iwki a. \fr_au JPM \fr_var Xalcu \fr_e EGS-- Así nomás. ¿Qué otro tipo de atole también se puede preparar? JPM-- Solamente eso, solamente de, hay otro, ese al que le llaman atole de nixtamal (nextamalato:l), ese solamente se martaja el nixtamal y ya se hierve. EGS-- Se hierve y ya. \fr_son 02352-01_corp_Xalcu-JPM_faltar \fr_fuente 2011-08-23-t | 539.225, 550.926 \sem Comida \semx_tipo Equivalente \semxref pachato:l \raiz nex \raiz tamal \raiz ato:l \nsem El nextamalato:l es un atole que se hace de nixtamal, martajando los granos de maíz. Algunos lo consideran equivalente al pachato:l. Hay otro tipo de atole que se hace de masa de nixtamal, molido finamente. Aparentemente este tipo de atole también tiene dos nombres equivalentes: ista:kato:l o tixato:l. \dt 12/May/2021 \lx nextekwilin \lx_cita nextekwilin \lx_var General \ref 02299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larva.de.Phyllophaga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig estado larvario de un escarabajo del género Phyllophaga, en español llamado 'gallina ciega' \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n nextekwilin kinalwayohkwa n' tato:k wa:n iwki wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La gallina ciega se come las raíces de los cultivos y así se secan. \fr_son 02299-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz nex \raiz te \raiz okwilin \dt 11/May/2021 \lx nextia \lx_cita nextia (pendiente) \lx_var General \ref 03960 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desvanecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig devanecerse, perder color \osten p. ej., al ensuciarse de polvo \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kali ye:knextiak wa:n katka ista:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta casa se puso muy gris y estaba blanca. \fr_son 03960-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \dt 17/Jan/2022 \lx ne:xtia \lx_cita kine:xtia \lx_var General \ref 00640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mostrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mostrar, presentar \osten p. ej., algo escondido, desaparecido, robado \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kie:waltihkah seki tomi:n n' tamachtia:nih wa:n a:man ka:n kine:xtia. Kihtowa ke kitachteki:toh icha:n wa:n kiwi:kakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los maestros le habian encargado de guardar un dinero a ese señor y ahora ya no entrega. Dice que entraron a robar en su casa y se llevaron el dinero. \fr_son 00640-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: ta:kat ye:wa ya tai:tok. Iwinti a sayoh a:mo kine:xtia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre ya tiene rato que está tomando alcohol. Ya está embriagado nada más que lo disimula (se hace fuerte). \fr_son 00640-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mone:xtia) aparecerse \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: Jonotla mone:xtih se: tona:ntsi:n Guadalupe wa:n semi miakeh kikalpano:wah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En Jonotla apareció la Virgen de Guadalupe y la visita mucha gente. \fr_son 00640-03_elab_pendientei \raiz ne:si \nsem El significado de ne:xtia no es 'encontrar' (algo que se había perdido). Para este significado se utiliza la palabra ahsi: Nikahsik a notomi:n, tein nikpolohka 'Ya encontré el dinero que había perdido.' \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx nextik \lx_cita nextik \lx_var General \ref 01811 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gris \catgr Adj \deriv \sig gris \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kitayo:kolihkah se: itskwinkone:t nextik wa:n ya:lwa kipoloh ne: Cuetzalan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño le habíán regalado un perrito gris y ayer lo perdió en Cuetzalan. \fr_son 01811-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz nex \dt 18/Apr/2021 \lx nextikwi:ltsi:n \lx_cita nextikwi:ltsi:n \lx_var General \ref 00862 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Columbidae.Leptotila.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig paloma, ave de la familia Columbidae, Leptotila spp., probablemente cubriendo tanto Leptotila verreauxi (paloma arroyera) como Leptotila plumbeiceps (paloma cabecigris) \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikta:li:to se: mekat ne: xiwka:wal. Mokwika se: nextikwi:ltsi:n pero sepa nikmahka:w porque yo:n a:mo semi we:ionkakeh ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a poner una trampa. Se había atrapado una paloma gris pero luego la liberé de nuevo porque de esos pájaros ya casi no abundan. \fr_son 00862_01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Referente natural igual \semxref tepe:wi:ltsi:n \semxref chi:chi:lwi:ltsi:n \raiz nex \raiz wi:l \dt 05/Apr/2021 \lx nextilia \lx_cita kinextilia \lx_var General \ref 02878 (duda) no aparece en el corpus, parece una palabra muy inventada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.gris \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar o manchar de gris (una pared, una tela) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xapoh Ariel komohkó:n ika se: kipa:ka n' tilmah tein a:mo ista:k semi kinextilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El jabón Ariel, si se ocupa para lavar ropa de color, la deja gris. \fr_son 02878-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \dt 17/Jul/2021 \lx ne:xtilia \lx_cita ne:chne:xtilia \lx_var General \ref 06022 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mostrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig enseñar o mostrar \osten algo a alguien \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil no: kiwelita momachti:s tahkitis. Mo:stah kine:xtilia ia:wi tein nemi ne: ahko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hija también le gusta aprender a tejer. Todos los días le enseña su tía que vive por allá arriba. \fr_son 06022-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tane:xtilia) mostra un terreno \osten p. ej., sus colindancias, a alguien \sig_var General \fr_n Nopá:n yahki kwalka:n kitane:xtili:to nokni:w ka:nikahkwí:n tame:was ne: ita:lpan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá fue temprano a enseñarle a mi hermano en que parte de su terreno la va a deshierbar. \fr_son 06022-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : kimone:xtilia) aparecerse \osten algo a alguien \sig_var General \fr_n Nochipa ne:chmone:xtilia se: kowa:t nomi:lah wa:n a:mo ke:man wel nikmiktia. Nochipa cholowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mí siempre se me aparece una víbora en mi milpa y nunca lo puedo matar. Siempre se escapa. \fr_son 06022-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref italtia \semxref ix:mati:ltia \raiz ne:si \raiz ne:si \dt 03/Feb/2022 \lx nextsonkokohya:k \lx_cita nextsonkokohya:k \lx_var Xaltn \ref 02729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnado.con.olor.a.ceniza \catgr Adj \deriv \sig con olor a ceniza \osten p. ej., una comida a que le ha caido ceniza, particularmente atole \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ato:l nextsonkokohya:k, a:mo tikitak wa:n eski toya:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este atole sabe a olor de ceniza, no te fijaste pero seguramente se regó (al fogón haciendo que se levantara la ceniza). \fr_son 02729-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz tson \raiz koko \raiz ihya: \dt 25/May/2021 \lx nextsonkokohya:lia \lx_cita kinextsonkokohya:lia \lx_var General \ref 01616 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnar.con.olor.de.ceniza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig impregnar o dejar con olor de ceniza (a una comida) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikita ne: ato:l mah a:mo toya:wi! Tikmattok ke kwownex kinextsonkokohya:lia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fíjate que el atole no se riegue. Sabes bien que la ceniza (al levantarse por la caida de comida sobre ella) le deja un olor a ceniza. \fr_son 01616-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz tson \raiz koko \raiz ihya: \dt 15/Apr/2021 \lx nextsonkokohya:ya \lx_cita nextsonkokohya:ya \lx_var General \ref 04057 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adquirir.olor.a.ceniza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig adquirir olor a ceniza \osten p. ej., cuando se riega la comida o bebida en el fogón, la ceniza se levanta y cae sobre el alimento \sig_var General \fr_n ¡Xikita mah a:mo tikotoya:wi noato:l! Nextsonkokoya:yas wa:n a:mo we:lik ok eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Revisa que no se riegue mi atole en el fogón. Va a adquiror im olor a ceniza y ya no va a saber rico. \fr_son 04057-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nex \raiz tson \raiz koko \raiz ihya: \nsem Por ejemplo, al hervir atole en la lumbre, si se riega, el líquido cae sobre la ceniza, levantándola. Las partículas se caen dentro de la olla, dándole sabor de ceniza al atole. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx nexwitil \lx_cita nexwitil \lx_var General \ref 02319 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa indigestión \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig empacho, indigestión (por comer en exceso, generalmente por la noche) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tikownex tein se: kia:ma:nelowa kwali kipahtia n' nexwitil tein semi kinkwi n' pilimeh ke:man teltakwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La ceniza que se disuelve en agua cura bien la indigestión que les da mucho a los niños por comer en exceso. \fr_son 02319-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz ixwi \dt 17/May/2021 \lx nexwitiltsohya:k \lx_cita nexwitiltsohya:k \ref 03602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.olor.a.empacho \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor a empacho \osten el excremento, particularmente de los niños \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 25/Sep/2018 \lx neya:n \lx_cita ineya:n \lx_var General \ref 05539 (duda) CSC usa nentah \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.acostumbrado \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig lugar donde se acostumbra estar o ir \sig_var Tzina \fr_n Noohpan semi tapitsoka:n, ke:meh i:pa noneya:n, ne:nke:n niow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El camino que tomo ('mi camino') está muy feo, pero como estoy acostumbrado andar por ahí (p. ej., es mi camino que conozco bien), camino rápido. \fr_son 05539-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref nentah \raiz nemi \raiz -ya:n \ncomp En Tacuapan se usa inentah con el mismo significado. \dt 12/Apr/2022 \lx neyoktik \lx_cita neyoktik \lx_var General \ref 07152 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sano \catgr Adj \deriv \sig sano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pili sa neyoktik, ne:stok kwaltsi:n kitekipanowah n' ipopá:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño se ve muy sano, parece que lo mantienen muy bien sus papás. \fr_son 07152-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:li ? \dt 04/Sep/2020 \lx nikahkwí:n \lx_cita nikahkwi:n \lx_var General \ref 06806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \vease nika:wí:n \raiz nika:n \raiz wi:n \dt 15/Aug/2018 \lx nika:mpa \lx_cita nika:mpa \lx_var General \ref 03342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.acá \catgr Adv-lugar \deriv \sig hacía acá; hacia este lado \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:wí:n nikto:ktok chi:l wa:n nika:mpa nikto:ktok et, a:mo wehka:wa xo:chiowatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Para allá tengo sembrado chile y hacia acá tengo sembrado frijol, en poco tiempo ya va florecer. \fr_son 03342-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ne:paka \raiz nika:n \dt 05/Jul/2021 \lx nika:mpakopa \lx_cita nika:mpakopa \ref 00691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa hacia.acá \catgr Adv-lugar \deriv \infl \sig hacia acá \osten un punto de referencia deíctica cerca del hablante \sig_var General \fr_n Ompa ka:mpa tiki:xkopi:natoh i:n to:..., to:nal iwa:n i:n se: towa:mpoy. Onkak wa:n más nika:mpa, nika:mpa, nika:mpawí:n, ka:mpa ika m..., tiahka, nika:mpakopa más onkak. Ihka:tok ke:meh semi axá: ke:meh se: na:wi kowit, ompakawí:n. Ke:mah, porque a:mo kachi kanah, como que semi ihkó:n mah tikihto:ka:n mah semi se: kita mah onka, ka:mpa weli sah, ka:mpa weli sah. Mmm. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Ahí donde fuimos a tomarle las fotos este…, en estos días con un hombre. Hay y un poco más hacía acá, hacía acá, por acá, donde…, fuimos, hacía acá hay más. Hay como, como unos cuatro árboles, por ahí. Si, porque no como quiera, como que digamos que hay por donde sea casi no, por donde quiera. Si. \fr_son 00691-01_corp_Tzina-RMM302 \raiz nika:n \raiz -pa \raiz -kopa \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx nika:n \lx_cita nika:n \lx_var General \ref 05156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aquí \catgr Adv-lugar \deriv \sig aquí \osten un deíctico que indica el lugar en donde se encuentra la persona que habla \sig_var General \fr_n Ya:lwa wa:lahkah seki ta:kapi:pil, sayoh ke nika:n a:mo kinekkeh moka:waskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vinieron unos jóvenes, nomás que aquí no se quisieron quedar. \fr_son 05156-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ni \raiz ka:n \dt 11/Apr/2022 \lx nika:wí:n \lx_alt nikahkwí:n \lx_cita nika:wí:n \lx_var General \ref 03504 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.aqui \catgr Adv-lugar \deriv \sig por aqui; por este rumbo \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n nika:wí:n panowa se: siwa:t cho:katiw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario por las mañanas por aqui pasa una mujer llorando. \fr_son 03504-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nika:n \raiz i:n \raiz Nika:wí:n referencia un punto deíctico que a menudo es el punto donde se ubica el que habla. \dt 17/Jan/2022 \lx nimah \lx_cita ompa nimah \lx_var General \ref 06145 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa justamente \catgr Adv \infl \sig [col] o:me nimah | dos de un solo tiro, dos juntos \osten con un número antes significado la cantidad de algo que se logró hacer o que se ocurrió junto \fr_n Nitamekawihtok ne: mi:lah wa:n ye:wa kwalka:n o:me nimah n' chiktehmeh mopilohkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estoy poniendo una trampa allá en la milpa y hoy en la mañana se atraparon dos pájaros de un solo viaje. \fr_son 06145-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ompa nimah | justamente allí \osten generalmente en referencia a un lugar visible \sig_var General \fr_n Ka:n nii:xmatia ka:ni nemi Miguel wa:n niah yo:n ixta:wakopa wa:n ompa nimah niki:sato. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e No conocía donde vive Miguel y me fui por el potrero y llegué justamente ahí donde vive. \fr_son 06145-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nimah \nsem Es posible que nimah se relaciona con niman pero en pronunciación los dos términos son claramente distintos. \dt 15/May/2020 \lx niman \lx_cita niman \lx_var General \ref 02344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pronto \catgr Adv-tiempo \deriv \sig pronto; ahorita \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tiow tima:wilti:ti, niman tiwi:tsa tia:skeh ok icha:n mowe:ina:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas a jugar, vienes pronto porque todavía iremos a la casa de tu abuelita. \fr_son 02344-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig luego luego, rápidamente, \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w nochipa ne:chmá: wa:n ke:man neh nikmá: niman cho:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano siempre me pega pero cuando yo le pego, luego luego llora. \fr_son 02344-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz niman \dt 12/May/2021 \lx ni:nipaka \lx_cita ni:nipaka \lx_var Tzina \ref 01084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.ambos.lados \catgr Adv-lugar \deriv \infl N1 \sig por ambos o los dos lados; por los dos cabos \osten p. ej., dos personas llevando un objeto como costal, tronco \sig_var Tzina \fr_n Ni:nipaka xiki:tski:ka:n yo:n koxta:l wa:n xikalaki:ka:n kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En ambos lados agarren ese costal y métanlo adentro de la casa. \fr_son 01084-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n "*Bueno", pero tikchi:was". Kilia, "Ke:mah". "Ke:mah", kilwia, "¡a:mo xitatsiw! A:mo x'tatsiwili. ¡X'chi:wa n' horno wa:n a:ksá: mah mitspale:wi wa:n tietos kwali!" Kilia, "Pos bueno". "¡'Kahkoka:watih!, kilia, "namokni:w ka:mpa ika wa:lah!" Entó:s yo:n o:me pi:piltsitsi:n mopilohkeh ni:nipaka wa:n wa:le:wkeh, pos kipano:ltihkeh itech yo:n a:t. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e "Bueno", pero lo vas a hacer." Le dice, "Si", le dice, "¡no seas flojo! No le tengas flojera. ¡Haz tu horno y que alguien te ayude y vas a estar bien!" Le dice, "Pues bueno." "¡Vayan a dejarlo allá arriba!" le dice, "a su hermano por donde vino". Entonces esos dos niños se agarraron de un lado y otro (quizá de un brazo y un pie) y salieron, pues lo pasaron ese río. \fr_son 01084-02_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2011-08-23-e | 1084.757, 1118.802 \sig uno por cada lado \sig_var Tzina \fr_n Nomi:lah nikahsik o:me kwowit pahpata, ni:nipaka nikpilowilih notapial wa:n neh nikwa:lkwik kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa encontré dos racimos de plátano, le colgué uno por cada lado de mi caballo y yo traje leña. \fr_son 01084-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ni \raiz pa \raiz ka \nmorf La etimología de esta palabra no está de todo claro. \nota Ocurre muchas veces en el corpus, habría que checar su uso y significado en contexto. \dt 17/May/2021 \lx nio:nió: \lx_cita nio:nió: \lx_alt nu:nió: \lx_alt nio:nó: \lx_var General \ref 07527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tampoco \catgr Subord \deriv \infl N1 \sig tampoco; ni tampoco \sig_var 1-Xalti \fr_n Nika:n a:mo onkak xokot, nio:nio: kilmeh tein onkak ka:mpa teh tinemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui no hay naranjas, (ni) tampoco hay quelites de los que hay donde tu vives. \fr_son 07527-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nió:n \raiz ni \raiz o:n \nota Checar categoría gramatical. \dt 11/Sep/2020 \lx nio:nkanah \lx_cita nio:nkanah \lx_var General \ref 00181 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ni.en.parte.alguna \vease kanah \sig_var General \raiz nio:n \raiz kanah \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx nio:nó: \lx_cita nio:nó: tikmatis \lx_var General \ref 03341 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ni.siquiera \catgr Subord \deriv \sig ni siquiera; ni \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Sepa sah ximokahka:wili n' pahti, nio:nó: tikyeko:s ox chichi:k! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Otra vez tómate rápidamente la medicina, ni siquiera la vas a sentir amargo! \fr_son 03341-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nió:n \raiz ni \raiz o:n \raiz no: \dt 05/Jul/2021 \lx nipa \lx_cita nipa \lx_var General \ref 03697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa del.otro.lado \catgr Adv-lugar \deriv \sig [col] i:n nipa | aquí luego (no muy lejos, pero no a la vista sino en lugar donde el o la que habla lo había visto) \sig_var General \fr_n I:n nipa wetstok se: itskwinmike:t, eski kipawihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí luego está tirado un perro muerto, a lo mejor lo envenenaron. \fr_son 03697-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ne:pa \raiz nipa \nmorf El adverbio nipa no existe solo sino en composición. Se utiliza como nipawí:n, ni:nipaka y precedido por i:n como en i:n nipa, véase esta entrada. La colocación i:n nipa se utiliza solamente señalando con la mano hacia atrás. Cuando uno señala hacia adelante se utiliza ne:paka. \nota Checar uso de nipa. ne:wi:n, etc. \dt 17/Jan/2022 \lx nipawí:n \lx_alt nipahkwí:n \lx_cita nipawí:n \lx_var General \ref 04104 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.aquí.cerca \catgr Adv-lugar \deriv \sig por aquí cerca pero no a la vista, sino por un lugar donde el o la que habla había visto \sig_var General \fr_n Nipawí:n wetstok se: tilmah ye:ksokioh. A:it a:koni ompa kitamo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está tirada una tela muy enlodada por aquí cerca (en un lugar específico pero no a la vista sino en un lugar visto antes). Quién sabe quien la haya tirado ahí. \fr_son 04104-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nipa \raiz wi:n \nota Checar todos los adverbios de lugar. \dt 18/Jan/2022 \lx nió:n \lx_cita nió:n se: ta:kat \lx_alt niú:n \ref 04017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ni.uno \catgr Adv \deriv \sig (generalmente seguido por un sustantivo) ni uno; ni un solo \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n ya niki:sak wa:n nió:n se: taxkal nikwa:lkwahte:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Salí muy temprano hoy por la mañana, no comí ni una sola tortilla antes de salir. \fr_son 04017-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] nió:n kanah | (ni) en ninguna parte (véase a:mo o ka:n kanah, bajo kanah) \sig_var General \fr_n Kihtowah ke nió:n kanah onkak n' tao:l. Miak tokni:wa:n tanemilihtokeh a:mo kimatih ka:ni kikowati:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que en ninguna parte hay maíz. Mucha gente está preocupanda no saben donde van a ir a comprarlo. \fr_son 04017-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \sig [col] nió:n tei | ni nada, ni siquiera nada \osten \sig_var General \fr_n Wa:n iyakowit a:mo, a:mo kikwa, ne:n, tapial, a:mo kikwa nió:n tei. Xaxakachtik wa:n ahwia:k desde ikowyo, icho:kilo, hasta ima:xiwyo nochi iwki n' ahwia:k, mahyá:, mahyá: oko..., okot. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y el tabaquillo (iyakowit, Verbesina turbacensis Kunth in HBK.) no, no se lo come, este, un animal doméstico, no se lo come ningún animal. Es granuloso y fragrante desde su tallo, su savia, hasta las hojas. Todo es fragrante como, como pi..., pino. \fr_son 04017-03_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-19-n | 90.592, 101.816 \semx_tipo Comparar \semxref nio:nó: \raiz ni \raiz o:n \dt 17/Jan/2022 \rev \lx no: \lx_cita no: tekitisneki \lx_var General \ref 01064 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa también \catgr Adv \deriv \sig también \sig_var General \fr_n Neh nikwelita nitisis wa:n no: semi nikwelita nikchihchiwas n' tapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mí me gusta echar tortillas y también preparar la comida. \fr_son 01064-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no: \dt 05/May/2021 \lx nochi \lx_cita nochi \lx_var General \ref 01747 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todo \catgr Adj-cuant \deriv \plural Irregular: nochi:n \sig todo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man titakwe:cho:ti:w, moneki xiksenta:li nochi n' tixti para a:mo xokoyas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vayas a moler, es necesario que eches toda la masa y así no se agriará. \fr_son 01747-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nochi \dt 18/Apr/2021 \lx no:chilia \lx_cita ne:chno:chilia \lx_var General \ref 02343 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hablarle.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hablarle o avisarle (a alguien) para o afectando (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chilwih mah nikno:chili ipili tein ma:wiltihtok ne: ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me dijo mi hermano que le hable (para él) a su hijo que está jugando en el camino. \fr_son 02343-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no:tsa \dt 12/May/2021 \lx nochi:n \lx_cita nochi:n \lx_var General \ref 05687 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todos \catgr Adj-cuant \deriv \vease nochi \raiz nochi \nsem Nochi:n es la forma plural de nochi que se usa solamente con seres vivos, esto es personas y animales. \dt 15/Apr/2019 \lx nochipa \lx_cita nochipa \lx_var General \ref 06226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa siempre \catgr Adv-tiempo \deriv \sig siempre \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man niow nimotakowi:ti ne: Cuetzalan, nochipa niktakowia se: siwa:piltsi:n wetskatok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a comprar a Cuetzalan, siempre le compro a una niña riéndose. \fr_son 06226-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] nochipa ya | era todo el tiempo, siempre era (pero ya no, esto es, en repetidas ocasiones en el pasado pero en un momento dejó de realizarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili nikpahtih wa:n kinki:xtih kowa:meh takah yehwa ika nochipa ya kikokowa:ya iihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le di un medicina a mi hijo y le sacó los lombrices, cierto fue por eso que siempre le dolía el estómago. \fr_son 06226-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nochi \raiz pa \nsem La diferencia entre nochipa y nochipa ya no es muy claro y se tendría que investigar. \dt 02/Sep/2020 \lx nohma \lx_cita nohma \lx_var General \ref 03216 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aún \catgr Adv-tiempo \deriv \sig aún; todavía \sig_var General \fr_n Se: siwa:t ne:chtane:wilih wehka:w ya se: pio wa:n nohma aya:mo ne:chkepilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una señora me pidió prestado un pollo desde hace un buen de tiempo y aún todavía no me lo devuelve. \fr_son 03216-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nohma \dt 03/Jul/2021 \lx nohne:l \lx_cita nohne:l \lx_var General \ref 06074 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pequeño \catgr Adj \deriv \sig pequeño \osten un objeto en cuanto a su tamaño \sig_var General \fr_n Nikneki xne:chtane:wti se: machete tein nohne:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiere que me prestes un machete pequeño. \fr_son 06074-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nohne:l \dt 04/Feb/2022 \lx no:kia \lx_cita kino:kia \lx_var General \ref 03887 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vertir.líquido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vertir, vaciar \osten agua o otro líquido, el agua que está dentro de un recipiente \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikno:ki yo:n a:t itech ne: ahpa:s wa:n xikwiti seki ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Vierte esa agua al tinaco y ve a traer más! \fr_son 03887-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no:ki \dt 17/Jan/2022 \lx nokta \lx_cita nokta \lx_var General \ref 00088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demasiado \catgr Adv \deriv \sig excesivamente; demasiado \osten modificando la intensidad o la ocurrencia de una acción \sig_var General \fr_n Yo:n pili nokta cho:ka, xa: mokokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Llora demasiado ese niño, a lo mejor esté enfermo. \fr_son 00088-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig nokta pahpata | plátano macho, tipo de plátano \sig_var Tzina \fr_n Ta:ka:n tikpia nokta pahpata tine:chnamaki:lti:s. Nopili semi kiwe:lilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso tienes plátano blanco, me lo vendes. Mi hijo le encanta comerlo. \fr_son 00088-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref semi \semx_tipo Sinónimo \semxref tel \semx_tipo Comparar \semxref ye:k \raiz nokta \nsem Hay algunas plantas silvestres con el término nokta. En cuanto a nokta pahpata, Ernesto Vázquez comentó que es el plátano macho. Tendrá quizá una jusitificación semántica porque es un tipo de plátano "excesivo" en en sentido de grande. \nsem Nokta se usa con el sentido de 'demasiado' para modificar a predicados verbales. A veces parece modificar una cantidad ('demasiado'), pero al examinar la situación se aclara que nokta modifica el predicado verbal. Por ejemplo, 'me dio demasiado dinero' se traduce Ne:chmakak miak tomi:n y no se puede utilizar el nokta. Pero, con reduplicación de maka si se puede utilizar el nokta : I:n pili nokta ne:chma:maka itaxkal, a:mo kineki kikwa:s. En esta frase parece que nokta modifica la acción verbal, ma:maka. Finalmente, aunque en algunos casos podría parecer que nokta modifica, como adjetivo, un sustantivo: Ne: ta:kat nokta kipia tomi:n este parece ser un análisis equivocado porque no se puede poner el nokta junto al sustantivo: ?Ne: ta:kat kipia nokta tomi:n. La situación con miak es diferente porque uno dice Ne: ta:kat kipia miak tomi:n o Miak tomi:n kipia ne: ta:katl, pero no se dice Ne: ta:kat miak kipia tomi:n. Parece que en la Sierra Norte de Puebla los adjetivos se colocan junto a los sustantivos que modifican y los adverbios junto a los verbos. En Guerrero es distinto y un adjetivo puede colocarse antes de una secuencia verbo-sustantivo: En Guerrero: O:n tla:katl miak kipia tomi:n o también O:n tla:katl kipia miak tomi:n. \ngram Nokta se usa con el sentido de 'demasiado' para modificar a predicados verbales. A veces parece modificar una cantidad ('demasiado'), pero al examinar la situación se aclara que nokta modifica el predicado verbal. Por ejemplo, 'me dio demasiado dinero' se traduce Ne:chmakak miak tomi:n y no se puede utilizar el nokta. Pero, con reduplicación de maka si se puede utilizar el nokta : I:n pili nokta ne:chma:maka itaxkal, a:mo kineki kikwa:s. En esta frase parece que nokta modifica la acción verbal, ma:maka. Finalmente, aunque en algunos casos podría parecer que nokta modifica, como adjetivo, un sustantivo: Ne: ta:kat nokta kipia tomi:n este parece ser un análisis equivocado porque no se puede poner el nokta junto al sustantivo: ?Ne: ta:kat kipia nokta tomi:n. La situación con miak es diferente porque uno dice Ne: ta:kat kipia miak tomi:n o Miak tomi:n kipia ne: ta:katl, pero no se dice Ne: ta:kat miak kipia tomi:n. Parece que en la Sierra Norte de Puebla los adjetivos se colocan junto a los sustantivos que modifican y los adverbios junto a los verbos. En Guerrero es distinto y un adjetivo puede colocarse antes de una secuencia verbo-sustantivo: En Guerrero: O:n tla:katl miak kipia tomi:n o también O:n tla:katl kipia miak tomi:n. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx noktaiswat \lx_cita noktaiswat \lx_var General \ref 00011 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Musaceae.Heliconia.schiedeana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Heliconia schiedeana Klotzsch, planta de la familia Musaceae; sus hojas sirven para envolver tamales \sig_var General \fr_n Mo:sta nia:s nikwiti:w noktaiswat wa:n ika tikpihpi:kis nakatamal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana iré por el noktaiswat y con eso vas a envolver los tamamles de carne. \fr_son 00011-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Planta \raiz nokta \raiz iswa \rev 2020-12-14 \dt 08/Feb/2022 \lx noktakowach \lx_cita noktakowach \lx_var General \ref 04153 (duda) CSC usa kowach \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Jatropha.curcas \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref kowach \raiz nokta \raiz kowach \dt 16/Jan/2022 \lx noktapahpata \lx_cita noktapahpata \lx_var General \ref 00030 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Musaceae.Musa.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Musa sp., planta de la familia Musaceae, su fruto, que es un tipo de plátano más grande que los más común pero más chico que el plátano macho, se llama 'plátano blanco' en el español local. Sus frutos se comen y se comercializan. \sig_var General \fr_n Yo:n noktapahpata okachi kikowah itech todos santos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El plátano macho lo compran más en Todos Santos. \fr_son 00030-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa niktekito se: noktapahpata. Nikpechti:ti mah niman oksi wa:n niknamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a cosechar (cortar) un racimo de plátano blanco. Lo voy a envolver para que se madure y lo voy a vender. \fr_son 00030-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz nokta \raiz pahpata \nsem Véase pahpata para una lista de todas las variedades de plátano. El noktapahpata se usa en las ofrendas de todos santos. Si es el 'plátano macho' es Musa balbisiana Colla. \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx noktawahkalkowit \lx_cita noktawahkalkowit \ref 08192 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx noktawahkalmekat \lx_cita noktawahkalmekat \lx_var General \ref 07358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Loganiaceae.Strychnos.brachistantha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Strychnos brachistantha Standl., bejuco de la familia Loganiaceae que se usa para formar el aro de una cuna para cargar a los bebés (véase wahkal) \sig_var Tzina \fr_n Yo:n noktawahkalmekat mochi:wa kowtah, yehwa yo:n komekat telkwali para kichi:wah wahkalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El bejuco noktawahkalmekat se da en el monte, ese bejuco es el mejor para hacer huacales \fr_son 07358-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \semx_tipo Referente natural igual \semxref wahkalkowit \raiz nokta \raiz wahkal \raiz meka \dt 04/Jan/2021 \lx no:kwalia \lx_cita no:kwalia \lx_var General \ref 05219 (duda) no parece una sola palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adv-modo \deriv \vease kwali \raiz no: \raiz kwali \raiz ya \nmorf Parece que no:kwalia proviene de no: + kwali + ya, literalmente significando 'también ya está bien'. Se ha decido escribirlo como colocación, véase kwali. \dt 30/Jan/2022 \lx nono \lx_cita nono \lx_var General \ref 02971 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otra.vez \catgr Adv-tiempo \deriv \sig [col] sepa nono | una vez mas; nuevamente; otra vez; de nueva cuenta (véase sepa) \fr_n Sepa tiwetsik nono wa:n i:pa titahkowehweliwtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nuevamente te caíste y de por sí tienes la cintura lastimada. \fr_son 02971-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no (?) \nmorf La etimología de este adverbio no está claro. \dt 06/Jun/2021 \lx no:ntsi:n \lx_cita no:ntsi:n \lx_var General \ref 04100 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mudo \catgr Adj \deriv \sig mudo \sig_var General \fr_n Ye:wa nikitak se: no:ntsi:n ne: ohti. Pané: kinekia ne:chilwis teisa:. Sayoh ke a:mo se: kimatilia toni kihto:sneki porque sayoh mahma:sowa.. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace rato vi un mudo en el camino. Parecía que quería comunicarme algo. Pero no se le entiende lo que quiere decir porque sólo se comunica con ademanes. \fr_son 04100-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no:n \dt 17/Jan/2022 \nota Agregar a ma:sowa V1 \lx no:ntsi:nkwi \lx_cita no:ntsi:nkwi \lx_var General \ref 05395 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enmudecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enmudecerse; quedarse mudo; perder el hablar \osten temporal o permanentement, p. ej., por susto, por enfermedad \sig_var General \fr_n Tayowak kala:nki:sak se: pili wa:n moehekana:miktih. Kihtowa ke yeh ika no:ntsi:nkwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche salió afuera de la casa un niño y le dió mal aire. Dicen por esa razón se enmudeció. \fr_son 05395-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no:n \raiz tsi:n \raiz kwi \dt 11/Apr/2022 \lx no:tsa \lx_cita kino:tsa \ref 05078 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llamar.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hablar con, entablar conversación con \osten una personas \sig_var General \fr_n Komohkó:n tikwelita ne: siwa:pil, ¡xikno:tsa! kwali iwa:n timona:mikti:s. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Si te gusta esa muchacha, ¡hablále! Puedes casarte con ella. \fr_son 05078-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tano:tsa) convocar \osten p. ej., a una reunión \sig_var 1-Xalti \fr_n Xiwtekiwah tano:tsa se: nechiko:l mo:sta tiotak. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e La autoridad está convocando una reunión mañana por la tarde. \fr_son 05078-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con te:- : te:no:tsa) llamar el espíritu (para curar a uno que se ha enfermado de susto) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kwali te:no:tsa komohkó:n se: momowtia \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano puede llamar a los espíritus si uno se enferma de susto. \fr_son 05078-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mono:tsa) llamarse \osten en sentido de tener como nombre \sig_var General \fr_n Nopili mono:tsa Carmen. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño se llama Carmen. \fr_son 05078-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y ta- : motano:tsa) llamarse \osten un lugar como pueblo o paraje \sig_var General \fr_n Ka:mpa nokni:w nemi motano:tsa Las Hamacas wa:n ka:mpa neh ninemi motano:tsa Tepetitan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde vive mi hermano se llama Las Hamacas y donde yo vivo se llama Tepetitan. \fr_son 05078-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no:tsa \dt 03/Feb/2022 \lx no:tsal \lx_cita ino:tsalwa:n \lx_var General \ref 03314 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invitado \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig invitado \sig_var General \fr_n No:pá:n kichi:w se: ilwit wa:n nochi ino:tsalwa:n moka:wkeh, mo:stika ok yahkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá hizo una fiesta y todos sus invitados se quedaron, hasta al siguiente dia se fueron. \fr_son 03314-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no:tsa \nmorf Según Hermelindo Salazar esta es una palabra de desde hace mucho tiempo, y no un neologismo reciente. \dt 10/Jan/2022 \lx no:tsaltia \lx_cita ne:chte:no:tsaltia \lx_var General \ref 03052 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargar.llamada.espiritual.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \sig (con te:- : te:no:tsaltia) encargar una llamada espiritual para \sig_var General \fr_n Tikihtowa ke tikwi:kaya ya mopili iwa:n tapahtihkeh wa:n a:mo ne:nke:nti. Kachi kwali xikte:no:tsalti xa: kanahika momowtihtos. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dices que ya llevaste a tu hijo con el médico y no se alivia. Es mejor que mandes a que le hagan una llamada espiritual a lo mejor tenga susto de algún lugar. \fr_son 03052-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ke:man nosiwa:pil kokoliskwi ika nemowtil nochipa nikte:no:tsaltia wa:n niman pahti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi hija se enferma de susto, siempre le mando a hacer un llamado espiritual y mejora rápidamente. \fr_son 03052-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no:tsa \dt 07/Jun/2021 \lx no:ya:n \lx_cita no:ya:n \lx_var General \ref 01652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.todas.partes \catgr Adv-lugar \deriv \sig en todas partes \sig_var 1-Xalti \fr_n Itech me:tsti mayo no:ya:n taa:wa:ki, yeh ika moneki mah a:mo se: kinte:xi:ma ok kwowmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el mes de mayo en todas partes hay sequía, por eso es muy importante ya no seguir tumbando los árboles. \fr_son 01652-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz no: \raiz -ya:n \dt 15/Apr/2021 \lx o: \lx_cita o: \lx_var General \ref 02926 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ¡mira! \catgr Adv-modo \deriv \sig ¡mira! (término utilizado solamente con el significado de ¡Ve!) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡O:, ne: wi:tse se: itskwinti ista:k! ¡Mah ticholo:ka:n, xa: te:tanteki! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mira! ahí viene un perro blanco. ¡Que huyamos, tal vez muerda! \fr_son 02926-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] o: sah | ¡Mira nomás! \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡O: sah, i:n mopili te:istekwi wa:n yehwa cho:ka! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mira nomás, tu hijo pellizca y él es el que llora! \fr_son 02926-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 06/Jun/2021 \lx ochpa:na \lx_cita kiochpa:na \lx_var General \ref 06919 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barrer.algo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig barrer algo (p. ej., unas tejas, polvo, semillas) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikochpa:na kwaltsi:n yo:n teja wa:n sepa tikahkota:lili:skeh n' kali. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Barre bien esa teja (limpiándolos con una escobilla) y otra vez se lo pondremos otra vez la casa. \fr_son 06919-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ochpa: \dt 14/Feb/2022 \lx ochpa:nilia \lx_cita ne:chochpa:nilia \lx_alt ochpa:nia \lx_var General \ref 01885 (duda) es más común usar ochpa:na o tachpa:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barrerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig barrer (un objeto tirado en el suelo) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ta:lpan nikte:ntoya seki xiwit wa:n ne:chochpa:nilih i:n pili wa:n nikwiskia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquí en el piso tenía puesto unas hierbas (p. ej., para secar), el niño me las barrió y todavía las iba a ocupar. \fr_son 01885-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ochpa: \dt 18/Apr/2021 \lx ochpa:wa:s \lx_cita ochpa:wa:s \lx_var General \ref 04903 (duda) CSC no conoce el segundo significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escoba \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig escoba \osten formada por un manojo de plantas del grupo de escobillas o si la escoba es moderna, de plástico \sig_var General \sig nombre genérico para varias especies de plantas, todas o casi todas de la familia Malvaceae (aparentemente todas del género Sida que se usan como escobillas para barrer; difieren en el color de sus flores (aunque la mayoría son de color amarilla o crema) formas de la hojas y presencia o ausencia de pubescencia en hojas y tallo. Los xo:no:ochpa:wa:s constituyen una subgrupo de los ochpa:wa:s, un grupo mayor que incluye por lo menos una Rubiaceae. Mucha gente refiere a los xo:no:ochpa:wa:s simplemente como ochpa:wa:s; algunos distinguen este grupo de plantas de la ochpa:wa:s Rubiaceae con el nombre de xo:no:ochpa:wa:s o nepantah xo:chit. Galianthe brasiliensis subsp. angulata (Benth.) Cabral & Bacigalupo, planta de la familia Rubiaceae; se da en los potreros, tiene flores blancas muy pequeñas; la gente la utiliza para hacer escobillas \sig_var General \fr_n Mokni:w ikahbe:ntah telkwahkwali ochpa:wa:s onkak. Nochipa ompa nikwiti. Kwaltsi:n ika se: tachpa:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el cafetal de tu hermano hay mucho de las plantas llamadas ochapa:wa:s muy frondosas. yo siempre voy allá a traerlo. Con ellas se barre muy bien. \fr_son 04903-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] (poliwini ochpa:wa:s) Cuphea carthagenensis (Jacq.) Macbr., planta de la familia Lythraceae. Se amarran un rollo de plantas para hacer una escobilla que sirve para barrer el piso. \sig_var General \fr_n Yo:n poliwini ochpa:wa:s kwaltia no: ika se: tachpa:na. Se: kiteki se: we:i tatsi:tskil, se: kiolo:chilpia wa:n mochi:wa ya ochpa:wa:s \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El poliwini ochpa:wa:s (Cuphea carthagenensis (Jacq.) Macbr.,) también sirve para barrer. Se corta un gran manojo, se amarra todo junto y ya se hace una escoba. \fr_son 04903-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Planta \raiz ochpa: \dt 24/Jan/2022 \lx ohchi:wia \lx_cita kiohchi:wia \lx_var General \ref 04201 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.camino \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig hacerle o abrir paso \osten a alguien, para que pase en un lugar sin vereda \sig_var General \fr_n Nokni:w kikowak xa:l wa:n a:mo kalaki tepos ne: kam:pa nemi. A:man kiohchi:wia ok wa:n mo:sta wa:las kika:wili:ki:w se: wei tepos. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano compró arena y no entra carro ahí en donde vive. Ahora está abriendo un camino (para el camión de volteo) y mañana le vienen a dejar una camionada. \fr_son 04201-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz chi:wi \dt 18/Jan/2022 \lx ohchi:wia \lx_cita kiohchi:wia \lx_var General \ref 05591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrirle.camino \catgr V1 \infl Clase 2a \sig abrirle camino o brecha para \osten alguien \sig_var General \fr_n Yehwa:n ya ne:n kinohchi:wihkeh kwali para ne:nke:n tsi:tsikwi:niskeh pero, pero tein yo:n ke:meh pahxiwmeh, ke:meh poliwinixiwyo tikihtokeh wa:n ke:meh yehwa ta:la:ni:l a:mo onkak ok. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ellos ya les abrieron el camino para que puedan correr fácilmente pero, pero como las plantas medicinales, como dijimos el poliwinixiwit y el ta:la:ni:l (Tagetes filifolia Lag.) ya no se dan, ya no hay. \fr_son 05591-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-03-h | 284.327, 294.702 \raiz oh \raiz chi:wa \dt 12/Apr/2022 \lx ohka:n \lx_cita ohka:n \lx_var General \ref 03423 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.dos.lugares \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en dos lugares \sig_var General \fr_n Nitachiato nomi:lah wa:n ohka:n ok te:ntok sinti, ke:man kiololohkeh a:mo kiitakeh. \fr_au ADA300 \fr_var 1-Xalti \fr_e Fui a asomar a mi milpa y en dos lugares todavía hay mazorca, cuando recogieron (la mazorca) no la vieron. \fr_son 03423-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz -ka:n \nota Hay que analizar si es mejor considerar a estos vocablos terminados en -ka:n como sustantivos locativos o adverbios de lugar. \dt 14/Jul/2021 \lx ohka:nti \lx_cita ohka:nti \lx_var General \ref 04054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.compromiso.en.dos.lados \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener compromiso en dos lados o lugares \sig_var General \fr_n No:pá:n ohka:nti xiwtekiti wa:n a:mo senahsi ok para tekitis imi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá tiene compromisos como autoridad (p. ej., es juez de comunidad y también presidente de educación en la escuela) en dos lados y ya no le da tiempo trabajar en su milpa. \fr_son 04054-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz ka:n \dt 17/Jan/2022 \lx ohkechilia \lx_alt ohkechia \lx_cita ne:chtaohkechia \lx_var General \ref 06169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.solo.en.camino \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : taohkechia venderle todo lo que tiene \osten en perjuicio de alguien, generalmente para quedarse con el dinero en perjuicio del dueño \sig_var Xaltn \fr_n Nomach kika:wilihkah miak kwa:kwehmeh wa:n wehwei ta:l. Pero ke:meh nochipa nemia sah iwki kintaohkechih n' ipi:pi:lwan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi sobrino le habían heredado muchos reses y muchos terrenos. Pero como sólo andaba paseando pues así vendió todo lo que les pertenecía a sus hijos. \fr_son 06169-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz ketsa \nmorf Generalmente el verbo ditransitivo y aplicativo derivado de ohketsa se emplea solamente con el objeto no referencia ta- que motiva el uso de la forma alternativa del aplicativo ohkechia. \dt 08/Feb/2022 \lx ohketsa \lx_cita kiohketsa \lx_var General \ref 07739 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.ir.sin.acompañar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar ir solo en el camino, viaje; encaminar (a alguien) con la promesa de alcanzarlo y no hacerlo \osten dejando a la persona ir y llegar al destino solo \sig_var General \fr_n Tikahkaya:w nopili, sayoh tikohketsak wa:n a:mo tikahsito ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Engañaste a mi hijo, nomás lo encaminaste y no lo fuiste a alcanzar. \fr_son 07739-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig vender todo \osten p. ej., de bienes propios, toda la cosecha, la casa y terrenos, generalmente pero no siempre malgastando el dinero en fiestas, comida \sig_var General \fr_n Nokni:w nochi kiohketsak tein kipiaya, n' ta:l tein kitayoko:lilihka no:pá:n nochi kinamakak wa:n tomi:n ika ta:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me hermano vendió todo lo que tenía, la tierra que le había regalado mi papá, todo lo vendió y utilizó el dinero para emborracharse. \fr_son 07739-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ohma:ktia \raiz oh \raiz ketsa \dt 20/Sep/2020 \lx ohmaka \lx_cita kiohmaka \lx_var General \ref 02978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encaminar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encaminar a (alguien, p. ej., hacia un camino que no conoce) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa wa:lahka se: ta:kat kite:moko nokni:w wa:n a:mo matia ka:nikahkwí:n nemi. No:pá:n kiohmakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vino un señor a buscar a mi hermano y no sabía por donde vive. Mi papá lo encaminó (hacia la casa de mi hermano). \fr_son 02978-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ohma:ktia \raiz oh \raiz maka \dt 27/Jul/2021 \lx ohma:ktia \lx_cita kiohma:ktia \lx_var General \ref 06652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encaminar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encaminar (a alguien, llevándolo por un tramo para dejarlo seguro del camino); dejar (a alguien) por el camino, encaminado \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikohma:kti:ti ne: ta:kat, kite:mowa mokni:w wa:n ka:n mati kanikahkwí:n nemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a dejar a ese señor encaminado, busca a tu hermano pero no sabe por donde vive. \fr_son 06652-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ohmaka \semx_tipo Comparar \semxref ohketsa \raiz oh \raiz ma: (?) \raiz -k \dt 14/Feb/2022 \lx ohmaxal \lx_cita ohmaxal \lx_var General \ref 03953 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entronque.de.caminos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig entronque de camino; crucero (de caminos) \sig_var General \fr_n Nopili mokokowa wa:n xiwit tein ika kichipa:wkeh tikpi:xo:toh ne: ohmaxal. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo estaba enfermo y con las hojas que le hicieron la limpia, las fuimos a tirar en el crucero. \fr_son 03953-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz maxal \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ohnenkeh \lx_cita ohnenkeh \lx_var General \ref 02276 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminante \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : ohneminih \sig caminante \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: yowi se: ohnenkeh semi ihsiwtiw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un caminante allá va de prisa. \fr_son 02276-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz nemi \dt 11/May/2021 \lx ohohxihtaxkal \lx_cita ohohxihtaxkal \ref 08214 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ohoto \lx_cita ohoto \lx_var General \ref 07716 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tartamudo \catgr Sust-apoc \deriv \infl N1 \sig tartamudo \sig_var General \fr_n Nokni:w ipili ohoto. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermano es tartamudo. \fr_son 07716-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:nohoto \raiz ohoto \nsem No está claro si ohoto refiere simplemente a los tartamudos o quizás también a las personas que no tienen habilidad de pronunciar bien las palabras (p. ej., al comerse parte de la palabra, al cecear). \dt 20/Sep/2020 \lx ohotokwi \lx_cita ohotokwi \lx_var General \ref 00688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volverse.tartamudo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volverse tartamudo \sig_var General \fr_n A:mo xikyo:li:ka:n tahtatsi:ni nopili. Koma:mo ohotokwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No golpees a mi niño por la espalda. Si así lo haces, se va a volver tartamudo. \fr_son 00688-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oto (?) \raiz kwi \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx ohoxihato:l \lx_cita ohoxihato:l \ref 08218 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ohoxin \lx_cita ohoxin \lx_var General \ref 04009 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Moracea.Brosimum.alicastrum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Brosimum alicastrum Sw. subsp. alicastrum, árbol de la familia Moraceae, sus frutos se comen y la madera se usa para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n ohoxin mochi:wa tepe:tah wa:n ka:mpa takawa:ni. Ihwa:k chika:waya n' ita:kka kwali se: kiteki, se: kimana wa:n se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Brosimum alicastrum (ohoxin) se da en lugares peñosos y donde hace calor. Cuando maduran sus frutos se pueden cortar, se hierven y se comen. \fr_son 04009-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \sem Planta \raiz ox \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ohpa \lx_cita ohpa \lx_var General \ref 07178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dos.veces \catgr Adj-cuant \deriv \sig dos veces \fr_n Titato:kah ohpa xiwit. \fr_au FMM334 \fr_var Xalcu \fr_e Sembramos dos veces al año. \fr_son 07178-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05133_01_Xalcu \fr_fuente 2011-08-23-s | 000:34 \raiz o:me \raiz pa \dt 05/Sep/2020 \lx ohpaka:kowa \lx_cita kiohpaka:kowa \lx_var General \ref 01257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprar.usado \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'kowa' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comprar (un producto) usado, seminuevo, de segunda mano \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikohpaka:kowak se: mache:teh wa:n niktayo:koli:ti nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compré un machete usado y se lo voy a regalar a mi hermano. \fr_son 01257-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz pa \raiz kowa \dt 21/Mar/2021 \lx ohpaka:kowilia \lx_cita ne:chohpaka:kowilia \lx_var General \ref 02433 (duda) es más común usar ohpaka:kowa, el ejemplo no tiene una buena secuencia por este uso \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprarle.a.un.revendedor \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig comprarle (un producto usado, de segunda mano) a (alguien, p. ej., un revendedor) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kiohpaka:kowilih se: ta:kat e:yi pitsomeh wa:n ka:n kinekih takwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá le compró tres puercos a un revendedor y no quieren comer (los marranos). \fr_son 02433-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz pa \raiz kowa \dt 17/May/2021 \lx ohpaka:namaka \lx_cita kiohpaka:namaka \lx_var General \ref 05744 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revender \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig revender \sig_var General \fr_n Nokni:w mokowilihka se: metat wa:n kiohpaka:namakak. Kitelnekia n' tomi:n para ika kikowas ipah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana había comprado un metate (para ella) y lo revendió. Necesitaba el dinero para comprarse su medicina. \fr_son 05744-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ohpaka:kowa \raiz o:me \raiz pa \raiz namaka \dt 12/Apr/2022 \lx ohpaka:namaka \lx_cita kiohpaka:namaka \lx_var General \ref 08492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx ohpaka:namaki:ltia \lx_cita kiohpaka:namaki:ltia \lx_var General \ref 08421 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx ohpan \lx_cita iohpan \lx_var General \ref 07671 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camino \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig camino de (especificamente un camino particular que usa una persona de costumbre, p. ej., para llegar a su casa, su milpa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tiwa:lahkeh ka:mpa ika tapialmeh inohpan, tikwa:lkwitiki:skeh seki kilit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nos venimos por donde transitan las bestias, (por allí) pasamos de regreso para traer unos quelites. \fr_son 07671-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz -pan \dt 16/Sep/2020 \lx ohpatiká: \lx_cita ohpatiká: \lx_var General \ref 07208 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no indica nada. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.segunda.ocasión \catgr Adv-tiempo \deriv \sig por segunda ocasión o vez \sig_var 1-Xalti \fr_n Tein ohpatiká: tika:wako yehwa kiwi:kak nokni:w. Kiwelitak wa:n ne:chilwih xika:wili:ti se: ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lo que veniste a dejar por segunda ocasión se lo llevó mi hermano. Le gustó y dice que vayas a dejarle otro más. \fr_son 07208-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz pa \nota Checar si la vocal final es larga. \dt 05/Sep/2020 \lx ohpawia \lx_cita kiohpawia \lx_var General \ref 00593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa repetir.segunda.vez \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig repetir una segunda vez o por segunda vez \osten un acción como entregar algo, desempeñar un servicio, volver a cobrar una deuda ya pagada \sig_var General \fr_n I:n ta:kat kiohpawia n' ma:lto:mohyo:t. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Este señor repite por segunda vez la mayordomía. \fr_son 00593-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref polo:lka:chi:wa \raiz o:me \raiz pa \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ohpitsak \lx_cita ohpitsak \lx_var General \ref 04324 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vereda \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig vereda; sendero; brecha angosa \sig_var General \fr_n Neh kachi nikwelita niohtokas ohpitsak, ompaka a:mo semi takawa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi me gusta más caminar por la vereda, porque por ahí no se siente mucho calor. \fr_son 04324-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Wa:n nochi ohohte:noh, nochi porque katka ohpitsak pero ekintsi:n nochi, nochi kiso:wkeh tet, ka:n ne: wi:tsa ok yo:n tein tikelna:miktokeh pahti. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y todo la orilla del camino, todo porque era una vereda pero apenas a todo le pusieron empedradas, ya no hay lo que acordamos era remedio. \fr_son 04324-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \raiz oh \raiz pitsa: \dt 18/Jan/2022 \lx ohpolowa \lx_cita ohpolowa \lx_var General \ref 06817 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz oh \raiz polV \dt 07/Oct/2018 \lx ohsa \lx_cita kiohsa \lx_var General \ref 05668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa untar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig untar; poner ungüento a \osten alguien, p. ej., con una pomada medicinal \sig_var General \fr_n I:n pili moohsak se: pahti wa:n ye:ktsohya:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se untó un medicamento y apetsa muy feo. \fr_son 05668-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig embarrar \osten con casi cualquier sustancia que puede manchar \sig_var General \fr_n ¡Ximihkwa:ni, a:mo ka:n nimitsohsak i:n tapal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Hazte a un lado, cuidado que te vaya a embarrar esta pintura! \fr_son 05668-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ohsa \nsem Gramáticalmente ohsa parece ser un verbo transitivo con un solo objeto: la persona u objeto que se unta o se embarra con algo. Sin embargo se puede expresar el material con que se unta directamente, aunque no se marca en el verbo: nikohsak seki pahti wa:n kina:mik. Nota también que se puede decir ¡Xikohsa momets! (¡'Unta tu pie!') pero no se puede decir ¡Xikohsa nomets! ('¡Unta mi pie!') sino más bien ¡Xine:chohxili nomets! ('¡Untame el pie!' o '¡Unta mi pie para mí!'). Entonces parece que con ohsa se puede expresar o no expresar el objeto untado, pero nunca se marca sobre el verbo. \dt 12/Apr/2022 \lx ohtakaba:yoh \lx_cita ohtakaba:yoh \ref 08268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ohtami:l \lx_cita ohtami:l \lx_var Tzina \ref 01187 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mata.de.bambú \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mata de otate o bambú \sig_var Tzina \fr_n Kichihchi:wilia se: máscara wa:n ki:xakih wa:n de ki:xakih wa:n ke:mah kiwi:kak a. Kimahcha:na, pos a:mo tachia pos ta: xa:yakeh. Kima:titilatsa wa:n kiketsato se: tarral. Seki ohtat onkaya wa:n wa:kik. Ompa kiketsato se: pedazo ihkó:n yewaltachipa:wya:n. Ompa kiketsato. Wa:n ke:mah, kiwa:lkwittikwi:lti:to ya yo:n ohtami:l. Yo:n tarral kwa:lkwittikwi:lti:to wa:n ke:mah de pe:wak mili:nia, tatohtopo:nia. Wa:n kahkakisti, miak tatohtopo:ni. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Le hizo una máscara y se la puso y de que ya se la puso se lo llevó. Lo lleva de la mano pues no ve, pues tiene la máscara puesta. Lo lleva jalándolo de la mano y lo fue a parar en un tarral. Había unos tarros y se secaron. Ahí lo fue a parar en un pedazo limpio. Ahí lo fue a parar y le fue a prender fuego el tarral. Ese tarral le fue a prender fuego y de que ya empezó a arder empezó a tronar. Y se escuchaban los tronidos, tronaba mucho. \fr_son 01187-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2011-08-23-h | 953.276, 1005.166 \raiz ohta \raiz mi:l \nsem La palabra ohtami:l fue documentada en el habla de Juan de los Santos de San Miguel Tzinacapan. Pero ni Eleuterio Gorostiza ni Amelia Domínguez utilizan esta palabra sino dicen se: taktson ohtat; véase taktson. \dt 13/Jul/2021 \lx ohtamimil \lx_cita ohtamimil \lx_var General \ref 03751 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palo.del.extremo.de.telar \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig uno de los tres palos a los extremos de un telar de cintura donde se amarra el urdimbre \sig_var 2-Ctama \fr_n Ehe, wa:n tikwih ne:n chikwase:n xi:yo:t wa:n yeha ya ne: tso:tsopa:smeh wa:n yeha ya ohtamimil. \fr_au MOJ338 \fr_var Ctama \fr_e Ocupamos seis xi:yo:t y el tso:tsopas y el ohtamimil. \fr_son 03751-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Ctama_03751_01 \fr_fuente 2011-08-17a | 004:52 \sem Herramienta-tejer \semx_tipo Sinónimo \semxref tate:mpilo:lo:ni \raiz ohta \raiz milV \nota Revisar la grabación MOJ338 004:52 \dt 17/Jan/2022 \lx ohtaochpa:wa:s \lx_cita ohtaochpa:wa:s \ref 05920 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease mia:waochpa:wa:s \sem Planta \raiz oh \raiz ochpa: \dt 22/May/2019 \lx ohtat \lx_cita ohtat \lx_var General \ref 04969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Poaceae \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig nombre genérico de un grupo de plantas no identificadas de la familia Poaceae, en el español local llamado 'tarro' o 'bambú'. Son varias especies introducidas y una nativa. Se usa para paredes de casa, alfajilla y, paradas, en cercas. \sig_var General \fr_n Ya:lwa tikchi:wkeh se: kola:l wa:n nochi ohtat tikwikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hicimos un corral y empleamos puro tarro. \fr_son 04969-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Cerca \sem Planta (no colectada) \raiz ohta \dt 24/Jan/2022 \lx ohtataxama:ni:l \lx_cita ohtataxama:ni:l \ref 08271 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ohtawits \lx_cita ohtawits \lx_var General \ref 00978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espina.de.bambú.nativo \catgr Sust \infl N1 \sig espina de otate o bambú nativo \osten \sig_var General \fr_n A:, okseki witsmeh, ohtawits, ohtat witsioh, tein ma:se:walohtat [tein i:pa nika:n onkak], [n]e: a:mo mota, tsikitsitsi:n mochi:wa, tohtokotstik, tsikitsitsi:n pero ke:man se: mokwi:ltia no: iw..., no: iwki, telte:kokoh, telte:kokoh ohtawits. A:, oksé: ok, xokowits, xokot, limón no: witsioh, n' limón, lima telsenka ya witsioh. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Ah, otras espinas, espinas del bambú nativo, el bambú nativo tiene espinas, el bambú de la región, no se ve, se hacen chiquitas, son cortitos, son pequeños pero cuando se espina uno también…, también así, duele mucho, las espinas del bambú nativo duelen mucho. Ah, el otro son las espinas del naranjo, el naranjo, el limón también tiene espinas, el limón, la lima también tiene muchas espinas. \fr_son 00978-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-24-s | 1302.835, 1330.546 \raiz ohta \raiz wits \dt 20/Apr/2021 \lx ohte:nakas \lx_cita ohte:nakas \ref 08242 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ohte:nakastan \lx_cita ohte:nakastan \lx_var General \ref 03800 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orilla.de.camino \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig orilla de camino \sig_var General \fr_n Se: tapial nochipa kiilpia ohte:nakastan wa:n kininto:toka n' pilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un caballo siempre lo amarran en la orilla de camino y corretea a los niños. \fr_son 03800-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz te:n \raiz nakas \raiz -tan \dt 17/Jan/2022 \lx ohte:noh \lx_cita ohte:noh \lx_var General \ref 01036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orilla.del.camino \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig orilla del camino \sig_var General \fr_n Ke:man nankikalpano:ti:wih nopá:n a:mo namopolo:skeh. Yeh nemi ohte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vayan a visitar a mi papá, no se van a perder. Él vive en la orilla del camino. \fr_son 01036-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ohtipan \raiz oh \raiz te:n \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx ohti \lx_cita ohti \lx_var General \ref 03881 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camino \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig camino \sig_var General \fr_n Taowihka:ntiak a i:n ohti, wehka:w ya kiye:kta:lihkah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este camino está muy feo, tiene rato que lo habían arreglado. \fr_son 03881-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ke:man se: kikwa:sneki n’ ayo:to:chin a:mo owih para se: kite:mo:ti:w. Sayoh mah se: kipihpiati ka:mpa ioh wa:n ompa ya se: kimá:. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando uno tiene antojo de comer armadillo no es tan difícil conseguirlo. Nada más hay que ir a espiarlo en su caminito donde siempre pasa y ya ahí lo mata uno. \fr_son 03881-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig en el camino \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa seki pi:pil ta:wa:ntoyah ne: ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer unos jóvenes estaban tomando (bebida alcóholica) en el camino. \fr_son 03881-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ioh \raiz oh \dt 17/Jan/2022 \lx ohtia \lx_cita kiohtia \lx_var General \ref 07626 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.cauce.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer cauce o canal para (p. ej., agua que se quiere desviar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak kiowik wa:n taa:kalakia nocha:n, kalanki:sak no:pá:n kiohtito sekopa mah yowi n' a:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche llovió y empezaba a inundarse la casa, salió mi papá a hacerle un cauce al agua, para desviar el agua a otro lado. \fr_son 07626-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \dt 16/Sep/2020 \lx ohtipan \lx_cita ohtipan \lx_var General \ref 00338 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orilla.de.camino \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig orilla de camino \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nankalpano:ti:wih nopá:n a:mo namopolo:skeh, Yeh nemi ohtipan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vayan a visitar a mi papá no se van a perder. Él vive en la orilla del camino. \fr_son 00338-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ohte:noh \raiz oh \raiz -pan \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ohtipanka:wa \lx_cita kiohtipanka:wa \lx_var General \ref 07389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.en.la.pobreza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moohtipanka:wa) quedarse en la pobreza (figurativamente, en español, 'en la calle') \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat kipiaya miak tomi:n, telilwichi:waya wa:n ihkwi moohtipanka:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre tenía mucho dinero, le gustaban las fiestas y por eso se quedó en la pobreza. \fr_son 07389-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ohtipanketsa \raiz oh \raiz -pan \raiz ka:wa \dt 07/Apr/2022 \lx ohtipanketsa \lx_cita kiohtipanketsa \lx_var General \ref 00701 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.en.la.calle \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar en la calle (figurativamente); dejar sin donde construir casa \osten p. ej., un hermano a otros que así quedan sin terreno \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n okichpil kiohtipanketsak n' ii:kni:w. Kisenamakak n' ta:l ka:mpa yetoyah wa:n a:man ka:n kipiah ok ka:ni mocha:nti:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este muchacho dejó a su hermano en la calle (sin tener donde vivir). Vendió todo el terreno donde estaban y ahora no tienen donde construir su casa. \fr_son 00701-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz pan \raiz ketsa \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx ohtipankochi \lx_cita ohtipankochi \lx_var General \ref 00325 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir.en.camino \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dormirse en camino \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne: ta:kat ta:wa:n wa:n ohtipankochik. Yeh ika kokolispe:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor, ayer se emborrachó y quedó dormido en el camino. Por eso se enfermó. \fr_son 00325-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz -pan \raiz kochi \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ohtipannenkeh \lx_cita ohtipannenkeh \lx_var General \ref 02181 (duda) parece que no es con doble n \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vago \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : ohtipanneminih \sig vago \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil kineki monamikti:s wa:n a:mo tekiti, ipa ohtipannenkeh sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jóven ya quiere casarse y no trabaja, sólo es un (anda de) vago. \fr_son 02181-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz -pan \raiz nemi \nota Checar si de hecho existe doble /nn/ \dt 09/May/2021 \lx ohtipantsakwilia \lx_cita kiohtipantsakwilia \lx_var General \ref 01264 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar.en.el.camino \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig parar (a alguien) en el camino (p. ej., para reclamar o quizá preguntar algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:t ne:chohtipantsakwilih wa:n kihtowa ke nookichpil kitewih n' ipili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una mujer me atajó en el camino y dice que mi hijo le pegó a su hijo. \fr_son 01264-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz tsakwa \nsem El verbo ohtipantsakwilia puede indicar tanto parar a alguien en el camino (p. ej., caminando en sentidos contrarios) o ir por un atajo para encontrar a alguien. En cualquier caso el verbo indica que paras a esta persona, quizás por preguntarle algo. \dt 21/Mar/2021 \lx ohtoka \lx_cita ohtoka \lx_var General \ref 05719 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caminar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caminar; seguir camino \osten incluye tanto por brecha, senda, calle o carretera \sig_var General \fr_n Nopili ohtoka ya wa:n yekin kipia se: xiwit wa:n o:me me:tsti. Ke:man se: xiwkayo:t katka pe:wak moke:ketsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño ya camina y apenas tiene un año y dos meses. Al cumplir un año empezó a pararse. \fr_son 05719-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nemi \raiz oh \raiz toka \nsem Aunque literalmente ohtoka significa 'camino seguir' se usa también con el significado general de 'caminar' como una persona que va caminando en las mañanas o bien un niño que empieza a caminar al llegar a una edad de un año aproximadamente. En el sentido general de 'caminar' es sinónimo de nehnemi (con reduplicación de vocal corta y /h/) o ne:nemi (con reduplicacion de vocal larga). Por ejemplo, Nopili ne:nemia wa:n ekin kipia se: xiwit wa:n o:me me:tsti. Se: xiwtika sah pe:wak moketsa ('Mi niño ya camina y apenas tiene un año y dos meses. Al cumplir un año empezó a pararse'.). \dt 12/Apr/2022 \lx ohtokaltia \lx_cita kiohtokaltia \lx_var General \ref 00324 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tomar.camino \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer o animar a caminar, a tomar camino \osten a un niño en lugar de cargarlo o llevarlo por un transporte \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikwi:kaya nopili tapahti:lo:ya:n wa:n nikohtokaltih. Ka:n tikahsikeh tepos para itech tia:skiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer llevé a mi niño a la clínica y lo obligué a caminar. No encontramos camión (de pasajeros) para irnos. \fr_son 00324-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref nemi:ltia \raiz oh \raiz toka \nsem El verbo nehnemi:ltia indica la acción de hacer caminar a alguien en general, por ejemplo, a un bebé sin rumbo fijo. El verbo ohtokaltia indica la acción de hacer a alguien caminar pero por una trayectoria fija, como es una senda o camino establecido y con un destino fijo. Literalmente significa 'hacer seguir camino'. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ohtsakwa \lx_cita ohtsahtsakwa \lx_var General \ref 05114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerrar.camino \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kiohtsahtsakwa) cerrar el paso a un camino transitable (p. ej., por envidia o maldad al colocarle varas, piedras) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa ika timohtiah nochipa te:chhohtsahtsakwah. A:mo kinekih mah ompakahkwí:n timohti:ka:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por donde caminamos siempre nos bloquean el camino. No quieren que transitemos por ahí. \fr_son 05114-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz tsakwa \dt 11/Apr/2022 \lx ohtso:la:n \lx_cita ohtso:la:n \lx_var General \ref 03766 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camino.angosto \catgr Sust-loc \deriv \sig parte o sección angosta de un camino \osten característica de las veredas \sig_var General \fr_n Ne: ohtso:la:n nikna:mik se: tapial wa:n ne:chsenmohmowtih. Ka:n kanah se: kitaka:wilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la parte angosta de la vereda me encontré con un caballo y me asustó mucho. No había espacio por donde esquivar. \fr_son 03766-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz tso:l \raiz -ya:n \dt 17/Jan/2022 \lx ohwitia \lx_cita mohwitia \lx_var Tzina \ref 08090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dificultarse \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ohxilia \lx_cita ne:chohxilia \lx_var General \ref 07482 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa untar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig untar (medicina, pomada) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chohxili i:n pahti nopanko! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Úntame este remedio a mi espalda! \fr_son 07482-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ohsa \ngram Aplicativo: Nota que el objeto primario de un aplicativo puede ser tanto un beneficiado como un destino, a veces se juntan los dos, ¡Xine:chohxili i:n pahti nopanko! \dt 11/Apr/2022 \lx ohyatok \lx_cita ohyahtok \lx_var General \ref 04540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurado \catgr Adj \deriv \sig fisurado \osten cazuelas, comal, olla, todo lo que es de barro, quizá un muro después de un temblor \sig_var General \fr_n I:n ko:mit yankwik wa:n ohyahtok a. \fr_au CSC3700 \fr_var Tacua \fr_e Esta olla de barro es nueva y está fisurado. \fr_son 04540-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oh \raiz yowi \dt 24/Jan/2022 \lx ohyaw \lx_cita we:i ohya:s \ref 07933 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx ok \lx_cita nitakwa ok \lx_var General \ref 03226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todavía \catgr Adv \deriv \sig todavía \sig_var 1-Xalti \fr_n Niahka i:cha:n nokni:w nikitato ox o:nkak ok n' tao:l wa:n nikilwi:h mah ne:chxelowili ke:ski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a la casa de mi hermana a ver si todavía hay maíz y le dije que me apartara un poquito. \fr_son 03226-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hasta (tiempo) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man a:mo nia:ti icha:n no:má:n, niá:s mo:sta ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy no iré a visitar a mi mamá, hasta mañana. \fr_son 03226-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ok \ngram El enclítico ok se escribe como palabra independiente. Generalmente se ubica después de un predicado y no afecta la ubicación del acento sobre la última palabra del predicado. Por ejemplo: Amo nitakwa ok [amo ni 'ta kwa ok]. \dt 03/Jul/2021 \lx okichpil \lx_cita okichpil \lx_var General \ref 06208 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \plural Irregular: okichpi:pil \sig niño (solamente en referencia al sexo masculino, de cualquier edad) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa pawetsik se: okichpil itech se: kowit wa:n mikik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se cayó un niño de un árbol y se murió. \fr_son 06208-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig joven soltero (en sentido marcado, de quince años para arriba, antes de casarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niki:xmattok se: okichpil semi kwali tekiti wa:n no: kwali ma:wiltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Conozco un joven que trabaja muy bien y tambien juega bien. \fr_son 06208-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Grupo de edad \raiz okich \raiz pil \dt 16/May/2020 \lx okichpilmo:to \lx_cita okichpilmo:to \ref 01833 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa niño/a \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig niño o niño (hablando en forma despectiva) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx okichpilpoloko \lx_cita okichpilpoloko \lx_var General \ref 03813 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el okichpil, poloko ('burro') \glosa niño.chaparro \catgr Adj \deriv \sig niño chaparro \sig_var General \fr_n I:n okichpilpoloko semi eheliwis, nochipa ne:chkwilia noa:wil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este chaparro es muy maldadoso, siempre me quita mi juguete. \fr_son 03813-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz okichpil \raiz poloko \nsem Eleuterio Gorostiza no conoce la palabra que parece no muy común en San Miguel Tzinacapan. Aparentemente contiene el elemento poloko, náhuat por 'burro'. \dt 17/Jan/2022 \lx okichpiltamati \lx_cita okichpiltamati \lx_var General \ref 05021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parecer.joven \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comportarse como joven, parecer joven \osten por actitud o madurez \sig_var General \fr_n Nokni:w okichpiltamati ok, ka:n kineki semi tetikis, ma:wiltia sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano aún se porta como jóven, no le gusta trabajar, nomás juega. \fr_son 05021-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz okich \raiz mati \nmorf Este verbo se acostumbra usarse solamente en el presente y quizás, pero raras veces, en el imperfectivo. \nota Checar si es mas de apariencia o comportamiento. \dt 03/Feb/2022 \lx okma \lx_cita okma \lx_alt okmakowit \lx_var General \ref 07042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Vernonia.patens \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Vernonia patens HBK, planta de la familia Asteraceae. Sus hojas tiernas se emplean hervidas para curar la disentería y su madera se usa para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n okma i:selo kwaltia para pahti. Komo aksá: kikwik estsompi:l, se: kimana iwa:n xa:lxokoxiwit wa:n kapolin iselo wa:n se: tai. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas tiernas de okma sirven para medicina. Si alguien le dio disentería se hierve con hojas tiernas de guayabo y capulín y se bebe. \fr_son 07042-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Leña \sem Planta \raiz okma \dt 02/Sep/2020 \lx okmaselo:t \lx_cita okmaselo:t \ref 01006 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa retoño.tierna.de.okma(Vernonanthura.patens) \catgr Sust \infl N1 \sig el retoño o punta tierna del árbol pequeño conocido como okma, Vernonanthura patens (Kunth In HBK) H. Rob., de la familia Asteraceae \sig_var General \fr_n Xikwiti tsikitsi:n okmaselo:t wa:n xikmana. Mah tepitsi:n se:wi wa:n xitai a. Tikitas mitskoto:nili:s n' kalanemi:lis \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve por unas puntas tiernas de Vernonanthura patens y lo hierves. Que se enfríe un poquito y ya te lo tomas. Verás que con eso te va a detener la diarrea. \fr_son 01006-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz okma \raiz seli \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx okot \lx_alt okokowit \lx_cita okot \lx_var General \ref 06136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pinaceae.Pinus.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pinus spp., nombre genérico para varias especies de la familia Pinaceae. Sus hojas sirven para hacer festones y tapizar pisos para fiestas; su madera sirve para leña y casas, y también para los ocotes que se usan para prender fuego \sig_var General \fr_n Ke:man yo:n kikwiti volado:rkowit ne: parahkokopa i:pa kiwa:lkwih okot. A:mo kikwitih oksé: taman kowit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando van por un palo volador por la zona alta (Zaragoza o Zacapoaxtla) siempre traen un palo de ocote. No regresan con otro tipo de árbol. \fr_son 06136-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig rajas de ocote \osten madera de pino tratada para encender fuego, se vende en el mercado en rollitos \sig_var General \fr_n Ihwa:k onkak plaza kwesala:n miak tokni:wa:n tein nemih ne: ahkwa:kopa kinamakakih okot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay mercado en Cuetzalan muchas personas que viven por allá arriba (sur) vienen a vender rajas de ocote. \fr_son 06136-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Ornamental \sem Tablas \sem Construcción \sem Planta \raiz oko \nsem Como lo pinos son de tierras altas, los del municipio de Cuetzalan no los distinguen. Pero hasta la fecha hay 7 especies de pinos en la Sierra Nororiental: Pinus ayacahuite Ehrenb. ex Schltdl. var. ayacahuite; Pinus chiapensis (Martínez) Andresen; Pinus douglasiana Martínez; Pinus leiophylla Schiede ex Schltdl. & Cham.; Pinus oocarpa Schiede ex Schltdl.; Pinus patula Schiede ex Schltdl. & Cham.; Pinus pseudostrobus var. apulcensis (Lindl.) Shaw. \dt 02/Sep/2020 \lx okotsi:n \lx_cita okotsi:n \lx_var General \ref 08222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cono.de.pino \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piñas o conos de los árboles de pino \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa onkak miak okot ihwa:k teyowa te:mi miak okotsi:n ta:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde hay mucho ocote cuando fructifica caen al suelo muchas piñas. \fr_son 08222-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz oko \dt 26/Sep/2020 \lx okotsot \lx_cita okotsot \lx_var General \ref 02049 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resina \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig resina (extracto de los pinos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n okotsot kwali ika se: taxo:taltia tikote:noh wa:n kwaltsi:n ahwia:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La resina sirve para hacer lumbre en el fogón y es aromático. \fr_son 02049-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz oko \raiz tso \dt 29/Apr/2021 \lx okotsot \lx_cita okotsot \lx_alt okotsokowit \lx_var General \ref 06956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Hamamelidaceae.Liquidambar.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Liquidambar sp., árbol de la familia Hamamelidaceae. Sirve para leña y para alfajillas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n okotsokowit kwali se: kitsaya:na wa:n ki:sa kwilo:t, kihtowa a:mo niman okwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El liquidámbar se puede aserrar y salen alfajillas, dicen que no se apolilla luego. \fr_son 06956-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Planta (no colectada) \raiz okotso \nota Según Ricardo de Santiago, viéndolo en el campo, lo identificó como Liquidambar macrophylla pero Eleuterio Gorostiza lo considera como Liquidambar styracilua L. \dt 01/Jun/2020 \lx okoxa:l \lx_cita okoxa:l \lx_var General \ref 03639 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujas.de.pino \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agujas de pino, ocoxale \sig_var General \fr_n Ke:man nikchi:wa ilwit nokalihtik nochipa nitachihchi:wa ika okoxa:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hago una fietsa, en mi casa siempre adorno con agujas de pino (p. ej., haciendo un festón). \fr_son 03639-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz oko \raiz xa:l \dt 17/Jan/2022 \lx okoxa:l \lx_cita okoxa:l \lx_var General \ref 01705 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujas.de.pino \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agujas de pino \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n okoxa:l kwali se: kihkiti wa:n ika se: tachihchi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las agujas de pino se pueden tejer y con eso decorar. \fr_son 01705-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta-parte \raiz oko \raiz xa:l \dt 18/Apr/2021 \lx okpahkowit \lx_cita okpahkowit \lx_var General \ref 03477 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Acaciella.angustissima. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Acaciella angustissima (Mill.) Britton & Rose, planta de la familia Leguminosae. Se madera sirve para leña. \sig_var Tzina \fr_n Nomi:lah onkak miak okpahkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa hay mucho árbol de okpahkowit. \fr_son 03477-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz okpah (?) \raiz kow \dt 12/Jan/2022 \lx okse: \lx_cita okse: ta:kat \lx_var General \ref 03530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otro \catgr Adj-cuant \deriv \sig (seguido por un sustantivo) otro (sustantivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man a:mo niá:s mowa:n, okse: to:nal nimitskalpano:ti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy no voy contigo, otro día te visito (en tu casa). \fr_son 03530-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ok \raiz sé: \nsem Cuando funaciona como adjetivo, 'otro', la palabra se escribe sin acento, okse:, como en Nimitspale:wi:s okse: to:nal. La razón debe ser que efectivamente, aunque se escribe como una sola palabra, oksé: es efectivamente dos, ok se: y la palabra independiente sé: se acentúa. \dt 17/Jan/2022 \lx okseki \lx_cita okseki \lx_var General \ref 07248 (duda) usar frase del corpus porque parece que el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otros \catgr Pronombre-relativizador \deriv \sig (plural : okseki:n) otros más (particularmente de seres vivos que se marcan como plural) \sig_var 1-Xalti \fr_n Miak ta:kameh tekititokeh nomi:lah, seki:n tame:wah wa:n okseki:n tato:kah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Están trabajando muchos hombres en mi milpa, unos que chapean y otros que siembran. \fr_son 07248-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ok \raiz se: \ngram Hay que investigar la diferencia entre seki, seki:n, okseki, okseki:n, etc. \dt 06/Sep/2020 \lx okseko \lx_cita okseko \lx_var General \ref 02976 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otro.lado \catgr Adv-lugar \deriv \sig en o a otro lado o lugar \sig_var General \fr_n ¡Teh xikalpano:ti moa:wi wa:n neh okseko nitakalpano:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tú ve a visitar a tu tía y yo voy a visitar en otro lado! \fr_son 02976-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ok \raiz se: \dt 06/Jun/2021 \lx oksentaman \lx_cita oksentaman \lx_var General \ref 01475 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diferente \catgr Pronombre \deriv \sig uno, algo diferente \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikowa pitsonakat, ne:chyo:lahsik a. Xikowa oksentaman. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No compres carne de puerco, ya me hostigó. Compra algo diferente. \fr_son 01475-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sentaman \raiz sen \raiz mana \nmorf Nótese que hay una diferencia entre oksé: taman y oksentaman. El primero se coloca como modificador antes de un sustantivo. \nota Checar si seria mejor escribir como 2 palabras oksé taman. Checar esta entrada. \dt 07/Apr/2021 \lx oksepa \lx_cita oksepa \lx_var General \ref 05777 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otra.vez \catgr Adv-modo \deriv \sig otra vez \sig_var General \fr_n Oksepa wetsik yo:n pili. Ya:lwa i:pa wetsik wa:n moi:xkwa:kokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Otra vez se cayó ese niño. Ayer de por si se cayó y se lastimó la frente. \fr_son 05777-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref sepa \raiz ok \raiz se: \raiz pa \dt 12/Apr/2022 \lx oksi \lx_cita oksi \lx_var General \ref 00013 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0+ta- \sig cocerse \osten alimentos que se cuecen sobre fuego \sig_var General \fr_n Yekin ok niktikoketsak i:n et wa:n ihsiwka oksik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un ratito paré mis frijoles al fuego y se cocieron muy rápido. \fr_son 00013-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xiktatokili noemo:l mah oksitiwetsi wa:n niktsoyo:ni:s. Tikwa:skeh se: ne:nke:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Atízale a mi olla de frijoles, que cuezcan rápido y los voy a freir! Los comeremos más tarde. \fr_son 00013-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa nikowak tahko kilo ti:ltiket, kwalka:n sah niketsak wa:n nohma ka:n wel oksi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré medio kilo de frijol negro y no se cuece, desde muy temprano los puse a cocer. A lo mejor no se cuecen. \fr_son 00013-03_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig madurar \osten frutas \sig_var General \fr_n I:n tsapot kwaltsi:n oksik ¡Xiow xiknamakati wa:n ompa xikowa n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos mameyes se maduraron muy bien ¡Ve a venderlos y ahí compra el maíz. \fr_son 00013-04_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig pasarse de cocer \osten nixtamal, esto es algo que no se debe cocer pero por quedar largo tiempo en el fuego se cuece cuando no se debe \sig_var General \fr_n ¡Xine:chki:xtili nonextamal. Chochopokatok a wa:n oksis.. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Saca mi olla de nixtamal del fuego (para mi). Ya está hirviendo y se va a pasar de cocer. \fr_son 00013-05_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n nonextamal oksik, ye:ksasaltik wa:n ka:n wel nikta:lia. \fr_e Se coció mi nixtamal, está muy pegajosa y por eso no puedo hacer las tortillas. \fr_son 00013-06_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taoksi) cocerse \osten la melaza en su etapa final antes de convertirse en panela; las plantas de cafe de un cafetal que maduran todos \sig_var General \fr_n Ya:lwa titapa:tskakeh, wa:n taoksik ipa tayowak a. Timosempale:wiwihkeh titate:te:kkeh yeh ika niman tima:tanteh \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hicimos panela y se coció muy noche. Mi papá nos ayudó a vertirlo en los vasos por eso terminamos pronto. \fr_son 00013-07_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen-: senoksi) madurarse todos \osten frutos como mamey y plátanos que se pueden cortar algo verdes y luego ponerse a madurar en casa, cuando ya se maduraron en casa se dice . \sig_var General \fr_n Mo:sta niow Cuetzalan, niknamakati tsapot. Senoksik wa:n ka:n nikneki mah ma:wilo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a ir a Cuetzalan a vender mamey. Se maduraron todos y no quiero que se desperdicien. \fr_son 00013-08_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con senta-: sentaoksi) madurarse los frutos de todos \osten arbustos en un cafetal, los árboles de un sembradío de pimienta \sig_var General \fr_n Niow nikinte:mo:ti tatekinih mah ne:chpale:wi:ka:n mo:sta porque sentaoksik a nokahbe:ntah. \fr_au CSC370 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a buscar cortadores para que me ayuden a cortar mañana porque los arbustos de mi cafetal ya se maduraron por completo. \fr_son 00013-09_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con tel-: teloksi) pasarse de cocido \osten frijoles y otros guisados \sig_var General \fr_n Yo:n pitsonakat mah a:mo te:loksi porque mo:sta ok n' tikwa:skeh wa:n ke:meh sepa se: kimanas ok pa:tis a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa carne de cerdo que no se pase de cocido porque la vamos a guardar para mañana y si la hervimos de nuevo se va a deshacer. \fr_son 00013-010_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con tel-: teloksi) pasarse de maduro \osten frutos blandas como mamey, zapotes, plátanos \fr_n I:n tsapot xikpi:xo ya. Teloksik a wa:n ka:n ne:chkowili:skeh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este mamey ya tíralo. Ya se pasó de maduro, ya no me los van a comprar. \fr_son 00013-011_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ye:k-: ye:koksi cocerse bien \osten frijoles u otros guisados \sig_var General \fr_n I:n et kwaltsi:n oksi, yeh ika nochipa yehwa nikowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos frijoles se cuecen bien por eso siempre lo compro. \fr_son 00013-12_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ye:k-: ye:koksi) madurarse bien \osten frutos como zapotes, plántanos, papaya \sig_var General \fr_n Aya:mo xikwa:ka:n yo:n pahpata, tete:lik ok. Nankikwa:skeh mah ye:koksi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aún todavia no se coman ese plátano, todavia son agarrosos. Se los van a comer ya que se maduren bien, \fr_son 00013-013_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz oksi \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx oksik \lx_cita oksik \lx_var General \ref 06051 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo está muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maduro \catgr Adj \deriv \sig maduro \osten frutos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikmachilih yo:n tsapot wa:n aya:mo oksik katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer revisé esos mameyes y todavía no estaban maduros. \fr_son 06051-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tamanal \raiz oksi \dt 13/May/2020 \lx oksé: \lx_cita oksé: \lx_var General \ref 03136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otro \catgr Pronombre \deriv \sig otro \fr_n Miguel mo:stah tekiti ne: imi:lah, se: i:kni:w te:tekitilia wa:n oksé: momachtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Miguel todos días trabaja en su milpa, uno de sus hermanos trabaja en lo ajeno y otro (hermano) estudia. \fr_son 03136-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ok \raiz sé: \nsem Cuando funaciona como adjetivo, 'otro', la palabra se escribe sin acento, okse:, como en Nimitspale:wi:s okse: to:nal. Cuando tiene función pronominal se pronuncia con "acento" (oksé:). La razón debe ser que efectivamente, aunque se escribe como una sola palabra, oksé: es efectivamente dos, ok se: y la palabra independiente sé: se acentúa. Nótese que los cuantificadores en general pueden funcionar como pronombres. \nota Revisar con la entrada 05345 \dt 07/Jan/2022 \lx okwilikni:w \lx_cita iokwilikni:w \lx_var General \ref 04622 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animal.parecido \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig animal parecido (al poseedor) por alguna característica \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n ¿Ke:yeh pe:wa tikpe:waltia n' tapial? Ka:n mookwilikni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Porqué provocaste ese animal domesticado. Acaso tú eres un animal. \fr_son 04622-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owkil \raiz ikni:w \nota Hay que investigar el uso de okwilikni:w. \dt 24/Jan/2022 \lx okwilin \lx_cita okwilin \lx_var General \ref 04278 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animal.silvestre \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo, Final /in/ > 0 \sig animal silvestre \osten cualquier animal no doméstico, p. ej., los que viven en el monte) \sig_var General \fr_n Kihtowa nowe:ita:t ke ne: i:mi:lah yetok se: we:i okwilin yo:n tepe:tampa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dice mi abuelo que allá en su milpa está un animal muy grande allí en una cueva (literalmente, 'dentro del cerro'). \fr_son 04278-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : iokwilo, iokwilowa:n parásito \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz okwil \dt 18/Jan/2022 \lx okwiloh \lx_cita okwiloh \lx_var General \ref 03927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agusanado \catgr Adj \deriv \sig agusanado \osten frutos, particularmente mangos, mamey, naranjas \sig_var General \fr_n Ne:nkah nikwa:lkik i:n kowtsapot ka:n i:pa tikwa:skeh ta: okwiloh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En vano traje este zapote mamey pero no lo vamos a comer pues está agusanado. \fr_son 03927-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz okwil \dt 17/Jan/2022 \lx okwilo:tia \lx_cita kiokwilo:tia \lx_var General \ref 01053 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.agorgojar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar agorgojar o agusanarse \osten granos \sig_var General \fr_n Se: nocha:nkaw nochipa kiokwilo:tia n' isin wa:n a:mo ke:man kineki kinamakas n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un vecino siempre lo deja agorgojar su mazorca y nunca quiere vender maíz. \fr_son 01053-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz okwilo: \nsem Se utiliza el verbo okwilo:tia cuando se deja agusanar o agorgojar algo que se hubiera podido evitar por la acción humana. Así para un fruto que se agusane, no se aplica esta palabra porque es una acción que no se podía evitar. \ngram El uso del causativo morfológico es un causativo de "omisión" en el sentido que el agente no "hace que" ocurra la acción sino que la deja pasar por descuido o falta de atención. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx okwilowa \lx_cita okwilowa \lx_var General \ref 02223 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agorgojarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig agorgojarse \osten semillas como maíz, frijol \sig_var General \fr_n Nike:wtoya seki ti:ltiket wa:n okwilowak, nikihtohka nikto:kaskia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenia guardado unos frijoles negros y se agorgojó mucho, había dicho que lo sembraría. \fr_son 02223-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig apolillarse \osten madera \sig_var General \fr_n Wa:n seki mochi:wa meh..., mehmela:wak (iyakowit pero kitekih para 'kwih kwilo:t no: para se: kali. No: kwaltia, taxi:kowa, yo:n a:mo okwilowa porque porin cho:kiloh wa:n tsohya:k. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y unos se hacen re…, se hacen rectos pero lo cortan para cintas (= alfardas) en la construcción de una casa. También sirve, perdura, ese no se apolilla porque tiene savia y tiene un mal olor. \fr_son 02223-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-19-n | 36.59, 45.666 \sig agusanarse \osten frutos y verduras \sig_var General \fr_n Itech me:tsti abril pe:waya okwilowa n' kowtsapot, yeh ika n' tsi:nki:sa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el mes de mayo ya empieza a agusanarse el mamey por eso ya empieza abaratarse. \fr_son 02223-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz okwil \nsem La palabra okwilowa, como se ve por las subentradas, se utiliza para referirse a casi cualquier infestación de bichos pequeños, incluyendo larvas, polilla, etc. Sin embargo, es más común para la infestación de piojos decir tekolo:yowa \dt 09/May/2021 \rev \lx okwiltao:l \lx_cita okwiltao:l \lx_var General \ref 07053 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maiz.con.gorgojos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig maiz que está lleno de gorgojos \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowak seki okwiltao:l, nikimakas nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré maíz infestado de gorgojos, se lo daré a mis pollos. \fr_son 07053-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz okwil \raiz o:ya \dt 01/Sep/2020 \lx okwiltatix \lx_cita okwiltatix \lx_var General \ref 03439 (duda) CSC no usa esta palabra y no sabe si los pollos se lo comen revuelto con masa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa harina.de.grano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig harina \osten que produce como desperdicio los gorgojos del maíz, frijol, arroz, avena \sig_var General \fr_n I:n okwiltatix mah iwa:n se: kinelo tixti wa:n kikwa:skeh n' pio:kone:meh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El harina que hicieron los gorgojos, que se revuelva con masa y se lo comerán los pollitos. \fr_son 03439-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz okwil \raiz tix \dt 14/Jul/2021 \lx okxitia \lx_cita kiokxitia \lx_var General \ref 05647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cocer \osten alimentos, en general sea por hervir, rostizar, asar \sig_var General \fr_n Ka:mpa Petra a:mo xikowa piotatipawa:ts. Ka:n kwaltsi:n kiokxitiah. Tonto:nal ompa niko:wka wa:n esyoh ok katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el negocio de Petra no compres el pollo ahumado. No lo cuecen bien. En días pasados ahí había comprado y todavía tenía sangre. \fr_son 05647-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taokxitia) hacer hervir melasa para convertirla en panela (véase oksi) \sig_var General \fr_n Ya:lwa nopá:n telkwalka:n takwa:ilpih. Yeh ika kwalka:n ok n´taokxitih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer mi papá amarró sus toros al trapiche muy de madrugada, por eso terminó a buena hora de hacer su panela. \fr_son 05647-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oksi \dt 12/Apr/2022 \lx okxitilia \lx_cita ne:chokxitilia \lx_var General \ref 07094 (duda) es más común usar okxitia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madurarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig cocer (alimentos, en general sea por hervir, rostizar, asar) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chokxitili kwaltsi:n nakat! Komo a:mo nimopi:na:wti:s iniwa:n nota:ke:walwa:n wa:n a:mo takwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cueza bien la carne para mi! Si no voy a quedar en verguenza con mis trabajadores y no van a comer. \fr_son 07094-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer madurar (frutos, p. ej., envolviéndolos en papel) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikteki tsapot wa:n xine:chokxitili! Niwi:tsa chiko:me a:man nimitskowili:ki:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Corta el mamey y hazlos madurar para mi! Vendré dentro de ocho días a comprártelas. \fr_son 07094-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz oksi \dt 05/Apr/2022 \lx okyowa \lx_cita okyowa \lx_var General \ref 02743 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mañana.por.la.mañana \catgr Adv-tiempo \deriv \sig mañana o el día siguiente por la mañana \sig_var 1-Xalti \fr_n Okyowa nika:wili:ti:w itaxkal no:pán wa:n ompa nitapa:kati:w a:taw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a ir a dejarle el itacate a mi papá y de ahí iré a lavar en el arroyo. \fr_son 02743-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mo:sta \raiz ok \raiz yowa \nota Revisar con okyowatika, si es diferente entrada o la misma && \dt 31/May/2021 \lx okyowatika \lx_cita okyowatika \lx_var General \ref 01628 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mañana.por.la.mañana \catgr Adv-tiempo \deriv \sig por la mañana del día siguiente (de un momento en el pasado, desde la madrugada hasta que amanece) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w yahka ilwit wa:n okyowatika ok ehkok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano fue a una fiesta y regresó hasta el siguiente día. \fr_son 01628-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ya:lwatika \semx_tipo Comparar \semxref mo:stika \raiz ok \raiz yowa \nota Checar significado de okyowatika, ya:lwatika, mo:stika \dt 15/Apr/2021 \lx oli:ni \lx_cita oli:ni \lx_var General \ref 05877 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dolerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig manifestar síntomas de dolor o enfermedad \osten p. ej., una parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Ke:man pe:wa oli:ni notsontekon, niman niow nikitati n' tapahtihkeh mah ne:chmaka pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se me empieza a doler la cabeza, luego voy al médico para que me dé medicina. \fr_son 05877-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] oli:ni ibilis | provocársele un ataque de bilis \osten a alguien, \sig_var General \fr_n A:mo ximokwala:ntihto, oli:nis mobilis wa:n mpó:n titsahtsitos mitskokowa moihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés haciendo coraje, se va a provocar un ataque de bilis y allí te vas a estar quejando que te duele el estómago. \fr_son 05877-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz oli:n \dt 03/Feb/2022 \lx oli:nia \lx_cita kioli:nia \lx_var General \ref 07377 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mover \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mover \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikoli:nia yo:n tet xiti:ni:s nochi wa:n ika timokoko:s \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si mueves esa piedra, se puede venir todo lo que está ahi encimado y te puedes lastimar. \fr_son 07377-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahmati \raiz oli:n \dt 07/Apr/2022 \lx oli:nilia \lx_cita ne:choli:nilia \lx_var General \ref 01712 (duda) usar frase del corpus que tiene más sentido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moverle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig moverle (algo a alguien, p. ej., cambiando una cosa de un lugar a otro) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n okichpil kioli:nilih se: tet wa:n kimetstepechih i:kni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño movió una piedra y le machucó el pie a su hermano con ella. \fr_son 01712-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oli: (?) \dt 18/Apr/2021 \lx olo:ch- \lx_cita olo:chtakwah; kiolo:chpihpilowa \lx_var General \ref 03440 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.conjunto \catgr Prefijo \deriv \sig en conjunto, en bola o grupo \osten personas haciendo una actividad \sig_var 1-Xalti \fr_n Tiolo:chyahkeh, tiolo:chtate:xi:matoh, tikolo:chte:xi:nkeh wehwe:yi kowmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nos fuimos todos, fuimos a tumbar todos, tumbamos todos los árboles grandes. \fr_son 03440-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig en conjunto \osten objetos de una acción \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref sen \raiz olo:ch \nmorf El prefijo olo:ch- se coloca después de los prefijos referenciales de sujeto y objeto y antes de los prefijos verbales no referenciales como ta-. Nótese que se puede colocar o después o antes del reflexivo: timoolo:cha:ltiah o tiolo:chma:ltiah 'venimos todos a bañarnos'. El orden es, entonces: Sujeto-Objeto referencial-Reflexivo-olo:ch/olo:ch-Reflexivo-te:-ta-Verbo. Pero, parece que el wa:l- direccional siempre va antes del olo:ch-: wa:lolo:chma:ltiah. Hay que investigar más el orden, y el orden de los prefijos direccionales con los reflexivos. \dt 14/Jul/2021 \lx olo:che:wa \lx_cita olo:che:wa \lx_var General \ref 05954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa germinar.de.montón \catgr V2 \infl Clase 4 \sig germinar de montón, todas al mismo tiempo en un espacio reducido \osten semillas de ajonjolí, jitomate, chile \sig_var General \fr_n Niktepe:w seki olo:xo:chit wa:n seko sah olo:che:wak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Sembré al voleo unas semillas de Gomphrena y germinaron en un solo lugar. \fr_son 05954-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo: \raiz e:wa \dt 12/May/2020 \lx olo:chilpia \lx_cita kiolo:chilpia \lx_var General \ref 06127 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.junto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; +sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar en rollo, conjunto o manojo \osten p. ej., flores, que sean todas iguales o diferentes, revueltos; para leña \sig_var General \fr_n ¡Xikolo:chilpi i:n tilmah mah a:mo moma:nelo iwa:n okseki! Mo:sta kikwiki:w mokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amarra esta ropa (varias piezas juntas) para que no se revuelvan con lo demás! Mañana va venir tu hermana a llevárselo. \fr_son 06127-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz ilpi \dt 04/Feb/2022 \lx olo:chitsmoli:ni \lx_cita olo:chitsmoli:ni \lx_var General \ref 05956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retoñar.en.montón \catgr V1 \infl Clase 3 \sig retoñar en montón \osten plantas \sig_var General \fr_n Seki wehwei wa:n, wa:n yo:n lo..., olo:che:wa, olo:chitsmoli:ni. Tohtoma:wak seki, nik..., a:mo wel se: 'ki:tskia porque ye:kwitsyoh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Unos son grandes y, y ese, germina todo junto, de pronto, retoña todo. Unos son gruesos, uno no los puede agarrar porque tiene espinas. \fr_son 05956-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05956-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-22-b \raiz olo: \raiz itsmoli: \dt 12/May/2020 \lx olo:chixwa \lx_cita olo:chixwa \lx_var General \ref 01350 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no tiene sentido ************ \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa germinarse.todo.junto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig germinarse todo junto o de una sola vez (p. ej., semillas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yowi:pta nika:pachoh noxina:ch wa:n kwaltsi:n olo:chixwak. Mo:sta nitato:kati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Antier puse en agua mi semilla y toda germinó bien. Mañana voy a sembrar. \fr_son 01350-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz ixwa \dt 24/Mar/2021 \lx olo:chixwaltia \lx_cita kiolo:chixwaltia \lx_var General \ref 00696 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.germinar.hasta.lograr.estado.avanzado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar germinar (un grano como maíz) demasiado (dejando la semilla un exceso de tiempo humedecido hasta pasar el punto preciso para sembrar) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kiolo:chixwaltih n' itao:l. A:mo niman tato:kak, pala:n wa:n kinmakak piomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al germinar (al humedecerla y encerrarla en bolsa o hoja de pochne) su semilla, mi papá la dejó avanzar demasaido. No la sembró luego, se pudrío y se les dió a los pollos. \fr_son 00696-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz ixwa \nota Checar si el término no es rebuscado. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx olo:chkwi \lx_cita kiolo:chkwi \lx_var General \ref 00312 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.en.manojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agarrar en racimo, manojo o conjunto \osten p. ej., hierbas, flores, \sig_var 1-Xalti \fr_n Kie:ra e:yi i..., ima:yo wa:n se: kitetsi:lowa wa:n ika se: ... Kipahpachowah, no: kwa..., no:, no kwali, ihkó:n weli komohkó:n se: kita panowaya de *este** teltoto:nik nejó:n ke:masá: kikwi se: timo:yo:t, kipia ok, pos se: kipi:ki ika tilmahtsi:n. Se: kitetsi:lowa kwaltsi:n ika tilmahtsi:n wa:n ika se: ki..., te:pahpachowah, se: kolo:chkwi wa:n ika se: tetihtilta:liah ihkó:n nochi se: i:ka:n. No: nika:n, nika:n se: i..., nika:n se: i..., nika:n se: ka:mpa i:n se: iyo:lpan pos no: te:pehpe[pe]chowiliah para mah se: ki..., kawa:ni a nika:n *porque** pos se: sese:ya nika:n, yehwa yo:n te:kwi nejó:n opochehkat. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Tan siquiera tres…, hojas y los envuelve uno con un…, lo soban, también… también, también así lo puede ver uno que ya pasa de caliente este a veces le cae alguna braza, pues lo envuelve uno con una tela. Lo envuelve uno con una tela y con eso…, lo soban a uno, agarra uno por completo y con eso le soban a uno en la espalda. También aquí, aquí…, aquí…, aquí en el pecho de uno también le ponen a uno para que…, se calienta acá porque pues se enfría aquí, y por eso le da a uno la bronquitis. \fr_son 00312-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-08-02-k | 281.305, 318.94 \raiz olo:ch \raiz kwi \nsem El verbo olo:chkwi se utiliza para la acción de agarrar cosas que se pueden asir, o quizá atar en manojo. Para la acción de agarrar en la mano un puño de objetos como granos se utiliza tsoma:tsowa. \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx olo:chkwi:lia \lx_cita ne:cholo:chkwi:lia \lx_var General \ref 00798 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.todo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con sen-: kisenolo:chkwilia) quitarle o arrebatarle todo; comprarle todo \osten a alguien, las pertenencias, dinero, terreno \sig_var General \fr_n Nikwi:kaya se: chikiwit pahpata wa:n seko sah ne:cholo:chkwi:lihkeh. Nimowelitak niman niknamakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Llevaba una canasta de plátanos y en un solo lugar me las compraron todas. Me sentí muy feliz por venderlas pronto. \fr_son 00798-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz kwi \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx olo:chmahma:itia \lx_cita olo:chmahma:itia \ref 08620 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx olo:chmana \lx_cita kolo:chmana \lx_var General \ref 02027 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervir.juntas(varias.hierbas) \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con sen- : senolo:chmana) hervir todo (p. ej., diferentes plantas medicinales para baños) junto en un solo momento (p. ej., frutas, quelites, verduras, frutas, no dejando nada para después) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikwito seki kilit. Nikihtohka nikwa:ntiskia nokni:w wa:n kiolo:chmanak nosiwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a traer unos quelites. Había dicho que le convidaría a mi hermana y mi hija lo hirvió todo (para nosotros). \fr_son 02027-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz olo:ch \raiz mana \dt 29/Apr/2021 \lx olo:chma:xi:ni \lx_alt olo:chma:xi:ini \lx_cita olo:chma:xi:ni \lx_var General \ref 04055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.todas.las.hojas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \sig caérsele todas las hojas quedando pelón; caérsele todos los pétalos \osten a plantas, particularmente a varios tipos árboles que cambian por completo su foliage \sig_var General \fr_n Wa:n i:pa iwki ne: yo:n xiwtsi:n, i:pa moyo:kolia wa:ki. De chika:waya nochi ne: ikowyo, iteyo wa:n nochi, wa:ki a nochi. Olo:chma:xi:ni wa:n chichinawi nochi yo:n xiwtsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y de por sí así es esa hierbita, nómas se seca por si sola. Al arreciarse todo su tallo, los frutos y todo, ya se seca todo. Se le caen todas las hojas de una vez y se secan todas las hojas. \fr_son 04055-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 409.387, 418.276 \raiz olo:ch \raiz ma: \raiz xi:ni \nsem El verbo olo:chma:xi:ni refiere a la acción de caérsele todas las hojas de una planta de tal manera que ya no se remplazan por lo menos no luego. En la frase de ejemplo, Ernesto Vázquez utiliza olo:chma:xi:ni en referencia al mi:lah ehkaw (Melampodium divaricatum (Rich.) DC.). También dice que se arrecia su tallo que describe como "leñoso" (ikowyo) aunque es una hierba. Generalmente olo:chma:xi:ni se usa en referencia a ciertos árboles a que se les caen todas las hojas, quedando pelón el árbol por una temporada. Esto ocurre con el chakay (Bursera simaruba (L.) Sarg.), el tio:kowit (Cedrela odorata L.), el ayakachkowit (Swietenia macrophylla King) y el kwakwi:teh (Gliricidia sepium (Jacq.) Walp.). \dt 17/Jan/2022 \rev \lx olo:chowa \lx_cita kiolo:chowa \lx_var General \ref 07346 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntar.en.manojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig juntar en manojo (p. ej., ramas de plantas, cables para que estén juntas) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n nochipa kiolo:chowa i:n xo:chit, kiilpia ika xo:not wa:n se: tame:wa ya itampa. Ka:n te:tsakwilih ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre junta en manojo las ramas de esta flor (que se extienden y estorban el acceso al espacio abajo de las plantas), lo amarra con jonote y se limpia abajo. Ya no estorban (las ramitas que habían sido amarradas). \fr_son 07346-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:chV \dt 07/Apr/2022 \lx olo:chpa:ka \lx_cita olo:chtapa:ka \lx_var General \ref 04038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.junto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig lavar todo junto \osten ropa \sig_var General \fr_n Nopili kiolo:chpa:kak n' tilmah wa:n seki i:xki:sah. Kitapalwih ista:ktilmah \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija lavó la ropa todo junto y unas prendas se despintan. Manchó a las prendas blancas. \fr_son 04038-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz pa:ka \nmorf No es seguro si usando el objeto no referencial ta- se suprime por necesidad el sustantivo referencial. Por ejemplo, una frase que alguien sugirió era niolo:chtapa:kak tilmah en lugar de nikolo:chpa:kak tilmah. Se tiene que investigar con varios asesores más como se diría 'lavó todo mi ropa junto' si es con ta- o sin ta-. \dt 17/Jan/2022 \lx olo:chpanki:sa \lx_cita olo:chpanki:sa \lx_var General \ref 08579 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer.todo.juntos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 31/Oct/2018 \lx olo:chpata:ni \lx_cita olo:chpa:pata:ni \lx_var General \ref 04042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volar.en.conjunto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Plural solamente \sig volar en enjambre; volar en grupo \osten insectos; aves \sig_var General \fr_n Ke:mah pos a:skapa:pa:lo:meh no:, no: te:kehtsomah no:. Pero yo:n a:skapa:pa:lomeh a:mo nochi tiempo onkakeh, ika, ika, ika tiempo sah, ke:masá: cuando, ke:meh i:n a:man kiowtok wa:n kiowitah tikihtowah, ne: tio:takte:mpan ihwa:k ne: kie:ra na:wi hora tio:tak, moyo:nih ya, de tio:taki a moyo:nih wa:n sene:nemih, se: kita et..., itech tsi:ntsakwal, ahtapalkahkawa:ntinemih n' a:skapa:pa:lo:meh yo:n. Wa:n ke:mah pa:pata:nih ya. Wa:n yehwa yo:n kichi:wah, neh pero kalihtik, kalihtik onkakeh. kalihtik onkakeh yo:n a:skameh pero a:mo n'mati ke:ní:w yo:n tak mokepah de i..., iahtapal, ke:ní:w, 'mati yo:n ke:ní:w yo:n mochi:wah. Pero, nejó:n, tein chika:wkeh ya moahtapaltiah, a:mo n'mati. Pero olo:chpa:pata:nih yehwa n' a:skapa:pa:lomeh wa:n, wa:n de, ke:masá: de, tak de, de tasemati a n' iahtapal, wehwetsih wa:n a:mo n'mati ke:ní:w, ox ompa mikih oso, oso kisegui:rowah nemih yo:n, a:mo se: kimati. Pero tikitanih cuando moyo:nih ne:n a:skameh, te:chmohmowtiah ne: kalihtik ke:masá:, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí pues las hormigas con alas también, también muerden. Pero esas hormigas con alas no se encuentran en todo el tiempo, si hay pero por temporada nada más, a veces como ahora está lloviendo y decimos que anuncian la llegada de la lluvia, en las tardes al llegar a las cuatro de la tarde se alborotan mucho y andan por todas partes, uno los ve en…, en las paredes de tabla como andan con sus alas brillosas los a:skapa:pa:lo:meh. Y entonces ya empiezan a volar. Y eso es lo que hacen, pero en mi casa, en mi casa si hay. En mi casa si hay esas hormigas pero no sé cómo, creo que se convierten de…, tienen sus alas, cómo, no se sabe cómo se convierten. Pero empiezan a volar en grupo los a:skapa:pa:lo:meh y, y este, a veces de, creo que también envejecen sus alas y se caen, y ya no se sabe cómo, si ahí se mueren, o siguen siendo vivas, uno no sabe. Pero hemos visto cuando se alborotan esa hormigas, a veces nos espantan en nuestra casa, así es. \fr_son 04042-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-30-t | 8.504, 67.277 \raiz olo:ch \raiz pata: \dt 17/Jan/2022 \lx olo:chpilkatok \lx_cita olo:chpilkatok \lx_var General \ref 02647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgado.en.conjunto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar colgado en conjunto, en manojo (mazorcas, ajo, cebolla) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiktemowi yo:n sinti tein olo:chpilkatok! Tiko:yatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Baja esas mazorcas que están colgados juntos! Las vamos a desgranar. \fr_son 02647-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oloch \raiz pilkak \dt 21/May/2021 \lx olo:chpilowa \lx_cita kiolo:chpilowa \lx_var General \ref 05380 (duda) bajo pilowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgar.junto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colgar junto, en manojo \osten mazorca, ajo, cebolla \fr_n No:pá:n nochipa kipeta:wa n' isin wa:n kiolo:chpilowa kalte:noh ika se: mekat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre deshoja sus mazorcas y las cuelga con lazo en manojo fuera de la casa. \fr_son 05380-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz pilo \nsem Por ejemplo, al deshojar la mazorca se le deja un poquito del totomoch donde se pasa el mecate al amarrarlas juntas para colgar. \dt 11/Apr/2022 \lx olo:chposo:ni \lx_cita olo:chposo:ni \lx_var General \ref 05775 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa florecer.todo.junto \catgr V1 \infl Clase 3 \sig florecer todo junto, al mismo tiempo \osten cualquier planta \sig_var General \fr_n Noa:wi ikali:xpan olo:chposo:ntok yo:n xo:chit tein a:mankopa i:pa onkak kilwiah kware:smah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En frente de la casa de mi tía está floreciendo muy abundantemente esa flor que le llaman "cuaresma" (Hippeastrum sp. conocido también como Amaryllis) y que siempre florece en esta temporada. \fr_son 05775-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz poso: \dt 12/Apr/2022 \lx olo:chta:lia \lx_cita kiolo:chta:lia \lx_var General \ref 02262 (duda) bajo ta:lia y usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.todo.junto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acomodar en un solo lugar; poner todo junto (objetos pequeños como semillas, dinero, ropa doblada, para no dejar dispersado o esparcido) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Seko sah xikolo:chta:li motilmah ke:meh a:mo motama:nelo:s iwa:n mokni:w itilmah! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pón en un solo lugar tu ropa, de tal manera que no se revuelva con la de tu hermano! \fr_son 02262-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz ta:li \ngram Gramática: Nota uso de ta- ¡Seko sah xikolo:chta:li motilmah ke:meh a:mo motama:nelo:s iwa:n mokni:w itilmah! -¡Pón en un solo lugar tu ropa, de tal manera que no se revuelva con la de tu hermano! \dt 11/May/2021 \lx olo:chte:xi:ma \lx_cita kiolo:chte:xi:ma \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbar.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig tumbar todo (de árboles o arbustos) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kiolo:chte:xi:mak ikahfe:n, kihtowa ke kito:kati seki yankwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá tumbó todas las matas de café en su terreno, dice que va a sembrar nuevas plantas. \fr_son 00600-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz te: (?) \raiz xi:ma \dt 05/Oct/2020 \lx olo:chtik \lx_cita olo:chtik \lx_var General \ref 00326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agrupado \catgr Adj \deriv \sig muy reducido la parte de abajo \osten p. ej., una canasta en forma de cono que se utiliza para atrapar a acamayas y tiene las fibras \sig_var General \fr_n Ihkó:n wa:n itsi:ntan pos tsiktsí:n, yeh olo:chtik. Yeh a:mo ke:meh oksé: name:chilwihtoya a:chikiwit, yeh olo:chtik. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Así y la base de su tallo pues es pequeño, es agrupado, ese es como el otro que les estaba diceindo del a:chikiwit, es agrupado. \fr_son 00326_01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-15-f | 3828.209, 3836.205 \sig (generalmente con reduplicación de vocal corta y /h/: oholo:chtik) agrupado, tupido \osten p. ej., una flor con muchos pétalos \sig_var General \fr_n I:n xo:chit kwaltsi:n oholo:chtik, komo se: kia:ketsa kwaltsi:n moita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta flor tierne sus pétalos agrupados, si se pone en agua se ve bien. \fr_son 00326-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \nsem El uso de olo:chtik en el primer ejemplo, en referencia a una trampa acuática, parece no ser un uso común del término. En este caso refiere a la base de una trampa en forma de cono donde las fibras se tejen en circunferencia más reducida dejando la trampa en forma de cono o trompeta. \nmorf El adjetivo olo:chtik se encuentra en compuestos con raíz sustantival. Se ha documentado tres formas: kwa:oholo:chtik, maa:oholo:chtik y tsi:noholo:chtik, todos los raíces sustantivales refieren a partes de cuerpo. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx olo:chwa:ki \lx_cita olo:chwa:ki \lx_var General \ref 00449 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.junto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig secarse por completo o todo junto \osten plantas; semillas verdes puestas al sol para secarse \sig_var General \fr_n Wa:n, nejó:n, ki, ima:xiwyo, i..., ikowyo nochi wa:ki wa:n i..., iteyo pampi:xowi. Pampi:xowi iteyo wa:n yehwa yo:n seki de se: 'tekiti a pos i..., se: kitamo:ta itahsolo, seki pa:ttiw. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y, este, todo se seca por completo, sus hojas, sus…, sus tallos todo se seca y s…, sus frutos se riegan hacia abajo. Se caen sus frutos hacia abajo y eso es de que ya lo va uno a cortar (hablando de ma:we:weyak ehkaw, Aldama dentata La Llave & Lex. pues…, tira uno su basura (hojas) y unos se van deshaciendo. \fr_son 00449-01_corte_Tzina_JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 241.978, 255.065 \raiz olo: \raiz wa:ki \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx olo:chxakwalowa \lx_cita kolo:chxakwalowa \ref 08226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx olo:chxi:ni \lx_alt olo:chxi:ini \lx_cita olo:chxi:ni \lx_var General \ref 04291 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caer.todo.junto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig caer todo junto de una vez \osten p. ej., durante una tempestad o viento fuerte: naranjas, pimienta, flores, café \sig_var General \fr_n Ihwa:k pe:wa mosenketsa mixkiowit wa:n taoksitok kwaltsi:n kahbentah pe:wa olo:chxi:i:ni nochi n' tein oksik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando empieza la llovizna y el café está madurando bien empieza a caer todo el café cereza. \fr_son 04291-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo:ch \raiz xi:ni \dt 18/Jan/2022 \lx olo:ekapayo:t \lx_cita olo:ekapayo:t \lx_var General \ref 03038 (duda) CSC no usa esta palabra, no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa punta.del.olote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig punta del olote \sig_var General \fr_n Yo:n lome:tah xikte:ntsakwa ika se: olo:ekapayo:t komohkó:n a:mo tikahsi ite:ntsakka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Esa botella, tápala con la punta de un olote si es que no encuentras su tapa. \fr_son 03038-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo: \raiz eka \raiz -pan \dt 06/Jan/2022 \lx olo:kowit \lx_cita olo:kowit \lx_alt olo:kwawit \lx_var General \ref 02501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Sterculiaceae. Guazuma.ulmifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Guazuma ulmifolia Lam., árbol de la familia Sterculiaceae, en español llamado 'guásima'. Su madera se usa para leña y su corteza para tratar hemorragias internas. provocadas por golpes. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n olo:kowit ie:wayo kwaltia pahti, ta:ká:n se: moihtixokolia se: kimana wa:n se: tai. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La corteza de la guásima sirve para medicina, si uno tiene un golpe interno se hierve y se bebe. \fr_son 02501-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Leña \sem Planta \semxref wa:sinkowit \semx_tipo Referente natural igual \raiz olo: \raiz kow \dt 21/May/2021 \lx olol \lx_cita olol \lx_var General \ref 07423 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bola \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig bola (cuerpo hecho de manera esférica de cualquier materia, p, ej., una bola de masa, de lodo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil kika:wte:w se: olol tixti metai:xko wa:n yahki ma:wilti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija dejó una bola de masa en el metate y se fue a jugar. \fr_son 07423-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olol \nsem Generalmente se utiliza olol con un sustantivo atributivo que le sigue indicando el material de que se hace la bola, por ejemplo, se: olol sokit 'una bola de lodo'. \dt 08/Sep/2020 \lx ololo:ltia \lx_cita ne:chololo:ltia \lx_var General \ref 04495 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mandar.a.recoger \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mandar, comisionar a recoger \osten algo tendido o tirado, p. ej., semillas, basura, ropa, con la mano o con alguna herramienta, p. ej., una pala de madera o de fierro \sig_var General \fr_n Miak tokni:wa:n ka:mpa ya weli kipi:xowah n´ tahsol. Ya:lwa te:chtaolo:ltihkeh nochi tein timomachtia bachillerato. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mucha gente, en cualquier parte, tira la basura. Ayer nos comisionaron a todos que estudiamos en el bachillerato a que recojamos la basura. \fr_son 04495-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ololo \dt 18/Jan/2022 \lx ololowa \lx_cita kiololowa \lx_var General \ref 05462 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recoger \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig recoger o juntar \osten p. ej., semillas regadas, juntando con las manos o apoyándose con otra herramienta, p. ej., una pala, para luego transferir todo junto a un recipiente o simplemente dejarlas amontonadas \sig_var General \fr_n Ke:man onkak kahfe:n tikwa:tsah ne: tei:xko wa:n nosiwa:pil a mo:stah kiololowa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay cosecha de café lo tendemos sobre el colado y ya mi hija lo recoge todos los días. \fr_son 05462-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ololowa \semx_tipo Sinónimo \semxref pehpena \raiz olol \dt 11/Apr/2022 \lx ololowilia \lx_cita ne:chololowilia \lx_var General \ref 06378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recogerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig recoger (p. ej., semillas, basura, ropa tirada o tendida) de o para (alguien), \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka icha:n no:má:n, noa:wi ne:chololowilih nokahfe:n tein nikte:ntoya tei:xko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a la casa de mi mamá, mi tia recogió el café que tenía esparcido en el asoleadero. \fr_son 06378-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ololowilia \raiz olol \nota recoger algo con las manos o apoyándose con alguna otra herramienta p. ej., con una pala de fierro o de madera, un rastrillo) &&& \dt 08/Feb/2022 \lx ololpi:ktok \lx_cita ololpi:ktok \lx_var General \ref 01222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envuelto \catgr Sust \deriv \infl Estativo \sig cubierto o envuelto \osten cosas redondas o esféricas \sig_var General \fr_n AND-- Ta:taman wa:n, wa:n tikitah .... JVC-- Wa:n nimitsilia tein ohololtik, yo:n ohololtik ye:kihtipexo:ntok miak iteyo sah. AND-- Mia..., nochi iteyo sah n' kipia, komo t'poto:nilih n' emo:l tikitas puro iteyo sah n' a:ahkwitok ne:n i:xko ya. JVC-- Nochi n' iteyo kipia. AND-- Nochi iteyo sah, nochi iteyo sah. JVC-- Miak iteyo kipia yo:n ohololtik, sayoh kwetaxpi:ktok sah puro ne: iteyo ne:n olo:l..., ololpi:ktok. AND-- Ke:meh eskia pexo:ntok n' iihtik n' k..., n' iteyo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Son diferentes (un tipo de chile) y, y vemos… JVC-- Y te digo que de los esféricos, el de los esféricos solamente está lleno de semillas. AND-- Mu…, nada tiene puras semillas, si es que se lo desmoronas a tu comida, solamente vas a comer las semillas que flotan en la superficie. JVC-- Son puras semillas, son puras semillas. AND-- Ese de los esféricos tiene muchas semillas, solamente están cubiertos con un pellejo …, está cubierto toda la superficie en lo redondo. AND-- Como si fuera que está lleno…, de semillas. \fr_son 01222-01_corp_ \fr_fuente 2013-07-22-m | 1065.334, 1081.245 \raiz olol \raiz pi:ki \dt 19/Jul/2021 \lx ololta:lia \lx_cita kiololta:lia \lx_var General \ref 04398 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.amontonado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar en forma de bola o amontonado \osten masa de mixtamal o ropa \sig_var General \fr_n Xikolo:lta:li i:n tilmah itech se: ikpal mah a:mo moya:wto. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Junta esta ropa sobre un banquito, ¡que no esté tirada (esparcida en el suelo)! \fr_son 04398-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ololte:ma \raiz olol \raiz ta:l \dt 18/Jan/2022 \lx ololta:lilia \lx_cita ne:chololta:lilia \lx_var General \ref 04925 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.en.conjunto \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ponerle o colocar en conjunto, amontonarle o apilarle \osten p. ej., bultos, maletas, ropa para alguien \sig_var General \fr_n ¡Nochi yo:n notilmah xne:chololta:lili ipan se: tet wa:n ekintsi:n nikpa:kas! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Toda esa ropa mía pónmela en montón sobre una piedra y enseguida la lavo! \fr_son 04925-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olol \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx ololte:ma \lx_cita kiololte:ma \lx_var General \ref 00242 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig juntar en un montón, amontonar en un solo espacio \osten objetos pequeños dispersos o regados, p. ej., semillas, granos en el asoleadero, con las manos o una pala \sig_var General \fr_n ¡Xikololte:ma yo:n kahfe:n wa:n xikoxta:lketsa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Junta ese café y enbólsalo! \fr_son 00242-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ololta:lia \raiz olol \raiz te:ma \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx ololte:maltia \lx_cita ne:chololte:maltia \lx_var General \ref 06415 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.juntar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) juntar o amontonar (objetos pequeños dispersos o regados) en un solo espacio \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n nochipa ne:chololte:maltia ikahfe:n wa:n nokni:w sayoh ma:wiltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre me obliga a juntar su café y mi hermano sólo juega. \fr_son 06415-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olol \raiz te:ma \dt 08/Feb/2022 \lx ololte:milia \lx_cita ne:chololte:milia \lx_var General \ref 03992 (duda) es más comun usar ololtema \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig juntar o amontonar en un solo espacio para \osten objetos pequeños dispersos o regados, para alguien \sig_var General \fr_n Xikololte:mili nokni:w ipimie:ntah wa:n sayoh kiololo:s. Tamixyowak a wa:n xa: niman kiowis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Junta la pimienta de tu hermano y ya solamente lo va a embolsar. Ya se nubló y quizá llueva pronto. \fr_son 03992-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olol \raiz te:ma \nmorf No se dice ne:chtaololte:mia sino ne:chtaololwilia. \dt 17/Jan/2022 \lx ololte:ntok \lx_cita ololte:ntok \lx_var General \ref 07647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amontonado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig amontonado (semillas, piedritas o grava, arena) \sig_var 1-Xalti \fr_n Seki kahfé:n ololte:ntok i:n tei:xko, eski kielka:wkeh kiololo:skeh, ¡Xikwiti se: koxta:l wa:n xikololo! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el piso hay café amontonado, quizá se les olvidó recogerlo, ¡Ve a traer un costal y recógelo (echandolo dentro de la bolsa). \fr_son 07647-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref moya:wtok \semx_tipo Comparar \semxref te:ntok \raiz olol \raiz te:ma \nsem Se utiliza ololte:ntok para referirse nada más a objetos muy pequeñas (semillas, arena) que están amontados. Para objetos más grandes como naranjas, olotes, se utiliza simplemente te:ntok. \dt 14/Sep/2020 \lx ololtia \lx_cita ololtia \lx_var General \ref 06449 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.espeso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacerse espeso (p. ej., atole, lodo) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n moato:l ololtiak. ¡Xikte:kili tsiktsi:n a:t wa:n xiktsope:li tepitsi:n ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu atole quedó muy espeso. ¡Agrégale un poco de agua y azúcar. \fr_son 06449-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tetsa:waya \raiz olol \dt 08/Feb/2022 \lx ololtik \lx_cita ololtik \lx_var General \ref 02520 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esférico \catgr Adj \deriv \sig espeso (p. ej., atole, guisados que deben ser más aguados; véase tetsaktik) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡I:n ato:l ye:kololtik, xikte:kili tsiktsi:n a:t! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Este atole está muy espeso, échale un poquito de agua! \fr_son 02520-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olol \dt 21/May/2021 \lx ololtolontik \lx_cita ohololtolontik \lx_var General \ref 08610 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ololwetstok \lx_cita ololwetstok \lx_var General \ref 08721 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.enroscado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar enroscado o enrollado (una serpiente como masa:kowa:t) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: kowa:t ne: ololwetstok, ka:n nikitaya wa:n ne:chmowtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí está una víbora enroscada, no la había visto y me asustó. \fr_son 00417-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olol \raiz wetsi \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx olo:pio \lx_cita olo:pio \lx_var General \ref 02208 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Chrysobalanaceae.Couepia.polyandra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Couepia polyandra (Kunth) Rose (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 87), árbol de la familia Chrysobalanaceae. Sus frutos se comen crudo y se comercializa. La madera se usa para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n olo:pio ta:ki itech septiembre, ka:mpa kipiah kitekih wa:n kinamakah ihwa:k oksi a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El olo:pio produce en septiembre, donde tienen lo cortan y lo venden cuando ya se madura (en el suelo).nnnnnnn \fr_son 02208-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz olo: \raiz pio \dt 09/May/2021 \lx olo:pitsa \lx_cita olo:pitsa \lx_var Tacua \ref 05019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.maíz \catgr Sust \infl N1 \sig tipo de maíz conocido en Tacuapan que se caracteriza por olotes delgado y granos de maíz grandes \sig_var General \fr_n I:n xiwit nikto:kak nochi olo:pitsa. Kachi kwaltsi:n ta:ki ma:ski a:mo semi tapala:ntok n' ta:ltikpak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Este año sembré toda el maíz del tipo de olote delgado. Se rinden mejor las mazorcas aunque el suelo no sea muy fértil. \fr_son 05019-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \raiz olo: \raiz pitsa \nsem Olo:pitsa es un tipo de mazorca con el olote delgadito. A muchos les gusta sembrar de este tipo de maíz porque según su maíz es de más calidad. \dt 03/Feb/2022 \lx olo:pitsak \lx_cita olo:pitsak \lx_var General \ref 04362 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olote.delgado \catgr Adj \deriv \sig olote delgado \sig_var Tzina \fr_n Xikwi se: olo:pitsak wa:n ika xitao:ya, ihkó:n a:mo tima:a:yowas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Agarra un olote delgado para desgranar, así no te va a salir ampollas. \fr_son 04362-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref olo:pitsa \raiz olo \raiz pitsa: \nsem Ha sido documentado en Tzinacapan y Xaltipan que olo:pitsak refiere a un olote delgado, sea de cualquier tipo de maíz. Pero en Tacuapan, según Ceferino Salgado, conocen un tipo de maíz que se llama olo:pitsa. \dt 18/Jan/2022 \lx olo:pió \lx_cita olo:pió \lx_var General \ref 06168 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Couepia polyandra (HBK) Rose, árbol de la familia Chrysobalanaceae cuyo fruto comestible se recolecta y se comercializa \sig_var General \fr_n Yo:n olo:pio sayoh se: kikwa n' iteyo pero a:mo kwaltia para se: kiki:xti:s wapal. N' ikowyo yema:nik wa:n niman pala:ni. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El árbol de Couepia polyandra (olo:pió) solamente se le comen sus frutos pero no sirve para sacarle tablas. Su madera es blanda y luego se pudre. \fr_son 06168-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto del árbol del mimso nombre \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikololo:to seki olo:pió wa:n a:man niow nikwa:ntiti nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a recoger unos frutos de Couepia polyandra y hoy le voy a convidar a mi hermana. \fr_son 06168-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo: \dt 02/Sep/2020 \lx olo:t \lx_cita olo:t \lx_var General \ref 00789 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olote \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig olote \sig_var General \fr_n Xike:wa yo:n olo:t mo:sta ika titaxo:talti:skeh, tikmattok ke a:mo teh tokow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Guarda el olote, mañana lo vamos a quemar (en la fogota). Sabes bien que no tenemos leña. \fr_son 00789-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo: \nmorf Hay que checar si se usa iolo:yo. Esta forma posesionada se usa en Guerrero, p. ej., para hablar de una rueda para desgranar hecho de olotes y de que se ha zafado un olote: o:ki:s se: io:lo:yo. Pero estas ruedas de olote no se usan en el municipio de Cuetzalan. \ncomp En Oapan y Ameyaltepec y muchos otros variantes del nahuatl la primera /o/ es larga. Pero todos los asesores insistieron que la primera /o/ es corta. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx olo:wia \lx_cita kiolo:wia \lx_var General \ref 06810 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgranar.con.olote \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desgranar con olote (frotando el olote contra la mazorca que se quiere desgranar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man no:má:n tao:ya nochipa kiolo:wia, ihkó:n a:mo maa:yowa ma:ski miak sinti kio:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi mimá desgrana siempre lo hace con un olote, así no se le salen ampollas aunque desgrane mucha mazorca. \fr_son 06810-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz olo: \dt 14/Feb/2022 \lx olo:xo:chit \lx_cita olo:xo:chit \lx_var General \ref 07402 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Amaranthaceae.Gomphrena.globosa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Gomphrena globosa L. (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 25), planta de la familia Amaranthaceae. Sirve como medicina para curar la tos y para uso ornamental en el día de los muertos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n olo:xo:chit se: kito:ka itech mayo wa:n itech Todos Santos se: kwaltia ya, onkak o:me taman se: ista:k wa:n se: guinda. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La sempiterna se siembra en mayo y en Todos Santos ya se cosecha, hay dos tipos uno (con flores) blanco y otro guinda. \fr_son 07402-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Ornamental \sem Planta (no colectada) \raiz olo: \raiz xo:chi \dt 08/Sep/2020 \lx o:me \lx_cita o:me \lx_var General \ref 00651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dos \catgr Adj-cuant \deriv \sig dos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak o:me wewehchomeh. Nikinkwa:s ke:man moa:wi:s nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré dos guajolotes. Los voy a comer cuando se bautice mi hijo. \fr_son 00651-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (en plural : o:me:n) dos (pronominal para seres humanos) \sig_var General \fr_n A-- Ka:nachi:n tekititokeh mocha:n? B-- O:me:n sah ta: por n' a:mo ahsi n' taxta:wi:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A-- Cuantos trabajadores trabajan en tu casa? B-- Nada más dos pues porque no alcanza el dinero. \fr_son 00651-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n O:me:n nopilwa:n tekitih ne: we:ixola:l wa:n oksé: a:mo kanah kineki ya:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dos de mis hijos trabajan en la ciudad y otro no quiere ir a ningún lado. \fr_son 00651-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] o:me, e:yi o ka:n o:me, e:yi o | unos pocos, algunos \sig_var General \fr_n Ne: okichpil sayoh yahka ka:n o:me e:yi to:nal parahko wa:n mokoyo:neki a. Ka:n kineki ok tahto:s n' totahto:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho nomás fue unos dias a la ciudad y ya se cree mestizo. Ya no quiere hablar en nuestra lengua. \fr_son 00651-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \raiz o:me \nmorf Nota la forma plural o:me:n que sigue el mismo patrón de otros cuantificadores en alargar la vocal final y agregar el marcador del plural -n. Ceferino Salgado acepta el uso de la terminación -n para el plural pero no aceptó la frase O:me:n nopilwa:n tekitih ne: we:ixola:l wa:n oksé: a:mo kanah kineki ya:s pero no está claro porque la frase siguiente es de él. \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx o:meitilia \lx_cita kio:meitilia \lx_var General \ref 00210 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumplirle.novenario \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cumplirle el novenario después de la muerte \osten se levanta la cruz en la casa del difunto y se lleva al cementerio donde está enterrado \sig_var General \fr_n I:n to:nalmeh mikik se: ta:kat ne: noxola:l wa:n kihtowah ke mo:sta kio:meitili:tih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En estos días se murió un señor allá en mi pueblo, dicen que mañana le van cumplir su novenario. \fr_son 00210-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz ita \nmorf La etimología de o:meitilia no es claro, puede incluir la raíz o:me 'dos' y ita 'ver'. \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx o:meki:sa \lx_cita o:meki:sa \lx_var General \ref 00257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partirse.en dos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig partirse en dos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikteloh nokoma:l wa:n o:meki:sak. Sepa se: nikowati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer golpeé mi comal y se partió en dos. Voy a comprar otro. \fr_son 00257-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz ki:sa \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx o:meki:xtia \lx_cita kio:meki:xtia \lx_var General \ref 03879 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partir.en.dos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig partir en dos \osten leña; tela, tortilla, pan \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil kio:meki:xtih i:n tilmah, kihtowa ke tahko kimakati i:kni:w mah mochihchi:wili ikwe:y. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija partió esta tela en dos (cortes), dice que una mitad se la va a dar a su hermana para que se haga su enagua. \fr_son 03879-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz ki:sa \dt 17/Jan/2022 \lx o:mema:ywia \lx_cita ne:cho:mema:ywia \lx_var General \ref 02706 CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujar.con.dos.las.manos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig empujar (a alguien, objetos pesados) con las dos manos \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ihkatoya kalte:nte:noh wa:n pano:k mopili kiomema:ywihtiki:s. Wetsito itech se: tet, yehwa ika mokwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo estaba parado en la entrada de la casa, pasó tu hijo a empujarlo con las dos manos. Se fue a caer contra una piedra, por eso se descalabró. \fr_son 02706-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz ma: \dt 25/May/2021 \lx o:me:n \lx_cita o:me:n \lx_var General \ref 07663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adj-cuant \deriv \plural Entrada plural \vease o:me \raiz o:me \nmorf La palabra o:me:n es la forma plural del número o:me utilizado solamente para humanos. \nota Checar si se utiliza solamente para humanos. \dt 15/Aug/2018 \lx o:mepowal \lx_cita o:mepowal \lx_var General \catgr Adj-cuant \ref 04320 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuarenta \vease powal \sem Número \raiz o:me \raiz powa \dt 24/Oct/2018 \lx o:meto:naltia \lx_cita o:meto:naltia \lx_var General \ref 07140 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease -to:naltia \raiz to:na \dt 05/Apr/2022 \lx o:meyo:lo:tia \lx_cita kio:meyo:lo:tia \lx_var General \ref 03225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.preocupar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer preocupar \sig_var General \fr_n Se: siwa:t kio:meyo:lo:ti:ko no:pá:n, kiilwih ke a:mo ke:man kiitak nokni:w ne: we:ixola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una señora hizo preocupar a mi papá, le dijo que nunca vió a mi hermano (mientras ella estaba ahí) allá en la ciudad. \fr_son 03225-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig provocarle incertidumbre (a alguien); hacer (a alguien) sopesar (una de varias opciones) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichipil nochipa kii:xno:tsa mosiwa:pil wa:n ta: kipia isiwa:w. Sayoh kio:meyo:lo:tisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jóven siempre le haga caritas a tu hija, y él tiene esposa. Nomás le provoca incertidumbre (si acepta o no acepta). \fr_son 03225-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz yo:l \dt 04/Dec/2021 \lx o:meyo:lowa \lx_cita o:meyo:lowa \lx_var General \ref 06547 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afligirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig afligirse (por problemas o preocupaciones) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n semi o:meyo:lowa, nokni:w yahki ne: we:ixola:l wa:n a:mo wa:lahtok, kiwi:ka se: xiwit a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá se aflige mucho, mi hermano fue a la ciudad y no ha regresado desde hace un año. \fr_son 06547-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \raiz yo:l \dt 10/Feb/2022 \lx omikilit \lx_alt o:mekilit \lx_cita omikilit \lx_var General \ref 04775 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Piper.auritum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Piper auritum Kunth, planta de la familia Piperaceae. Sus hojas se hierven y el jugo se toma para relevar el asco. En el español local se llama esta planta 'omequelite'. \sig_var General \fr_n Yo:n omikilit se: kikwi pahti. Komo se: tahixtok se: kimana iselo wa:n se: tai. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El omequelite se usa como medicina. Si uno tiene asco se hierven sus hojas tiernas y se toma (té). \fr_son 04775-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz omi \raiz kil \dt 24/Jan/2022 \lx omikilwia \lx_alt o:mekilwia \lx_cita kiomikilwia \lx_var General \ref 05107 (duda) para CSC usaría xikmaka omikilit, la primera parte del ejemplo parece muy rebuscado, lo más común sería como la segunda parte del ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplicar.hojas.de.Piper.auritum.como.remedio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta \sig bañar con agua hervida con hojas de omikilit (Piper auritum Kunth) y también darle un té hecho de la misma agua \osten a un niño enfermo de asco \sig_var General \fr_n Yo:n mopili sayoh tahyalkwitok, xiko:mekilwi. Xikmolo:nti wa:n ika xika:lti wa:n mah tai tsiktsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu niño todo le da asco. Báñalo con agua hervida del Piper auritum y que se beba una poquita. \fr_son 05107-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz omi \raiz kili \ency Grabación \nsem Cuando un niño está enfermo de asco para curarlo se hierve suficiente agua con hojas del omikilit y el agua que resulta y se usa para bañar al enfermo. Además de bañarlo se le puede dar un poco del mismo agua a beber. \dt 11/Apr/2022 \lx omioh \lx_cita omioh \lx_var General \ref 04648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huesudo \catgr Adj \deriv \sig huesudo; con muchos huesos \osten pescado \sig_var General \fr_n Neh ka:n nikwa n' a:michin, nikmowilia porin telo:miyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no como pescado, le tengo miedo porque tiene mucho hueso. \fr_son 04648-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz omi \dt 24/Jan/2022 \lx omiohposteki \lx_cita omiohposteki \lx_var General \ref 04829 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrársele.un.hueso \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moomiohposteki) quebarse un hueso \fr_n A:mo xipa:pantsikwi:nto. Timoo:miohpostekis wa:n a:mo teh tomi:n para timitste:pahti:lti:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés brincando de un lugar alto hacia abajo. Te vas a quebrar un hueso y no hay dinero para que te llevemos al médico. \fr_son 04829-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz omi \raiz posteki \nmorf Parece que la forma intransitivo omiohposteki no existe sino siempre se expresa este concepto de 'quebrarsele un hueso a alguien' como reflexivo. \ngram Incorporacion de sustantivos posesionados intrínsecamente con un verbo: omiohposteki. Nota la manera de incorporar. Hay que buscar mas. \dt 24/Jan/2022 \lx omiohpostektok \lx_cita omiohpostektok \lx_var General \ref 03312 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.un.hueso.roto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con un hueso roto, quebrado \sig_var General \fr_n Nopio ka:n wel nehnemi a:chá: o:miohpostektos, mahyá: a:mo moxi:kowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi gallina no puede caminar, a lo mejor tendrá un hueso quebrado, parace que no se aguanta (el caminar). \fr_son 03312-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz omi \raiz posteki \dt 05/Jul/2021 \lx omiohsahsa:liwya:n \lx_cita iomiohsahsa:liwya:n \lx_var General \ref 04288 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coyuntura(de.hueso) \catgr Sust-loc \infl Oblig pos \sig coyuntura, donde se juntan dos huesco \sig_var General \fr_n "X'chi:wa" kihtowa "yehwa i:n". Ne:chwa:lnawatih, "Xik..., xika:pacho", kihtowa, "tsiktsi:n" kihtowa "yo:n ma:ltantsi:n iwa:n refi:noh wa:n ximoohsa", kihtowa, "mosahsa:liwya:n wa:n motankwa:ko, motahtankwa:ko", kihtowa, "mometskehkechtan, moma:ko, motahkoya:n, mokechtipan, nika:n i:n, nochi mosahsa:..., moomiyohsahsa:liwya:n. Ximoohsa", kihtowa, "yo:n refi:ni:toh iwa:n" kihtowa "ma:ltantsi:n wa:n ximotsompacho". \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e "Haz" dice "esto". Me mandó a avisar, "Pon a remojar" dice "un poco" dice "de ma:ltantsi:n (prob. Satureja brownei (Sw.) Briq.) con aguardiente y úntatelo" dice "en las coyunturas y la rodilla, las rodillas" dice, "en el tobillo, en la mano, en la cintura, en el hombro, aquí, en todas las coyontu..., entre tus huesos. Úntatelo", dice, "el aguardientito con", dice, "el ma:ltantsi:n y tápate por completo". \fr_son 04288-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2009-09-22-b | 776.521, 799.391 \raiz omi \raiz sa:lV \raiz -ya:n \dt 18/Jan/2022 \lx omiowa \lx_cita omiowa \lx_var General \ref 05621 (duda) para CSC no es muy común escuchar algo como el ejemplo porque el pescado no suelta tanto los huesos aunque no estén envueltos las raciones \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.huesos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele puro hueso \osten un caldo al sobrecocerse el pollo o pescado que tiene, deshaciéndose la carne y dejando puro hueso \sig_var Tzina \fr_n ¡Xikpihpi:ki ika to:tomo:ch i:n a:michin para a:mo omiowas ia:yo. Koma:mo se: moomiwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Envuelve con hojas de mazorca el pescado (cortándolo en pedazos) para que el hueso no se revuelva con el caldo. Si no lo haces alguien podría espinarse. \fr_son 05621-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz omi \dt 12/Apr/2022 \lx omisa:l \lx_cita omisa:l \lx_var General \ref 05355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Basellaceae.Anredera.cordifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Anredera cordifolia (Ten.) Steenis o quizá otras Anredera, cuyos tubérculos sirven para tratar las torceduras \sig_var General \fr_n Yo:n omisa:l ikamohyo kwali se: mota:lilia komo se: monekwilowa, sayoh semi te:ahwayo:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los bulbos del omisa:l se pueden aplicar a uno si se tuerce (un músculo), sólo que provoca mucha comezón. \fr_son 05355-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref postekpah \raiz omi \raiz sa:l \nsem Hay otras dos especies de Anredera en la región que no han sido colectadas pero que quizá sean omisa:l: Anredera ramosa (Moq.) Eliasson y Anredera vesicaria (Lam.) C.F. Gaertn. Aunque Eleuterio Gorostiza diferencia el omisa:l, que se usa para tratar las torceduras, al postekpah, Amelia Domínguez no conoce el postekpah pero si el omisa:l. \dt 11/Apr/2022 \lx omit \lx_cita omit \lx_var General \ref 07125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueso \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig hueso \sig_var General \fr_n I:n itskwinti motoskatsikoh ika se: omit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perro se atragantó con un hueso. \fr_son 07125-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : iomiyo) hueso \osten propio del cuerpo del poseedor \sig_var General \fr_n Ya:lwa nia:paliw wa:n ekintsi:n ne:chkokowa noomiyowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me mojé y hoy me duelen mis huesos. \fr_son 07125-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz omi \dt 04/Sep/2020 \lx omitik \lx_cita omitik \lx_var General \ref 04003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raquítico \catgr Adj \deriv \sig flaco; raquítico \osten seres vivos, particularmente humanos aunque a veces animales \sig_var General \fr_n Nookichpil moskaltia sa omitik, maski ye:ktakwa a:mo motoma:wa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi niño está creciendo muy flaco, aunque come mucho no se engorda. \fr_son 04003-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref talwatik \semx_tipo Comparar \semxref kokolotik \semxref kakalachtik \raiz omi \dt 17/Jan/2022 \rev \lx omiwia \lx_cita moomiwia \lx_var General \ref 04874 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espinarse.con.hueso \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moomiwia) espinarse con hueso \osten p. ej., cuando se come pescado y se entierra un hueso en la lengua o mejilla \sig_var General \fr_n Neh ka:n nikwa a:michin porin telomiyoh. Nikmowilia mah nimoo:miwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no como pez porque tiene mucho hueso. Temo que me espine. \fr_son 04874-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:mi \dt 24/Jan/2022 \lx ompa \lx_cita ompa kochi \lx_var General \ref 00548 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa allí \catgr Adv-lugar \deriv \sig allí \osten para indicara un lugar de que ya se tiene referencia y que está a una distancia significativa \sig_var General \fr_n Ke:man tite:tamakati:w, xikwi:ka i:n tapial wa:n ompa xika:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vayas a dejar la comida a la gente, llevas este animal y alli lo dejas (p. ej., un caballo, res, burro que se va a dejar apacentar). \fr_son 00548-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ompa sah | allí nomás \sig_var General \fr_n No:má:n mo:stah tanamakati ne: Cuetzalan wa:n ompa sah ma:tami n' itanamak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá a diario va a vender en Cuetzalan y allí nomás termina de vender todo su producto. \fr_son 00548-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ompa ika | véase ompaka \sig_var General \raiz ompa \nsem Si el lugar indicado, por ejemplo al apuntarlo con el dedo, está visible se usa la forma ompó:n. \nota Revisar la entrada ompaka y ver es una entrada diferente o va con colocación. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx ompaka \lx_cita ompaka nemi \lx_var General \ref 00762 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.allí \catgr Adv-lugar \deriv \sig por allí \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikitati mokni:w wa:n ompaka xikwa:litstiki:sa ya mowe:ina:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a ver a tu hermana y de paso por allí ya pasa a visitar a tu abuelita! \fr_son 00762-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ompa \raiz -ka \nmorf Un adverbio de lugar seguido por ika tiene el sentido de 'por adverbio de lugar'. La secuencia ompa ika se acorta a una sola palabra, ompaka. \nota Checar si se dice istiki:sa. Poner una nota sobre la inflexión de ita a itstok o istok. Tambien nota para la fonolog[ia. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ompakahkwí:n \lx_alt ompakawí:n \lx_cita ompakahkwí:n \lx_var General \ref 05144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.alli \catgr Adv-lugar \deriv \sig por allí \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikalpano:to nowes wa:n ompakahkwí:n niwa:lpano:k icha:n nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fuí a visitar mi cuñada y por allí y de paso al regresar pasé a la casa de mi hermano. \fr_son 05144-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz on \raiz pa \raiz kah \raiz i:n \nmorf En Tzinacapan y Xaltipan pronuncian ompakahkwí:n mientras que en Tacuapan la forma es ompakawi:n, ambas con el mismo significado. \nota Checar etimología. \dt 11/Apr/2022 \lx ompakawí:n \lx_cita ompakawí:n \ref 00297 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa por.ahí \catgr Adv-lugar \deriv \infl \sig por ahí o allá \sig_var General \fr_n A:mo n'mati n' a:man. Ne:..., ne:ka to:nal tehwa:n ompakawí:n tipanowa:yah tikitayah telchika:wtoya yehwa yo:n kowtet wa:n telonkaya (kowxi:lo:t). Ke:meh i:n itech ixta:wat wa:n kwa:kwehmeh pos tikitayah que kikwah porque neh ihkó:n nikitaya, nipanowa:ya ompakawí:n wa:n nikita neh, tikitas n' kwa:kwehmeh n' ompa itampa de n' kowtsí:n tikitas teh kikwahtokeh ya. Kwelitayah porin, kwelitah porin a:yoh wa:n tsope:k. Mm. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e No se actualmente. En…, en aquellos tiempos por ahí pasábamos y veíamos que abundaba mucho esos frutos y ya estaban maduros (Parmentiera aculeata (Kunth) Seem.). Asi en los potreros y pues yo veía que las reses se lo comían, pasaba por ahí y yo veía, puedes ver a los reses debajo de ese árbol comiendo (los frutos). Les gustaba porque contiene agua y es dulce. Si. \fr_son 00297-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-h | 312.045, 334.282 \fr_n Ento:s komohkó:n no: naya:skeh n' ilwit mo:sta, ompakawí:n timoitah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Entonces si también van a ir a la fiesta mañana, por allá nos vemos. \fr_son 00297-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ompa \raiz -ka \raiz -wí:n \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ompó:n \lx_cita ompó:n \lx_var General \ref 07879 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahí(cercano) \catgr Adv-lugar \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ompa \nsem Si el lugar referenciado se conoce pero está lejos, se utiliza la forma ompa. \dt 09/Feb/2021 \lx on- \lx_cita ontakowa \lx_var General \ref 02615 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.allá \catgr Prefijo \deriv \sig prefijo verbal que funciona como direccional, indicando movimiento que parte de un punto de referencia hacia allá \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikonka:wa mopili kalnemachti:lo:ya:n! wa:n titakwahtehko ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Vé a dejar a tu hijo a la escuela! y ya llegas a comer. \fr_son 02615-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 21/May/2021 \lx onka:ihkak \lx_alt onka:ihkatok \lx_cita onka:ihkak \lx_var General \ref 00577 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.parado.junto.a. \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig (generalmente con sustantivo relacional : onka:ihkatok iwa:n) estar parado (una persona) junto a \osten otra persona, poseedor referenciado por -wa:n \sig_var General \fr_n Nokni:w isiwa:pil yehwa ne: onka:ihkatok iwa:n ne: ita:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La hija de mi hermama es la que está parada junto a su papá. \fr_son 00577-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o: \raiz ka: \raiz ihka \raiz2 onka: \nsem El estativo onka:ihkatok se utiliza solamente en referencia a estar parada una persona junto a otra persona. Un objeto que está parado (p. ej., una escoba) utiliza simplemente ihkatok que también se puede usar con personas. Ihkatok simplemente significa el estado de 'estar parado' mientras que onka:ihkatok significa la acción de estar parado junto a (otra persona). \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx onkak \lx_cita onkak xokot \lx_var General \ref 00932 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa haber \catgr V1 \deriv \sig haber \osten en el presente, hay \sig_var General \fr_n Nomi:lah onkak seki chi:chi:lpahpata. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa hay unos plátanos rojos. \fr_son 00932-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taonkak ) haber de todo \osten p. ej., mercancía, fruto, comida o, en una fiesta, múscia, baile, comida \sig_var General \fr_n Ne: we:ixola:l semi taonkak, sayoh mah se: kipia n' tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la ciudad hay de todo (venden muchos productos), sólo que uno tenga dinero (para comprar). \fr_son 00932-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tei \raiz ka \nsem Hay tres usos principales del verbo kah/e. El primero es como cópula (español 'ser'); véase la discusión en la entrada para e como cópula. El segundo es el verbo de existencia onkak; véase la discusión en la entrada para onkak. El tercer uso es para el verbo de presencia 'estar', etok en el presente; véase la entrada bajo etok. \nmorf Para la inflexión de tenso/aspecto no se utiliza la forma supletiva e (p. ej., no se dice onyes) sino que se utiliza la forma kah. Algunas inflexiones de onkak son los siguientes: onkaya (pero nunca onkatka) 'había'; onkas 'habrá'. \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx onkaltia \lx_cita kionkaltia \lx_var General \ref 06910 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cultivar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cultivar; producir \osten frutos; plantas para trasplantar; semillas y hortalizas en general \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:ita:t kionkaltia exo:t wa:n mo:stah yowi kinemi:lti:ti kalpan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito está produciendo ejotes y a diario los va a vender casa por casa. \fr_son 06910-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kah \dt 14/Feb/2022 \lx onka:n \lx_cita onka:n \ref 08280 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx onkaya \lx_cita onkaya \lx_var General \ref 01979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease onkak \raiz on \raiz kah \dt 21/Apr/2021 \lx onkaya:n \lx_cita ionkaya:n \lx_var General \ref 05460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.producción \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig (con posesión enajenable : ionkaya:n) lugar de producción o abundancia; lugar de huertas \osten frutos o verduras \sig_var General \fr_n Niahka Ahuacatlan wa:n ne:chwa:ntikeh awakat. Ke:meh ompa ionkaya:n nochi:n kionkaltiah tein ompa nemih. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Fui a Ahuacatlan y me convidaron aguacates. Como ahí es donde abunda, todas las personas que viven allá lo producen. \fr_son 05460-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz onka \raiz -ya:n \dt 11/Apr/2022 \lx opochehkat \lx_cita opochehkat \lx_var General \ref 07583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bronquitis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig bronquitis \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: kawa:ntok wa:n se: moehekapi:tsaltia, te:kwi o:pochehkat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno está acalorado y se expone al viento, se enferma uno de bronquitis. \fr_son 07583-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Comparar \semxref wa:kka:tataxis \raiz opoch \raiz ehka \ngram Nota el uso de te:- en te:kwi.Ke:man tasese:ya wa:n se: moehekapi:tsaltia, te:kwi o:pochehkat. Cuando hace frío y se expone al viento, se enferma uno de bronquitis. \dt 14/Sep/2020 \lx opochehkatataxis \lx_cita opochehkatataxis \lx_var General \ref 03397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bronquitis \catgr \infl \sig bronquitis, una tos que proviene del cansancio y el enfriamiento de los pulmones. Por ejemplo, una persona puede estar trabajando sin descansar y de repente se moja su cuerpo. Después viene la tos y le da bronquitis muy fuerte con asma pulmonar. Eso es por trabajar mucho, sentir cansancio y mojarse. \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Sep/2020 \lx opochehkati \lx_cita opochehkati \lx_var General \ref 04164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.bronquitis \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener bronquitis \sig_var General \fr_n Nopili semi o:pochehkati wa:n a:mo kineki pahtai:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tiene bronquitis y no quiere tomar su medicina. \fr_son 04164-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz opoch \raiz ehka \dt 18/Jan/2022 \lx opochehkaxiwit \lx_cita opochehkaxiwit \lx_var General \ref 04466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Pluchea.carolinensis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pluchea carolinensis (Jacq.) G. Don in Sweet, planta de la familia Asteraceae; sus hojas se aplican con aguardiente para tratar la bronquitis. \sig_var General \fr_n Yo:n opochehkaxiwit kwali ika se: mopahtia. Komo se: o:pochehkati, se: kikawa:ntia wa:n ika se: moyo:lpahpachowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con las hojas de o:pochehkaxiwit (Pluchea carolinensis (Jacq.) G. Don in Sweet), uno se puede curar. Si uno tiene bronquitis, se calienta y con eso se soba uno el pecho. \fr_son 04466-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Bocconia frutescens L., y quizá también Bocconia arborea S. Wats., plantas de la familia Papaveraceae \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref ma:nehnextikxiwit \semxref pihpiya:kxiwit \raiz o:poch \raiz eheka \raiz xiw \nsem La mayoría de la gente por San Miguel Tzinacapan conoce el Pluchea carolinensis como opochehekat pero algunos aplican el mismo nombre a los dos Bocconia mencionados en el segundo significado. Sin embargo es más común conocer al Bocconia frutescens L. como ma:nehnextikxiwit o pihpiya:kxiwit. \sem Planta \raiz opoch \raiz eheka \raiz xiw \dt 18/Jan/2022 \lx opochkopa \lx_cita opochkopa \lx_var General \ref 06492 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lado.izquierdo \catgr Adv-lugar \deriv \infl N1=N2 \sig lado izquierdo o por el lado izquiero (p. ej., de una persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Moopochkopa xikta:li i:n tet, ihkó:n a:mo mitstsakwili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pón a tu lado izquierdo esta piedra, así ya no te estorbará. \fr_son 06492-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz opoch \dt 25/May/2020 \lx opochma:it \lx_cita iopochma:y \lx_var General \ref 05249 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mano.izquierda \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig mano o brazo izquierdo \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil tahkwilo:wa ika io:pochma:y. A:mo ke:man momachtih tahkwilo:s ika iye:kma:y \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija escribe con su mano izquierda. Nunca aprendió con la derecha. \fr_son 05249-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz opoch \raiz ma:i \dt 11/Apr/2022 \lx opochma:kopa \lx_cita iopochma:kopa \lx_var General \ref 04144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.la.izquierda \catgr Adv-lugar \deriv \sig hacia el lado izquierdo \sig_var General \fr_n Juan nemi Tecoltepec. Ke:man se: temo:wa, se: iopochma:kopa yetok n' ichan. Niman tikitas, kostik n' icha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Juan vive en Tecoltepe. Cuando uno baja, del lado izquierdo está su casa. Luego vas a verla, la casa es amarilla. \fr_son 04144-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz opoch \raiz ma:y \raiz -ko \raiz -pa \raiz2 -kopa \dt 18/Jan/2022 \lx opochmets \lx_cita iopochmets \lx_var General \ref 06003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pie.izquierdo \catgr Sust \infl Oblig pos \sig pie izquierdo \osten personas solamente \sig_var General \fr_n Nikwi:ka no:pá:n mah kimetspahpacho:ka:n. Kikokowa iopochmets, xa: mometschikotila:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Llevo a mi papá a que le soben el pie. Le duele el pie izquierdo, quizá sea un estirón del pie. \fr_son 06003-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz opoch \dt 12/May/2020 \lx o:rahti \lx_cita o:rahti \lx_var General \ref 04668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el ahora \glosa darle.tiempo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig alcanzar o tener tiempo \osten para hacer algo \sig_var General \fr_n A:man timonechikohkeh ne: ka:mpa nopili momachtia. Nimolwih ka:n nio:rahtis ta: niahka nite:tekitili:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora nos reuninimos allá donde estudia mi niña. Pensé que no me daría tiempo pues fui a hacerle un trabajo (a alguien). \fr_son 04668-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ke:manti \nsem Nótese que o:rahti y ke:manti no son precisamente sinónimos. La primera palabra es más bien como 'no dar tiempo' en el sentido de que si va a hacer una actividad a la una de la tarde y otra a las tres, no da tiempo para ir al banco entre la una y las tres. La palabra ke:manti es más bien como 'tener tiempo disponible'. \dt 24/Jan/2022 \lx o:rahtilia \lx_cita kio:rahtilia \lx_var General \ref 06424 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llegar.a.tiempo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llegar a tiempo (para hacer algo o para llegar a un lugar); alcanzar (alguien) tiempo para \sig_var 1-Xalti \fr_n Xihsiwi xa: tiko:rahtili:s ok nechiko:l, iksá: ka:n niman pe:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Apúrate, quizás todavía te dé tiempo (llegar a) la reunión, a veces no inicia puntualmente. \fr_son 06424-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 08/Feb/2022 \lx osah \lx_cita osah \lx_var General \ref 03386 (duda) CSC no usa esta palabra, usa xikita sah \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fíjate \catgr Adv-modo \deriv \sig fíjate (en el sentido de "pon atención") \sig_var 1-Xalti \fr_n Osah, i:pa nimitsilwih ke tiktoya:was n' tapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mira, te dije que ibas a regar la comida. \fr_son 03386-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz osah ? \dt 10/Jan/2022 \lx oskahwi:ltia \lx_cita kioskahwi:ltia \lx_var General \ref 06408 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el husca \glosa azuzar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig azuzar con gritos repetidos como "husca, husca" (un perro para que corretee otros animales como el zorro) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikoskahwi:lti motskwin mah kitoka n' kwe:kti, kinmohmowtih nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Azuza tu perro para que correteé al zorro, asustó a mis pollos. \fr_son 06408-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nmorf Parece que la raíz de este verbo es el sonido, "husca" que repetidas varias veces se grita a los perros para que correteen otro animal, partricularmente los zorros que abundan en la zona. \dt 08/Feb/2022 \lx oso \lx_cita a:t oso a:tol \lx_var General \ref 00627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa o \catgr Conjunc \deriv \sig o, palabra funcional que sirve para unir dos cláusulas o frases que se ofrecen como alternativas \sig_var General \fr_n ¿Tikwa:s xokot oso pahpata? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quieres comer naranja o plátano? \fr_son 00627-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz oso \nmorf Históricamente la palabra fue noso quizás perdiéndose la /n/ inicial quizá por la influencia del español 'o'. Es muy común que en lugar de oso la gente emplea el préstamo del español 'o'. \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx osto:k \lx_cita osto:k \lx_var General \ref 03198 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sima \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sima u hoyo formado que puede ser natural o por hundirse la tierra por mucha lluvia; cenote \sig_var General \fr_n ¡A:mo ka:n tipawetsis itech yo:n osto:k, welis ompa timomikti:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te vayas a desbarrancar en esa sima porque ahí te puedes matar! \fr_son 03198-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz osto: \dt 26/Jun/2021 \lx osto:kakia \lx_cita moosto:kakia \lx_var General \ref 03499 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.al.sima \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig caerse, meterse (accidentalmente) en la sima, profundidad en el suelo \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: pili ma:wiltihtoya wa:n moosto:kakih, kihtowah ke semi yo:li:k kiki:xtihkeh. A:mo wel a:kin kalakia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se cayó un niño al interior de una sima, fue difícil (despacio) sacarlo de ella. Nadie podía entrar. \fr_son 03499-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz osto: \raiz aki \dt 06/Jan/2022 \lx osto:kte:noh \lx_cita osto:kte:noh \lx_var General \ref 02085 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al borde.del.sima \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig al borde, orilla de una sima o hoyo profundo en la tierra \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: osto:kte:noh kiilpihkeh se: tapial. Tonto:naltika i:pa ompa kiilpihkah se: wa:n pawetsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Amarraron un caballo al borde de una sima. En días pasados ahí habían amarrado uno y se cayó (adentro del sima). \fr_son 02085-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz osto: \raiz te:n \dt 06/May/2021 \lx osto:kwia \lx_cita moosto:kwia \lx_var General \ref 07724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caer.dentro.de.una.cima \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : moosto:kwia) caerse en una barranca; caerse a una sima o en un hoyo en la tierra \sig_var 1-Xalti \fr_n Kihtowah ke tayowak se: tapial momahka:w wa:n moosto:kwih \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que anoche se desató un caballo y cayó a una barranca. \fr_son 07724-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz osto: \raiz -k \dt 19/Sep/2020 \lx owakilit \lx_cita owakilit \lx_var General \ref 04486 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Commelinaceae. Tinantia.erecta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tinantia erecta (Jacq.) Schltdl., planta de la familia Commelinaceae; sus hojas sirven para condimentar tamales \sig_var General \fr_n Ixiwyo n’ owakilit kwali se: kikwi para tamal. Se: kikokototsa wa:n se: kima:nelowa iwa:n tixti wa:n ke:mah kipihpi:ki ika nexkihiiswat oso to:tomo:ch. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Las hojas del owakilit se usan para tamales. Se desmenuzan y se revuelve con masa luego se envuelven con hojas de nexkihit (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas) o de mazorca. \fr_son 04486-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comida-silvestre \raiz owa \raiz kil \dt 18/Jan/2022 \lx owakiltamal \lx_cita owakiltamal \ref 03630 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa tamal.de.Tinantia.erecta \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tamal hecho con trozitos del tallo y hojas de Tinantia erecta (Jacq.) Schltdl., hierba de la familia Commelinaceae \sig_var Tzina \fr_n Mo:sta nia:s nikwitiw owakilit wa:n tikchiwaskeh owakiltamal. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a ir a traer owakilit (Tinantia erecta). Y vamos a preparar tamales de owakiltamal. \fr_son 03630-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz tamal \nsem El owakiltamal es un tamal hecho con masa, manteca y hojas de owakilit (Tinantia erecta (Jacq.) Schltdl.). Por esa razón le llaman owakiltamal. Para prepararlos, primero se cortan en pequeños trozos las hojas tiernas de owakilit. A la masa se le agrega un poco de manteca y sal, enseguida se revuelve con los trozos de owakilit. Cuando ya está lista la masa, se toma una bola pequeña y se pone sobre la hoja de nexkihiiswat (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas). Se aplasta la masa un poco para ir envolviéndola con las hojas y luego terminando, ya se ponen a hervir los tamales en una olla. Se espera que hiervan bien y ya se pueden comer con salsa si uno tiene el gusto \dt 17/Jan/2022 \lx owakwa \lx_cita owakwa \lx_var General \ref 00097 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.caña \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer caña dulce \sig_var General \fr_n Ya:lwa owakwah mopili wa:n nika:n tapahsolohte:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo ayer comió caña y aquí dejó atrás tirada su basura. \fr_son 00097-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz kwa \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx owame:wa \lx_cita owame:wa \lx_var General \ref 05977 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.hierba.a.la.caña \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quitar la maleza a la caña; limpiar (de maleza o hierbas) un sembradío de caña \sig_var General \fr_n No:pá:n owame:wa. Niow niktamakati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá está limpiando la caña quitándole la hierba. Voy a ir a dejarle la comida. \fr_son 05977-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \semx_tipo Sinónimo \semxref owachipa:wa \raiz owa \raiz me:wa \dt 03/Feb/2022 \lx owame:wia \lx_cita ne:chowame:wia \lx_var General \ref 02950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbarle.cañal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig deshierbar un cañaveral de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowe:ita:t tamitapa:tskaka, a:man kineki mah nikowame:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelito ya terminó de hacer la panela y ahora quiere que le deshierbe su cañal. \fr_son 02950-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz chipa: \dt 20/Jul/2021 \lx owamia:wat \lx_cita owamia:wat \lx_var General \ref 07261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espiga.de.caña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig espiga de la caña de azúzar (que brota cuando la caña ya está lista para cortarse) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pili kineki mah niktekili:ti owamia:wat. Kiwelita kia:wilti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño quiere que le vaya a cortar la espiga de la caña. Le gusta jugar con ella. \fr_son 07261-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref owaxo:chit \semx_tipo Referente natural igual \raiz owa \raiz mia:wa \dt 05/Sep/2020 \lx owami:l \lx_cita owami:l \lx_var General \ref 04350 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mata.de.caña.dulce \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mata de caña dulce \sig_var General \fr_n Se: xiwit a nitamanka wa:n nochi n’ owami:l tein onkaya ekintsin chika:wayak a. Nikte:mo:ti ta:ke:walmeh para titapa:tskaskeh i:n to:nalmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya tiene un año que había hecho panela y todo el cañaveral tierno que había ya se maduró. Voy a buscar peones para hacer panela en estos días. \fr_son 04350-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz mi:l \dt 18/Jan/2022 \lx owami:l \lx_cita owami:l \lx_var General \ref 06730 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembradío.de.caña.dulce \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cañal; cañaveral; area cultivada de caña dulce; véase owat \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech owami:l iksá: se: kinahsi kowa:meh, kiwelitah ompa moe:waskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el cañal a veces uno encuentra víboras, les gusta esconderse allí. \fr_son 06730-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz mi:l \dt 29/May/2020 \lx owami:lah \lx_cita owami:lah \lx_var General \ref 00545 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cañaveral \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cañaveral; campo de caña dulce \sig_var General \fr_n Ka:mpa achto tato:kaya nowe:itat, a:man nochi owami:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde antes sembraba (maíz) mi abuelito, ahora todo es cañaveral. \fr_son 00545-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz mi:l \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx owapach \lx_cita owapach \lx_var General \ref 01058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bagazo.de.caña \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig bagazo o residuo de la caña después de ser exprimida \osten usado en el fogón y anteriormente para hacer un tipo de petate para dormir sobre el suelo \sig_var General \fr_n Ika n' owapach tein wa:kik kwaltsi:n ika se: taxo:taltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con el bagazo seco se puede hacer muy bien la lumbre. \fr_son 01058-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nowe:itat ne:chtayo:kolih se: petat de owapach. Nikwelita porque n' tein i:pa nikpia pa:tik a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi abuelo me regaló un petate hecho de bagazo. Me gusta porque el otro el que de por si tengo ya está muy gastado. \fr_son 01058-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz pach \ency Grabación, ilustración \nsem El bagazo que sale de la caña se ocupa para muchas cosas, con ello se puede hacer lumbre. Cuando matan un cerdo también con eso le queman la pelusa al cerdo. Se ocupa para hacer petates para dormir, se formar los bagazos en el suelo y tejen de los dos extremos con un hilo, haciendo un tapete como de un metro con sesenta centímetros o más y con un ancho de un metro aproximadamente, dependiendo de la persona que lo vaya a ocupar. También se hacen petates pequeños como de cuarenta centímetros de largo por treinta centímetros de ancho para con ello protegerse de la espalda al cargar leña, caña o bultos de mazorca. \ngram Notese que en pachti se retiene el absolutivo pero en owapach se pierde. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx owapachtik \lx_cita owapachtik \ref 00436 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa bofo \catgr Adj \infl \sig bofo, sin resistencia ni fuerza, como bagazo \osten generalmente maderas como la de palma \sig_var General \fr_n MJT-- Ke:mah, ta: ne: ka:n wel se: ki:xtapa:na komohkó:n ne: toma:wak sano ne: iwki pala:ni a no: n' ka:mpa wetsi. Iwki pala:ni a. Uhuh. JVC-- Owapachtik, a:mo takwa:wak. Iwki pala:ni, iwki pala:ni neli. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e MJT-- Si, pues no se puede partir si es grueso sino que ya así se pudre donde se cae. Ya así se pudre. Aja. JVC-- Es como bagazo, no es resistente. Así ya se pudre, de verás que ya así se pudre. \fr_son 00436-01_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-07-25-a | 162.315, 170.016 \raiz owa \raiz pachV \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx owasaka \lx_cita owasaka \lx_var General \ref 02519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.caña \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acarrear caña (p. ej., desde la cañaveral hasta donde se procesa la caña) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niowasakak wa:n mo:sta kwalka:n tipe:waskeh titapa:tskaskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer acarreé caña y mañana temprano empezaremos a exprimirla para hacer panela. \fr_son 02519-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz saka \dt 21/May/2021 \lx owasakat \lx_cita owasakat \lx_var General \ref 05743 (duda) usar frase del corpus, CSC sabe que hacen piloncillo pero ya no los envueleven con zacate \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoja.de.caña.dulce \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoja de la caña de azúcar \osten sirve para envolver piloncillo y antiguamente se usaba para techar casas \sig_var General \fr_n Ya:lwa no:pá:n tamanak. A:man tikpihpi:kkeh n' pane:lah ika owasakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mi papá hizo piloncillo. Hoy envolvimos el piloncillo con hojas de caña. \fr_son 05743-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz owa \raiz saka \dt 12/Apr/2022 \lx owasakia \lx_cita kiowasakia \lx_alt owasakilia \lx_var General \ref 06212 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrearle.caña \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acarrear caña para (alguien, p. ej., desde el cañaveral hasta donde se procesa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowasakih no:pá:n. A:man niow nitapa:kati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer acarrreé caña para mi papá. Ahora voy a lavar ropa. \fr_son 06212-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz saka \dt 08/Feb/2022 \lx owaselik \lx_cita owaselik \lx_var General \ref 05004 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caña.dulce.tierno \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caña dulce tierno \sig_var General \fr_n Seki pi:pil kitekkeh owaselik wa:n kite:nte:wkeh ne: ohte:noh. Ka:n kikwahkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Unos jóvenes cortaron caña tierno y la dejaron tirada en la orilla del camino. No se la comieron. \fr_son 05004-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz seli \dt 03/Feb/2022 \lx owasin \lx_cita owasin \lx_var General \ref 06501 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tallo.seco.de.maíz. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caña seca del maíz que se queda después de la cosecha \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwiti owasin ne: nomi:lah ika nikintatsakwas nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy traer la caña seca del maíz para que con ellas encierre (con un corral de varas) mis pollos. \fr_son 06501-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz owa \raiz sin \ngram Nota uso de ta- Nikwiti owasin ne: nomi:lah ika nikintatsakwis nopiowa:n. Voy traer la caña seca del maíz para que con ellas encierre (con un corral de varas) mis pollos. \dt 26/May/2020 \lx owasin \lx_cita owasin \lx_var Tzina \ref 00275 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tallo.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tallo del maíz; verde sirve como armazón del papalote y una vez seco sirve como combustible \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n owasin kwaltia se: kikwi ika se: kichihchi:wa pa:pa:lo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tallo de maíz se puede usar para hacer cometa. \fr_son 00275-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Juguete \sem Planta-parte \semx_tipo Sinónimo \semxref sinowat \raiz owa \raiz sin \ncomp En Tzinacapan se usa owasin y en Tacuapan owasin. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx owasintah \lx_cita owasintah \lx_var General \ref 03032 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.regado.con.tallos.de.maíz \catgr Sust-loc \deriv \sig terreno o lugar regado con restos de caña de maíz \sig_var General \fr_n Ne: nomi:lah owasintah ok, mo:sta niá:s nikte:xi:mati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa todavia hay caña de mazorca, mañana iré a tumbarla. \fr_son 03031-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz sin \dt 06/Jan/2022 \lx owat \lx_cita owat \lx_var General \ref 07089 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Poaceae.spp \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig nombre genérico para dos tipos de caña dulce, plantas de la familia Poaceae, llamado en español 'caña de azúcar'. Una especie es de tallo morado y la otra de tallo amarillo, las dos se chupan para extraerle un sabor dulce. Su jugo se utiliza para preparar piloncillo. Sus hojas se utilizan para envolver el piloncillo y, antiguamente, para techar casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Tikto:kkeh owat wa:n kwaltsi:n moskaltihtok, mah chika:waya tiktekiskeh wa:n tikpa:tskaskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sembramos caña, está creciendo bien, que se arrecie lo cortaremos y la exprimiremos. \fr_son 07089-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Comestible-tallo \sem Planta (no colectada) \raiz owa \dt 02/Sep/2020 \lx owatah \lx_cita owatah \lx_var General \ref 00546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cañaveral \catgr Sust-loc \deriv \sig cañaveral; lugar poblado de caña \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t iowatah semi xiwtah, kihtowa ke tame:was i:n to:nalmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El plantío de caña de mi abuelito tiene mucha maleza, dice que en estos dias va limpiar. \fr_son 00546-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz -tah \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx owateki \lx_cita owateki \lx_var General \ref 00340 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.caña.dulce \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cortar o cosechar caña dulce \sig_var General \fr_n Nokni:w owateki wa:n no:pá:n tapa:tska. Tamanah iwa:n nowe:ita:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano cosecha la caña, mi papá la exprime. Juntos hacen panela con mi abuelo. \fr_son 00340-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz teki \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx owatekia \lx_cita kiowatekia \lx_alt owatekilia \lx_var General \ref 04171 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.caña \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortarle caña \osten para alguien \sig_var General \fr_n A:man nokni:wa:n kiowatekiah nowe:ita:t. Mo:sta ya:skeh mi:lme:wati:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy mis hermanos están ayudando a mi abuelo a cosechar caña. Mañana irán a limpiar la milpa. \fr_son 04171-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz teki \ngram Aplicativo e incorporacion. Nota que el aplicativo con sustantivos incorporados utiliza la misma forma, aqui -ia, que se usa con ta-. \dt 18/Jan/2022 \lx owateki:ltia \lx_cita ne:chowateki:ltia \lx_var General \ref 06728 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.cosechar.caña \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) cosechar caña (cortándola con machete y escogiendo los tallos buenos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man timoskaltihkeh no:pá:n te:chowateki:ltia:ya. Yeh ika ka:n timomachtihkeh, mo:stah t'tapa:tskaya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando crecimos, mi papá nos hacía cosechar la caña. Por eso no estudiamos, todos los dias haciamos panela. \fr_son 06728-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz teki \dt 14/Feb/2022 \lx owatohmit \lx_cita owatohmit \ref 02218 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa pubescencia.espinosa.de.caña.de.azucar \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 09/May/2021 \lx owato:ka \lx_cita owato:ka \lx_var General \ref 01044 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.caña \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sembrar caña dulce \sig_var General \fr_n I:n me:tsti mayo niowato:kati wa:n se: xiwit xa: nikpa:tskas a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En este mes de mayo voy a sembrar caña dulce y a lo mejor dentro de un año ya la voy exprimir (para hacer panela). \fr_son 01044-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz to:ka \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx owato:kia \lx_cita kiowato:kia \lx_var General \ref 01960 (duda) no aparece en el corpus, es más común decir owato:ka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.caña.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sembrar caña para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka nikowato:ki:to no:pá:n, a:xka:n niow nomi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a sembrar caña para mi papá (en el terreno de mi papá), hoy voy a mi milpa. \fr_son 01960-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz owa \raiz to:ka \dt 20/Apr/2021 \lx owaxo:chit \lx_cita owaxo:chit \lx_var General \ref 04257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.de.caña.dulce \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig flor de la caña dulce \sig_var General \fr_n Yo:n owaxo:chit no: kikwih ika tachihchi:wah tio:pan ihwa:k kite:kah niñohtsi:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e La flor de caña dulce también la ocupan para adornar la iglesia cuando acuestan el niño dios. \fr_son 04257-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owa \raiz xo:chi \dt 18/Jan/2022 \lx owih \lx_cita owih \lx_var General \ref 02065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa difícil \catgr Adj \deriv \sig difícil (en cuanto a una tarea o acción, el aprender una lengua, pero no un terreno) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh a:mo niweli nikchihchi:wa wi:pi:lmeh, semi owih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no puedo hacer huipiles porque es muy dífícil. \fr_son 02065-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref owihka:n \raiz owih \dt 04/May/2021 \lx owihita \lx_cita kiowihita \lx_var General \ref 02757 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver.difícil \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ver dificil a \osten algo para hacer, p. ej., una actividad manual \sig_var General \fr_n Neh nikowihita nikchi:was n' tahmach, tein nimakia nikowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Para mi es difícil (veo difícil) hacer blusas de bordado, las que uso las compro. \fr_son 02757-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ver con flojera, sin ganas de hacer \raiz owih \raiz ita \dt 14/Jul/2021 \lx owihka:n \lx_cita owihka:n \lx_var General \ref 06714 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.difícil \catgr Adv-lugar \deriv \sig lugar que presenta dificultades para el paso (p. ej., caminos en terracería, un terreno pedregoso) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: noohpan semi owihka:n, yeh ika semi pati:yoh te:chtaxta:waltiah i:n teposmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El camino por donde transito está muy feo, por eso (los choferes de) los colectivos nos cobran caro. \fr_son 06714-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz owih \dt 28/May/2020 \lx owihka:nakia \lx_cita kiowika:nakia \lx_var General \ref 07480 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarazar.y.dejar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embarazar y después abandonar (a una mujer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil sayoh kiowihka:nakih se: siwa:pil wa:n choloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un jóven sólo embarazó a una muchacha y huyó. \fr_son 07480-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref pilwahtia \semx_tipo Comparar \semxref kokoxka:ta:lia \raiz owih \raiz -ka:n \raiz aki \nsem Literalmente el verbo owihka:nakia significa algo como 'meter en apuros o dificultades' pero se aplica solamente a la situación en que un muchacho o hombre deja embarazada y soltera a una muchacha o mujer. \dt 11/Apr/2022 \lx owihka:ntia \lx_cita owihka:ntia \lx_var General \ref 04563 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.maleza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig cubrirse de maleza \osten un terreno de siembra al dejarse descansar varios años \sig_var General \fr_n Ma:kwi:lxiwit ya nitato:kka nota:lpan, yeh ika ye:ktaowihka:ntiak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace cinco años que había sembrado en mi terreno, por eso ya todo quedó tupido de maleza. \fr_son 04563-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owih \raiz -ka:n \nsem La palabra owihka:n significa 'lugar difícil' literalmente. Se extiende el significado para indicar un lugar en que se dificulta el tránsito por la maleza. \dt 24/Jan/2022 \lx owihka:ntilia \lx_cita taowihka:ntilia \lx_var General \ref 03054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.crecer.maleza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \vease taohwika:ntilia \raiz owih \raiz -ka:n \dt 14/Sep/2018 \lx owihmaka \lx_cita kiowihmaka \lx_var General \ref 04142 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa causarle.complicaciones \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig causarle problemas o dificultades; hacerle más complicado \osten un asunto o actividad \sig_var General \fr_n I:n pili ne:chowihmakak, kineloh seki et iwa:n pimie:ntah wa:n nikihitati ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me provocó dificultades. Revolvió unos frijoles con la pimienta y todavía lo voy a separar (sacando los frijoles de la pimienta). \fr_son 04142-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owih \raiz maka \dt 18/Jan/2022 \lx owihtia \lx_cita ne:chowihtia \lx_var General \ref 02444 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa complicarle.actividad \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig complicar o hacer más difícil una actividad (a alguien); generarle (a alguien) más trabajo que lo necesario (para desarrollar una actividad) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chowihtih, kineloh tao:l iwa:n et wa:n ekintsi:n n'kihitati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me dificultó el trabajo, revolvió el maíz con frijol y ahora tengo que escogerlo. \fr_son 02444-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owih \dt 17/May/2021 \lx ox \lx_cita ox \lx_var General \ref 05726 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa si.acaso \catgr Modal \deriv \sig si acaso \sig_var General \fr_n Kihtowa no:má:n, ¿Ox mocha:n yetok nokni:w? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dice mi mamá si acaso está mi hermano en tu casa. \fr_son 05726-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ox \nsem La palabra ox indica una duda del que habla acerca de lo verídico de un predicado verbal que sigue. Se traduce bien con el español 'acaso'. Se usa mucho con ne:. \dt 12/Apr/2022 \lx oxné: \lx_cita oxné: \lx_var General \ref 05038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acaso \catgr Modal \deriv \sig a poco; acaso \osten expresión de sorpresa por una situación, o un reclamo por algo que se piensa que se daba por cierto, o bien indicando falta de certidumbre por parte del que habla, casi pidiendo que alguien afirme o niega lo dicho \sig_var General \fr_n ¿Oxné: ka:n tikaki ke:ni:w mitsnahnawatia moma:n a:mo xitawa:na ok? \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿Acaso no oyes como tu mamá te aconseja que ya no tomes alcohol? \fr_son 05038-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ¿Ox ne: ka:n tikelna:miki ke mo:sta tio:tak timosentili:tih ne: tio:pan? \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e ¿Acaso no te acuerdas que mañana por la tarde nos vamos a reunir allá en la iglesia? \fr_son 05038-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ox \raiz ne: (?) \dt 03/Feb/2022 \lx o:xtik \lx_cita o:xtik \lx_var Tzina \ref 01181 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fácil.de.desgranar \catgr Adj \deriv \sig fácil de desgranar \osten la mazorca \sig_var Tzina \fr_n A:mo xikta:tamo:ta yo:n sinti, ye:ko:xtik wa:n xi:ni n' tao:ltsi:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No avientes esas mazorcas, porque se le caen los granos fácilmente y se riegan muchos maicitos. \fr_son 01181-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con los pétalos muy delicados o frágiles \osten flores \sig_var Tzina \fr_n Yo:li:k xikwi:ka i:n xo:chit, yeko:xtik wa:n ma:xi:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lleva despacio estas flores porque están delicadas y luego se le caen los pétalos. \fr_son 01181-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \ngram Se nota el significado de -tik en esta forma, como 'fácil de [verbo]', en este caso 'desgranar'. \dt 14/Jun/2021 \lx o:ya \lx_cita kio:ya \ref 01464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgranar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desgranar (mazorcas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xiko:ya i:n sinti wa:n tiknamakaskeh n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Desgrana esta mazorca y venderemos el maíz. \fr_son 01464-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \dt 07/Apr/2021 \lx o:yi \lx_cita o:yi \lx_var General \ref 02712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgranarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgranarse \sig_var General \fr_n Wa:n seki:meh este nikita tokni:wan pues kita:liliah xo:chit, pos yo:n kihtowah kipale:wia no: nehjó:n xo:chit, nehjó:n este tanemili:l kwa:lkwih seki tokni:wan este kit yo:n para mah ihsiwka o:yi cuando ne: ki..., kio:yatihya. \fr_au FMM345 \fr_var Xalcu \fr_e Veo algunas personas que le ponen los pétalos de rosa de castilla, dicen que con eso ayuda a que las mazorcas se desgranen más rápido. Es una creencia de la gente. \fr_son 02712-01_corp_Xalcu-FFM345_faltar \fr_fuente 2011-08-23-s | 015:30 \fr_n \raiz o:yi \nsem Generalmente el verbo o:yi refiere a la facilidad con que maíz puede desgranarse. No se usa en el durativo. \dt 25/May/2021 \lx pa \lx_cita kipa \lx_var General \ref 04245 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchar \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig manchar con color o al despintarse \osten p. ej., una tela con líquido o colorante que se despinta y mancha a otra \sig_var General \fr_n Se: tilmah chi:chi:ltik kipah noista:kkwe:y. \fr_var Xaltn \fr_e Una tela roja manchó mi falda blanca. \fr_son 04245-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapalwia \raiz pa \dt 18/Jan/2022 \lx pa:chakatia \lx_cita pa:chakatia \lx_var General \ref 03551 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.vanos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse raquítico y sin desarrollarse bien las semillas \osten los elotes o mazorcas por falta de agua \sig_var General \fr_n I:n sinti ye:kpa:chakatiak porin a:mo kiowik ke:ma:n taxi:lo:tik \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas mazorcas están bien raquíticos porque no llovió cuando estaba jiloteando. \fr_son 03551-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref patskatia \raiz pa:chaka \nsem El verbo pa:chakatia sólo se aplica a elotes; patsaktia se aplica a frutos que tienen semillas adentro y son chiquitos, como el café y el frijol. \ency Grabación \dt 17/Jan/2022 \lx pa:chakatik \lx_cita pa:chakatik \lx_var General \ref 07447 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vano(grano.de.maíz) \catgr Adj \deriv \sig poco o mal desarrollado (los granos de maíz que nacen en la punta de las mazorcas) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tao:l pa:chakatik kwali kikwa:skeh nopio:kone:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos granos de maíz están mal desarrollados, bien lo pueden comer mis pollitos. \fr_son 07447-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref patsaktik \raiz pa:chaka \dt 10/Sep/2020 \lx pachal \lx_cita pachal \lx_var General \ref 01189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa relajoso \catgr Adj \deriv \sig persona que echa relajo, que bromea y vacila \osten p. ej., un niño que brinca, grita, ofende por palabra, se burla de los demás \sig_var Xaltn \fr_n Se: okichpil ye:kte:yo:lahsi telsenkaya pachal ke:man timomachtihtokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño desespera a la gente porque es muy relajoso cuando estamos estudiando. \fr_son 01189-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pachal \ncomp Esta palabra no está en el corpus, no la reconoce Ceferino Salgado de Tacuapan. \nota Volver a checar si esta palabra existe y se usa en Xatipan, quizá en Tzinacapan. \dt 13/Jul/2021 \lx pachalowa \lx_cita kipachalowa \lx_var General \ref 06577 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.a.medias \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comer a medias o solamente una parte del total (desperdiciando lo demás) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopitsow ka:n takwa, kisempachalowa sah n' itao:l wa:n ye:ktsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi cerdo no come, solamente come una parte del maíz y gruñe mucho. \fr_son 06577-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pachal \nota Determinar bien el significado de pachalowa \dt 10/Feb/2022 \lx pachalowilia \lx_cita ne:chpachalowilia \lx_var General \ref 01739 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.en.desorden \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar a medias \osten pimienta \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig dejarle en desorden o sucio \osten un cuarto \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig \sig comer a medias (p. ej., un dulce, una fruta) desperdiciando lo demás en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kikwalih se: tsapot ia:wi wa:n a:mo kitamih, sayoh kipachalowilih sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño se comió un zapote que era de su tia y no se lo acabó, se lo comió a medias (dejando una parte). \fr_son 01739-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pachal \dt 18/Apr/2021 \lx pachaltia \lx_cita pachaltia \lx_var General \ref 00111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.con.basurilla \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dejar revuelto con basurilla \osten p. ej., la pimienta al secarla sin quitarle el palillo \sig_var Xaltn \fr_n ¡Xikchipa:wa i:n pimie:ntah, mo:pá:n kiwa:tsak nochi ika ikowyo wa:n ye:kpachaltiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Limpia esta pimienta!, tu papá lo secó con todo y su pallillo y se quedó con mucha basurilla. \fr_son 00111-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:nelo:ltia \raiz pachal (?) \nsem El verbo pachaltia es una causativa de omisión en el mismo sentido como a:to:ktia: implica que por un descuido o falta de atención se deja que algo permicioso pase, en este caso que la semilla de pimienta quede con basurilla. La palabra fue proporcionada por Eleuterio Gorostiza y confirmado por Amelia Domínguez aunque otro asesor, Ceferino Salgado, dijo no usar ni conocer esta palabra. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx pachaltik \lx_cita pachaltik \lx_var General \ref 03634 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mezclado.con.desperdicio \catgr Adj \deriv \sig mezclado con desperdicio \osten de la misma fuente; p. ej., frijoles o café revueltos con pedacitos de cáscara, chicarrón con huesitos del animal sacrificado \sig_var General \fr_n I:n et ye:kpachaltik wa:n a:mo kineki a:kin kichipa:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este frijol esta revuelto con su cáscara y nadie quiere limpiarla. \fr_son 03634-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pachal \dt 17/Jan/2022 \lx pacha:ni \lx_cita pacha:ni \ref 02603 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa desparramarse \catgr V1 \infl Clase 3 \sig desparramarse, extenderse sobre una superficie \osten líquidos espesos, comida espesa, papaya al caerse al suelo; estiércol de vacas \sig_var General \fr_n Niktekia se: papa:yah pero tel oksik a. Sayoh nikoli:ni wa:n pacha:niko ta:lpan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Iba a cortar una papaya pero ya estaba pasada de madura. Nada más la moví y cayó al suelo quedando como aplastado y echándose a perder. \fr_son 02603-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] (con direccional intraverse y kiowit : pacha:niko kiowit | caer la lluvia \sig_var General \fr_n Ya:lwa kwaltsi:n to:natoya. Sepa sah tamixiowak wa:n pacha:niko n' kiowit wa:n tesiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer estaba bien soleado. De momento se nubló y empezó a llover reciamente y caer granizo. \fr_son 02603-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pacha: \dt 25/Jan/2021 \lx pacha:nia \lx_cita mopacha:nia \lx_var General \ref 00344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : mopa:pacha:nia) extenderse sobre una superficie, árbol o lugar plano \osten bejucos o plantas rastreras \sig_var General \fr_n Xikwiti nokalihtik witskilit. Nokaltipan mopa:pacha:nih wa:n kinekih kite:xi:maskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a mi casa a traer quelites (hojas, guías tiernas para comer) de chayote. Se extendió (la planta) sobre el tejado de la casa y la quieren tumbar. \fr_son 00344-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chapa: \nmorf Es posible que la palabra pacha:nia proviene de una metatesis de chapa:nia un verbo que en otras lenguas nahuas quiere decir lo mismo que pacha:nia. Por ejemplo, Molina tiene la definición como, "chapania. nitla. eschar en el suelo, o por ay lodo, massa o cosa semejante." En general el verbo pacha:nia se utiliza en forma reflexiva con reduplicación de vocal larga. Pero es común la forma kipacha:nilia que es 'untarle (un remedio) a'. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx pacha:nilia \lx_cita kipacha:nilia \lx_var General \ref 06865 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embarrar (algo, como una mezcla, lodo) sobre la superficie de (una pared, el piso) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikwi i:n mezcla tein moka:w wa:n xikpacha:nili ne: tepa:mit. Mo:sta nikalaxo:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Agarra esta mezcla que sobró y échala sobre la pared. Mañana la aliso. \fr_son 06865-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:milia \raiz pacha: \dt 14/Feb/2022 \lx pacha:nkawia \lx_cita kipacha:nkawia \lx_var General \ref 04010 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abalanzarse.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig crecer sobre, cubriendo o tapando \osten ciertos bejucos como el chayote al trepar un árbol \sig_var General \fr_n Ne: witsti neli kipacha:nkawih ya n' xokot wa:n achá: kiwa:tsas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese planta de chayote ya cubrió la copa del naranjo y a lo mejor hasta lo va a secar. \fr_son 04010-01_elab_pendiente \fr_n Ke:man se: yowi kahbetah telsenka te:pacha:nkawiah n' pisi:lmo:yo:meh wa:n telsenka te:tihtipi:niah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando uno va al cafetal, se avalanzan mucho los mosquitos chiquitos y pican mucho. \fr_son 04010-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El verbo pacha:nkawia siempre implica un agente plural (aunque gramaticalmente puede llevar un marcador en singular) plural dado que la acción se lleva a cabo en grupo. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx pacha:nkawia \lx_cita kipacha:nkawiah \lx_var General \ref 03807 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo no es común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abalanzarse.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lanzarse, arrojarse contra \osten alguien o algo, sin detenimiento ni consideración, a veces con temeridad; p. ej., un grupo de insectos al atacar un animal o planta \sig_var General \fr_n Ya:lwa ka:n nietoya, nopiowa:n kipancha:nkawihkeh i:n kilit wa:n kitamikwahkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer no estuve, mis pollos se abalanzaron sobre las matas de quelites y se lo comieron todo. \fr_son 03807-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pacha:nka (?) \ngram Nota el uso de tami como "prefijo": Ya:lwa ka:n nietoya, nopiowa:n kipacha:nkawihkeh i:n kilit wa:n kitamikwahkeh. / Ayer no estuve, mis pollos se abalanzaron sobre las matas de quelites y se lo comieron todo. \dt 17/Jan/2022 \lx pachato:l \lx_cita pachato:l \lx_var General \ref 02881 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig atole que se prepara de maíz martajado, sea maíz seco o maíz de nixtamal \sig_var General \fr_n ADA-- A:xka:n, ne: nejó:n, no: nikneki xine:chtapowi ke:ní:w n' tikchihchi:wa i:n teh tikilia ista:kato:l oso pachato:l. A:mo n'mati xa: no: se:. MSO-- Pos n' pachato:l yehwa nimitsilia que se: 'kwe:chowa no: igual nextamal, no: totoktik. Yehwa ne:n pachato:l kilwiah wa:n ista:kato:l pos yeh yehwa yo:n mah alaxtik. Alaxtsí:n, kwaltsi:n se: kalaxowa wa:n no: igual mah se: kitsetselo, no: kwaltsi:n mochi:wa, hasta ololtik se: tai. Pero n' pachato:l, pos no: igual yeh xaxakachtik, yehwa ke:meh yo:n mah a:mo miakpa se: kipano:lti nextamal. Ke:mah wa:n yehwa yo:n de se: 'ki:xtilia n' itsonteyo, wa:n se:, cuando yo:n nejó:n se: kima:nelohtok a n' ika tahmolo para mah a:mo mopepecho, se: koli:nihtok, después nejó:n se: kalaxohtiw, neh nikalaxohtiw ihkó:n, nikalaxohtiw ne:n itsonteyo, wa:n de alaxtikia n' itsonteyo, cuando yo:n molo:niki a, nikpante:kilia ya para mah iwa:n molo:ni a, wa:n ke:mah de que oksi a, niki:xtia ya. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Ahora, este, también quiero que me cuentes cómo preparas al que tú le llamas ista:kato:l o pachato:l. No sé quizá sea otro (tipo de atole). MSO-- Pues te digo que en cuanto al pachato:l se muele el nixtamal, que debe ser caliente. Ese, al que le llaman pachato:l y el istakato:l, pues ése (último) debe ser con masa fina. Muy fina, se debe moler muy fina y también se debe colar, queda muy bien, al beber se prueba muy espeso. Pero el pachato:l pues es lo mismo, pero ése debe ser martajado, ese no se debe pasar muchas veces sobre el metate (para que quede más granular). Sí, se le debe quitar el pedicelo o el callo floral del maíz y (al ponerlo sobre el fuego) se está removiendo con el agitador para que no se pegue y el pedicelo se pasan sobre el metate para que quede fina, una vez que queda fina, cuando ya empieza a hervir el atole, le vierto (el agua disuelta del pedicelo) para que ya hierva junto, y luego, cuando ya se cuece, ya lo retiro de la lumbre. \fr_son 02881-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 1247.017, 1296.948 \nsem El pachato:l se puede hacer usando nixtamal pero es más sabroso si se usa granos de maíz. Para hacerlo se muele el maíz, o el nixtamal y se disuelve en agua. Al disolver la masa o el maíz martajado, se le retira los picos de los granos (llamados itsonteyo en náhuat) lo más que se pueda. Después se pone a cocer en una olla puesta sobre la lumbre. Se bate continuamente para que no se pegue al asentarse la masa. No se endulza. La diferencia entre el pachato:l y el ista:kato:l es que el segundo es más fino, tiene menos como pedacitos de maíz. Es porque aunque sea de nixtamal con el pachato:l se pasa el nixtamal menos veces sobre el metate que para hacer el ista:kato:l. También, para hacer el ista:kato:l se cuela el agua con nixtamal; para hacer el pachato:l no se cuela. Finalmente, una asesora comenta que para el pachato:l se puede sacar los picos de maíz del atole y volverlos a pasar sobre metate, luego agregando los picos molidos al atole que se está preparando. \sem Comida \semx_tipo Equivalente \semxref nextamalato:l \raiz pach \raiz ato:l \dt 03/Jun/2021 \rev \lx pachioh \lx_cita pachioh \lx_var General \ref 02942 (duda) CSC usa pachyoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.bagazo \catgr Adj \deriv \sig tener o llevar bagazo o asiento (un líquido como café, jugo de caña) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xiktsetselo kwaltsi:n nekwa:t mah a:mo pachioh para kwaltsi:n chipa:wak ki:sas n' pane:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuela bien el jugo de caña para que no lleve nada de bagazo! Así va a salir limpia la panela. \fr_son 02942-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \dt 06/Jun/2021 \lx pachiowa \lx_cita pachiowa \lx_var General \ref 02612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formarsele.asiento \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig formarsele asiento o bagazo (a un líquido que tiene polvo o elementos pulverizados adentro, como el café, jugo de caña) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Yo:li:k xikte:ka yo:n kahfe:n mah a:mo pachiowa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sirve despacio ese café que no lleve asiento! \fr_son 02612-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \dt 21/May/2021 \lx pachiwi \lx_cita pachiwi \lx_var General \ref 00354 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparse.por.si.solo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig taparse por si solo \osten un estanque de tierra abandonado, un hoyo en la tierra que había sido excavada \sig_var General \fr_n Yo:n a:ichkwal xika:wa mah pachiwi, sayoh ompa moa:pisawiah nopio:kone:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jaguey deja que se tape por si solo, porque nada mas ahí se ahogan mis pollitos. \fr_son 00354-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pachV \nota Hay que revisar el significado de pachiwi y quizá hacer otros ejemplos o sacar una frase de corpus. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx pachiwtok \lx_cita pachiwtok \lx_var General \ref 03843 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubierto \catgr Estativo \deriv \catgr Estativo \deriv \sig cubierta con maleza (véase xiwpachiwtok) \osten p. ej., una planta, particularmente una cultivada \sig_var General \fr_n Nokahfe:n semi pachiwtok ika kwomekat, se: xiwit ya nikme:wka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi café esta cubierto con bejuco, ya tiene un año que lo había limpiado. \fr_son 03843-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \dt 17/Jan/2022 \lx pachkilit \lx_cita pachkilit \lx_var General \ref 02856 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Caryophyllaceae.Stellaria.prostrata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Stellaria prostrata Baldwin ex Elliott, planta de la familia Caryophyllaceae; sus hojas se comen crudas, hervidas o asadas \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pachkilit mochi:wa ta:lpan se: kiteki wa:n se: kikwa xoxowik, a:mo se: kimana. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pachkilit se da en el suelo, se corta y se come crudo, no se hierve. \fr_son 02856-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz pach \raiz kil \dt 03/Jun/2021 \lx pachowa \lx_cita kipachowa \lx_var General \ref 03722 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapachowa) empollar huevos \osten una gallina o cualquier ave \sig_var General \fr_n Nikwelita se: pio ne:chtayo:kolih nokni:w semi kwaltsi:n tapachowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me gusta una gallina que me regaló mi hermana, porque empolla bien. \fr_son 03722-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yo:litia \raiz pacho \dt 17/Jan/2022 \lx pachti \lx_cita pachti \lx_var General \ref 03559 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asiento.de cafe \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig asiento de cafe molido \osten que se baja al fondo del recipiente después de hervir el café \sig_var General \fr_n ¡Xikpi:xo i:n pachti wa:n xikpahpa:ka i:n kahfe:nko:mit! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tira el asiento del café y lava la olla! \fr_son 03559-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref owapach \semxref xokopach \raiz pach \nsem La palabra pachti se aplica para referirse al asiento de café. También, con una raíz sustantival incorporada, se utiliza para referir al bagazo de algunos frutos como la caña y la naranja \raiz pach \dt 17/Jan/2022 \lx pachtik \lx_cita pahpachtik \lx_var General \ref 05722 (duda) usar frases del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raído \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : pahpachtik) raído, gastado \osten una tela \sig_var General \fr_n Nikpia se: nokwe:i ye:kpahpachtik, wehka:w ya niko:wka, kwaltsi:n pa:tik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo una falda toda raída, tiene rato que la había comprado. Se gastó muy bonito. \fr_son 05722-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pachón; con mucho pelo como de peluche \osten perros y otros animales \sig_var General \fr_n Nikpia se: itskwintsi:n telsenka pahpachtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo un perrito muy pachón. \fr_son 05722-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref potoxtik \raiz pach \dt 12/Apr/2022 \lx pachwia \lx_cita kipachwia \ref 08020 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pach \nota En la grabación 2013-04-04-g, kipachwi:tih \dt 15/Aug/2018 \lx paha:t \lx_cita paha:t \lx_var General \ref 02351 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medicina \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig medicina (te de una planta medicinal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n ihkatok seki paha:t, mopili kichihchi:wilihkeh wa:n ka:n kineki tai:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui está un te (de alguna planta medicinal), se lo habían se preparado a tu hijo y no quiso tomar. \fr_son 02351-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \raiz a: \dt 12/May/2021 \lx pahkowia \lx_cita kipahkowia \lx_var General \ref 03382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprarle.medicina \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comprarle medicina (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niow Cuetzlan nikpahkowi:ti no:má:n, ya:lwa tio:tak kikwik toto:nik \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a Cuetzalan a comprarle medicina a mi mamá, ayer por la tarde le dió fiebre. \fr_son 03382-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \raiz kowa \nmorf Nótese que el aplicativo aquí de kowa es kowia y no kowilia por la incorporación del sustantivo pahti ('medicina'). No no estuviera incorporado se expresaría la misma idea como nikowilia pahti no:má:n. \dt 06/Jan/2022 \lx pahmaka \lx_cita kipahmaka \lx_var General \ref 00347 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.medicina \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig darle medicina a \osten un niño o adulto, generalmente en referencia a medicina de farmacia aunque también puede incluir remedios naturales \sig_var General \fr_n Nochipa neh nikpahmaka nopili, koma:mo ka:n kineki tai:s wa:n tsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre yo le doy la medicina a mi hijo, porque si no, no se la quiere tomas y llora. \fr_son 00347-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pahtai \raiz pah \raiz maka \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx pahnamaka \lx_cita pahnamaka \lx_var General \ref 06336 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.medicina \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender medicamento o medicina (sea de farmacia o natural) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man ninemia ne: we:ixola:l wehka:wak nipahnamakak iwa:n se: siwa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vivía en la ciudad por mucho tiempo vendí medicina con una mujer. \fr_son 06336-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \raiz namaka \dt 08/Feb/2022 \lx pahnepanowa \lx_cita kipahnepanowa \lx_var General \ref 06280 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobremedicar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sobremedicar; dar demasiado de un remedio, dar un sobredosis a (un paciente) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili mikik porin kipahnepanohkeh n' tapahtia:nih. Okachi kwali mah a:mo tikwi:kanih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo murio porque los médicos le sobremedicaron, era mejor que no lo hubiesemos llevado. \fr_son 06280-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \raiz nepan \dt 08/Feb/2022 \lx pahpapilowa \lx_cita kipahpapilowa \ref 08174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx pahpata \lx_cita \lx_var \ref 07123 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \deriv \infl \sig nombre genérico para el fruto del plátano, de varias variedades \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niknamakak seki pahpata wa:n seki xokot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vendí unos plátanos y unas naranjas \fr_son 07123-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref pahpatakowit \raiz pata: \nsem Hay las siguientes variedades de plátano: chi:chi:lpahpata, ista:kpahpata, i:tspahpatao mo:nohpahpata, ista:kchi:chi:lpahpata, keniahpahpata, ma:chohpahpata, mansa:nahpahpata, noktapahpata, pe:raspahpata, pi:niahpahpata, rota:npahpahta, kwinohpahpahta. \dt 21/Dec/2020 \lx pahpata \lx_cita pahpata \lx_var General \ref 03925 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el plátano \glosa plátano \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig planta de plátano o banano \sig_var General \fr_n Nota:lpan nikto:kak miak pahpata ihwa:k ta:kis niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno sembré mucho plátano cuando produzca lo venderé. \fr_son 03925-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig nombre genérico para el fruto del plátano, de varias variedades \osten el fruto \sig_var General \fr_n Nikpia miak pahpataoksik a, mo:sta nikwi:kas niknamakati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mucho plátano maduro (después de haber sido cosechado), mañana lo llevaré a vender. \fr_son 03925-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem \raiz pahpata \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref pahpatakowit \raiz pata: \nsem Hay las siguientes variedades de plátano cultivado en la región de Cuetzalan chi:chi:lpahpata, pi:ñahpahpata, noktapahpata, ma:chohpahpata, chi:chi:lpahpata, mopatani, pe:rahpahpata (variedad Utungan), rotá:n, tabasque:ñohpahpata, kwi:nohpahpata, ista:k pahpata, keñahpahpata y mantsa:nohpahpata. También hay un plátano ornamental escapado, i:tspahpata (Musa ornate Roxb.). \nota Hay que checar que todas las variedad de plátano esten en el diccionario. En todas las entradas Véase pahpata para una lista de todas las variedades de plátano. \dt 17/Jan/2022 \lx pahpatacho:kil \lx_cita pahpatacho:kil \lx_var General \ref 00728 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa savia.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig savia de plátano \sig_var General \fr_n Ke:man te:pahpa n' pahpatacho:kil oso icho:kilo aha:wi a:mo ki:sa ok ma:ski se: kixapohta:lia n' tasa:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando uno se mancha con savia de plátano o de Syngonium ya no sale la mancha aunque la ropa se remoje en agua enjabonada. \fr_son 00728-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz cho:ka \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pahpatacho:kiloh \lx_cita pahpatacho:kiloh \lx_var General \ref 00724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregado.de.savia.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig impregnado o manchado con savia de plátano \osten ropa en particular \sig_var General \fr_n I:n motilmah pahpatacho:kiloh wa:n a:mo ki:sa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu ropa se manchó con savia de plátano y ya no sale. \fr_son 00728-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz cho:ka \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pahpatacho:kilwia \lx_cita kipahpatacho:kilwia \lx_var General \ref 03898 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchar.con.savia.de.plátano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig manchar con savia de plátano \osten p. ej., ropa \sig_var General \fr_n Nikpahpatachohcho:kilwih nokwe:i. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Manché mi falda con savia de plátano. \fr_son 03898-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz cho:ka \dt 17/Jan/2022 \lx pahpatae:wat \lx_cita pahpata e:wat \lx_var General \ref 06535 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cáscara.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cáscara de plátano \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikpi:xo n' pahpatae:wat, nikwi:kas nikimakas nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No tires la cáscara de plátano, me lo voy a llevar para darles a mis pollos. \fr_son 06535-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: aiz e:wV \dt 26/May/2020 \lx pahpataiswat \lx_cita pahpataiswat \lx_var General \ref 00176 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoja.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas de plátano, que sirven para envolver frutas, verduras y tamales \sig_var General \fr_n Yo:n pahpataiswat kwali ika se: kipihpi:ki nakatamal, seki:n tokni:wa:n kiwi:kah kinamakatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hoja de plátano se puede usar para envolver tamales de carne, algunas personas la llevan a vender. \fr_son 00176-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ¡Xikwiti se: pahpataiswat wa:n ika nikpi:kis mo:pá:n itaxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a traer unas hojas de plátano y con ellas voy a envolver el itacate (comida para llevar) de tu papá. \fr_son 00176-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Planta-parte \raiz pahpata \raiz iswa \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx pahpatai:x \lx_cita pahpatai:x \ref 08178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx pahpatakese:wat \lx_cita pahpatakese:wat \lx_var Tzina \ref 08135 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corteza.del.plátano \catgr Sust \deriv \infl \sig corteza algo fibrosa del tallo de plátano que se usaba para hacer un hilo con que hacían bailar el trompo de witsikikowit, la madera o tronco del witsikite:mpi:l \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Sep/2020 \lx pahpatakowit \lx_cita pahpatakowit \lx_var General \ref 06154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el plátano; kowit \glosa tallo.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tallo de plátano \sig_var General \fr_n Ye:wa nikte:xi:n seki pahpatakowit wa:n nimochohcho:kilwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace rato tumbé unos tallos de plátano y me manché con la savia. \fr_son 06154-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz kowi \dt 15/May/2020 \lx pahpatanamaka \lx_cita pahpatanamaka \lx_var General \ref 06741 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.de.plátano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender plátano \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka nipahpatanamakato wa:n ne:chtahtanihkeh seki ok mah nikwi:ka mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a vender plátanos y me pidieron otros más que lo voy a llevar mañana. \fr_son 06741-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz namaka \dt 14/Feb/2022 \lx pahpataoksik \lx_cita pahpataoksik \lx_var General \ref 03712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plátano.maduro \catgr Adj \deriv \sig plátano maduro, ya listo para ser comido \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak seki pahpataoksik wa:n nikwa:ntito nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré unos plátanos maduros y fui a convidar a mi hermano. \fr_son 03712-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz oksi \dt 17/Jan/2022 \lx pahpataselik \lx_cita pahpataselik \lx_var General \ref 02528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plátano.tierno \catgr Adj \deriv \sig plátano tierno y todavía verde y no comestible (se tiene que esperar hasta que se maduren) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwa:lkwik se: pahpataselik, ehekawetsik ne: nomi:lah. Nikpechti:ti a:xá: oksis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Traje un racimo de plátanos tiernos, con el aire se cayeron en mi milpa. Los voy a envolver a lo mejor se maduren. \fr_son 02528-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz seli \dt 21/May/2021 \lx pahpatatah \lx_cita pahpatatah \lx_var General \ref 07289 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa platanar \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig platanar, terreno sembrado con matas de plátanos \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pahpatatah xikte:mati n' tahsol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en el platanal ve a esparcir la basura. \fr_son 07289-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz -tah \dt 07/Sep/2020 \lx pahpatataixkal \lx_cita pahpatataixkal \lx_var General \ref 07780 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plátano.azado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plátano azado \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n semi kiwe:lilia pahpatataixkal. nikixkati o:me wa:n kikwahtehko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá le gusta comer plátano azado. Voy azar dos, y cuando llegue lo va comer. \fr_son 07780-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pata: \raiz ixka \dt 22/Sep/2020 \lx pahpatatamanal \lx_cita pahpatatamanal \lx_var General \ref 00420 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plátanos.hervidos \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig plátanos hervidos \osten particularmente de los tipos de plátano conocidos como macho y pera \sig_var General \fr_n Nomá:n kitelwelita n' pahpatatamanal. Kihtowa ke telyehyema:nik moka:wa wa:n kwali kikwa porque a:mo taneh ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A mi mamá le gustan mucho los plátanos hervidos. Dice que salen bien blanditos y se los puede comer bien porque ya no tiene dentadura. \fr_son 00420-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz mana \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx pahpatatatsoyo:n \lx_cita pahpatatatsoyo:n \lx_var General \ref 02778 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plátano.frito \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plátano frito \sig_var General \fr_n Nokni:w kinamaka pahpatatatsoyo:n wa:n xokoa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano vende plátano frito y jugo de naranja. \fr_son 02778-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pata: \raiz tsoyo: \dt 31/May/2021 \lx pahpatataxkal \lx_cita pahpatataxkal \lx_var General \ref 07649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tortilla elaborada a base de masa y plátano de pera (pe:rahpahpata) molida \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikwito se: pe:rahpahpata ne: nomi:lah wa:n mo:sta nikchihchi:was pahpatataxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a traer un racimo de plátano pero a mi milpa y mañana elaboraré tortillas de plátano. \fr_son 07649-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz taxkal \dt 16/Sep/2020 \lx pahpatatesyo:t \lx_cita pahpatatesyo:t \lx_var General \ref 00500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rizoma.de.plátano \catgr Sust \infl N1 \sig rizoma de plátano \osten \sig_var General \fr_n Wa:n komo a:mo ihkó:n, ika n' awakaiswat wa:n komo a:mo ika n' ajito, tikchihchi:wah wa:n timotamakah ya, wa:n komo..., komo a:mo tikahsih n' tao:ltsí:n, pos kichkwayah ne:n pahpatatesyo:t, kichkwayah m' pahpatatesyo:t n' ta:tahmeh wa:n yehwa n' ika tii:xpanowa:yah, yehwa n' tik..., yehwa n' tonextamal katka, porque pos i:ksá: yo:n tatahsohti tikihtowah, a:mo onkak tao:l, a:mo onkak tei, wa:n a:mo tikpia centavito, a:mo tikpia motomi:ntsi:n para tikwiti:w motao:l. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Y si no así, con hojas de aguacate y si no con ajo, lo preparamos y ya nos damos de comer, y si encuentras el maíz, pues los señores ya escarban el rizoma del plátano y con eso nos manteníamos, eso…, ese era nuestro nixtamal, porque a veces escaseaba todo, no hay maíz, no hay nada y no teníamos dinero, no tienes dinero para ir por maíz. \fr_son 00500-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2009-09-25-e | 127.5, 166.55 \raiz pata: \raiz tes \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx pahpatatesyo:t \lx_cita pahpatatesyo:t \lx_var General \ref 00291 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rizoma.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig rizoma del plátano \osten que está enterrado en el suelo, a veces con unos frondos salientes \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikichkwak seki pahpatatesyo:t wa:n niow nikto:kati no:pá:n imi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer (desenterré para reproducir) el rizoma de plátano y voy a sembrar en la milpa de mi papá. \fr_son 00291-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \semx_tipo Comparar \semxref pesmatesyo:t \raiz pata: \raiz te \raiz sio: \nsem El pahpatatesyo:t es la parte enterrado del plátano que se usa para reproducir la planta. Se excava todo o parte y se lleva a enterrar donde uno quisiera tener una planta de plátano. \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx pahpatato:ka \lx_cita pahpatato:ka \lx_var General \ref 03371 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.plátano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sembrar plátano (al enterrar su bulbo, pahpatatesio:t en la tierra) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n pahpatato:ka wa:n mo:sta ya:s icha:n nokniw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá está sembrando (matas) de plátanos, y mañana irá a la casa de mi hermano. \fr_son 03371-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz to:ka \dt 06/Jan/2022 \lx pahpatatsi:ntan \lx_cita pahpatatsi:ntan \lx_var General \ref 01292 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.pie.de.mata.de.plátanos \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig al pie de una mata de plátanos \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pahpatatsi:ntan mokalakih se: kowa:t. ¡Xikno:tsati no:pá:n mah kimikti:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al pie de la mata de plátanos se metió una víbora. ¡Ve a llamar a mi papá para que la venga a matar. \fr_son 01292-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz tsi:n \raiz -tan \dt 21/Mar/2021 \lx pahpataxiwit \lx_cita pahpataxiwit \lx_var General \ref 02888 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas de plátano \sig_var General \fr_n ¡Xikwiti pahpataxiwit wa:n ika tiktapechti:skeh n' nakat! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a traer unas hojas de plátano para ocuparlo como tapete para donde poner la carne! \fr_son 02888-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Envoltura \sem Planta-parte \semx_tipo Sinónimo \semxref pahpataiswat \raiz pata: \raiz xiwi \nsem Se usan las hojas de plátano para envolver tamales y para un tipo de tapete que se puede poner sobre las mesas o el piso. \dt 03/Jun/2021 \lx pahpataxo:chit \lx_cita pahpataxo:chit \lx_var General \ref 08047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.de.plátano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pahpataxo:chit \lx_cita pahpataxo:chit \ref 08270 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pahpataxoko:k \lx_cita pahpataxoko:k \lx_var General \ref 02539 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plátano.pasado.de.maduro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plátano que por estar más que madura se empieza a ablandar y echarse a perder, algunos poniéndose agrios \sig_var 1-Xalti \fr_n Seki pahpataxoko:k i:n yetok, aksá: moe:wilihka wa:n kielka:w kikwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui están unos plátanos pasados de maduro, alguien los había guardado (escondiéndolos) y se olvido de comerlos. \fr_son 02539-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \raiz xoko \dt 21/May/2021 \lx pahpatayoh \lx_cita pahpatayoh \lx_var General \ref 06350 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrado.de.plátano \catgr Adj \deriv \sig embarrado de plátano \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nokwe:i pahpatayoh, eski mopili kikwihkwi:ltih, yehwa nikitak kikwatoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi falda está embarrado de plátano, a lo mejor tu hijo la embarró, a él lo vi comiendo (plátano). \fr_son 06350-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 19/May/2020 \lx pahsoliwi \lx_cita pahsoliwi \lx_var General \ref 03554 (duda) CSC no usa esta palabra, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desordenarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desordenarse; desacomodarse; quedarse desordenado \osten hojas de papel, leña que estaba acomodada \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikpahsolo yo:n kwowit! Yo:li:k xikihki:xti tein pihpitsa:wak, koma:mo pahsoliwis wa:n ika se: mometskoko:s . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No desordenes esa leña! Quítale las ramitas delgadas despacio, de lo contrario se va a desacomodar y con ello uno se va a lastimar los pies. \fr_son 03554-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pahsol \nmorf La forma pahsole:wi aparentemente ocurre solamente en el compuesto kwa:pahsole:wi \dt 17/Jan/2022 \lx pahsolowa \lx_cita kipahsolowa \lx_var General \ref 07618 (duda) no aparece en el corpus, entre los tres hacer un ejemplo más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desordenar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig desordenar (algo que estaba ordenado) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kipahsoloh i:n a:mameh tein nankita:lihtokeh ipan i:n mesa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño desordenó los documentos que Uds. están poniendo sobre la mesa. \fr_son 07618-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pahsol \dt 14/Sep/2020 \lx pahsolowilia \lx_cita ne:chpahsolowilia \lx_var General \ref 02430 (duda) no aparece en el corpus, es más común pahsolowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desordenarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desordenarle (p. ej., pertenencias como documentos, casa, a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chpahsolowilih noa:mawa:n wa:n seki kinintsahtsaya:n. A:mo nike:manti nikinye:kta:li:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me desordenó mis documentos y unos me los rompió. No tengo tiempo para acomodarlos. \fr_son 02430-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pahsol \dt 17/May/2021 \lx pahsoltia \lx_cita pahsoltia \lx_var General \ref 06704 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con ta- : motapahsoltia) hacer nido (de animales p. ej., un pájaro o ave, ratones) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: to:to:t motapahsoltih itech ne: xokokwowit wa:n ompa kinpia ya n' itewa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un pájaro hizo su nido en la rama de este naranjo y allí ya tiene sus huevitos. \fr_son 06704-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pahsol \dt 14/Feb/2022 \lx pahsoltik \lx_cita pahsoltik \lx_var General \ref 04623 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desordenado \catgr Adj \deriv \sig desordenado \osten un lugar con papeles, basura o leña tirado, un escritorio con papeles regados, una casa abandonada y desarraglada \sig_var General \fr_n I:n kali ye:kpahsoltik, ne:stok a:mo a:kin tachipa:wtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta casa está muy desordenada, se ve que nadie la ha limpiado. \fr_son 04623-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pahsolV \dt 24/Jan/2022 \lx pahtai \lx_cita pahtai \lx_var General \ref 06324 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.medicina \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'tai' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tomar medicina \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ke:man mokokowa nochipa pahtai wa:n seki:n a:mo kinekih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño cuando está enfermo siempre toma medicina y hay unos que no quieren tomar medicinas. \fr_son 06324-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pahmaka \raiz pah \raiz i: \dt 08/Feb/2022 \lx pahtai:ltia \lx_cita kipahtai:ltia \lx_var General \ref 08770 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tomar.medicina \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer tomar o dar de beber medicina (a alguien, p. ej., un bebé) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nochipa nikpahtai:ltia nomach, imomá:n sayoh kicho:ktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo siempre hago que mi sobrino tome medicina (esto es, tengo facilidad de convencerlo), su mamá nomás lo hace llorar (al insistir). \fr_son 01016-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \raiz i: \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx pahti \lx_cita pahti \lx_var General \ref 06128 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aliviarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aliviarse; recuperarse \osten de una enfermedad \sig_var General \fr_n Nimokokowa:ya. Ka:n ya wehka:w nipahtik yeh ika nikokoxkeh ok. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Estaba enfermo. No tiene mucho tiempo que me sané por eso todavía estoy muy enfermiso. . \fr_son 06128-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ne:nke:nti \raiz pah \dt 04/Feb/2022 \lx pahti \lx_cita pahti \lx_var General \ref 04879 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medicina \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Pérdida del absolutivo -ti \sig medicina, sea natural o de farmacia \sig_var General \fr_n Pos semi kwali, nijó:n, para no: tikmattia:tih, Pos de i:n tikowtahti..., [tikowtah]tekitinih nochi tikmattokeh kini:n de, katí:n tein we:lik, katí:n tein selia, katí:n kwali topah ne:n xiwtsi:n, katí:n ...., ox kwaltia para kowtati:l yo:n nochi ekintsi:n tik..., tik..., tikmatih. Ke:mah yehwa yo:n neh nimitstahtani. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pues eso es muy bueno, para que vayamos sabiendo, pues como campesinos lo sabemos todo, cuál es, cual es el comestible, cual retoña, con cual hierba podemos curarnos, cual ..., si acaso sirve para leña, todo eso ahora vamos a enterarnos. \fr_son 04879-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-d | 305.089, 325.572 \sig vitaminas \sig_var General \fr_n I:ksá: nikmachilia mahyá: niihyo:tami, eski ne:chpolowa pahti. Niá:s nikitati:w n' tapahtihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces siento que se me va la respiración, a lo mejor me faltan vitaminas. Voy a ir a ver al médico. \fr_son 04879-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Aunque el verbo para 'envenenar' es pahwia, derivado de la raíz pah el sustantivo pahti casi siempre refiere a medicina o vitaminas. Para 'veneno' casi siempre se expresa como verbo, 'envenenar'. \raiz pah \dt 24/Jan/2022 \lx pahtia \lx_cita kipahtia \lx_var General \ref 05792 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig curar \osten persona o animal enfermo o herida \sig_var General \fr_n Niki:xmattok se: siwa:t telkwali kimpahtia pilimeh tein momowtiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Conozco a una mujer que cura muy bien a bebés enfermos de susto. \fr_son 05792-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopahtia) curarse a si mismo \fr_n Yo:n ta:kat tein nemi mokalnakastan semi kwali tapahtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El señor que vive junto a tu casa cura bien. \fr_son 05792-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 12/Apr/2022 \lx pahtilia \lx_cita ne:chpahtilia \lx_var General \ref 06781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig curar (a alguien) para (alguien, p. ej., el padre o madre de la persona curada) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man mokokowa nopili nochipa ne:chpahtilia se: siwa:t wa:n a:mo semi pati:yoh tako:bra:rowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se enferma mi niño, siempre me lo cura una señora y no me cobra caro. \fr_son 06781-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 14/Feb/2022 \lx pahti:ltia \lx_cita ne:chte:pahti:ltia \lx_var General \ref 06813 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.curar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevar (a alguien) a curar (al médico o curandero, a una clínica u hospital) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nime:waltih kwama:pan wa:n nimokokoh. A:mo niman ne:chte:pahti:ltihkeh yeh ika a:mo welnine:nke:nti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me caí de un ábol y me lastimé (implicando que ya me alivié). No me llevaron a curar luego por eso sigo enfermizo. \fr_son 06813-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 14/Feb/2022 \lx pahwia \lx_cita kipahwia \lx_var General \ref 06572 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envenenar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig envenenar \sig_var General \fr_n Ya:lwa se: ta:kat tapahwi:to a:taw wa:n miak a:michimeh kinwa:lkwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer un señor fue a envenenar (peces en) el río y se trajo muchos pescados. \fr_son 06572-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con te:- : te:pahwia) envenenar; intoxicar \osten p. ej., comida descompuesta, o hongos \sig_var General \fr_n Neh ka:n nikwa nanakat, nikmowilia seki te:pahwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no como hongos, me da miedo porque unos son tóxicos. \fr_son 06572-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \nsem Aunque el verbo para 'envenenar' es pahwia, derivado de la raíz pah el sustantivo pahti casi siempre refiere a medicina o vitaminas. Para 'veneno' casi siempre se expresa como verbo, 'envenenar'. \dt 10/Feb/2022 \lx pahwilia \lx_cita ne:chpahwilia \lx_var General \ref 04602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envenenarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig envenenarle \osten un animal en perjudicado a alguien; p. ej., envenenar semillas que los pájaros o aves comen para proteger la siembra \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: ta:kat tapahwih imi:lah wa:n ne:chinimpahwilih nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un señor echó pesticida en su milpa y (como resultado accidental) me envenó a mis pollos. \fr_son 04602-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig echar herbecida o pesticida \osten a un sembradío \sig_var General \fr_n Nopá:n ne:chyo:le:w mah niktapahwili:ti imi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me pidió a que fuera a echar pesticida para él a su milpa. \fr_son 04602-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 24/Jan/2022 \lx pahyoh \lx_cita pahyoh \lx_var General \ref 04315 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.tratamiento.con.medicina \catgr Adj \deriv \sig que está tomando medicina para una condición o enfermedad \osten personas \sig_var General \fr_n Tipahyoh, a:mo xikwa n' chi:l koma:mo timopahwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No comas chile porque de lo contrario te puedes envenenar. \fr_son 04315-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig envenenado \osten objetos que contienen veneno \sig_var General \fr_n I:n pahpata pahyoh, ika nikimpahwi:ti kimichimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este plátano tiene veneno, con ese voy envenenar a los ratones. \fr_son 04315-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 18/Jan/2022 \lx pahyo:tia \lx_cita kipahyo:tia \lx_var General \ref 01149 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curar(sustancias) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig curar, en el sentido de mezclar una sustancia con otra para prevenir una acción dañina \osten para que salga con calidad, p.ej., echarle ceniza al jugo de caña, mezclar un veneno con semilla de maíz para que los tejones se las comen \sig_var General \fr_n I:ksá: la una i:ksá: las dos, hasta las ocho tami a owat porque miak. Wa:n ne: ka:mpa ahsitok pos oksé: ne:n yetok ki..., kichia, kisentilia wa:n kimolo:ntia, kitatokilia wa:n kipahyo:tia, ki:xte:ka, ompa ne: axtok. Hasta ima:ko kwaltias. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e A veces a la una, a veces a las dos, hasta las ocho se acaba la caña porque es mucha. Y allá donde está llegando pues está otro…, lo espera (el jugo), lo acumula y lo hierve, le aviva el fuego y lo cura, lo filtra, ahí está haciendo su labor. Hasta que se llega al punto por su propia cuenta. \fr_son 01149-01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010_07_13_l | 450.725, 471.765 \raiz pah \dt 01/Jun/2021 \lx pa:ka \lx_cita kipa:ka \lx_var General \ref 06185 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lavar \osten p. ej., ropa, semillas como el frijol, café, carne antes de cocinar, coches, tanques \sig_var General \fr_n Moneki nijó:n xo:no:t de se: kipa:kati:w itech n' a:t mah kwaltsi:n se: kipa:ka ka:mpa a:mo onkak ne:n sokia:t ihkó:n, mah ka:mpa a:mo ne: wa:lahtok sokia:t, ka:mpa kwaltsi:n chipa:wak n' a:tsí:n para no: kwaltsi:n chipa:wak ki:sa n' xo:no:t. Pero komo tikpa:kak itech sokia:t ka:mpa nijó:n se: kimoya:wa ne:n a:tsí:n ika se: imets wa:n se: kipa:ka, no: taman ki:sa, a:mo kwaltsi:n ki:sa pochiktik. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Se requiere que al ir a lavar el jonote en el agua, hay que lavarlo bien y donde no hay agua sucia, donde no esté corriendo agua sucia, donde hay agua limpia para que el jonote también salga limpio. Pero si lo lava uno en un lugar donde uno mismo con los pies enturbia el agua pues (el jonote) sale sucio, no sale blanquito. \fr_son 06185-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06185-01_Tzina-AND308 \fr_fuente 2013-07-22-t | 350.725, 375.408 \sig (con ta- : tapa:ka) lavar ropa \sig_var General \fr_n Nopilwa:n nochipa ya motapatiliah, yeh ika mo:stah nitapa:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis hijos cambian su ropa diariamente, por eso lavo la ropa todos los días. \fr_son 06185-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kipahpa:ka) lavar \osten trastes, incluyendo ollas, cazuelas, cubetas \sig_var General \fr_n Teh xitapahpa:ka wa:n mokni:w mah kikwiti kowit. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Tú lava los trastes y que tu hermano vaya a traer leña. \fr_son 06185-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xa:wia \raiz pa:ka \nsem El verbo pa:ka, no reduplicado, puede aplicarse a muchos objetos, con se indica en el primer significado. Pero con ta- (tapa:ka) significado solamente 'lavar ropa'. Por esto la subentrada de tapa:ka. Pero la forma reduplicada se aplica solamente a lavar trastes así que tapahpa:ka no significa una "reducción" de objetos. \dt 08/Feb/2022 \lx pa:ki \lx_cita pa:ki \lx_var General \ref 03703 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alegrarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig alegrarse; ponerse o estar feliz \sig_var General \fr_n I:niwa:n nokniwa:n a:mo semi timoitah wa:n ke:man ne:chkalpanowah kwaltsi:n nipa:ki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Casi no veo a mis hermanos por eso cuando me visitan me alegro mucho. \fr_son 03703-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig estar bien de salud \osten personas \sig_var General \fr_n Nikitati noa:wi ta: ka:n pa:ki. Tonto:nal a pe:wak mokokowa wa:n ka:n wel ne:nke:nti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ver a mi tia, no está bien de salud. Desde hace muchos días empezó a enfermarse y no puede sanar. \fr_son 03703-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:ktok \raiz pa:ki \dt 17/Jan/2022 \lx pa:kilia \lx_alt pa:kia \lx_cita ne:chpa:kilia, ne:chtapa:kia \lx_var General \ref 02960 (duda) es más común pa:kia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lavarle \osten una prenda de ropa para alguien \sig_var General \fr_n Neh mo:stah nikpa:kilia nokni:w itilmah wa:n ne:chtaxta:wia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Diario le lavo la ropa de mi hermano y me paga. \fr_son 02960-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitapa:kia) lavarle la ropa a \osten \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n niktapa:kia nopili wa:n ke:mah niow nitekititi a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días por las mañanas le lavo la ropa a mi bebé y luego me voy al trabajo. \fr_son 02960-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ka \nmorf Este verbo es una forma supletiva del aplicativo de pa:kilia. El aplicativo pa:kilia no acepta el prefijo de objeto secundario no referencial ta- y el aplicativo supletivo pa:kia no ocurre sino con objeto secundario ta- esto es, como tapa:kia. \ngram Este verbo es una forma supletiva del aplicativo de pa:kilia. El aplicativo pa:kilia no acepta el prefijo de objeto secundario no referencial ta- y el aplicativo supletivo pa:kia no ocurre sino con objeto secundario ta- esto es, como tapa:kia. Parece que lo mismo pasa con tate:mia y te:milia. IMPORTANTE: hay dos formas de aplicativo, uno require el uso de ta- y el otro no acepta el uso de ta-. Hay que buscar mas verbos del tipo te:milia / te:mia y pa:kilia / pa:kia. \dt 26/Jul/2021 \lx pa:kilis \lx_cita pa:kilis \lx_var General \ref 04065 (duda) para el segundo significado usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa música.para.bailar \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig música para bailar \osten en una fiesta, no el baile o danza religiosa \sig_var General \fr_n Nokompa:leh kineki mah niow niktake:nti:ti noto:ka:y wa:n mah nikwi:ka pa:kilis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi compadre quiere que vaya yo a vestir a mi ahijado y que lleve música para bailar. \fr_son 04065-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig alegría; felicidad \osten p. ej., que se tiene por hacer alguna fiesta o actividad \sig_var General \fr_n Ke:man niow nitachiati nomi:lah, nochipa niow ika miak pa:kilis wa:n ihkó:n a:mo nitasemati. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a mi milpa, siempre voy con mucha alegria y así no me desespero. \fr_son 04065-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ki \dt 17/Jan/2022 \lx pa:kita \lx_cita kipa:kita \ref 08247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa ver.con.alegría \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Oct/2018 \lx pakiyo:kowit \lx_cita pakiyo:kowit \ref 08531 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Herramienta-tejer \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pakiyo:t \lx_cita pakiyo:t \ref 08406 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Herramienta-tejer \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pa:kka:takwa \lx_cita pa:kka:takwa \lx_var General \ref 04186 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.a.gusto \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer a gusto y de buen humor \sig_var General \fr_n I:n pili nochipa pa:kka:takwa, a:mo ke:man mone:neki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño siempre come muy a gusto y de buen humor, nunca se chiquea. \fr_son 04186-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ki \raiz kwa \ngram Fonología: Nota la doble /kk/ al inicio de la palabra, resultado de pa:k, raíz perfectiva, y -ka: participio. \dt 18/Jan/2022 \lx pa:ktia \lx_cita kipa:ktia \lx_var General \ref 04892 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alegrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alegrar a; hacer feliz a \osten una persona o niño gracioso; \sig_var General \fr_n Se: pili nemi nokaltsi:ntan nochipa te:pa:ktia ta: tel miak kihtowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño vive cerca de mi casa siempre le alegra a uno pues dice muchas cosas. \fr_son 04892-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El verbo pa:ktia se usa generalmente para describir el impacto que tiene una persona graciosa, generalmente un niño, sobre otra persona. Para decir algo como 'Me alegra tu visita' o 'Me alegra que estés aquí' se emplea welita o hasta welmati o simplemente kwali, p. ej., kwali a ika tiwa:lah. \raiz pa:ki \dt 24/Jan/2022 \lx pa:ktok \lx_cita pa:ktok \lx_var General \ref 07015 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.bien.de.salud \catgr Estativo \deriv \sig estar bien de salud \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikitato no:má:n wa:n kwaltsi:n pa:ktok. Nikilwih ke sepa niá:s nikalpano:ti:w chiko:mea:man. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a ver a mi mamá y está muy bien de salud. Le dije que otra vez iré a visitarla dentro de ocho días. \fr_son 07015-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ki \dt 01/Jun/2020 \lx -pal \lx_cita -pal \lx_var General \ref 02605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust-relacional \deriv \vease te:pal \raiz -pal \dt 15/Aug/2018 \lx pa:lakachowa \lx_cita kipa:lakachowa (pendiente) \lx_var General \ref 03543 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.girar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : mopa:pa:lakachowa) girarse \osten un trompo, pirinola; un niño jugando, una bailarina, \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa no:pá:n ne:chkowilih se: trompo wa:n kwaltsi:n mopa:pa:lakochowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi papá me compró un trompo y gira muy bonito. \fr_son 03543-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref malakachowa \raiz pa:lakachV \dt 17/Jan/2022 \lx palakachowilia \lx_cita ne:chpalakachowilia \lx_var General \ref 06361 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar palakachowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa girarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar vuelta, girar o rodar (p. ej., un tornillo, una manga de una máquina) para o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikpalakachowili ima:y notakwe:cho:lo:ni, kaxa:nis wa:n pawetsis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le des vuelta a la manga de mi molino, se aflojará y se caerá al suelo. \fr_son 06361-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref malakacho \raiz palakach \ngram Posesión: Nota que los instrumentales con lo:ni se puede posesionar: notakwe:cho:lo:ni. \dt 08/Feb/2022 \lx palaktik \lx_cita palaktik \lx_var General \ref 04304 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa podrido \catgr Adj \deriv \sig podrido \osten leña, un costal, postes y madera de construcción de casa, frutos y verduras \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tilmah ye:kpalaktik, ke:man se: kipa:ka tsahtsaya:ni a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta tela está podrida, cuando se lava ya se rompe. \fr_son 04304-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pala: \dt 18/Jan/2022 \lx pala:ni \lx_cita pala:ni \lx_var General \ref 01182 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pudrirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pudrirse \osten p. ej., un palo o madera mojado, la mazorca, fruta \sig_var General \fr_n Niktekka ya nosin ne: nomi:lah wa:n a:mo wel niman nikwito. Nochi ompa pala:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya había cortado mi mazorca allá en mi milpa pero no pude ir luego por ella. Todo ahí se pudrió. \fr_son 01182-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : pahpa:lani) salirle granos en el cuerpo (a una persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kihtowah ke ke:man te:tipi:nia se: masa:kowa:t se: pahpala:ni nochi itech se: i:nakayo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que con la picadura de una boa se le salen granitos a uno sobre todo su cuerpo. \fr_son 01182-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihtakawi \raiz pala: \dt 14/Jun/2021 \lx pala:nkahwia \lx_cita kipala:nkahwia \lx_var General \ref 01935 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el palanca \glosa palanquear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig palanquear; meter una palanca (de madera, metal) bajo (un objeto pesado, para moverlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n tet eti:k, ¡Xikwiti se: kowit tein toma:wak wa:n ika tikpala:nkahwi:tih! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa pieda es pesada. ¡Ve por un palo grueso y con ello lo vamos a palanquear! \fr_son 01935-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 20/Apr/2021 \lx pala:nka:kowa:t \lx_cita pala:nka:kowa:t \ref 07960 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pala: \raiz kowa: \dt 15/Aug/2018 \lx pala:nka:na:weyak \lx_cita pala:nka:na:weyak \lx_alt pala:nka:nawiyák (checar cant voc) \ref 07961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pala: \raiz na:wi \raiz weyak \dt 15/Aug/2018 \lx pala:ntia \lx_cita kipala:ntia \lx_var General \ref 04221 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.podrir \catgr V2 \deriv Causativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar podrir \osten frutos al olvidarlos donde están guardados \sig_var General \fr_n Nokni:w nochipa kiteki xokot wa:n a:mo kinamaka. Ne: kalihtik kipala:ntia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano siempre corta naranja y no la vende. Allá en la casa la deja podrir. \fr_son 04221-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pala: \ngram Este causativo es otro causativo de "omisión" p. ej., okwilo:tia. Nota que parece que estos "let" pasivos utilizan -tia y no -ltia. \dt 18/Jan/2022 \lx pale:wia \lx_cita kipale:wia \lx_var General \ref 04661 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ayudar \osten a alguien, p. ej., en una tarea, con dinero \sig_var General \fr_n Nokni:w nochipa kipale:wia nosiwa:pil ke:man tisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana siempre ayuda a mi hija cuando echa tortillas. \fr_son 04661-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopale:wia) salvarse (de un accidente); defenderse (de un ataque); protegerse \sig_var General \fr_n Pedro kitewi:snekiah. Choloh wa:n kalakito icha:n i:kni:w. Ompa ya mopale:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A Pedro lo quiesieron golpear. Huyó y se fue a meter en la casa de su hermano. Ahí se resguardó. \fr_son 04661-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopale:wia) dar a luz; parir \osten una mujer o animal hembra \sig_var General \fr_n Ke:man nemik nosiwa:pil nikelna:miktok ke ye:kne:nke:n nimopale:wih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando nació mi niña recuerdo que di a luz muy rápido. \fr_son 04661-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pale:wi \dt 24/Jan/2022 \lx pa:lmahkal \lx_cita pa:lmahkal \lx_var General \ref 00879 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa.de.palma \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig casa de palma \sig_var General \fr_n Neh nimoskaltih itech se: pa:lmahkal. N' tepa:nkal ka:mpa tinemih aya:mo semi wehka:w kichihchi:w no:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo crecí en una casa de palma. La casa de piedra donde vivimos no tiene mucho tiempo que la construyó mi papá. \fr_son 00879-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kal \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx palo:ltia \lx_cita ne:chpalo:ltia \lx_var General \ref 07565 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invitar.a.comer(guisado) \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig invitar (a alguien) a comer (un guisado, esto es una comida caldosa) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nota:ke:walwa:n nikimpalo:ltih a:emo:l, a:man nikmiktili:ti se: pio wa:n ika nikinepantahwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer les dí de comer a mis trabajadores con frijoles de olla, ahora voy a matar un pollo para darles de comer a medio dia. \fr_son 07565-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwaltia \raiz palV \ngram Causativo: Nota el uso del causativo con palowa, indicando mas bien una invitacion y no una obligacion o fuerza de hacer algo. \dt 14/Sep/2020 \lx palowa \lx_cita kipalowa \lx_var General \ref 05161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sopear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sopear, comer con tortilla hecha a modo de cuchara \osten p. ej., un guisado o caldo, dejándola absorber el líquido y utilizándola como cuchara \sig_var General \fr_n Semi nikwelita ke:man nikpalowa emo:l epasoyoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me encanta sopear los frijoles con epazote. \fr_son 05161-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kipahpalowa) lamer \osten p. ej., un perro o un gato a un plato que tenía comida \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n misto:n sayoh kipahpalowa n' taxkal wa:n a:mo kikwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este gato sólo lamea la tortilla y no se la come. \fr_son 05161-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz palo \nsem Cuando un animal lame una parte del cuerpo de un humano, generalmente se incorpora el sustantivo que referencia la parte del cuerpo afectado: ma:pahpalowa, metspahpalowa, y te:mpahpa:lowa. \dt 11/Apr/2022 \lx palowilia \lx_cita kipahpalowilia \lx_var General \ref 01483 (duda) usar la frase del corpus (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sopearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig comerse al sopear con tortilla (un guisado) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w ne:chpalowilih notapalo:l, nochipa iwki kichi:wa wa:n ke:man yeh iwki kichi:wah kwala:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano se comió mi comida (sopeándola con tortilla), siempre hace así y cuando a él le hacen así se enoja. \fr_son 01483-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz palV \dt 08/Apr/2021 \lx palte:l \lx_cita palte:l \lx_var General \ref 04709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa talega \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig talega; bolsa \osten de tela para guardar, en viajes o traslados, tortillas, ropa u otras cosas, y que generalmente se lleva de la mano \sig_var General \fr_n Niow nitekititi nomi:lah, x'ne:chta:lili itech palte:l nonepantahyo. \fr_au HSO377 \fr_var Tzina \fr_e Voy a trabajar en mi milpa, en un palte:l pon mis tortillas para el medio día. \fr_son 04709-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Antes los hilos que pintaban usaban para tejer telas parecidas al pa:palte:l, esa tela usaban las señoras para amarrarse en la cintura porque no usaban camisa como ahora se visten (véase Tepan_MatCl_FRP353_tapal-arboles-para-tenir_2012-07-20-a). \sem Herramienta \raiz palte:l(?) \dt 24/Jan/2022 \lx pamomohmoloxtik \lx_cita pamomohmoloxtik \lx_var General \ref 08683 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx pampatachtik \lx_cita pampatachtik \lx_var General \ref 08041 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pampech \lx_cita ipampech \lx_var General \ref 02105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa protector.de.espalda \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig protector de espalda (tela, un costal utilizado para tal propósito) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikwito kowit wa:n a:mo nikwi:kak nopanpech, yeh ika nipaxole:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a traer leña y no llevé nada para proteger la espalda, por eso quedé pelado de la espalda. \fr_son 02105-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz -pan \raiz pech \dt 09/May/2021 \lx pampechtia \lx_cita kipampechtia \lx_var General \ref 06693 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa protegerle.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig usar (algo como un trapo, tela, costal) para proteger la espalda de (alguien o una bestia) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nikitak wa:n nookichpil kipampechtih itapial noa:ya:kone:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me fijé y mi hijo agarró mi cobija chica y con ello protegió el lomo de su caballo. \fr_son 06693-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopampechtia) cubrirse con (algo la espalda) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tikwiti:w kwowit ximopampechti se: tilmah. Ihkó:n a:mo mitspankoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuando vayas a traer leña, protégete la espalda con una tela! Así ni te lastimará. \fr_son 06693-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pechtia \raiz -pan \raiz pech \nota Checar si hay una diferencia entre mopechtia y motapechtia \dt 14/Feb/2022 \lx pampi:ki \lx_cita kipampi:ki \lx_var General \ref 07090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa forrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig forrar (p. ej., un libro), un cuaderno, (p. ej., un regalo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nopili kimakakeh ya n' ilibros ne: kampa momachtia wa:n tayowak kinpampi:kik, yeh ika yowak a kochik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hijo le dieron sus libros en su escuela y los forró anoche, por eso durmió muy tarde. \fr_son 07090-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pantsakwa \raiz -pan \raiz pi:ki \dt 05/Apr/2022 \lx pampi:ktok \lx_cita pampi:ktok \lx_var General \ref 03553 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubierto \catgr Estativo \deriv \sig cubierto; tapado \osten las tortillas con una servilleta, con una tela, con una bolsa; generalmente acompañado de ika 'con' \sig_var General \fr_n I:n taxkal a:mo niman sese:yas, kwaltsi:n panpi:ktok ika tilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas tortillas no se enfriarán luego, están bien tapadas con servilletas. \fr_son 03553-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ki \dt 17/Jan/2022 \lx pampi:xowtok \lx_cita pampi:xowtok \lx_var General \ref 07328 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regado.desde.lo.alto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig regado, esparcido desde un punto alto hacia un punto más abajo o hasta el suelo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: tzapot ye:kpampi:xowtok, a:mo akah kitekik i:na:man ke:man kiko:wtoyah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esos zapotes están regadas (desperdiciándose), nadie los cortó hace poco que pasó la temporada de compra. \fr_son 07328-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz pi:xo \dt 08/Sep/2020 \lx pan- \lx_cita kipanta:lia \lx_var General \ref 01016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.la.superficie(desde.arriba.o.abajo) \catgr Prefijo \infl \sig prefijo que indica que la acción ocurre sobre un espacio exterior a interior \osten p. ej., metiendo algo dentro de un recipiente o bote, comúnmente utilizado así con verbos como te:ma, te:ka. \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig prefijo que indica que la acción ocurre sobre un espacio vertical, generalmente de arriba hacia abajo pero a veces desde abajo hacia arriba \osten p. ej., pantila:na 'sacar de lo hondo' \sig_var General \fr_n A:mo xiktehkoltih mokni:w telwehkapan porque tikpantamo:tas wa:n moma:postekis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No subas en lo alto a tu hermano porque lo vas a dejar caer y se le va a quebrar una mano. \fr_son 01017-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_n ¡Xikpantila:na yo:n tasa:l! Nikma:petskoh itech yo:n a:ichkwal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¡Saca de la profundidad esa ropa! Se me cayó de las manos al estanque. \fr_son 01016-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pan \nsem El prefijo verbal pan- se emplea con verbos transitivos para indicar un cambio de posición de un objeto. Asi que se combina con verbos que indican el desplazamiento de algún objeto o bien de una acción, como 'hablar' o 'gritar a' que ocurre sobre una distancia. Con tila:na, por ejemplo, indica la acción de alcanzar algo que está abajo y subirlo. Puede ser de un pozo a la tierra o bien de la tierra hacia un techo o azotea. Con el verbo ta:lia indica 'poner abajo'. \dt 28/Apr/2021 \lx -pan \lx_cita ipan \lx_var General \ref 06364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig [col] -pan taksa : ipan taksa | pisar sobre [poseedor de -pan, p. ej., un objeto en el suelo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ipan nitaksak se: kowa:t wa:n neli ne:chmowtih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pisé sobre una víbora y me espanttó muy feo. \fr_son 06364-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref panko \raiz -pan \nsem El sustantivo relacional es poco común en los pueblos del municipio de Cuetzalan, habiendo sido remplazado por tech. Sin embargo, es siempre pan, y no tech, que se utiliza en la frase hecha pan taksa. \dt 02/Sep/2020 \lx pa:n \lx_cita pa:n \lx_var General \ref 08349 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa papá \catgr Sust-vocativo \deriv \infl N1 \sig (no posesionado : pa:n) papá (forma utilizada para dirigirse y llamar al papá) \sig_var General \fr_n ¡Pa:n, ka:n teh kwowit wa:n nitisiti ¡Xiktapa:na keski wa:n ekintsi:n nitisis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Papá, no hay leña y voy a hacer tortillas! ¡Parte un poquito y en seguida voy a hacer las tortillas! \fr_son 08349-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref momá:n \raiz pa:n \nsem Existe la forma posesionado no:pá:n pero parece que es una forma apocapada de nopopá:n. No se ha escrito nopá:n en el corpus. También popá:n se usa para dirigirse a un niño, cariñosamente. \dt 26/Sep/2020 \rev \lx panakayo \lx_cita ipanakayo \lx_var Tzina \ref 07968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carne.de.lomo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig carne, muy apreciada, del lomo de cualquier animal comestible \sig_var Tzina \fr_n A-- Telwe:lik ihkó:n taxkaltsí:n, kichihchi:wa iwa:n tixtsí:n, B-- Taxkaltsi:n. B-- Mochi:wa ke:meh tayollitos. Semi we:lik iteyo. A-- Wa:n no: ahwia:k, a:, no: ahwia:k. B-- Wa:n ahwia:k, x'ta:lili, x'ta:lili sayoh ahwia:kka:yo:t, awakaxiwit wa:n ke:meskia tikwahtoskia exoyema:n tayollitos A-- Mm, tehwa:n ihkó:n tikwah ompa ne: tani, ihkó:n. Tiko..., ti..., ipanakayo tikwaliah ne:n n' ichkatsitsi:n tein kipia, itsope:kka ke:meskia. B-- A:, ihkó:n nankikwah, mm. \fr_au RMM302, MFC314 \fr_var Tzina, Zuapl \fr_e A-- Así son muy sabrosas las tortillas, lo hace (mi esposa) con masa. B-- Las tortillas. B-- Se hacen como tlayoyos. Las semillas (de la Inga jinicuil Schltdl.) son muy sabrosas. A-- y también tienen un aroma agradable, también agradable. B-- Y son sabrosas, solamente ponle, ponle las hojas de aguacate para darle un sabor más agradable y son sabrosas como los tlayoyos de frijol gordo. A-- Nosotros lo preparamos de esa forma allá las tierras bajas, asi. Nos..., comemos el algodoncillo que tiene encima de la semilla, como si fuera como su parte dulce. B-- A!, así lo comen, mm. \fr_son 07968-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07968_01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-o | 392.204 \sig parte carnosa que envuelve la semilla de algunos frutos (p. ej., cuajinicuil (Inga), lichis, el ka:la:tsapot, mango) \sig_var Tzina \fr_n A-- Komo 'kwa:skiah chechelo:meh no: 'kohkoyo:ni:skiah. B-- Ke:meh ka:la:tsapot, ke:meh yo:n, yo:n ka:la:tsapot a:mo kwehwelowah porque kikwah iwki ipan..., ipants..., ipanakayo sah ne:n tsapot. \fr_au AND308, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A-- Si se lo comieran las ardillas (en referencia al tata:wikmekat, todavía no identificado) también lo agujerarían. B-- Es como el kala:tsapot (un "zapote" todavía no identificado), como el ka:la:tsapot no lo descomponen (esto es, agujereándolo para llegar a la parte carnosa del fruto) porque así (entero) se comen la parte carnosa de este zapote. \fr_son 07968-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07968_02_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-c | 728.158" \raiz pan \raiz naka \dt 23/Sep/2020 \lx pana:l \lx_cita pana:l \lx_var General \ref 00814 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el panal \glosa Vespidae.Polybia.plebeja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Polybia plebeja Saussure, tipo de Vespidae que vive en nidos elaborados con una especie de arcilla que se coloca en las ramas de los árboles \sig_var General \fr_n Itech ne: xokoma:pan etokeh seki pana:lmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En las ramas de ese naranjo hay unos nidos de Polybia plebeja \fr_son 00814-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx pana:paliwi \lx_cita pana:paliwi \lx_var Tzina \ref 07980 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojarse.por.la.espalda \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; -ye:k-; -tel- \sig mojarse por la espalda (particularmente a causa de la lluvia) \sig_var Tzina \fr_n kwaltsi:n xikpihpi:ki mopili mah a:mo pana:paliwi. Koma:mo tataxiskwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tapa bien a tu niño para que no se le moje la espalda. De otra manera le dará tos. \fr_son 07980-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07972_02_Tzina \fr_fuente \raiz pan- \raiz a: \raiz palV \dt 23/Sep/2020 \lx pana:paltik \lx_cita pana:paltik \lx_var Tzina \ref 07979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado.por.la.espalda \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel- \sig mojado por la espalda (una persona o animal, un objeto) \sig_var Tzina \fr_n Wa:n yo:n teahwach semi sese:k wa:n semi a:yoh, yo:n no: kihtowah semi .... Neh nikakilia:ya ne:n nota:tahwa:n semi kwali para yo:n pilimeh moyowali:to:nia, o ma:ski i:n tehwa:n tiwehwei:n ya, seki tikochitih wa:n tiwa:l..., tiwa:lihsah tie:kpana:paltikeh o ka:mpa timopechtiah to..., ti..., ti..., timopechtihtokeh to..., to..., ka:mpa totapech, ne: ka:mpa se: mopechtia ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y esa planta teahwach es muy fria y muy jugosa, también dicen que es muy .... Yo les escuchaba a mis papás que es muy buena para los niños que sudan por las noches mientras duermen o aunque nosotros que somos grandes, algunos al dormir y cuando ..., cuando nos despertamos estamos empapados por la espalda, por lo que está abajo donde dormimos o por la cama, allí lo que colocamos abajo (está mojado). \fr_son 07979-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07979_01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-j | 71.262 \raiz pan- \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 22/Sep/2020 \lx panawilia \lx_alt panowilia \lx_cita mopanawilia \lx_var General \ref 05434 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salir.de.un.compromiso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopanawilia o mopanowilia) salir o librarse de un compromiso pendiente \osten p. ej., una actividad que se pensaba hacer, de un fiesta que estaba por organizar, una deuda de dinero \sig_var General \fr_n Nopá:n mopanowilih ya n' itekiw tein kiyo:lmattoya. Nochi tato:kak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá ya salio de su compomiso que lo tenía presente. Ya sembró todo. \fr_son 05434-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con sen- > : mosempanawilia) terminar una actividad, quedándose libre y sin compromiso \sig_var General \fr_n Ya:lwa ma:tankeh nochi n' tapixkalis. Nimopanowilih ya, nimose:wi:ti a tepitsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer terminaron de cosechar la mazorca.Ya estoy libre de actividad (salí por completo del compromiso), ya voy a descansar un poco. \fr_son 05434-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pano: \dt 11/Apr/2022 \lx panchihkoltik \lx_cita panchihkoltik \lx_var General \ref 02479 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jorobado \catgr Adj \deriv \sig jorobado, con la columna vertebral encorvado (personas, generalmente por efecto de la edad) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat panchihkoltik, eski ke:man moskaltihtoya motelchihkolowa:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor está algo jorobado, seguramente cuando estaba creciendo caminaba muy agachado (con mala postura). \fr_son 02479-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz chihkol \dt 21/May/2021 \lx pa:nchi:wa \lx_cita pa:nchi:wa \lx_var General \ref 02913 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el pan; chi:wa \glosa hacer.pan \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer pan \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kwali pa:nchi:wa sayoh ke a:mo akin kiyo:lewa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano puede hacer pan sólo que nadie lo contrata. \fr_son 02913-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 20/Jul/2021 \lx pa:nchi:wia \lx_cita kipa:nchi:wia \lx_var General \ref 02801 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar pa:nchi:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el pan; chi:wa \glosa hacer.pan.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer pan para (alguien, p. ej., que no sabe como) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka nikitato se: ta:kat mah ne:chpa:nchi:wi i:n to:nalmeh, a:kin ne:chpale:wia:ya a:mo ke:manti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a ver un señor para que viniera a hacer pan para mi en estos dias, el que me ayudaba no tiene tiempo disponible. \fr_son 02801-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \nmorf Note the use of the aplicative ending -wia for the verbal form with an incorporated (non-referencial) noun. \dt 14/Jul/2021 \lx pa:nchi:wkeh \lx_cita pa:nchi:wkeh \lx_var General \ref 07643 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el pan; chi:wkeh \glosa panadero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : pa:nchi:wanih \sig panadero \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mikik se: pa:nchi:wkeh, nemia ne: Tepetsintan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se murió el panadero, viviá en Tepetzintan. \fr_son 07643-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 16/Sep/2020 \lx panehe:wa \lx_cita kipanehe:wa \lx_var General \ref 04562 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.corteza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitarle o sacarle la corteza \osten a un árbol, particularmente del jonote para usar la corteza en fabricar artesanías \sig_var General \fr_n ¡Xikpanehe:wa yo:n xo:no:kwowit wa:n xika:pacho. ¡Mah xokoya! Neh niwa:la:s nikpa:kaki:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sácale la corteza a ese árbol de jonote y métela al agua! ¡Que le salga lo baboso! Yo voy a venir a lavarla (la corteza, limpiándola de lo que había salido). \fr_son 04562-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz e:wV \ency Grabación, ilustración \dt 24/Jan/2022 \lx pane:laha:t \lx_cita pane:laha:t \lx_var General \ref 07276 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el panela; a:t \glosa cafe.de.panela \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig café preparado con piloncillo y cafe molido \sig_var General \fr_n Ximose:wi, nimitswa:ntiti pane:laha:t, ya:lwa ipa tiwa:lahka wa:n a:mo nietoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Descansa, te convidaré café, porque ayer de por si veniste y no estuve. \fr_son 07276-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \raiz a: \dt 05/Sep/2020 \lx pane:lahchi:wa \lx_cita pane:lahchi:wa \ref 06450 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx pania:nkwe:it \lx_cita pania:nkwe:it \ref 08538 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Ropa \semx_tipo Equivalente \semxref ista:kkwe:it \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pania:ntia \lx_cita pania:ntia \lx_var General \ref 04954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.desmontado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig quedar desmontado y con espacios abiertos \osten generalmente para sembrar, p. ej., un terreno \sig_var General \fr_n Ne: nomi:lah nikte:xi:n seki kowmeh wa:n kwaltsi:n pania:ntiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi milpa tumbé unos árboles y quedó muy despejado. \fr_son 04954-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pani \raiz -ya:n \dt 24/Jan/2022 \lx pania:ntilia \lx_cita kipania:ntilia \lx_alt kipaya:ntilia \lx_alt kipaya:ntilia \lx_var General \ref 06021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descubrir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig descubrir; despejar \sig_var General \fr_n No:pá:n tama:xima. Kipania:ntilia ikahfe:n, kineki mah kwaltsi:n xo:chiowa i:n me:tsti marzo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá está desramando. Despeja las matas de café, quiere que floreé bien en el mes de marzo. \fr_son 06021-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwowte:xi:ma \raiz -pan \dt 03/Feb/2022 \lx panitstok \lx_cita kipanitstok \lx_var General \ref 06957 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viendo.hacia.abajo \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx pani:xkwitakepa \lx_cita mopani:xkwitakepa \lx_var General \ref 08128 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pani:xte:molia \lx_cita ne:chpani:xte:molia \lx_var General \ref 06544 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa observar.hacia.el.fondo.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig revisar (algo adentro de un recipiente, costal, rio) en busca de (algo adentro, p. ej., basurilla, piedra) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man takwa nokni:w, nochipa kipani:xte:molia itapalo:l ox ka:n teh kipia tewti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada vez que come mi hermano siempre revisa la comida a ver que no tenga alguna basurilla. \fr_son 06544-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz i:x \raiz te:mo \dt 14/Feb/2022 \lx pani:xte:mowa \lx_cita kipani:xte:mowa \lx_var General \ref 07764 (duda) bajo i:xte:mowa y entre los tres hacer una frase más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa observar.hacia.el.fondo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig buscar (algo) adentro de (un recipiente, lugar hondo o hueco, rio) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tiow a:taw, xikpani:xte:mo xa: kimpia xilimeh! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vas al rio, busca adentro por si acaso tiene camarones. \fr_son 07764-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz i:x \raiz te:mo \nsem El verbo pani:xte:mowa indica la acción de estar viendo, vigilando o observando desde un punto algo hacia abajo, p. ej., para ver si viene llegando alguien. \dt 22/Sep/2020 \lx paniá:n \lx_alt payá:n \lx_cita paniá:n \lx_var General \ref 05553 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sitio.abierto \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sitio abierto \osten sin árboles o con árboles que han sido desramadas y de donde se ve el cielo sin estorbo \sig_var General \fr_n Nitama:xi:n ne: nomi:lah wa:n kwaltsi:n moka:w paniá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Desramé (los árboles alrededor de) mi milpa y quedó el sitio bien despejado. \fr_son 05553-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sobre la superficie \osten p. ej., de la tierra o a poca profundidad; \fr_n JVC-- Ke:mah, wa:ki yo:n, ke:mah, wa:ki. AND-- Wa:ki a porque yo:n a:mo nikihto:s wehkatan ne:n to:ktok inalwayo, yo:n paniá:n sah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sí, ese se seca, sí, se seca. AND-- Ya se seca porque de eso no puedo decir que la raíz está enterrada muy profunda, esa están (las raíces) a muy poca profundidad. \fr_son 05553-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 404.177, 409.387 \semx_tipo Comparar \semxref ahko \semxref tapani \raiz pani \raiz -ya:n \dt 12/Apr/2022 \nsem En Tacuapan el uso de paniá:n es solamente para indicar un lugar o sitio abierto sin nada que estorbe la vista al cielo. Para el concepto de 'encima' o 'sobre la superficie' se usa tapani \rev \lx panke:ntia \lx_cita kipanke:ntial \ref 02750 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 31/May/2021 \lx panketsa \lx_cita kipanketsa \lx_var General \ref 02909 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parar.sobre.fogón \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (seguido por un locativo) poner, colocar, parar sobre (un lugar en lo alto) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xikpanketsa ta:lkwa:tipan mokni:w, pawetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No pares a tu hermano (en este caso, chiquito) sobre el bordo de la tierra, se va a caer! \fr_son 02909-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig parar (algo, como una olla) sobre el fogón \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ke:man titamitisis, xikpanketsa yo:n ato:l mah molo:ni! Koma:mo xokoyas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuando termines de hacer tortillas, para el atole sobre el fogón para que hierva! ¡Si no se va a agriar! \fr_son 02909-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz ketsa \nsem Con el significado de 'parar en lo alto' al verbo panketsa le sigue un locativo que indica el lugar en que se coloca el objeto. Si la colocación no es sobre algo en lo alto no se usa este verbo. Por ejemplo, para parar algo sobre el suelo se usa simplemente ketsa. Nótese que con el significado de 'parar un recipiente con comida' la ubicación de la acción está implícita, 'sobre el fogón' y no se tiene que expresar abiertamente. \dt 20/Jul/2021 \lx panko \lx_cita ipanko \lx_var General \ref 00328 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espalda \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig espalda \osten de un ser humano \sig_var General \fr_n Ke:man nia:paliwi pe:wa ne:chkokowa nopanko. Yeh ika nochipa nikwi:ka notsakka ke:man ka:sá: niow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me mojo empieza a dolerme la espalda. Por eso siempre llevo con qué taparme cuando voy a algún lado. \fr_son 00328-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig lomo \osten de un animal \sig_var General \fr_n Notapial mahyá: kikokowa ipanko, ke:man se: mopanta:li:sneki itech wiwiyoka wa:n tahmati. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A mi caballo parece que le duele el lomo. Cuando uno lo quiere montar se pone nervioso y empieza reparar. \fr_son 00328-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref pan \raiz -pan \raiz -k \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx pa:nko:skat \lx_cita pa:nko:skat \ref 08276 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa collar.de.pan \catgr \infl \sig collar de pan que se les coloca a los novios en una boda \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Sep/2018 \lx pankwi \lx_cita ne:chpankwi \lx_var General \ref 01523 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubir.espalda.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cubrir, tapar o protejer la espalda de (alguien, p. ej., un naylon, un tapete) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mah kwaltsi:n ne:chpankwi nopampech kemeh a:mo ne:chpankoko:s nokwow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que me cubra bien lo que estoy usando para protegerme la espalda de tal forma que no me lastime la espalda mi leña. \fr_son 01523-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pantila:na \semxref \nsem \raiz -pan \raiz kwi \dt 13/Apr/2021 \lx panmaka \lx_cita kipanmaka \lx_var General \ref 07274 (cambiar a subentrada) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.hacia.abajo \catgr V3 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig darle o pasarle (algo) a (alguien) hacia abajo (esto es, a alguien que está en un plano inferior del que entrega el objeto, p. ej., de un árbol al suelo, de la azotea al piso o suelo) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ne: kaltipan xikoxta:lte:mati seki et wa:n xikpanmaka mokni:w! ¡Mah kima:tsakwili! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a la azotea a recoger unos frijoles poniéndolos en un costal y bájaselo a tu hermano!. ¡Que lo cache (la bolsa de frijoles que se aventó de arriba). \fr_son 07274-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz maka \dt 05/Sep/2020 \lx panma:te:mowa \lx_cita kipanma:te:mowa \lx_var General \ref 06591 (duda) hacer otro ejemplo más real si es que en San Miguel es común que usen esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buscar.a tientas.al.fondo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig buscar a tientas con las manos hacia el fondo (de un recipiente, costal, estanque) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikpanma:te:mo se: kaxit itech ne: a:ko:mit! Ompa ye:wa pawetsik wa:n eski a:mo a:kin kiki:xtih \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Busca un plato en el fondo de ese tinaco de agua. Ahi se cayó hace un rato y seguramente nadie lo sacó. \fr_son 06591-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz ma: \raiz te:mo \nsem El verbo panma:te:mowa indica la acción de buscar a tientas con la mano, pero siempre hacia el fondo de algún recipiente o algo así hueco. \dt 14/Feb/2022 \lx pa:nmekat \lx_cita pa:mekat \ref 02877 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa collar.de.pan \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig collar de pan que se les coloca a los novios en una boda \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semx_tipo Sinónimo \semxref pa:nko:skat \raiz meka \dt 03/Jun/2021 \lx panmimilowilia \lx_cita kipanmimilowilia \lx_alt pamimilowilia \lx_var General \ref 07212 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regar.sobre.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig regar (un líquido) sobre la espalda de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chpanmimilowilih seki a:t wa:n nie:ksekwi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me regó agua en la espalda y tengo mucho frio. \fr_son 07212-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig regar (un liquido) de arriba hacia al suelo (p. ej., una taza de café de la mesa al suelo) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokini:w ne:chpanmimilowolih nokahfe:n, niketstoya i:n me:sahpan wa:n moma:kwi:ltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano regó mi café al suelo, lo había puesto yo (la taza de café) sobre la mesa y la alcanzó con el brazo. \semx_tipo Comparar \semxref pampi:xowilia \raiz -pan \raiz milV \dt 05/Apr/2022 \lx pa:nmomox \lx_cita pa:nmomox \lx_var General \ref 06162 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa migajas \catgr Sust \infl N1 \sig migajas de pan \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak pan wa:n ye:wa kwalka:n nikwa:snekia sayoh pa:nmomox nikahsik. Kitamikwahkeh nopi:pilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré pan y hoy en la mañana tenía ganas de comerlo pero sólo encontré migajas de pan. Se lo habían acabado mis hijos. \fr_son 06162-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mox \dt 14/May/2020 \lx pano:l \lx_cita pano:l \ref 01158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa alimentación \catgr N1 \infl N1=N2 \sig mantenimiento, alimentación \sig_var Tzina \fr_n Yehwa nojó:n tapalo:l, kix..., kinkwitih xilimeh ika ma:tat tikilwiah wa:n kinixkah wa:n kinchihchi:wah chi:lposo:n. Yehwa yo:ni pano:l katka ta:tahmeh wa:n na:nahmeh. Pero a:xka:n a:mo ok yo:n, nochi poliwik a. Yehwa ya yo:n tein tikitakeh ok tein tikmattokeh wa:n tikwahkeh ok, no: ika te:chiskaltihkeh pobres, no: tik..., tikmattokeh ke:ní:w we:lik. Pero miak taman tapalo:lmeh ika mo..., mopano:lti:koh ta:tahmeh pero tein, tein legítimo ma:se:wal. A:xka:n a:mo tei ok. Ke:mah, yehwa sah nojó:n tahto:l. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Es esa comida, lo…, van por los acociles, los atrapan con la red pequeña y los preparan en chilposonte. Eso era el sustento de los señores y señoras. Pero ahora ya no, todo eso ya se perdió. Eso es lo que vimos todavía los que sabemos y comimos todavía, también con eso nos mantuvieron los pobres, también…, sabemos cómo sabe. Pero muchos tipos de comidas con eso…, se vinieron a mantener los señores pero del, del legitimo ma:se:wal ('persona indígena'). Ahora ya no hay. Si, eso es todo de la plática. \fr_son 01158-01_corp_Tzina-AJH303 \fr_fuente 2010-07-13-g | 912.589, 955.964 \sig [col] pano:l ihsa | cotidianamente (que forma parte de la vida) \osten \sig_var Tzina \fr_n Pano:l ihsa mokwala:ntiah. \fr_au \fr_var \fr_e Cada día se enojan. \fr_son \fr_fuente \raiz pano: \nota Checar significado y uso de pano:l ihsa \dt 08/Jun/2021 \lx pano:ltia \lx_cita kipano:ltia \lx_var General \ref 00495 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudar.atravesar(de.un.lado.a.otro) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ayudar a atravesar o pasar \osten a alguien, p. ej., para que pase un lugar peligroso como una casa con perros, o para atravesar un rio \sig_var General \fr_n Ke:man se: yowi Tecuantepec a:te:nte:noh etok se: ta:kat tein te:pano:ltia itech yo:n we:ia:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se va a Tecuantepec, en la orilla del río está un señor que ayuda a atravezar el río (en lancha). \fr_son 00495-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ika mopano:ltia | mantenerse de o por medio de \osten una actividad remunerativa \sig_var General \fr_n Nokniw tahmachchi:wa wa:n ke:man kitahtaniah no: kinchihchi:wa wi:pi:lmeh. Yehwa ika mopano:ltia iwa:n ipi:pilwa:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana hace bordados al pasado y cuando tiene pedidos también hace huipiles. De eso se mantiene junto con sus hijos. \fr_son 00495-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] (con reflexivo : mopano:ltia de tai:l) pasarse de copas \sig_var General \fr_n Kihtowa ne: ta:kat ke a:mo kielna:miki ke:ni:w ahsik n' icha:n. Ta: ya:lwa motelpano:ltih de tai:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dice ese señor que no se acuerda como llegó ayer a su casa. Pues se pasó mucho de copas. \fr_son 00495-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pano: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx pano:ltilia \lx_cita ne:chpano:ltilia \lx_var General \ref 01963 (duda) para el primer ejemplo usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pasar o dar a \osten un balón al estar jugando, una tortilla, a alguien \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikpano:ltili se: taxkal mokni:w mah kisentoka takwa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pásale una torilla a tu hermano, que siga comiendo! \fr_son 01963-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con recíproco y -tiwih) ir pasando o transmitiendo (algo, p. ej., conocimiento) entre nosotros \sig_var \fr_n Ke:mah, kachi kwali mah se: molwi wa:n, wa:n pos, este, ihkó:n a:mo, a:mo ne:, a:mo poliwis. Ta: iwki ne:, iwki yo:ltos, ma:ski ke:meh i:n tikihtowah tehwa:n a:mo tisenemiskeh. I:n mo:sta, wi:pta, i:pa ti:xpoliwiskeh nika:n, pero nochi yo:n tamati:lis tein tikmattokeh, tein te:chilwihkeh seki:n pos iwki timopano:ltilihtiwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si, es mejor que se platique y, y pues así no, no se van a perder (nuestro conocimiento). De esa manera, asi va permanecer presente aunque nosotros decimos que no vamos a vivir para siempre. Mañana o pasado mañana de por si nos vamos a desaparecer de aquí pero todo nuestro conocimiento, lo que nos contaron otros así lo vamos seguir transmitiendo entre nosotros. \fr_son 01963-02_corp_TzinaEGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 3766.877 \raiz pano: \dt 20/Apr/2021 \lx panowa \lx_cita panowa \lx_var General \ref 06123 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pasar \osten por un lugar al ir rumbo a otro lugar, p. ej., pasar a la tienda camino al cine \sig_var General \fr_n Ka:mpa ika neh nicha:nchi:wa a:mo semi panowah teposmeh, yeh ika nochipa nimetsohtoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por donde yo vivo no pasan muchos carros, por eso siempre voy a pie. \fr_son 06123-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig pasar tiempo \osten p. ej., una persona viviendo en un lugar por un tiempo extendido \sig_var General \fr_n I:n yankwik xiwit nipano:ti i:niwa:n nopa:wa:n, oksé: tein tiwa:lpano:keh niahka i:niwa:n nomonta:twa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este año nuevo voy a pasarlo con mis papás, el año pasado fui con mis suegros. \fr_son 06123-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig entrar, pasar \osten a una casa, adentro de un edificio \sig_var General \fr_n Xiwa:lpano tikote:noh, xikmahse:waki se: taxkaltsi:n. Wela:man titamahse:wtokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pasa a la cocina, ven a comer un taquito. Justo estamos comiendo. \fr_son 06123-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pano: \dt 04/Feb/2022 \lx panowia \lx_alt panawia \lx_cita kipanowia \lx_var General \ref 00091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rebasar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig rebasar; pasar \osten a alguien o algo, p. ej., al estar caminando \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n ne: noohpan nikwa:lpanowia se: pili cho:katok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Diario en la mañana por donde transito paso un niño llorando. \fr_son 00091-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ke:man niohtoka itech tepos semi nikmowilia ke:niw yo:n teposmeh mopanowiah, iwki a iksá: motelowah wa:n moi:xkepah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando viajo en carro me da mucho miedo ver como rebasan los carros, porque de esa forma a veces chocan y se voltean. \fr_son 00091-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : kipa:panowia) adelantársele \osten para ganarle algo a alguien \sig_var Tzina \fr_n Ke:man niow nitanamakati se: siwat nochipa ne:chpa:panowia wa:n neh tio:tak a nitamitanamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a vender una mujer siempre se me adelanta y yo termino de vender muy tarde. \fr_son 00091-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pano \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx pansohsokiwia \lx_cita kipansohsokiwia \lx_var General \ref 07638 (duda) parece no ser común especificar la parte exacta donde alguien ensucia a un niño como lo dice el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.lodo.por.encima \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig echar o ponerle lodo en la espalda de (alguien, que sea sobre la piel o la camisa) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n okichipil nexi:kol, ke:man motapatilia nopili nochi kipansohsokiwia ika chi:chi:lsokit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño es muy maldadoso, cuando mi hijo se cambia de ropa le ensucia la espalda sobre la camisa con barro rojo. \fr_son 07638-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pantahta:lwia \raiz -pan \raiz soki \dt 16/Sep/2020 \lx pantahta:lwilia \lx_cita kipantahta:lwilia \lx_var General \ref 06223 (duda) no aparece en el corpus y los ejemplos son muy rebuscados, es más común pantahta:lwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarle.espalda \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ensuciarle la espalda (a alguien, sobre la camisa o directamente en el cuerpo) en perjuicio de (otro, p. ej., un padre o madre) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡A:mo xine:chpantahta:lwili nopili! I:pa se:tsi:n sah ikami:sah kipia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No ensucies la parte de atrás de la camisa que tiene puesta mi hijo (perjudicándome). De por si nada más tiene una camisa. \fr_son 06223-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig ensuciar (la cáscara de frutos) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chpanpahpa:kili noxokow!, I:n mokni:w ne:chpantahta:lwilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lávale la cáscara de mi naranja (para mí). Tu hermano me la ensució. \semx_tipo Comparar \semxref pansohsokiwilia \raiz pan \raiz ta:l \dt 08/Feb/2022 \lx panta:lia \lx_cita kipanta:lia \lx_var General \ref 07109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.en.un.recipiente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar al en agua (p. ej., carne, quelites para cocinar) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man pe:was momolokas n' a:t, xikpanta:li:s a n' kilit, ihkó:n a:mo kostias. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando empiece a hervir el agua, echále el quelite (dentro de la olla de agua hirviendo), así no se va a amarillentar. \fr_son 07109-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig subir a caballo, macho, mula o burro \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikpanta:li yo:n pili itech n' tapial. Ka:n kineki nehnemis, siowik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ese niño súbelo al caballo! Ya no quiere caminar, ya se cansó. \fr_son 07109-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz ta:l \dt 05/Apr/2022 \lx pantapalo \lx_cita ipa:pantapalo \ref 03375 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa camoflaje \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig color de piel o pelo que sirve como camoflaje \osten animales \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Sep/2018 \lx pa:ntatsi:nia \lx_cita kipantatsi:nia \lx_var General \ref 07555 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.la.espalda.con.la.mano \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig golpear la espalda de (alguien) con la palma (de la mano abierta) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n okichpil kipantatsi:nih nopili yeh ika cho:katok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este chamaco golpeó a mi niño en la espalda con la palma de su mano, por eso está llorando. \fr_son 07555-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pankapa:nia \raiz -pan \raiz tatsi: \dt 11/Sep/2020 \lx pantaxkalowa \lx_cita kipantaxkalowa \lx_var General \ref 00488 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.palmadas.en.la.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar un palmada o palmadas en la espalda a \osten alguien \sig_var General \fr_n No:má:n ne:chpantaxkaloh wa:n ne:chtelkokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me dió una palmada en la espalda y me dolió mucho. \fr_son 00488-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz taxkal \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx pa:nteh \lx_cita pa:nteh \lx_var General \ref 03618 (duda) CSC usa kimichpa:nteh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ratón. pequeño \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ratón de dimensiones pequeñas \sig_var General \fr_n Mostah ne:chkwalia nonextamal se: panteh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Diariamente se come mi nixtamal un ratón pequeño. \fr_son 03618-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \nmorf No etimología de pa:nteh no está clara; bien podría ser un préstamo. \dt 17/Jan/2022 \lx pante:kilia \lx_cita ne:chpante:kilia \lx_var General \ref 03251 (duda) se puede quedar pero usando frases del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vaciarle.líquido \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vaciar (un líquido como agua, café) a un recipiente o hoyo (p. ej., café a un frasco o garrafón o un guisado que le falta agua) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xine:chpante:kili kahfé:n itech se: lome:tah, nikwi:kili:ti mo:pá:n ka:mpa ta:me:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Xaltn \fr_e Echa café en el frasco para mi, se lo voy a llevar a tu papá donde está chapeando. \fr_son 03251-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz te:ka \dt 03/Jan/2022 \lx pante:milia \lx_cita kipante:milia \lx_var General \ref 07635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.encima \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig echar (algo) encima o sobre (otro objeto, p. ej., piedra, tabla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikpante:mili:ka:n seki xiwit yo:n xokot mah a:mo to:naltata. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Echen algo de hierba sobre esas (arpillas) de naranja para que no se asoleé. \fr_son 07635-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz te:ma \dt 16/Sep/2020 \lx pantenextia \lx_cita pantenextia \lx_var General \ref 06411 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encalarsele.espalda \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig encalarsele o mancharse de cal (a alguien) la espalda (o la camisa por la parte que cubre la espalda) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ekin timotapatilihka wa:n timotosta:sak itech ne: tepa:mit neli tipantenextiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Acabas de cambiarte de ropa y te recargaste por aquella pared, se te ensució la espalda (de tu camisa) con cal. \fr_son 06411-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pantenexyowa \raiz -pan \raiz te \raiz nex \dt 08/Feb/2022 \lx pantenextik \lx_cita pantenextik \lx_var General \ref 01834 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.espalda.encalada \catgr Adj \deriv \fr_son 01834-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con el lomo grisáceo \osten caballo, toro, res \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig \semx_tipo Equivalente \semxref pantenexyoh \raiz -pan \raiz te \raiz nex \dt 18/Apr/2021 \lx pantenexwia \lx_cita mopantenexwia \lx_var General \ref 07345 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encalarse.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig encalarse o mancharse de cal la espalda o la parte posterior de la camisa \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimotosta:s itech ne: tepa:mit wa:n nimopantenexwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me recargué en aquélla pared y me manché la espalda (la camisa) de cal. \fr_son 07345-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref pantenexyowa \semx_tipo Comparar \semxref pantenextia \raiz -pan \raiz te \raiz nex \dt 07/Apr/2022 \lx pantenexyoh \lx_cita pantenexyoh \lx_var General \ref 04795 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.espalda.encalada \catgr Adj \deriv \sig con la espalda o la parte de la ropa que cubre la espalda manchada o cubierta de cal \sig_var General \fr_n Tipantenexyoh. ¡Xiki:xti mokami:sah wa:n xiktsetselo! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tienes la espalda (la camisa) cubierta de cal, ¡quítate la camisa y sacúdela! \fr_son 04795-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pantenextik \raiz -pan \raiz te \raiz nex \dt 24/Jan/2022 \lx panti \lx_cita ipanti \lx_var General \ref 08688 (duda) parece que el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa culparle \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig (con prefijo de poseedor : nopanti, mopanti, ipanti) ser objeto (el poseedor) de sospecho o acusación implícita \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niktekito seki kilit nokni:w imi:lah wa:n tayowak sempoliw, neh nopantik nochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a cortar unos quelites en la milpa de mi hermano y anoche se perdió todo, yo fui sospechado (de que fui yo quien lo fue a cortar) \fr_son 00190-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \nmorf Este verbo es poco común en el sentido de que lleva prefijos de poseedor antes del sujeto, que es siempre tercera persona singular (morfema zero). Entonces nopanti podría analizarse como 0-no-panti-0 (3sgS-1sgPos-ser.sospechado-pres.sg) con significado de 'es mi sospecha' (esto es, 'soy sospechado') \dt 05/Oct/2020 \lx panti \lx_cita sempanti \lx_var General \ref 08688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz pan/ \dt 08/Oct/2019 \lx pa:nti \lx_cita pa:nti \lx_var General \ref 06121 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa surco \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig surco \sig_var General \fr_n Mo:sta niá:s nisenma:tamiti:w n' tata:lwi:lis nomi:lah. Ne:chpolowa na:wi pa:nti ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana iré a terminar de aterrar mi milpa. Me faltan cuatro surcos. \fr_son 06121-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:n \nmorf Puede ser que el ti ya forma parte de la raíz, una interpretación apoyada por el hecho que la forma poseída es nopa:nti y la forma plural (de por si no usual) es pa:ntimeh. \dt 15/May/2020 \lx pantia \lx_cita ne:chpantia \lx_var General \ref 03279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa culpar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (generalmente seguido por ke antes del tipo de acusación) culpar (que); acusar (que, a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n siwa:pil kihtowa kipoloh ia:wil wa:n kipantia ke nosiwa:pil kikwi:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta niña dice que perdió su juguete y le echa la culpa que mi niña se lo quitó. \fr_son 03279-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahtakoltia \raiz -pan \dt 04/Jan/2022 \lx panti:loh \lx_cita panti:loh \lx_var General \ref 04512 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznado.por.encima \catgr Adj \deriv \sig tiznado por encima \osten una olla que se para en la lumbre del fogón \sig_var General \fr_n I:n a:mo neh noko:n, tein neh a:mo panti:loh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta olla no es mía, el mío no tiene tizne en el exterior. \fr_son 04512-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz ti:l \dt 24/Jan/2022 \lx panto:lah \lx_cita panto:lah \lx_var General \ref 05584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallina.araucana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gallina araucana, raza de gallina que se reconoce por no tener plumas de cola \sig_var Tacua \fr_n Mosta tikwa:skeh se: pio pero a:mo ka:n nankimiktihkeh yo:n panto:lah. Yeh yo:n mah moka:wa para xina:ch. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana vamos a comer un pollo pero no vaya a ser que matan la gallina araucana. Ése que se quede para reproducción. \fr_son 05584-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref kwittemolo \nsem Esta palabra quizá sea un préstamo del español, se usa en Tacuapan. En San Miguel Tzinacapan se dice kwittemolo que literalmente significa 'sentadera boluda' por la forma de su cola. Es posible que panto:lah sea un préstamo del español ya que alguos lo llaman vandola. \dt 12/Apr/2022 \lx pantsako:ni \lx_cita pantsako:ni \lx_var General \ref 04688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \glosa naylon \catgr Sust \infl N1=N2 \sig naylon que se usa taparse o protegerse de la lluvia \sig_var General \fr_n RMM-- Onkak kwa..., onkak kwa:tsako:ni wa:n onkak pantsako:ni, a:mo ke:meh ne: ke:man tehwa:n neli, moskaltihkeh yehwa:n neli ke:meh weli sah. Neli motake:ntia:yah ke:meh i:n pe:wa ya n' kiowtsí:n pos a:mo no: importa 'kowtinemih, sanoke ne: ka:mpa mismo ne: kowtah kiwa:ltekte:wah wa:n mowa:lpanke:ntihte:wah wa:n yehkoh pos MSO-- Sepa n..., ke:mah wa:n sepa mo:stika pos sepa se: kitekih porque pos a:mo se: kikowtok. Ke:mah. Ehe. RMM-- ne:wí:n kita:liah sepa. Ajá, yehwa yo:n, yehwa yo:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Hay con qué cubrirse la cabeza y para cubrirse la espalda, no como hace muchos años nosotros de verdad, ellos crecieron con muchas dificultades. De veras cuando empezaba la lluvia se cubrían pues no había necesidad de comprarlo, sino que en el mismo, en el campo cortaban y se cubrían la espalda hasta llegar pues MSO-- Otra vez…, así es y al día siguiente otra vez cortan otro no había necesidad de comprarlo. Sí. Así es. RMM-- Lo ponen en cualquier lugar. Ajá, eso es, eso es. \fr_son 04688-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-17-o | 475.579, 498.048 \raiz pan \raiz tsakw \dt 24/Jan/2022 \lx pantsa:walohpi:ktok, metspihpi:ktok, kampi:ktok, ekapampi:ktok, ololpi:ktok, kwetaxpi:ktok \lx_cita \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 19/Jul/2021 \lx pantsa:walyo \lx_cita ipantsa:walyo \lx_var General \ref 08630 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nata \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Solamente 3a pers. sing. \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx pa:ntsi:n \lx_cita pa:ntsi:n \lx_var General \ref 01128 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el pan \glosa pan \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pan \sig_var General \fr_n ¡Xine:chkowili:ti seki pa:ntsi:n tein tsope:k! Nikinwa:ntis nota:ke:walwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a comprarme unos panes dulces! Les convidará a mis trabajadores. \fr_son 01128-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 25/May/2021 \lx pa:nwia \lx_cita kipahpa:nwia \lx_var General \ref 03221 (duda) para CSC no parece una palabra muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.pedazos.de.pan \pres_tipo Nahuatizado \pres_el pan \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reduplicacion de vocal corta y /h/ : pahpa:nwia) dejarle restos de pan \osten p. ej., al sumir pan en una taza de café, atole, se le sale pedacitos que quedan adentro \sig_var General \fr_n ¿A:koni kipahpa:nwih seki kahfé:n i:n me:sahpan ihkatok, mah sentai? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quién dejó restos de pan en el café que estaba sobre la mesa? Que se lo acabe. \fr_e ¿Quién soltó pedacitos de pan en el café que está sobre la mesa (p. ej., al meter un pan adentro del café)? ¡Que se lo tome todo! \fr_son 03221-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 10/Jan/2022 \lx pané: \lx_cita pané: \lx_var General \ref 05405 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parece.que \catgr Modal \deriv \sig parece que \sig_var General \fr_n Pané: taki:sati a, ta: motamixahkokwi a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Parece que ya va a parar de llover, pues ya se están levantando las nubes. \fr_son 05405-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pané: \dt 11/Apr/2022 \lx papachaka \lx_cita papachaka \lx_var General \ref 02775 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.en.abundancia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caerse en abundancia (el agua de un aguacero) \sig_var General \fr_n Ya:lwa tio:tak neli papachakak n' kiowit, no:pá:n icha:n taa:kalak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer en la tarde lluvió demasiado, en la casa de mi papá entrá agua. \fr_son 02775-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pacha: \dt 14/Jul/2021 \lx pa:pah \lx_cita pa:pah \lx_var General \ref 03231 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla \catgr Bebe \deriv \infl N1=N2 \sig tortilla \osten palabra de los niños que apenas empiezan a hablar y de los adultos quienes les hablan o hablan acerca de ellos \sig_var General \fr_n ¡Xikte:kili n' tapalo:l wa:n xikmaka se: pa:pah nopili! Maya:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sirvéle comida y dale una tortilla a mi niño! Tiene hambre. \fr_son 03231-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:pah \nsem Esta palabra es muy común en varios variantes del náhuatl para indicar una tortilla, hablando con o acerca de los niños pequeños. \dt 10/Jan/2022 \lx pa:pa:lo:kilit \lx_cita pa:pa:lo:kilit \lx_var General \ref 07353 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Porophyllum.ruderale \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig Porophyllum ruderale (Jacq.) y quiza otro Porophyllum spp., plantas de la familia Asteraceae. Sus hojas se consumen crudas con la comida; llamado en español 'papaloquelite'. Se come crudo con salsa, frijoles. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pa:pa:lo:kilit mochi:wa komo se: kito:ka, sayoh moneki mah se: tame:wa wa:n mah se: kitepe:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El papaloquelite se da si uno lo siembra, sólo se requiere que se deshierbe y que se siembre al voleo. \fr_son 07353-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hojas \sem Planta cultivada \sem Planta (no colectada) \raiz pa:pa:lo: \raiz kil \dt 08/Sep/2020 \lx pa:pa:lo:kiltet \lx_cita pa:pa:lo:kiltet \lx_var General \ref 05772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.papaloquelite.Porophyllum.ruderale \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de papaloquelite, Porophyllum cf. ruderale (Jacq.) Cass., planta comestible de la familia Asteraceae. \sig_var General \fr_n No:pá:n ne:chmakak seki pa:pa:lo:kiltet. Mo:sta niá:s niktepe:wati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me dio unas semillas de papaloquelite. Mañana iré a sembrarla al alboreo. \fr_son 05772-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz pa:pa:lo \raiz kili \dt 12/Apr/2022 \lx pa:pa:lo:kowit \lx_cita pa:pa:lo:kowit \lx_var General \ref 00793 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Platanaceae.Platanus.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Platanus.mexicana Moric. planta de la familia Platanaceae que sirve para construir casas y para leña \sig_var General \fr_n Yo:n pa:pa:lokowit semi we:i moskaltia wa:n ikowyo semi alaxtik ke:meh pimienta i:kowyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pa:pa:lo:kowit crece muy grande y su tronco es muy liso como el tronco de la pimienta. \fr_son 00793-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Planta \raiz pa:pa:lo: \raiz kowi \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx pa:pa:lo:t \lx_cita pa:pa:lo:t \lx_var General \ref 02993 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mariposa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mariposa (de cualquier tipo, insecto del orden Lepidoptera) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kiki:tskih se: pa:pa:lo:t itech se: xo:chit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño atrapó una mariposa que estaba posada sobre una flor. \fr_son 02993-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig papalote (juguete que hacen volar los niños) hecho de papel de china o naylon con varitas \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kwali kinchihchi:wa pa:pa:lo:meh ika a:mat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño sabe hacer papalotes con papel de china. \fr_son 02993-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz pa:lo: \dt 06/Jun/2021 \lx pa:pa:lo:t \lx_cita pa:pa:lo:t \lx_var General \ref 02176 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mariposa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico a mariposas diurnas, insectos de la orden Lepidoptera \sig_var 1-Tzina \sig hormiga macho con alas \osten hormigas \sig_var Tzina \fr_n EGS-- Wa:n a:skapa:pa:lo:t ¿Ke:niwki? JVC-- A:skapa:pa:lo:t nehjó:n mismo yehwa:n ne:n a:skameh tein yetokeh kalihtik, yo:n ti:ltika:skameh pero yo:n pa:pa:lo:meh mochi:wah kihtowah cuando kiowitah. Tein chika:wka:a:skameh ya, wehka:w a yetokeh yo:n, moahtapaltiah wa:n pata:nih ya. Wa:n de pata:nih ya sen..., sentakwih ya wa:n ka:mpa wetsitih ompa ahtapalki:sa wa:n om..., ompa miki. Ompa moka:wa ya. A:mo ehko ok ka:mpa e:wka, porque pata:ni wehka. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Y el a:skapa:pa:lo:t, ¿Cómo es? JVC-- El a:skapa:pa:lo:t este, es el mismo, son las mismas hormigas que están adentro de la casa, esos, los ti:ltika:skameh pero se convierten en hormigas con alas (pa:pa:lo:t, literalmente 'mariposas'), dicen que cuando presienten que va a llover. Las que ya son hormigas recias (chika:wka:a:skameh), ya llevan su tiempo, se les salen las alas y ya vuelan. Una vez que ya vuelan.se dispersan y donde caen, ahí se les cae las alas y ahí mueren. Ahí se quedan. Ya no llegan de donde salieron porque vuelan lejos. \fr_son 02176-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-27-a | 1140.398, 1167.288 \semx_tipo Comparar \semxref chia:wapa:pa:lo:t \raiz pa:pa:lo: \dt 09/May/2021 \lx pa:pa:lo:xiwit \lx_cita pa:pa:lo:xiwit \lx_var General \ref 07760 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Caesalpinioideae. Bahuinia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bauhinia sp., arbusto de la familia Leguminosae, subfamilia Caesalpinioideae. La madera sirve para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pa:pa:lo:xiwit mochi:wa kowtah wa:n ihwa:k we:ia kwali se: kikwi kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pa:pa:lo:xiwit se da en el rancho y cuando crece se puede usar para leña. \fr_son 07760-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz pa:pa:lo: \raiz xiw \nsem Juan de los Santos indicó que había tres árboles, que parece que todos son Bauhinia. Uno, muy conocido, es el chochopihkowit, el segundo es el masa:cho:pih y el tercero es este, el pa:pa:loxiwit. Hay que investigar la clasificación y nomenclatura de los Bauhinia de la región. \nota Investigar con Juan de los Santos. \dt 22/Sep/2020 \lx pa:palte:lmeh \lx_cita pa:palte:lmeh \ref 08199 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx papataka \lx_cita papataka \lx_var General \ref 06930 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aletear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aletear; batir las alas (un ave o pájaro) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tiki:tski:s se: pio, mah a:mo papataka, komo a:mo kwali ahtapalpostekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando agarres un pollo, que no aleteé porque así puede quebrarsele las alas. \fr_son 06930-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 14/Feb/2022 \lx pa:pata:nkawia \lx_cita kipa:pata:nkawia \lx_var General \ref 08053 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobrevolar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig sobrevolar de cerca \osten colibrí; abejas (alrededor de una flora); gavilán (vigilando su presa) \sig_var General \fr_n AND-- A:mo nekyoh. JVC-- A:mo teh kite:maka para de i:n nektsitsi:n ko..., kololo:skeh nekti. AND-- Tak, tak yo:n sayoh kwelitah ne: porin pochiktik ne:n xo:chitsí:n ki..., kitah sah, kipa:pata:nkawiah. Pero .... JVC-- Ke:mah, ke:mah. Ke:mah ihko:ni yo:n. Pos, ke:mah, ihko:ni. Pos yehwa sah yo:n nimitstahtania, nejó:n, ox no: tiki:xmattok porque ta:taman tiki:xmatih wa:n ta:taman tiktatekiwtiah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- No tienen nectar (las flores de mo:so:t, ). JVC-- No da nada (para las abejas) para que jun..., junten nectar. A lo mejor, a lo mejor es nada más les gusta porque las florecitas son blancas, nada mas las ven, las sobrevuelan. Pero …. JVC-- Si, si. Si así es. Pues nada más te pregunto eso, este, si también lo conoces porque lo conocemos de diferentes maneras y les damos diferentes usos. \fr_son 08053-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08053-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-e | 339.685, 355.828 \nmorf Las ocurrencias de este verbo siempre son con reduplicación, pa:pata:nkawia \raiz pata: \dt 23/Sep/2020 \rev \lx papatatsa \lx_cita mopapatatsa \lx_var General \ref 01710 (duda) se puede usar un ejemplo del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacurdirse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopapatatsa) mover frecuentemente las alas sin echarse a volar (aves de traspatio y pájaros) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: chiktehtsi:n mopapatatstok ne: kowma:pan ompa mototo:nihtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese pajarito está aleteándose en esa rama, allá está calentándose. \fr_son 01710-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 18/Apr/2021 \lx papatatsaltia \lx_cita kipapatatsaltia \lx_var General \ref 03006 (duda) CSC no usa esta palabra, él usa papatatsa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.aleteo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar el aleteo \osten de una ave, particularmente las domésticas \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tiki:tskia se: pio a:mo xikpapatatsalti, ihkó:n a:mo ahtapalposteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando agarres un ave (pollo) no lo hagas aletear, así no se le quiebren las alas. \fr_son 03006-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 06/Jan/2022 \lx pa:pata:wakkilit \lx_cita pa:pata:wakkilit \lx_var General \ref 00747 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease kopitsokilit \sem Planta \raiz pata: \nsem Pa:pata:wakkilit es un nombre alternativo, no muy común, para los Xanthosoma. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx papa:yah \lx_cita papa:yah \lx_var General \ref 01821 (duda) parece que en nawat no se pluraliza \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Caricaceae.Carica.sp. \pres_tipo Español \pres_el papaya \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig papaya, fruto del Carica papaya L., árbol cultivado de la familia Caricaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k ta:kiskeh n' papa:yahmeh nikinamakati:w Kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se produzcan las papayas las iré a vender en Cuetzalan. \fr_son 01821-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kowtah papa:yah | Caricasp., planta silvestre de la familia Caricaceae; sus flores son estériles y no tiene ningún uso, no es comestible \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa se: tame:wa ixwa miak kowtahpapa:yah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde uno deshierba nacen muchas (plantas de) kowtah papa:yah. \fr_son 01821-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz kow \raiz -tah \dt 18/Apr/2021 \lx papayatsa \lx_cita kipapayatsa \lx_var General \ref 00053 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despedazar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \deriv Frecuentativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0´+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despedazar \osten caña de mazorca, de azucar, p. ej., con machete \sig_var General \fr_n Moneki mah se: kipapayatsa sinowat, ihkó:n a:mo tawiwitah pihpixmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Es necesario que se despedace la caña de maíz, así los pajaros pihpixmeh no arrancan las matas. \fr_son 00053-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapapayatsa) martajar; machacar \osten maíz, nixtamal, sobre metate o en molino pero siempre dejándolo no muy fino \sig_var General \fr_n Noki:w imoli:noh ka:n kwaltia ok, ma:ski teltili:ntos i:pa tapapayatsa sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El molino de mi hermano ya no sirve, aunque los tornillos estén bien apretados nomás martaja (no moler bien) el nixtamal. \fr_son 00053-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz paya: \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx parahko \lx_cita parahko \lx_var General \ref 04045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el para; ahko \glosa hacia.tierras.altas \catgr Adv-lugar \deriv \sig tierras o pueblos que en comparación de Cuetzala (o otro punto deíctico) está más alto en términos de altitud (p. ej., Zacapoaxtla, Puebla, México); hacia o a la ciudad (generalmente México o Puebla) \sig_var General \fr_n Ne: parahko nemi no:má:n wa:n nokni:w nemi ne: paratani. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en las tierras altas vive mi mamá y mi hermano vive en las tierras de abajo. \fr_son 04045-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ahkwa:kopa \semx_tipo Antónimo \semxref paratani \raiz ah \raiz -ko \dt 17/Jan/2022 \rev \lx paraké:sta \lx_cita paraké:s tiow \lx_var General \ref 01249 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ¿para qué es? \glosa para.qué \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿para qué? \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿Parake:s tikneki i:n xiwit? Xine:chilwi wa:n nimitsmakas miak! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Para qué quieres esta hierba? ¡Dime y te daré mucho! \fr_son 01249-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 08/Nov/2021 \lx paratani \lx_cita paratani \lx_var General \ref 03404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el para; tani \glosa tierras.bajas \catgr Adv-lugar \deriv \sig tierras o pueblo que en comparación de Cuetzala está más bajas en términos de altitud (p. ej., Tecuantepec, Xaltipan, Tecoltepec, San Antonio Rayón, Tacuapa) \sig_var General \fr_n Ne: paratani okachi takawa:ni, yeh ika okachi tsohtsope:k n' xokot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en las tierras bajas hace más calor, por eso las naranjas son más dulces. \fr_son 03404-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tanikokopa \semx_tipo Antónimo \semxref tanikwa:kopa \semxref parahko \raiz ah \raiz -ko \dt 14/Jul/2021 \lx pasolowa \lx_cita kipasolowa \lx_var General \ref 04552 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desordenar \catgr V2 \infl Clase 2b \sig (con ta- : tapasolowa) dejar todo desordenado, dejar todo hecho un tiradero \osten el interior de una casa, una mesa con cosas que habían estado bien ordenados \sig_var General \fr_n Kalte:noh xikpi:xo:ti n' xokoe:wat. Ekin nitachpa:n wa:n sepa titapahsoloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a tirar afuera la cáscara de naranja. Apenas, barrí (dentro de la casa) y otra vez has dejado un tiradero. \fr_son 04552-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pasolV \dt 24/Jan/2022 \lx pata \lx_cita kipata \lx_var General \ref 04430 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trocar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig trocar; cambiar (una cosa por otra) \osten generalmente de igual valor; nótese que el objeto ofrecido en trueque puede ser el primero mencionado o el que le sigue a ika \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpatak se: sokikaxit ika seki xokot wa:n niman tio:tak niknamaki:ltih noa:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer troqué unas naranjas por un plato de barro y luego en la tarde se lo vendí a mi tia. \fr_son 04430-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cambiar \osten un billete por algo más pequeño, p. ej., un billete de 500 por cuatro de cien y monedas \sig_var General \fr_n ¡Xikpata i:n tomi:n, tio:tak niktaxta:wi:s nota:ke:wal! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cambia este dinero (por denominaciones más pequeñas), en la tarde voy a pagar a mis trabajadores! \fr_son 04430-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopata) cambiar de plumaje \osten un ave \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nopio mopatatok a, xá: tata:sas a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi gallina está renovando el plumaje, a lo mejor ya empiece a poner huevos. \fr_son 04430-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopata) cambiar (la persona que desempeña un cargo público, p. ej., de mayordomo, de comisario o juez) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: San Miguel Tzinacapan mopatah ma:lto:mos i:n to:nal seis de enero, ihwa:k a:mo a:kin ke:manti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en San Miguel se cambian los mayordomos el día 6 de enero, en ese día nadie tiene tiempo. \fr_son 04430-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref patka:yo:tia \raiz pata \dt 18/Jan/2022 \lx pa:ta \lx_cita kipa:ta \lx_var General \ref 03949 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa disolver \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig disolver en un líquido \osten azúcar en una taza de café, masa en agua \sig_var General \fr_n Nopili kiwelita kipa:tas tixti wa:n tai:s tixa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño le encanta disolver masa en agua y beber la mezcla de agua con masa. \fr_son 03949-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig machacar; aplastar \osten frijol cocido, jitomates \sig_var General \fr_n Xikpa:ta yo:n et wa:n niktsoyo:ni:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Machaca esos frijoles y los voy a freir. \fr_son 03949-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:ta \raiz pa:ta \nsem Para seres vivos atropellados se utiliza pa:ta pero si fue un golpe pero no fatal, se usa tope:wa. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx patachiwi \lx_cita patachiwi \lx_var General \ref 05378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aplastarse \osten un tubo, cosas huecas y maleables, que no se rompen \sig_var General \fr_n A:mo xikpanta:lili tet yo:n tepos, patachiwis wa:n ka:n pano:s ok n' a:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le pongas piedra encima de ese fierro (p. ej., lámina), se va a aplastar y ya no va a pasar el agua. \fr_son 05378-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:ti \raiz patach \nsem El verbo patachiwi se aplica a cosa que duras que se aplastan y quedan algo planos. No se usa para frutos o otras cosas suaves que al aplastarse se destruyen y se rompen. \dt 11/Apr/2022 \lx patachkal \lx_cita patachkal \lx_var General \ref 03267 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cobertizo.de.una.sola.agua \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cobertizo o albergue de una sola agua, hecho de palma, zacate o lámina de cartón \sig_var General \fr_n Ke:man nimokalta:li:ko nika:n nikchihchi:wka se: patachkal. Aya:mo semi wehka:w nikwe:iltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llegué aquí había construido una casa de una sola agua. No tiene mucho tiempo que la hice más grande. \fr_son 03267-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem A menudo en el campo, particularmente en tiempos anteriores, la gente construían un tipo de albergue chaparrito de una sola agua para proteger cosas que dejaban en el campo o, en algunos momentos, dormir ellos mismos adentro para no quedarse a la intemperie. Pero también se refiere a una casa en un pueblo que es de una sola agua como un patachkal aunque estas que son para vivienda generalmente se protegen contra la lluvia por tablas que cierran los lados. \sem Casa-espacio-y-partes \nota pata:chTa: i:n ohtat neh nikta:lilih yo:n n' xiwa:n icha:n, kat..., yo:n kit tein tikwehwelohkeh yo:n patachkal katka tein achto yetoya, ekintsi:n nikahkok tepitsi:n, nikta:lilihka ohtaselik wa:n nikta:lilih ne:n chapopote wa:n kipale:wih pané: chikwase:n xiwtika wa:n nohma kwahkwali ti.., kikalampi:xoh, ompa te:ntok, kwahkwali. El bambú que le puse la casa de Juan, la que la descompusimos, esa, el que estaba antes, era una patachkal, ahora escucho que es un poco…, le había puesto bambús tiernos y le había echado chapopote y lo conservó (no se apolilló), parece que por seis años, cuando lo tiró hacia afuera, aún estaban buenos, ahí están tirados, (todavía están) buenos. \raiz kal \dt 03/Jul/2021 \rev \lx patacho:ltia \lx_cita ne:chpatacho:ltia \lx_var General \ref 06579 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.aplastar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) aplastar (p. ej., botes de aluminio, frascos de plástico) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chinimpatacho:ltih lome:tahmeh wa:n nikininkoxta:lketsak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me obligó a aplastar unos frascos y los puse en costal. \fr_son 06579-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kelpacho:ltia \raiz patach \dt 10/Feb/2022 \lx patachowa \lx_cita kipatachowa \lx_var General \ref 01863 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aplastar \osten algo duro, p. ej., un frasco de plástico para comprirlo, objetos como ollas o botes de lámina \sig_var General \fr_n Nomá:n ne:chilwia mah nikinpatacho yo:n lometameh tein ika wi:tsa refresco wa:n mah nikine:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me ordena que aplaste los frascos de refrescos y los guarde. \fr_son 01863-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref pechia \semx_tipo Comparar \semxref pa:ta \raiz patach \dt 18/Apr/2021 \lx patachowilia \lx_cita ne:chpatachowilia \lx_var General \ref 01357 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aplastar (algo duro, p. ej., un frasco de plástico para comprirlo) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil ne:chpatachowilih noa:wil wa:n ne:chtamo:tilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco aplastó mi juguete y me lo tiró (p. ej., en la basura). \fr_son 01357-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz patach \dt 24/Mar/2021 \lx patachsakat \lx_cita patachsakat \lx_var General \ref 04931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Poaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada, de la familia Poaceae. Abunda en los potreros pero no sirve como forraje \sig_var General \fr_n Yo:n patachsakat mochi:wa ixta:wat, a:mo se: kimati ke:yeh a:mo semi kikwah n' kwa:kwehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El patachsakat se da en el potrero, no se sabe por qué los toros casi no se lo comen. \fr_son 04931-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forraje \sem Planta \raiz pata:(w) \raiz saka \nota Hay que investigar que especie de Poaceae es el patachsakat. \dt 24/Jan/2022 \lx patachtik \lx_cita patachtik \lx_var General \ref 06676 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastado \catgr Adj \deriv \sig aplastado; en forma plana y ancha \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nokwa:ekawil ye:kpatachtik, nopili itech mota:lih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este sombrero está aplastado, me niño se sentó sobre el. \fr_son 06676-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 28/May/2020 \lx patakaxtik \lx_cita patakaxtik \lx_var General \ref 01167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ancho \catgr Adj \deriv \sig extenso, muy ancho o amplio \osten p. ej., una lona o tela, piedra o loza \sig_var General \fr_n I:n tilmah patakaxtik, ahsi e:yi kwe:imeh tein wehwe:i:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta tela está muy amplia, alcanzará para tres faldas grandes. \fr_son 01167-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pata:wak \raiz pata: \raiz kax? \nmorf No está claro la diferencia entre pata:wak y patakaxtik. La primera, aparentemente, es simplemente 'ancho' mientras el segundo tiene más el sentido de 'amplio'. Se aplica este segundo término a telas, lonas, piedras y loza pero no muchas otras cosas. \dt 14/Jun/2021 \lx pa:taltia \lx_cita kipa:taltia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.machacar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) machacar (con una cuchara o un machacador, p. ej., fruta, frijoles para freirlos) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili nankipa:taltiah i:n ta:lkamoh wa:n nochi kisenpixoh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ustedes obligaron a esta niña machacar estas papas (deshaciéndolas) y ya lo regó todo. \fr_son 00345-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar (que un animal, un carro o un objeto pesado) aplastar (algo, un objeto, algo sembrado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil kipa:taltih itapial nomi:l, ya:lwa wa:lahka ne:chilwi:ko ke yeh tato:kati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco dejó que se caballo aplastara mi milpa, ayer vino a decirme que él va sembrar (reparando el daño que había causado). \fr_son 00345-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig obligar o hacer (a alguien) disolver (algo, p. ej., una pastilla en agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chpa:taltih i:n pahti wa:n a:mo tai:k ok. Iwki niktoya:wati a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me hizo disolver esta medicina y ya no se la tomó. Así (lamentándolo) la voy a regar. \fr_son 00345-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ti \dt 05/Oct/2020 \lx pata:naltia \lx_cita kipata:naltia \lx_var General \ref 06357 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa elevar. volar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig elevar sarampico, papalote (p. ej., un papalote hecho de papel de china) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kichihchi:w se: pa:pa:lo:t wa:n mo:stah tio:tak kipata:naltia ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano hizo un papalote (p. ej., de papel de china) y todas las tardes lo lleva a (hacer) a volar en el camino. \fr_son 06357-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 08/Feb/2022 \lx pata:ni \lx_cita pata:ni \lx_var General \ref 06083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volar \osten una ave, un avió o helicóperto, sarampico o papalote de papel chino, ciertos tipos de semillas \sig_var General \fr_n Xikahtapaltehteki yo:n pa:to, koma:mo pata:nis wa:n iksá: wehka yowih wa:n a:mo mokepah ok. \fr_au Equipo \fr_var Xaltn \fr_e Despúntale las plumas de las alas a ese pato, porque a veces vuelan lejos y ya no regresan. \fr_son 06083-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ehekapawetsi \raiz pata: \dt 04/Feb/2022 \lx pata:wa \lx_cita kipa:tawa \lx_var General \ref 07543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extender \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig extender (algo doblado, p. ej., tela, naylon, cobija) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikpata:wa i:n naylon a:paltik, mah wa:ki! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Extiende este naylon mojado para que se seque! \fr_son 07543-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 11/Sep/2020 \lx pata:wak \lx_cita pata:wak \lx_var General \ref 05910 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ancho \catgr Adj \deriv \sig ancho \osten p. ej., un camino, petate, tabla, corte de tela \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtsaya:nilihkeh se: kowit. Tein tatsi:ntayo:t kiki:xtihkeh seki wapal neli pa:pata:wak wa:n tei:n tatsontayot kiki:xtihkeh kano:me kale:walmeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer me aserraron un árbol. Del trozo que era la base sacaron unas tablas muy anchas y del trozo que era la punta sacaron unas cuantas alfardas. \fr_son 05910-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Forma \semx_tipo Comparar \semxref patakaxtik \raiz pata: \dt 12/May/2020 \lx pata:wakxi:kal \lx_cita pata:wakxi:kal \lx_var General \ref 00487 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jícara.ancha \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jícara grande y extendida o ancha \osten en referencia a la poca profundidad y amplio diámetro de la apertura que se obtiene del fruto de una especie de guaje (familia Cucurbitaceae) \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: pata:wakxi:kal. Niktayo:koli:s nosiwa:pil, mah ika kita:li itaxkal ke:man tisis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré una jícara ancha. Voy a regalársela a mi hija para que le ponga sus tortillas cuando las echa. \fr_son 00487-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \semx_tipo Sinónimo \semxref tapa:kxi:kal \semx_tipo Comparar \semxref xi:kal \semxref xi:kaltekomat \raiz pata: \raiz xi:kal \nsem El pata:wakxi:kal es una jícara que es más amplio o grande de lo común. Se escogen estas jícaras para usos particulares. Por ejemplo, en Xaltipan se usan para guardar las tortillas calientes en la mesa y para recoger y limpiar semillas. Al desgranar se coloca la jícara para que las semillas caigan en ella. También se ponen semillas para limpiar en este tipo de jícara. Se echa la semilla hacia arriba y uno le sopla a la semilla mientras que esté en el aire para que salga el tamo. Nótese que en San Miguel Tzinacapan el pata:wakxi:kal solamente tiene este segundo uso, no para guardar tortillas calientes. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx pata:wakxi:kal \lx_cita quitar \lx_var General \ref 07679 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 22/May/2019 \lx pata:waya \lx_cita pata:waya \ref 08004 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pata:wilia \lx_cita ne:chpata:wilia \lx_var General \ref 01552 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extenderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ensanchar, hacer más ancho (p. ej., un camino, un pasillo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopá:n ihopan semi owihka:n wa:n mo:sta kineki xa: titachkwas wa:n xikpata:wili tepitsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El camino donde transita mi papá está muy feo y mañana quiere que escaves y le amplies un poco. \fr_son 01552-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata: \dt 15/Apr/2021 \lx patea:rowa \lx_cita kipatea:rowa \lx_var General \ref 06524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el patear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig darle patadas a (alguien, golpeándolo con los pies) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil kipatea:roh nopili wa:n kimetsnekwiloh. Nikwi:ka iwa:n se: tapahpachohkeh mah kiye:kmetsta:li. \fr_au ADA300 \fr_var 1-Xalti \fr_e Un chamaco le dio unas patadas a mi hijo y le torció el pie. Lo llevo con un huesero para que se lo arregle. \fr_son 06524-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 10/Feb/2022 \lx pa:ti \lx_cita pa:ti \lx_var General \ref 02464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshacerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig deshacerse \osten (p. ej., hierbas hervidas mucho tiempo que quedan muy suaves y las hojas rotas) \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak seki kilit, nikmolo:ntih wa:n kwaltsi:n pa:tik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré unos quelites, los herví y se deshicieron bonito (cociéndose bien). \fr_son 02464-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig derritirse \osten un sólido como el hielo \sig_var General \fr_n Tasekwetsik wa:n a:mo niman pa:tik n' sekti, yeh ika tasese:ya ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nevó y no se derritió luego, por eso todavía hace frío. \fr_son 02464-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig desolver \osten un sólido en un líquido, como una pastilla de medicina en un vaso de agua \sig_var General \fr_n Ke:man titai:s, Tabcín xikma:nelo mah kwaltsi:n pa:ti, koma:mo tatsi:ntan mote:ma. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando te tomes Tabcín, bátelo para que se disuelva bien, si no se asienta en la parte baja del recipiente. \fr_son 02464-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pachiwi \raiz pa:ti \nsem Para los cítricos se usa la palabra xahxama:ni, para mamey y calabazar se usa tapa:ni, para el anonas, plátanos, zapote negro se dice pa:ti. Todos indican una manera en que se malatra un fruto. \dt 21/May/2021 \lx patile:wi \lx_cita patile:wi \lx_var General \ref 03496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ladear \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig ladear \osten un borracho al caminar \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx patilia \lx_cita ne:chpatilia \lx_var General \ref 01355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cambiarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cambiarle o trocarle (algo a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:t nochipa ne:chpatilia noxokow ika tomat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una mujer siempre me cambia mi naranja por jitomate. \fr_son 01355-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopatilia) cambiarse (p. ej., de nombre) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n mono:tsaya Manuel wa:n mopatilih ito:ka:y. A:man mono:tsa Miguel. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá se llamaba Manuel y se cambió su nombre. Ahora se llama Miguel. \fr_son 01355-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitapatilia) cambiarle ropa (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwalka:n niahka ka:mpa no:má:n wa:n nokni:w kitapatilih nopili wa:n kitamakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Muy temprano fui a la casa de mi mamá y mi hermana le cambió su ropa a mi bebé y le dió de comer. \fr_son 01355-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xpatilia \raiz pata \nsem Para la diferencia entre pata e i:xpatilia, véase este último. \dt 24/Mar/2021 \lx patilia \lx_cita ne:chpatilia \lx_var General \ref 00535 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cambiarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cambiar \osten algo a alguien, p. ej., un objeto comprado que no funciona, remplazándolo \sig_var General \fr_n Nikowak se: radio wa:n a:mo kwaltiaya. Yeh ika niahka mah ne:chpatili:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un radio y no servía. Por eso fui a que me lo cambiaran. \fr_son 00535-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitapatilia cambiarle la ropa a \osten p. ej., a una persona que no puede hacerlo por sí misma, como los bebés o enfermos \sig_var General \fr_n Xiktapatili:ka:n i:n pili, mokwihkwitawih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cambien (pañal) a este niño, ya se hizo del baño en su pañal. \fr_son 00535-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata \nmorf Nótese que la forma alternativa del aplicativo, tapatia no existe. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx pa:tilia \lx_cita ne:chpa:tilia \lx_var General \ref 06642 (duda) usar una frase del corpus ya que este ejemplo es muy rebuscado, pudiera ser tapa:tak nomi:lah \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machacarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig machacar o aplastar (algo) para, de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil kitetekwinoh se: tet wa:n ne:chpa:tilih nomi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco rodó una piedra y aplastó mi milpa (en mi perjuicio). \fr_son 06642-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ta \dt 14/Feb/2022 \lx patilowa \lx_cita kipatilowa \lx_var General \ref 01797 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traslapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig traslapar (varilla, alambre, al acercar un punto a otro, dejándolo en forma de "u") \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig (con reflexivo : mopatilowa) cruzarse o pasarse en los caminos (una person va por un camino y otro viene por otro, se cruzan o cambian de lugares sin darse cuenta) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n kihtowa ke nokni:w yahki ne:chna:mikito wa:n a:mo kanah nikitak, eski timopatilohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá dice que mi hermano fue a encontrarme y no lo vi ninguna parte, seguramente nos cruzamos en el camino. \fr_son 01797-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz patil \dt 18/Apr/2021 \lx patilowilia \lx_cita ne:chpatilowilia \lx_var General \ref 06293 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig doblar; torcer (varilla, alambre, al acercar un punto a otro, dejándolo en forma de "u") de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chpatilowilih se: tepos mah ika niki:xti:s noteposkoma:l ke:man nitamitisis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano dobló un fierro (varilla) para mi y con ello (como agarradera) voy a retirar mi comal (caliente, del fogón) después de terminar de echar tortillas. \fr_son 06293-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz patil \dt 08/Feb/2022 \lx patiltia \lx_cita patiltia \lx_var General \ref 03124 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchuecarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enchuecarse \osten tubo de metal; láminas (p. ej., de una coche al chocarse) \sig_var General \fr_n I:n teposkoma:l a:mo nikwelita, ta sa:te:pan patiltia wa:n a:mo wel ika se: tisa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El comal de fierro no me gusta, porque luego se enchueca y no se puede acomodar bien las tortillas sobre ello. \fr_son 03124-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chihkoltia \raiz patil \dt 08/Nov/2021 \lx patiltik \lx_cita patiltik \lx_var General \ref 01398 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chueco \catgr Adj \deriv \sig chueco, que en lugar de ir derecho va a lado (p. ej., una puerta de coche que no encaja bien por ir chueco; un tubo que \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n tubo patiltik, eski a:ksá: kinekia kichihkolo:s . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este tubo está chueco, seguramente alguien lo quiso doblar. \fr_son 01398-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz patil \dt 29/Mar/2021 \lx pati:w \lx_cita ipati:w \lx_var General \ref 03057 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa precio \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig precio \osten de una mercancía \sig_var General \fr_n ¿Ka:nachi n' ipati:w i:n xapoh? Komohkó:n semi pati:yoh, amo nikowas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Cuál es el precio de este jabón? Si es muy caro, no me lo voy a comprar. \fr_son 03057-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pati: \dt 06/Jan/2022 \lx pati:yoh \lx_cita pati:yoh \lx_var General \ref 07185 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caro \catgr Adj \deriv \sig caro \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwelitak se: metat, sayoh ke semi pati:yoh. A:mo wel nikowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me gustó un metate, nada más que está muy caro. No lo pude comprar. \fr_son 07185-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pati \dt 04/Sep/2020 \lx pati:yohkaki i:xahsi \lx_cita kipati:yohkaki \lx_var General \ref 07126 ********************************************************** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacersele.caro \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacersele o parecersele caro; considerar caro (un producto, comida, algo que se vende) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w kinekia se: pio, sayoh nikilwih nika:wili:s ika se: ciento peso. Kipati:yohkakik wa:n ka:n kinekik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano quería un pollo, le dije que se lo vendería en cien pesos. Le pareció caro y ya no lo quiso. \fr_son 07126-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pati:yohmati \raiz pati: \raiz kaki \dt 05/Apr/2022 \lx pati:yohmati \lx_cita kipati:yohmati \lx_var General \ref 02735 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacersele.caro \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig considerar caro (el precio de un producto, la colegiatura de una escuela) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kinekia se: pio sayoh ke kipati:yohmatik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano quería (comprar) un pollo solamente que lo consideró (se le hizo) caro. \fr_son 02735-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata \raiz mati \dt 25/May/2021 \lx pati:yo:tia \lx_cita kipati:yo:tia \lx_var General \ref 01471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.encarecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encarecer (algun producto) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kihtowah ke kipatio:tihkeh n' tao:l, kachi kwali mah sepa se: tato:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que encarecieron el maíz, es mejor sembrar nuevamente. \fr_son 01471-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pati \dt 07/Apr/2021 \lx pati:yo:tilia \lx_cita kipati:yo:tilia \lx_var General \ref 08700 (duda) es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encarecerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig encarecer o subir de precio (algo) a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xiwit semi taehekawetsik. A:mo semi mochi:w totato:k wa:n i:n tanamakanih sepa te:chpatiyo:tilihkeh tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En esta cosecha todo se tumbó por el viento. No se dió mucho nuestra maíz y los vendedores nuevamente nos subieron el precio del maíz. \fr_son 00604-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pati \dt 05/Oct/2020 \lx pati:yowa \lx_cita pati:yowa \lx_var General \ref 06558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encarecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig encarecer \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa pati:yowak sepa n´ tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer encareció otra vez el maíz. \fr_son 06558-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pati \dt 10/Feb/2022 \lx patka \lx_cita ipatka \lx_var General \ref 06209 (duda) parece que se usa más i:xpatka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suplente \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig suplente (de alguien, para un oficio público que desempeña) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa moi:xpehpen a:koni eski ipatka i:n xiwtekiwah, a:mo wehka:wa ma:tamiti i:n xiwtekit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se eligió quien será el que va a suplir la autoridad (actual), no tarda en terminar su administración. \fr_son 06209-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata \dt 16/May/2020 \lx patka:yo:tia \lx_cita kipatka:yo:tia \lx_var General \ref 03583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cambiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cambiar por otro \osten generalmente por otro del mismo que sea mejor \sig_var General \fr_n Nokni:w kinamakak n' ita:l tein kitayo:kolihka no:pá:n wa:n niman kikowak se: okachi we:i, sayoh kipatka:yo:tih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano vendió el terreno que se lo había regalado mi papá y luego compró otro mas grande. Sólo lo cambió (un terreno por otro). \fr_son 03583-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata \nsem Mientras que pata indica un cambio de un objeto por otro diferente, patka:yo:tia indica un cambio de una misma cosa, p. ej., por uno más grande, por ejemplo una computadora por otra más nueva (aunque también se puede usar en este caso pata). \dt 17/Jan/2022 \lx patka:yo:tilia \ref 06863 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 22/Oct/2018 \lx patsaktia \lx_cita patsaktia \lx_var General \ref 06909 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.vano \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse vano (frutos como café, ejotes que tiene como una vaina pero sin tener semillas adentro) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kahfe:nkwowit wa:kik wa:n ita:kka a:mo chika:wayak ok, nochi pahpatsaktiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La mata de café se secó y los frutos ya no maduraron, todos los frutos quedaron vanos. \fr_son 06909-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig desinflamarse (una extremedid del cuerpo que se había inflamado) \sig_var 1-Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref pa:chakatia \raiz patsa ? \ency Grabación \dt 14/Feb/2022 \lx patsaktik \lx_cita pahpatsaktik \lx_var General \ref 06894 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa disecado \catgr Adj \deriv \sig vano; sin semilla (de frutos como el café, o las vainas del frijol) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kahfe:n nochi pahpatsaktik, seki sah kipia sehse: iteyo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este café todo es vano, algunos solamente tienen una semilla (adentro en lugar de dos que es lo normal). \fr_son 06894-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:chakatik \raiz patsa \dt 01/Jun/2020 \lx patsa:waltia \lx_cita kipatsa:waltia \lx_var General \ref 06469 (duda) es más común usar patsa:waya \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desinflamar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer desinflamar (p. ej., un moretón, un hinchazón) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chtipi:nih se: a:ltsimit wa:n poso:nka. No:má:n ne:chohsak seki pomada wa:n kipatsa:waltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me picó una avispa y se me había inflamado, mi mamá me untó una pomada y lo desinflamó. \fr_son 06469-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz patsa: \dt 08/Feb/2022 \lx patsa:waltilia \lx_cita kipatsa:waltilia \lx_var General \ref 07061 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desinflamar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desinflamarle (p. ej., una pomada a una herida) (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nipawetsik wa:n nimoi:xkwa:titi:kaltih. Miak pahmeh ne:chohsak no:má:n wa:n a:mo kina:mik, ika tamik istaa:t ne:chpatsa:waltilih ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y se me inflamó la frente. Mi mamá me untó muchas pomadas y no le dió resultado, finalmente le echó agua de sal y eso ya me lo desinflamó. \fr_son 07061-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz patsa: \dt 05/Apr/2022 \lx patsa:waya \lx_cita patsa:waya \lx_var General \ref 00119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desinflamarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desinflamarse \osten una lesión como torcedura o contusión, grano de la piel \sig_var General \fr_n Ya:lwa nipawetsik wa:n nii:xkwa:titi:katoya. Nimota:lilih nexokoli:lpah wa:n patsa:wayak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me caí y tenía mi frente hinchado. Me puse la hierba de golpe (prob. Oenothera rosea L'Hér. ex Aiton) y se me desimflamó. \fr_son 00119-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ¡Xikta:lili nexokoli:lpah ka:mpa timotawi:tek wa:n niman patsa:wayas! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle hierba de golpe donde te golpeaste y se va a desinflamar pronto. \fr_son 00119-02_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz patsa: \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pa:tsiwi \lx_cita pa:tsiwi \lx_var General \ref 01615 (duda) usar la frase del corpus aunque analizandolo bien no aporta mucha explicación. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apachurrarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desinflarse (pelotas de aire, llanta) \fr_n A:mo itech ximota:li i:n llanta pa:tsiwis wa:n a:mo tikpiah toni ika tikihyo:ti:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te sientes sobre esa llanta, se va a desinflamar y no tenemos con que echarle aire. \fr_son 01615-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pa:tstia \raiz pa:ts ihyotia \dt 15/Apr/2021 \lx pa:tska \lx_cita kipa:tska \lx_var General \ref 07369 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exprimir \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig exprimir; extraerle el líquido \osten p. ej., que contienen ciertos frutos, como cítricos y caña, y objetos, como ropa mojada \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n nikpa:tska xokot wa:n nitai xokoa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario por las mañanas exprimo naranjas y me tomo el jugo. \fr_son 07369-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig ordeñar \osten una vaca, chiva lechera \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpa:tskato se: nokwa:kowte:na:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a ordeñar una de mis vacas. \fr_son 07369-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapa:tska) exprimir caña \osten parte del proceso para hacer piloncillo \sig_var General \fr_n No:pá:n mo:stah kwalka:n tapa:tska wa:n nowe:ita:t sayoh tamana. Ihkó:n niman ma:tamih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá a diario se levanta temprano para exprimir caña y mi abuelo sólo hace piloncillo. Así luego terminan con su trabajo (manual). \fr_son 07369-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \raiz pa:tska \dt 07/Apr/2022 \lx pa:tskaltia \lx_cita kipa:tskaltia \lx_var General \ref 00108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargar.exprimir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapa:tskaltia pedir o encargar exprimir caña \osten a alguien, p. ej., para que ayude en el proceso de hacer panela \sig_var General \fr_n De ompa yo:n, este, tikinokwiah kwa:kwehmeh te:ch..., te:chilwia:ya dueño, como tiktane:wih, "¿Ka:nachi to:nal tikneki?" Nikneki para ocho dias, seki tahtaniah para veinte dias. Komo taxi:koh, mah kikwi kwa:kweh, veinte dias mah kitapa:tskalti. Titapa:tskayah, titapa:tskah se: ocho dias, quince dias, tiksentiliah panela tika:watih, tiknemi:lti:tih ka:sá: por Ehkatlán, o nika:n Cuetzalan o Jonotla. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e De ahí, íbamos por toros nos…, nos decía el dueño, si lo pedíamos prestado ¿Para cuantos días lo queríamos? Los quiero para ocho días, otros pedían para veinte días. Si aguanta (la persona) que ocupe los toros por los veinte días de trabajo de hacerlos majar la caña. Hacíamos panela, majábamos caña unos ocho días o quince días, acumulábamos la panela y lo íbamos a vender (casa por casa) por Ecatlan, aquí en Cuetzalan o en Jonotla. \fr_son 00113-01_corp_Tzina_AJH303 \fr_fuente 2010-07-13-l | 268.72, 301.783 \raiz pa:tska \nota Checar. ADA aceptó pero CSC dijo que duda de su uso pedir o dar a exprimir frutos, particularmente naranjas. No:má:n nochipa ne:chpa:tskaltia xokot wa:n titaih xokoa:t ke:man titakwah. Mi mamá siempre me obliga a exprimir naranjas y bebemos agua de naranja cuando comemos. O bien dar a enjuagar Nokni:w nochipa ne:chtapa:kia wa:n neh sayoh ne:chpa:tskaltia tilmah tein kixapohta:lia. Nokni:w nochipa ne:chtapa:kia wa:n neh sayoh ne:chpa:tskaltia tilmah tein kixapohta:lia. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pa:tskilia \lx_alt pa:tskia \lx_cita ne:chpa:tskilia; ne:chtapa:tskia \lx_var General \ref 03975 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exprimirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapa:tskia) exprimir caña en un trapiche para \osten en referencia a exprimir caña dulce \sig_var General \fr_n Nika:wati kowit ka:mpa Pancho, kitapa:tskia no:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a dejar leña allá con Pancho, está exprimiendo la caña para mi papá. \fr_son 03975-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:tska \nsem El aplicativo pa:tskilia en referencia a la ropa se usa cuando la ropa ha sido dejada a remojar en agua enjabonada. Para exprimirle el agua limpia después de lavar y enjaguar la ropa se usa ma:pa:tsa y el aplicativo ma:pa:tsilia \dt 17/Jan/2022 \lx pa:tskwa \lx_cita kipa:tskwa Checar esta entrada \lx_var General \ref 07393 (duda) no aparece en el corpus. Hay que analizar más la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucar.con \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig machucar (p. ej., la mano de alguien, al cerrar algo como una puerta sobre ello) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ximihkwani! Yo:n wapal moxola:was wa:n mitspa:tskwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quítate! Esa tabla puede resbalarse y te va machucar. \fr_son 07393-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xolopitkwa \raiz pa:ts \raiz kwa \nsem El verbo pa:tskwa indica la acción de aplastar o machucar algo, generalmente una parte del cuerpo, al aplastarlo entre dos cosas que se cierran entre sí. \nota Tambien es usual o común decir ma:pa:tskwa o metspa:tskwa \dt 07/Apr/2022 \lx pa:tsmiki \lx_cita pa:tsmiki \lx_var General \ref 01125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse.asfixiado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentirse asfixiado o con claustrofóbia \osten no por estrangulación o algo parecido sino por estar apretujado o en un lugar sin ventilación \sig_var Tzina \fr_n Kachi kwali niki:sati nika:n. Nipa:tsmiki, niá:s itech oksé: tepos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mejor me voy a salir de aquí (en este camión), me asfixio, me voy a ir en la siguiente corrida (esto es, otra camioneta). \fr_son 01125-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ts \raiz miki \dt 25/May/2021 \lx pa:tsowa \lx_cita kipa:tsowa \lx_var General \ref 07660 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apachurrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig apachurrar \sig_var 1-Xalti \fr_n Tikpa:tsohtok nopili wa:n tikihyo:tami:ltia. ¡Ximotoki ne:paka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estás apachurrando a mi niño y lo estás asfixiando. ¡Arrímate hacia allá! \fr_son 07660-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ts \dt 16/Sep/2020 \lx pa:tstia \lx_cita pa:tstia \lx_var General \ref 04101 (duda) CSC usaría kipa:tsoh o mopa:tsoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apachurrarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig apachurrarse \osten cosas de plástico, hule, llanta, por tener un peso encima \sig_var General \fr_n I:n pili itech moketsak i:n garrafón wa:n pa:tstiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se paró sobre este garrafón y se apachurró. \fr_son 04101-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pa:tsiwi \raiz pa:ts \dt 18/Jan/2022 \lx pa:tstik \lx_cita pa:tstik \lx_var General \ref 01699 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apachurrado \catgr Adj \deriv \sig apachurrado \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:kpa:tstik i:n xokot, a:mo we:lik ok eski, kachi kwali xiktamo:ta ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta naranja está bien apachurrado, a lo mejor ya no esté buena, es mejor tirarla ya. \fr_son 01699-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ts \dt 17/Apr/2021 \lx pa:wa \lx_cita pa:wa \lx_var General \ref 04624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Persea. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Persea schiedeana Nees, árbol de la familia Lauraceae; su fruto es comestible \sig_var \fr_n Ke:man onkak yo:n pa:wa semi we:lik se: kikwa. Tel wehwe:lik yo:n ti:ltikpa:wa wa:n yo:n ye:kpa:wa pero yo:n itskwinpa:wa a:mo se: kikwa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando es tiempo de chininas saben muy sabrosas. Saben muy ricas las chininas negras y las meras chininas (verdes) pero el que le dicen itskwinpa:wa no es comestible. \fr_son 04624-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chini:nah \sem Planta \raiz pa:wa \nsem Según Ceferino Salgado hay 3 tipos de pa:wa: ye:kpa:wa, itskwinpa:wa, y ti:ltik pa:wa. El Persea schiedeana Nees había sido identificado como itskwinpa:wa por Ceferino Salgado (Tacuapan). El término pa:wa es menos común en las áreas alrededor de Tzinacapan y más común en tierras bajas. \dt 24/Jan/2022 \lx pawia \lx_cita kipawia \lx_var General \ref 01504 CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar sobre un bulto amarrado \osten poner algo pequeño, p. ej., como un morral de fruta, una bolsa comida, sobre otra carga amarrada y transportada sobre los hombros o espalda \sig_var General \fr_n Nopili kika:wato kahfe:n icha:n nokni:w wa:n kipawih tsiktsi:n kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo fue a dejar café a la casa de mi hermano y llevó un poco de leña acomodada sobre la carga. \fr_son 01504-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \nmorf La reducción de {pan + wia} a pawia es por una regla fonológica general que elimina una /n/ antes de /w/. \dt 12/Apr/2021 \lx pawilia \lx_cita ne:chpawilia \lx_var Xaltn \ref 07666 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevarle.sobre \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig llevar (a algo o alguien) sobre una carga para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikwito kwowit iwa:n nokni:w wa:n ye:h ne:chwa:lpawilih nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a traer leña con mi hermana y ella se trajo mi bebé sobre la carga (sobre la leña que ella trajo). \fr_son 07666-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:malia \raiz -pan \dt 16/Sep/2020 \lx pawi:ltia \lx_cita ne:chpawi:ltia \lx_var General \ref 07380 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cobrar.doble \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig cobrar (a alguien una mercancía) que no compró o que ya se pagó \sig_var Tzina \fr_n Ne: tanamakaloya:n ne:chpawi:ltihkeh seki xapoh, kihtowah ke nitawi:ka wa:n nikmattok ke a:mo teh nikonkwitok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la tienda me cobraron unos jabones que no compré, dicen que debo y yo sé muy bien no lo he ido a traer (comprar). \fr_son 07380-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig acusar o culpar (a alguien) de (algo) \sig_var Xaltn \fr_n Nokni:w kalpano:to icha:n noa:wi wa:n kihtowah kipoloh seki tomi:n. Kipawi:ltia nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano fue a visitar a mi tía y dicen que (ella) perdió algo de dinero. Le echa la culpa a mi hermano. \fr_son 07380-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:maltia \raiz -pan \nsem Los significados de pawi:ltia y ma:maltia son muy parecidos. En cuanto a 'echar la culpa' pawi:ltia indica más bien una sospecha, una acusación por algo no visto que pasó. Ma:maltia se usa, por ejemplo, cuando dos o más personas hacen algo y al ser confrontado uno (o más) echan toda la culpa a uno, kima:maltia. Pawi:ltia indica que alguien (que no participó en la acción) sospecha de o acusa a una persona, sea o no justificado. \dt 07/Apr/2022 \lx paxa:lo:ltia \lx_cita kipaxa:lo:ltia \lx_var General \ref 02948 (duda) CSC usa paxia:lo:ltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el pasear \glosa pasear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pasear, llevar a pasear (a alguien, sea adulta o niño para distraer o divertir) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili tasemat a wa:n a:tox niman ehkos n' imomá:n. ¡Xikpaxa:lo:lti:ti tepitsi:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño ya se aburrió y quien sabe si su mamá llegue pronto. ¡Llévalo a pasear un rato!. \fr_son 02948-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 20/Jul/2021 \lx paxia:lowa \lx_alt paxa:lowa \lx_cita paxia:lowa \lx_var General \ref 06108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el pasear \glosa pasear \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pasear \sig_var General \fr_n Nokni:w a:mo ke:man yetok icha:n, semi paxia:lowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano nunca está en su casa, se pasea mucho. \fr_son 06108-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 04/Feb/2022 \lx paxii:nia \lx_cita kipaxii:nia \lx_var General \ref 00769 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.caer.hacia.abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \vease xi:inia \raiz pan- \raiz xi:ni \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx paxi:ni \lx_cita paxi:ni \lx_var General \ref 07746 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse.desde.lo.alto.al.suelo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig regarse, caerse o tumbarse (objetos pequeños como frutos al no cortarse a tiempo, hojas) desde arriba al suelo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man taeheka, miak tsapot paxi:ni wa:n tahtapa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando hace viento se cae muchos zapotes y se parten. \fr_son 07746-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz xi: \dt 20/Sep/2020 \lx paxokoltik \lx_cita paxokoltik \lx_var General \ref 02067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.espalda.adolorida \catgr Adj \deriv \infl \diag 0-na:l; 0-sen; 0-pan; 0ye:k; 0-tel \rdp_int pan+xokoltik \sig con la espalda adolorida (por golpe, exceso de trabajo) \sig_var General \fr_n Tel eheti:k katka n’ kowit tein tiksakatoh yowi:pta wa:n ekintsi:n nohma nipaxohxokoltik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Era muy pesada la madera que fuimos a acarrear antier que hasta hoy sigo adolorido de la espalda. \fr_son 02067-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase xokoltik. \raiz pan \raiz xokol \dt 04/May/2021 \rev \lx paxoxoktik \lx_cita paxoxoktik \ref 08502 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx paya:n \lx_alt panya:n \lx_cita paya:n \lx_var General \ref 00247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.abierto(sin.árboles) \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar visible o a la vista \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w icha:n ye:kpaya:n, nika:n kwaltsi:n ne:si. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La casa de mi hermano está a la vista, se ve bien desde aqui. \fr_son 00247-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \nmorf Parece que la palabra paya:n se compone del sustantivo relacional pan más el sufijo derivacional -ya:n, que indica un lugar que está a la vista. Sin embargo muchas veces se puede traducir simplemente como el adjetivo 'visible'. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx paya:na \lx_cita kipaya:na \lx_var General \ref 00351 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa martajar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0+senta- \sig martajar; moler \osten el nixtamal, en metate \sig_var General \fr_n Mo:stah nikpaya:na nextamal tein tikalmasa:lowah. Yeh ika semi i:xpa:tik a nomet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A diario martajo el nixtamal que almorzamos. Por eso ya se desgastó mi metate. \fr_son 00351-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig despedazar; destrozar \osten p. ej., los tallos secos de la milpa \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa titato:kkeh. Nookichpil kipaya:n owasin wa:n neh nikpe:waltih n' tato:kalis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer sembramos. Mi hijo despedazó los tallos secos de la milpa y yo empecé a sembrar. \fr_son 00351-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz paya: \nsem Para el moler maíz en molino se utiliza la palabra kwe:chowa. Paya:na generalmente se refiere a la acción de martajar o moler maíz sobre el metate la primera vez, esto es de los granos enteros del nixtamal. El segundo paso es alaxowa y el tercer paso es tisi \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx paya:naltia \lx_cita kitapaya:naltia \lx_var General \ref 05532 (duda) es más común usar paya:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.martajar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar a martajar o moler burdamente del primer paso nixtamal en metate \osten \sig_var General \fr_n Ke:man katka nisiwa:pilkone:t no:má:n ne:chtapaya:naltia:ya. Ihwa:k ka:n kanah kipiahyah molino. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niña, mi mamá me hacía martajar el nixtamal en metate. En esos tiempos en ninguna parte había molino de luz de nixtamal. \fr_son 05532-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pay:a \nsem El verbo paya:na refiere al primer paso en moler nixtamal, dejándolo martajado pero no molido fino. En enseñar a una niña a moler primero aprende hacer este primer paso de la molienda. \dt 12/Apr/2022 \lx paya:nilia \lx_alt tapaya:nia \lx_cita ne:chpaya:nilia; ne:chtapaya:nia \lx_var General \ref 00659 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa martajarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig martajar para \osten particularmente el nixtamal sobre metate, para alguien o algún hasta animal para darle de comer \sig_var General \fr_n ¡Xikilwi mokni:w mah kimpaya:nili nextamal nopio:kone:wa:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Dile a tu hermano que les martaje nixtamal para mis pollitos! \fr_son 00659-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikintapaya:nih ya n' piokone:meh. Sayoh xikintamakas ke:man maya:naskeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya martajé (el nixtamal) para los pollitos. Ya nada más les das de comer cuando tengan hambre. \fr_son 00659-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem En moler nixtamal sobre el metate hay tres pasos que se describen por tres verbos distintos. El primero paso es paya:na, el segundo es kwe:chowa y el tercer paso, para afinar, es alaxowa. El verbo paya:na (y por extensión el aplicativo paya:nilia) se aplica solamente al maíz o al nixtamal. Para granos como frijol se usa kwe:chowa. \raiz paya: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx pa:ya:tia \lx_cita pa:ya:tia \lx_var General \ref 00508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.enfermizo(pollitos) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse enfermizo \osten generalmente los pavipollos, pollitos \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikimpiaya seki to:tolkone:meh pero pahpa:ya:tiakeh sah wa:n iwki mikkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenía unos pavipollos, se pusieron todos enfermizos y así se murieron. \fr_son 00508-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz pa:ya: \nsem Generalmente pa:ya:tia se refiere a animales que se ponen enfermizos y raramente a las personas para las cuales tiene un sentido peyorativo. El uso más común es en referencia a los pavipollos. Cuando los pollitos pequeños o los pavipollos quedan débiles por alguna enfermedad y ya nada más andan caminando muy lento y con las alas alargadas los describen con el verbo pa:ya:tia. \ncomp En el náhuatl del Balsas, Guerrero, pa:ya:tl o pa:ya:tik significa algo como 'menso', 'tonto'. Se aplica generalmente a personas. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx pa:ya:tik \lx_cita pa:ya:tik \lx_var General \ref 06858 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desganado \catgr Adj \deriv \sig desganado; sin ganas o ánimo; desanimado (p. ej., después de haberse enfermado, por tristeza) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n to:tolkone:t ye:kpa:ya:tik wa:n ka:n kineki takwas, a:chá: iwki mikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este pavipollo está desganado y no quiere comer, tal vez así se muera. \fr_son 06858-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pa:ya:t \raiz pa:ya: \nsem Cuando se utiliza pa:ya:tik para referirse a las personas, tiene una matiz peyorativa. \dt 01/Jun/2020 \lx pa:yoh \lx_cita ipa:yoh \lx_var General \ref 00158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el paño \glosa fajero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig fajero que ocupan los bebés; faja de punto que se ponen a los niños de teta \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kitayo:kolihkeh se: ipa:yoh \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi bebé le regalaron un fajero. \fr_son 00158-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig faja ancha que ocupan los danzantes de los Santiagos y, a veces, los hombres y los bebés para ceñirse la cintura \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chkokowa notahkoya:n ne:chilwihkeh mah nimotili:nti ika se: pa:yoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me duele la cintura, me dijeron que me apriete con una faja ancha. \fr_son 00158-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tachi:wpa:yoh \semxref xo:chipa:yoh \semx_tipo Comparar \raiz pa:yoh \ency Grabación, ilustración \nsem Para los niños recién nacidos se le ponen ipa:yoh para que no se le infecte el pedacito de cordón del ombligo que se queda unos días después de cortar. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx pechia \lx_cita kipechia \lx_var General \ref 03880 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caer.a.aplastar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig aplastar al caer sobre \sig_var General \fr_n Ke:man pano:k te:tsa:wit, wetsik se: kwowit wa:n kipechih nocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando pasó el huracán, se cayó un árbol y cayó sobre mi casa. \fr_son 03880-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:ta \semxref patachowa \raiz pech \nsem Pechia indica la acción de caer sobre algo dañando al objeto en posición inferior por el peso del objeto sobre ello. Para indicar la acción de aplastar (p. ej., una fruta, un insecto para matarlo) se utiliza la palabra pa:ta. Para indicar la acción de aplastar (haciendo más plano) a un objeto duro, véase patachowa. \dt 17/Jan/2022 \lx pechi:ltia \lx_cita kipechi:ltia \lx_var General \ref 01371 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mopechi:ltia) caersele (un objeto pesado) sobre (p. ej., una persona al mover una estiba de bultos accidentalmente haciendo que se le caen encima) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikoli:nih seki wapalmeh wa:n nimopechi:ltih se: nopanko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer moví una tablas y se me cayó una en mi espalda. \fr_son 01371-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pech \dt 25/Mar/2021 \lx pechtia \lx_cita ne:chpechtia \lx_var General \ref 00385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tenderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tender o extender sobre una superficie plana para \osten alguien, p. ej., una cobija, un petate \sig_var General \fr_n Kochiti a mokni:w. Xikpechti yo:n yankwik a:ya:t, semi tasese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano ya se va a dormir. Tiéndele esa cobija nueva, hace mucho frío. \fr_son 00385-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapechtia) envolver \osten frutas, p. ej., plátanos, mamey, mango, con hojas de plátano o cobijas para que maduren aceleradamente; véase pi:ki para envolver cosas como carne \sig_var Tzina \fr_n No:má:n nochipa kitapechtia ika se: a:ya:t itsapow wa:n niman oksi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá siempre envuelve sus mameyes con una cobija y se maduran rápido. \fr_son 00385-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : pehpechtia) ponerle guangoche (un tapete protector) a \osten una bestia \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n nikpehpechtia notapial wa:n sa:te:pan nialmasa:lowa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas primero le pongo el guangoche a mi caballo y luego ya almuerzo. \fr_son 00385-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pehpechtia \semxref pampechtia \raiz pech \ngram Nota el antipasivo con ta-. Cf. Xikpechti ne: we:i a:yat Juan, wa:n mah ompa kochi a (Extiéndele ese gran cobija a Juan, y que ya se duerma allá.) contra Nopili xiktapechti ta:lpan ika se: petat wa:n mah ompa kochi (Tiéndele (una cama en el piso) a mi niño con un petate y que se duerma ahí.) \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx pe:chtik \lx_cita pe:chtik \lx_var General \ref 06649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ancho \catgr Adj \deriv \sig con la apertura o boca ancha (p. ej., un huacal que se usa para cargar bebés), ancho y poco profundo (un plato hondo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikneki se: wahkal mah kwaltsi:n pe:chtik, koma:mo ye:kxiwtatas nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero un huacal bien abierto (con una apertura entre las dos alas que se puede dejar bien abierta) porque si no mi bebé se va acalorar. \fr_son 06649-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:ch \dt 27/May/2020 \lx pehpech \lx_cita pehpech \lx_var General \ref 02348 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guangoche \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig guangoche (cojines de fibra de palma que se les pone a las bestias para protejerlos de las cargas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Notapial ipehpech semi pa:tika, mo:sta nikowili:s okse:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El guangoche de mi bestia ya se desgastó mucho, mañana le compraré otro. \fr_son 02348-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz pech \dt 12/May/2021 \lx pehpechki:xtia \lx_cita kipehpechki:xtia \lx_var General \ref 05969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.guangoche \catgr V2 \infl Clase 2a \sig quitarle el guangoche, protección de henequén o ixtle que se les coloca a las bestias entre la carga el lomo \sig_var General \fr_n Mah mose:wi tepitsi:n n' tapial wa:n xikpehpechki:xti:s wa:n ke:mah tika:wati:wa n' ixta:wat mah takwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que descanse un poco el animal y ya le quitas el guangoche y luego ya lo llevas al potrero a que coma. \fr_son 05969-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pech \raiz ki:sa \dt 12/May/2020 \lx pehpechtilia \lx_cita ne:chpehpechtilia \lx_var General \ref 02817 (duda) es más común usar pehpechtia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.guangoche.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle guangoche para \osten una tapete de protección, a una la bestia \sig_var General \fr_n No:pá:n nochipa kipehpechtilia nokni:w itapial, yeh aya:mo semi weli. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre le pone el guangoche al caballo de mi hermano, él todavia no puede. \fr_son 02817-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pech \dt 14/Jul/2021 \lx pehpena \lx_cita kipehpena \lx_var General \ref 03482 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recoger \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapehpena) recoger cosas sueltas en el suelo \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta niow nikpehpenati nokahfe:n, miak xi:nik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a recoger café en mi cafetal, se cayó mucha semilla. \fr_son 03482-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ololowa \raiz pena \nsem Hay tres verbos principales para la acción de levantar objetos del suelo. El verbo ahokwi se utiliza para la acción de levantar bultos u objetos solitarios algo pesados. El verbo ololowa se emplea para la acción de recoger semillas que se juntan. Y el verb pehpena se utiliza para la acción de levantar o recoger objetos pequeños (pero no granos) que están regados en el suelo.El verbo pehpena significa también la acción de recoger cosas pequeñas y sueltas como granos, pero solamente cuando hay pocos, como uno o dos. \dt 06/Jan/2022 \lx pehpenaltia \lx_cita ne:chtapehpenaltia \lx_var General \ref 01764 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedir.levantar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con ta- : tapehpenaltia) hacer levantar o recoger frutos caidos (de café) \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pena \dt 18/Apr/2021 \lx pehpenilia \lx_alt pehpenia \lx_cita ne:chpehpenilia; ne:chtapehpenia \lx_var General \ref 03280 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no coincide con la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- | kitapehpenia) recoger cosas sueltas en el suelo para o de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikyo:le:wati nokni:w mah ne:chtapehpeni nokahfe:ntah, miak kahfe:n xi:nik i:n ke:man kiowik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a invitar a mi hernano para que recoja café en el suelo. Se cayó mucho en estos días que llovió. \fr_son 03280-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pena \dt 10/Jan/2022 \lx pepechiwtok \lx_cita pepechiwtok \lx_var General \ref 05186 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig pegado \osten p. ej., un cartel a la pared, una calcomonía sobre un cuaderno; dos pedazos juntados con pegamento, cinta \sig_var General \fr_n Xikitati toni ihkwiliwtok itech ne: a:mat tein pepechiwtok itech ne: tepa:mit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a ver que está escrito sobre ese papel que está pegado sobre la pared. \fr_son 05186-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapepecho:l \raiz pepechV \dt 11/Apr/2022 \lx pepecholia \lx_cita kipepecholia \lx_var General \ref 00801 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegarle \catgr V3 \infl Clase 2a \sig pegarle \osten un remedio como tipo de aplasto sobre el cuerpo \sig_var General \fr_n Mm. Wa:n i:n (a:ko:kohxiwit) kwali no: para toto:nik, ika ne: motapepechowiliah n' tokni:wa:n. Eheh. Iwa:nti a ne:n ala:wakochpa:wa:s. Eheh. Nika:n kita:liah n' xiwpachtsí:n de n' ala:wakochpa:wa:s wa:n kipepecholiah ya ne:n tokni:w tein mokokowa. Mmm. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Sí. Y éste (Critonia morifolia (Miller) R.M. King & H. Rob.) también es bueno para la temperatura, con eso se pegan las personas. Aja. Ya junto con el ala:wakochpa:was (Sida acuta Burm. f. y otras del grupo acuta). Aja. Aquí ponen la hierba medicinal de ala:wakochpa:was y ya se lo pegan a la persona enferma. Si. \fr_son 00801-01_corp_Xalpn-CVH329 \fr_fuente 2011-07-21-r | 25.435, 45.627 \semx_tipo Equivalente \semxref pepechowilia \raiz pepechV \dt 22/Mar/2021 \lx pepechowa \lx_cita kipepechowa \lx_var General \ref 04851 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adherir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig adherir o pegar \osten una cosa a otra, generalmente con pegamento aunque puede ser por humedad, p. ej., cuando las hojas de papel se pegan así \sig_var General \fr_n Xikmikti yo:n xoxoksa:yo:lin porque yehwa yo:n kipepechowa se: itasa:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mata esa "mosca verde" porque es la que pega nuestra ropa. \fr_son 04851-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pepechV \nsem La forma reflexiva no se utiliza para indicar un ser vivo que se acerca o "se pega" a otro, por ejemplo a su mamá. En la frase con xoxoksa:yo:lin la referencia es a una abeja de la tribu Euglossini. Se conoce, sin embargo, como una mosca verde. Entra en las casas y busca la ropa colgada para hacer su nido. Se mete debajo de las mangas de camisas o chamarrras y ahí hace su nido dejando un pegamento muy fuerte y difícil de desmanchar. \dt 24/Jan/2022 \lx pepechowilia \lx_cita kipepechowilia \lx_var General \ref 02977 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pegarle \osten un objeto a otro, p. ej., papel a una pared \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kineki mah nikpepechowili seki a:mai:xyekawilmeh itech icuaderno. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño quiere que le ayude pegar unos dibujos en su cuaderno. \fr_son 02977-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pepecholia \raiz pepechV \dt 27/Jul/2021 \glosa pegarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig pegar, afirjar con pegamentos \osten un objeto o otro, p. ej., la asa caída de una taza a la taza \sig_var General \fr_n I:n pili kipepechowilih se: a:mat ipanko ne: siwa:pil wa:n yeh nio:nó: kimachilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le pegó un papel en la espalda de esa muchacha y ella ni siquiera lo sintió. \fr_son 04612-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pegarle para o en perjuicio de \osten algo para otro, quien por alguna razón no lo puede hacer por si mismo, o en perjuicio de otro \sig_var General \fr_n Eski tehwa tine:chpepechowilih chicle nopanko. I:pa tehwa sah tine:chnawah yehwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quizá tú me pegaste chicle en la espalda. Solamente tú me abrazaste hace un rato. \fr_son 04612-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pepechV \dt 22/Mar/2021 \lx pe:peta \lx_alt pe:petowa \lx_cita kipe:peta \lx_var General \ref 00590 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pisotear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- y aspectual -tiw : tape:pettiw) pisotear un campo, dejando todo la hierba o maleza aplastada \osten dejando buen señal de que alguien pasó por allá \sig_var General \fr_n Wa:n a:mo se: kito:kaya yo:n, ka:sá: a:kin yo:n, a:ki yo:n kinesita:rowa, mokokowa ki..., kite:mo:ti ne:wi:n ohte:noh sah i..., ta:pe..., tape:pettinemi ihkó:n xiwtah, ihkó:n, ampó:n, te:wa:n ompa, onkak yo:n xiwit, mochi:waya n' xiwtsi:n wa:n ye:kiwki a n' tamati ne: ke:meh yo:n ekintsi:n koyo:meh kiliah amor de un rato*, yo:n xo:chit ekintsi:n ... pero miak taman itapal, seki chi:chi:ltik, seki morado* seki, seki kostik wa:n seki ista:k. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y ese no se sembraba, en alguna parte alguien necesitaba eso, está enfermo lo…, nada más lo van a buscar en las orillas de caminos…, andan pisoteando así en la maleza, así, allí, nosotros allá, hay de esa hierba, abundaba esa hierba y ya tiene mucho parecido como el que ahora los mestizos le llaman amor de un rato, esa flor ahora…, es de varios colores, unas son rojas, unas moradas, unas amarillas y otras blancas. \fr_son 2014-07-25-e | 00590-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref petowa \raiz peta \nsem En el náhuatl clásico hubo un verbo peta que se usaba (véase el diccionario de Molina) en la siguiente manera: "Nitla- o nic- traspasar, abrir brecha, romper, atravesar un campo de cañas; nic-petla i:n tlatzacuillotl, tirar, hundir puertas con violencia". \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx pepetaka \lx_cita pepetaka \lx_var General \ref 03971 (duda) para CSC pepetaka es algo que brilla por la luz del sol y para el naylón que produce sonido usa papataka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonar.por.agitarse.en.el.aire \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sonar, por agitarse en el air vibrando y produciendo un sonido como de aleteo \osten un naylon, tela, paliacate, sábana colgado, lona sobre la batea de una camioneta \sig_var General \fr_n Ne: naylon ye:kpepetaka, neli te:kwehsoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquel naylon suena mucho al agitarse en el aire, molesta mucho el ruido. \fr_son 03971-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref papataka \raiz peto: \dt 17/Jan/2022 \dt 15/Aug/2018 \lx pepetaka \lx_cita pepetaka \lx_var General \ref 05105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brillar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig brillar, resplandecer \sig_var General \fr_n ¡Ke:man se: o:ntachia ne: La Soledad wa:n chipa:wak n' a:t kwaltsi:n pepetaka. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando se dirige la mirada hacia La Soledad (un lugar donde hay una presa hidroeléctrica) y el agua está limpia se ve cómo está replandeciente. \fr_son 05105-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref papataka \raiz peto: \dt 11/Apr/2022 \lx pe:petka:teki \lx_cita kipe:petka:teki \lx_var \ref 08731 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n Pané: panxa:lyoh kowit de sepa wahwa:ki. Ke:mah, de xokoya ki..., tamiki:sa ie:wayo ata wa:n yehwa yo:n se: kipe:petka:teki ne:n kowit. \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 15/Feb/2021 \lx pe:petsko:ntia \lx_cita mope:petsko:ntia \lx_var Tzina \ref 00924 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mecerse.sobre.una.rama \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig mecerse \osten sobre la rama de una árbol, considerado como un juego \sig_var Xalti \fr_n Ke:man katka nipili nikwelitaya nimope:petsko:nti:s kowma:pan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era pequeño, me gustaba mecer sobre las ramas de un árbol. \fr_son 00924-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Mecerse sobre la rama de un árbol, Mopili mope:pe:tsko:ntiktok itech yo:n ayakachkowit tein wetstok. Xikitati, powetsti wa:n mokoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hijo está meciendose sobre el tronco del árbol de caoba que está tirado. Ve a ver, no sea que se caiga y se vaya a lastimar. \fr_son 00924-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz petsko \nsem Generalmente los niños se suben sobre un árbol que ha caído o lo han tumbado y buscan las ramas flexibles para mecerse. \ncomp Esta palabra no se utiliza en Tacuapan. \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx pe:pe:wanimeh \lx_cita pe:pe:wanimeh \lx_var General \ref 05735 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Eciton.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig nombre genérico que se aplica a dos especies de hormigas del género Eciton, llamadas en español 'marabunta'. \sig_var General \fr_n Tayowak kalakkah pe:pe:wanimeh nokalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Anoche entraron hormigas nómadas en mi casa. \fr_son 05735-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ti:ltik pe:pe:wanimeh | Eciton sp., uno de los dos tipos de hormigas marabunta reconocidos en la nomenclatura del náhuat de San Miguel Tzinacapan. A menudo esta espécie se llama simplemente pe:pe:wanimeh \sig_var General \sig_var General \sem Animal-artrópodo \raiz pe:wa \nsem Hay dos nombres que se aplican a los pe:pe:wanimeh. A menudo el simple nombre pe:pe:wanimeh puede tener tanto un uso genérico como referirse a la hormiga Eciton negro. Algunos dicen ti:ltik pe:pe:wanimeh. La otra hormiga de este género se llama simplemente kwa:chi:chi:l aunque algunos también aceptan que se puede decir kwa:chi:chi:l pe:pe:wanimeh. \dt 12/Apr/2022 \lx pepeyoka \lx_cita pepeyoka \lx_var General \ref 06560 (duda) en el corpus aparece con otro significado, CSC usa kokoyoka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig regarse (líquidos) saliendo de una pequeña apertura o agujero (p. ej., en un garrafón) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikno:ki i:n a:t itech a:pa:s ye:kpepeyoka i:n lome:tah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vacía esta agua del garrafón al tinaco (porque) se está regando por el agujero que tiene. \fr_son 06560-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kokoyoka \raiz peyo: \dt 10/Feb/2022 \lx pe:peyo:lin \lx_cita pe:peyo:lin \lx_var General \ref 06401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coruco.tipo.de.ácaro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de ácaro del orden Mesostigmata que infesta a las aves de corral (gallinas y pavos), llamado en español 'coruco'. Quizás sea el Dermanyssus gallinae, Ornithonyssus silviarum, O. bursa, Cnemidocopters gallinae, C. mutans, o Epidermoptes bilobatus. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa nikte:kka nopio mochi:wkeh n' pe:peyo:limeh, nikchichino:ti n' tapahsol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el lugar donde había echado mi gallina nacieron corucos, voy a quemar el nido. \fr_son 06401-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz peyo:l \dt 02/Sep/2020 \lx pe:peyo:loh \lx_cita pe:peyo:loh \lx_var General \ref 07106 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.corucos \catgr Adj \deriv \sig tener corucos (un tipo de ácaro que infesta a las aves de corral) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n mopio pe:peyo:loh, a:mo xika:wa mah kalaki kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu gallina tiene curocos, no dejes que entre la casa. \fr_son 07106-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyo: \dt 04/Sep/2020 \lx pe:peyo:lo:tia \lx_cita tape:peyo:lo:tia \lx_var General \ref 00842 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infestar.de.curucos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig infestar de curucos \sig_var General \fr_n A:mo xikwa:lkwi yo:n xokopo:yoh itapahsol porque tape:peyo:lo:ti:s n' kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No traigas ese nido de Montezuma oropendola (Psarocolius montezuma (Lesson, 1830)) porque va a llenar de corucos en la casa. \fr_son 00842-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyo:l \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx pe:peyo:lo:tilia \lx_cita ne:chpe:peyo:lo:tilia \lx_var General \ref 07336 ******************************************************************************************************* \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasarle.curucos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tape:peyo:lo:tilia) infestar un espacio (de alguien) de curucos \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: tapachohkeh tape:peyo:lo:tilih n' ka:mpa tata:sah nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una gallina cluecas infestó de curucos donde ponen mis gallinas. \fr_son 07336-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyo:l \dt 07/Apr/2022 \lx pe:peyo:lowa \lx_cita pe:peyo:lowa \lx_var General \ref 05781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarse.de.curucos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig llenarse de curucos \osten p. ej., una ave mientras está empollando \sig_var General \fr_n I:n pio nochipa pe:peyo:lowa ke:man nikte:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta gallina siempre se llena de curucos. \fr_son 05781-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tape:peyo:lowa) llenar de curucos en un espacio \sig_var General \fr_n No:cha:n ye:ktape:peyo:lowak, se: pio nikte:kka wa:n kimpitsi:nih n' itewa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi casa se llenó de curucos, había echado una clueca para que empollara y quebró todos los huevos. \fr_son 05781-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyo:l \dt 12/Apr/2022 \lx pepeyotsa \lx_cita kipepeyotsa \lx_var General \ref 07022 (duda) usar otra frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molestar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig molestar (generalmente animales pequeños que no pican pero que causan incomodidad o molestias, p. ej., hormigas, pulgas, que le suban a la piel de uno) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: itskwinti moye:kwahwa:na, eski tekpioh wa:n kipepeyotsah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro se rasca mucho, a lo mejor tiene pulgas y le molestan. \fr_son 07022-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyo: \dt 16/Feb/2022 \lx pe:raspahpata \lx_cita pe:raspahpata \ref 08419 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pero:l \lx_cita pero:l \lx_var General \ref 02678 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el perol \glosa garrafón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig garrafón de plástico (de 10 a 20 litros, que se usa para llevar agua al campo o al trabajo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikowak se: pero:l ika nikwi:kas a:t ke:man nite:tamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré un garrafón, con el voy a llevar agua cuando lleve la comida al campo. \fr_son 02678-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref lome:tah \dt 21/May/2021 \lx pesma \lx_cita pesma \lx_var General \ref 06790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa helecho \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig helecho, nombre general para helechos de varias familias, incluyendo los arborescentes. Abarca muchas especies, aparentemente en relación parafilética. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n onkak miak taman pesma, se: taman tikwih ikowyo. Tikwih para kalikxit ihwa:k tikchi:wah se: kali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí hay muchas clases de helechos, el tallo de una clase la usamos. La usamos para horcón cuando construimos una casa. \fr_son 06790-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ta:lpan pesma | grupo de helechos que crecen cerca del suelo, quizás cuando más a una altura de medio metro \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ta:lpan pesma a:mo ke:man we:ia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ta:lpan pesma nunca crece. \fr_son 06790-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kostik pesma | un helecho aborescente de la familia Cyatheaceae, probablemente Cyathea bicrenata Liebm. así llamado por el color de los peciolos entre amarillo verde y amarillo café. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kostik pesma ikowyo kwali se: kikwi kalikxit. Wehwa:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tronco del kostik pesma se puede usar para horcón de casa. Dura mucho tiempo. \fr_son 06790-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] xo:kihya:k pesma | Pteris grandifolia L., helecho de la familia Pteridaceae. Sus rizomas se consumían durante la hambruna que padeció la población de la Sierra. El nombre viene del hecho que las hojas huelen a hierro (xo:kihya:k. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xo:kihya:k pesma ihkwi mono:tsa porin ixiwyo semi xo:kihya:k, kihtowa kwali se: kikwa itesyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El helecho xo:kihya:k pesma se llama así porque sus hojas huelen mucho a hierro, dicen que se puede comer su rizoma. \fr_son 06790-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Planta \raiz pesma \nsem El término pesma refiere a muchas especies de lo que comunmente se llaman 'helechos'. Incluye, pero no se limita a especies de las familias siguientes: Blechnaceae, Cyatheaceae (helechos arborescentes), Dennstaedtiaceae, Dicksoniaceae, Dryopteridaceae, Gleicheniaceae, Pteridaceae, Thelypteridaceae y Woodsiaceae. Algunos, de los que crecen de muy poca altura, se llaman ta:lpan pesma. Incluye especies de Blechnaceae, Dennstaedtiaceae, Dryopteridaceae, Gleicheniaceae, Pteridaceae, Thelypteridaceae y Woodsiaceae. Además, hay helechos que tienen nombre específico: kostik pesma, ma:sakapesma, mimisto:n, pisi:lpesma, tsanamets, xi:lo:pesma y xokihya:k pesma. Según Daniel Tejero (comunicación personal) los rizomas del Pteris grandifolia L., no se comen sino más bien son los rizomas de otro helecho parecido. \dt 02/Sep/2020 \lx pesmakamoh \lx_cita pesmakamoh \lx_var Tzina \ref 00422 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tuber.del.Marattia.weinmanniifolia \catgr Sust \infl N1 \sig tuber o raíz comestible de helecho \osten particularmente de Marattia weinmanniifolia Liebm. \sig_var General \fr_n Achto kihtowa:yah ne:n ta:tahmeh que yo:n kowtet, n' is..., iswatet, no: ki..., kikwa:yah n' cuando tamaya:ntia, no: kinelowayah iwa:n nextamal, kimanayah iwa:n nextamal, kikwe:chowa:yah wa:n iwa:n kimiakiltia tepitsi:n. Cuando yo:n wehka:w tiempo tatasohtik, ne: a:mo onkaya tak tao:l, ke:ní:w yo:ni, te:tsa:wit panowa, tahyo:wihkeh n' tokni:wa:n, miakeh ok kikwa:yah ne:n, kinelowa:yah iwa:n tixtsí:n. No: we:lik no: wa:n yo:n pesma, kihtowah yo:n pané: pesmakamoh (prob. Marattia weinmanniifolia Liebm.), no: we:..., no: ki..., kichi:wah, onkak ista:k wa:n onkak ya:wit. Ata ta:lihtik mochi:wa, ox no: tikitak yo:n ke:man ya, pané:, pané: burrito iisti. Ke:mah, yo:n, yo:n no:, no: welik iwa:n nextamal wa:n i:n kowtet nimitsilia iswat tikihtohtokeh, no: we:lik iwa:n nextamaltsí:n, kit taxkaltsí:n kichi:wah yehwa:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Antes decían los señores que ese fruto, los frutos de las hojas para tamales, también lo comían cuando había mucha hambre, lo revolvían con el nixtamal, lo hervían con el nixtamal, lo molían y con eso se hacía un poco más. Cuando hace tiempo hubo escaseo de todo, este, quizá no había maíz, como es eso, pasa un desastre, sufrieron las personas, muchos todavía comían este (pesmakamoh), lo revolvían con masa. También sabe rico, y el pesma dicen que parece el camote del pesma (prob. Marattia weinmanniifolia Liebm.), también lo…, lo preparan, hay del blanco y del morado. Se da adentro de la tierra, también lo viste hace tiempo, parece pezuña de burrito. Si, ese, ese también, también sabe rico revuelto con nixtamal y los frutos que te digo, frutos de la planta de las hojas para tamales (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas), también sabe rico revuelto con el nixtamal, dicen que ellos hacen tortillas. \fr_son 00422-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-24-e | 128.232, 171.157 \raiz pesma \raiz kamoh \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx pesmatesio:t \lx_cita pesmatesio:t \lx_var General \ref 05391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rizoma.de.helecho \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig rizoma (o, llamado localmente, 'camote') de helecho \sig_var General \fr_n Se: ta:kat kiichkwak miak pesmatesio:t. Molwia xa: iwki kipolo:s. Nochi yehwa onkak ita:lpan wa:n a:mo wel kito:ka sentaman tato:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un señor fue a escavar (sacando del suelo) los rizomas de muchos helechos. Piensa que a lo mejor asi lo pueda eradicar. Su terreno es puro helecho y no puede sembrar otro tipo de cultivo. \fr_son 05391-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-raíz \sem Planta-parte \semx_tipo Comparar \semxref pahpatatesio:t \raiz pesma \raiz tesio \nsem Solamente algunos helechos tiene 'camote' (tesio:t). \dt 11/Apr/2022 \lx pe:soh \lx_cita pe:soh \lx_var General \ref 01454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tejó:n \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tejón \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomi:lah takwahkeh pe:sohmeh, yeh ika niow nitahpiati i:n yowal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los tejónes se comieron las matas (elotes) de mi milpa, por eso voy a vigilar esta noche. \fr_son 01454-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig peso (moneda) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chmaka na:wi pe:soh mokil! Nikwa:s tatsoyo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Vendeme cuatro pesos de tu quelite! Me lo voy a comer frito. \fr_son 01454-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \sem Comestible-animal \raiz pe:soh \nmorf El uso con significado del 'peso' de la moneda mexicana es un préstamo mientras el uso como 'tejón' es raíz del náhuatl. \dt 05/Apr/2021 \lx pe:soh \lx_cita pe:soh \lx_var General \ref 00230 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Mustelidae.Taxidea.taxus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Nasua narica (Linnaeus, 1766), mamífero de la familia Procyonidae, llamado en español 'tejón'. Su carne se come. Es muy nocivo para las siembras de maíz. \sig_var General \fr_n Yo:n pe:sohmeh nemih kowtah wa:n ihwa:k se: tato:ka iksá: kichkwah xina:ch wa:n kikwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los tejones viven en el monte y cuando uno siembra maíz a veces escarban la semilla y se la comen. \fr_son 00230-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz pe:soh \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx pe:sohchikteh \lx_cita pe:sohchiktehmeh \lx_var General \ref 05392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig tipo de ave todavía no identificada \osten vive en parvadas \sig_var General \fr_n Yo:n pe:sohchiktehmeh miakeh mowi:katinemih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los pe:sohchiktehmeh andan en parvadas. \fr_son 05392-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz pe:soh \raiz chikteh \dt 11/Apr/2022 \lx pe:sohxokoyo:lin \lx_cita pe:sohxokoyo:lin \lx_var General \ref 00831 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Begonia heracleifolia Schlect. & Cham., planta de la familia Begoniaceae, también llamado pati:ni xokoyo:lin. Sus peciolos y hojas son comestibles hervidos; generalmente se prepara con frijoles. \sig_var General \fr_n Yo:n pe:sohxokoyo:lin no: we:lik, sayoh a:mo a:kin semi kikwa porin ye:kpa:ti ihwa:k se: kimana. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pe:sohxokoyo:lin (Begonia heracleifolia) también es sabroso, sólo que casi nadie se lo come porque se deshace mucho cuando se hierve. \fr_son 00831-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz pe:soh \raiz xoko \raiz yo:l \nsem Por el hecho de que se deshace al hervir, algunos lo llaman pati:ni xokoyo:lin; véase pa:ti \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx peta \lx_cita kipeta \ref 07921 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz peta \dt 15/Aug/2018 \lx peta:ka:lkoma:it \lx_cita peta:ka:lkoma:it \lx_alt peta:ka:lkwama:it \lx_var General \ref 00599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.árbol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig árbol todavia no colectado ni identifcado. Se usa para leña. \sig_var Tzina \fr_n Nokahfe:ntah etok se: peta:ka:lkwoma:it. Niknemilihtok nikte:xi:mati wa:n nikwis kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi cafetal está un árbol de peta:ka:lkwoma:it. Estoy pensando tumbarlo y lo usaré para leña. \fr_son 00599-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz peta: \raiz ka:l \raiz kow \raiz ma:i \nsem Según Juan de los Santos hay dos tipos de kwoma:it: peta:ka:lkwoma:it y el otro es tohmikwoma:it; Ricardo de Santiago vio el primero en el campo y pensó que podría ser un Lauraceae. Habría que bien checar la nomenclatura y referentes de los Lauraceae. \nota Checar identificación y cantidad vocálica de la planta. \nota Investigar con Juan de los Santos y Miguel Gorostiza. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx petakmichin \lx_alt peta:ntsitsi:n \lx_alt petakmeh \lx_cita petakmichin \lx_var General \ref 05199 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.pez \catgr Sust \deriv \infl \sig tipo de pez todavía no identificado \sig_var General \fr_n 'Taxi:wahwi tatsi:ntan xim..., [xk]wi:ka moma:taw hasta tatsi:ntan ihkó:n taxi:xi:wahwi. Ompa wi:tseh ya yo:n pehpetak..., pehpetak..., [n]e:n, ne:, [pehpetak]michimeh. Kiliah petakmichimeh onkakeh. Wehwei:n kachi wa:n okachi chia:wkeh más kachi ahwia:keh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Jicarea con la red hasta la profundidad, lleva tu red hasta al fondo del agua, así jicarea con tu red. Ahí se atrapan los pehpetak…, pehpetak…, , este, este, pehpetakmichimeh. Dicen que hay petakmichimeh. Son más grandes y contienen más grasa, son más sabrosos. \fr_son 05199-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-j | 143.369, 155.132 \sem Animal-acuático \raiz peta: \nsem El petakmichin se conoce por Ernesto Vázquez de Tzinacapan quien también lo conoce como petakmeh. No ha sido identificado que tipo de pez eso. Ceferino Salago conoce otro tipo de pez que llama peta:ntsitsi:n que quizá sea el mismo. \dt 11/Apr/2022 \lx petakowa:t \lx_cita petakowa:t \lx_var General \ref 05261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.serpiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de serpiente no colectada ni identificada \sig_var General \fr_n Ihwa:k to:na iksá: ki:sah n' petakowa:meh wa:n mototo:niah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace sol a veces salen las serpientes petakowa:meh y se asolean. \fr_son 05261-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz peta \raiz kowa: \nsem El petakowa:t llega a crecer como dos metros de largo. Es una serpiente de colores verde con café y en la piel tiene figuras más o menos como el tejido del petate. Tal vez por eso lo llaman petakowa:t, literalmente 'serpiente de petate'. Dicen que esta serpiente no muerde y no es venenosa. Si uno se le acerca huye rápidamente. Ya no es fácil encontrarlo. \dt 11/Apr/2022 \lx petaktia \lx_cita petaktia \lx_var General \ref 03116 (duda) CSC no usa esta palabra para el significado, para él petaktik es algo que tiene grasa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.brilloso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar brilloso \osten el cabello, el pelo de un animal, la piel con crema aplicada \sig_var General \fr_n Nokni:w ikawa:yoh kwaltsi:n petaktiak, ya:lwa kia:ltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El caballo de ni hermano quedó bien brilloso, ayer lo bañó. \fr_son 03116-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peta: \ngram Orden de palabras, impersonal Neh a:mo nikwelita nimota:lili:s crema, ye:k se: petaktia. Nota orden ye:k se: petaktia. \dt 07/Jan/2022 \lx petaktik \lx_cita petaktik \lx_var General \ref 05614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brilloso \catgr Adj \deriv \sig brilloso \osten cabello, madera con aceite o barniz, \sig_var Tzina \fr_n ¿Toni tikta:lilia yo:n motson? Kwaltsi:n petaktik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Qué le pones a tu cabello? Se ve muy brilloso. \fr_son 05614-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref miliktik \raiz peta: \ncomp En Tacuapan, según Ceferino Salgado, en lugar de petaktik se utiliza miliktik. \ngram Adjectival derivation: Verbo 1 (koya:wi and peta:ni), se extrae la raíz (koya: and peta:) se agrega C-tik acortando la vocal final de la raiz koyaxtik and petaktik. \dt 12/Apr/2022 \lx petaktilia \lx_cita kipetaktilia \lx_var General \ref 00870 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.brilloso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar brilloso \osten p. ej., el pelo al echarle aceite, la piel al echarle crema \sig_var Tzina \fr_n Ke:man nima:ltia wa:n nimokwa:ta:lilia aceite de olivo kwaltsi:n kipetaktilia notson. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me baño y le echo aceite de olivo, deja bien brilloso a mi cabello. \fr_son 00870-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar grasoso \osten p. ej., un traste por no lavarlo bien \sig_var Tacua \fr_n Xikmana tsikitsi:n a:t wa:n ika tikpahpa:kas yo:n kaxit tein chia:wak. Komo tikpahpa:ka ika sese:ka:t sayoh tikpetaktili:s porque a:mo ki:sas n' chia:wak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hierve un poco de agua y con eso vas a lavar ese plato que tiene grasa. Si lo lavas con agua fría nada más lo vas a dejar grasoso porque no va a salir la grasa. \fr_son 00870-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref alaxowa \semxref mimilika \raiz peta: \nsem El verbo petaktilia se aplica al cabello y piel principalmente. El verbo alaxowa indica la acción de pulir madera o tablas (dejándola lisa y quizás algo brillosa). No existe una palabra específica para dejar brillosa el metal, simplemente se dice que mimilika o mili:ni, esto es, 'brilla'. En Tacuapan, sin embargo, petaktilia significa dejar \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx peta:ni \lx_cita peta:ni \lx_var General \ref 00238 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brillar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig brillar \osten p. ej., lentejuelas \sig_var Tzina \fr_n Ke:man katka nipili nowe:ina:n ne:chtayo:kolihka se: ilpikat i:xchihchi:wtoya wa:n kwaltsi:n peta:nia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era niña, mi abuelita me habia regalado una faja boradada con lentejuelas y se veía brillar bien. \fr_son 00238-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapeta:ni) relampaguear \osten con rayos fuertes y truenos \sig_var General \fr_n Neh nimowi ke:man tapeta:ni, kihtowah ke kwali te:mikti:skeh n' a:chi:wanimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo tengo miendo cuando relampaguea, dicen que pueden matar a la gente los rayos. \fr_son 00238-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peta: \ncomp Aparentemente el primer significado, de 'brillar', no se usa en Tacuapan en referencia a objetos como lentejuelas sino mimilika. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx petasol \lx_cita petasol \lx_var General \ref 07839 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa petate.viejo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig petate viejo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ika se: petasol xikwa:tsa yo:n kahfe:n. Tio:tak nikwe:cho:s \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con (sobre) un petate viejo seca ese café (poniéndolo en el sol). En la tarde lo voy a mortear \fr_son 07839-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz peta \raiz -sol \dt 22/Sep/2020 \lx petat \lx_cita petat \lx_var General \ref 05411 (duda) CSC usa petat para el petate de bagazo de caña y para el petate comercial es soya:petat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa petate \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 (opcional) \sig petate de palma o bagazo de caña \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: petat, itech nikochis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré un petate para dormir sobre ella. \fr_son 05411-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz peta \nsem Ceferino Salgado (Tacuapan) comenta que él conoce con el nombre petat sólo el petate que se hace con bagazo; para el petate delgado de palma que venden en las plazas le llama so:ya:petat por ser de palma. \nmorf Hay dos formas poseídas, con y sin la pérdida de la vocal final de la raíz: nopet y nopetaw pero para el plural nopetawa:n. \ngram Nota el uso de itech para 'sobre' y no ipan. \dt 11/Apr/2022 \lx peta:wa \lx_cita kipeta:wa \lx_var General \ref 02604 (duda) CSC no usa esta palabra para el primer significado, sólo para el segundo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desfundar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desfundar; sacar de una funda \osten un machete, una navaja \sig_var General \fr_n ¿A:koni kipeta:w nomache:teh?, ika nimoma:tek ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quien le quitó la cubierta a mi machete?, ya me corté con el. \fr_son 02604-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pelar; quitarle la hoja a \osten a la mazorca o elote \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpeta:w seki nosin wa:n ye:wa kwalka:n niko:yak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer le quité las hojas a mis mazorcas y hoy por la mañana los desgrané. \fr_son 02604-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapeta:wa) deshojar mazorca \osten solamente mazorca, ni elote, generalmente como parte de una actividad en que se deshojan mucha mazorca \sig_var Tacua \fr_n Mo:sta a:mo kanah nias nochi n' to:nal nitapeta:was wa:n nitao:yas porque a:mo teh nonexko:n ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana no voy a salir a ningún lugar, todo el día voy a deshojar y a desgranar porque ya no hay nada para mi olla para cocer nixtamal (esto es, ya no hay maíz) \fr_son 02604-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peta: \nsem En Tzinacapan y otros pueblos hacia el sur se dice pihpixka para la acción de deshojar y tapihpixka para la acción de deshojar mazorca en especial. La forma tapeta:wa para 'deshojar mazorca' se usa en Tacuapa, y quizá otros pueblos de tierras bajas. \dt 21/May/2021 \lx peto:l \lx_cita peto:l \lx_var Tzina \ref 08432 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.bejuco \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de bejuco hasta ahora todavía no colectada; generalmente llamado peto:lmekat \sig_var General \fr_n Pos seki kiliah peto:lmekat pero yema:nik n' ika se: talpi:s. Iwki n' kiliah pero a:mo n'mati toni kihto:sneki peto:l. Pero ne:n nikte:kakilia ke kiliah peto:lmekat pero n' yehwa yo:n semi kwali ika se: tawi:pa:na. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues algunos le llaman peto:lmekat pero es muy suave (flexible) para ocupar de amarre. Así le llaman pero no sé qué significa peto:l. Pero he escuchado de otras personas que le llaman peto:lmekat pero ése es muy bueno para amarrar los palos de un corral. \fr_son 08432-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08432-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-25-s | 186.723, 196.178 \sem Planta \raiz peto:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx peto:lmekat \lx_cita peto:lmekat \lx_var General \ref 00105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.liana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta no identificada. Su tallo se usa para amarrar \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n peto:lmekat mochi:wa ta:lpan. A:mo tehko itech kowit, sayoh mosowa ta:li:xko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El peto:lmekat se da en el suelo. No sube en el árbol, sólo se arrastra por la superficie del suelo. \fr_son 00105-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz peto:l \raiz meka \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx petska:teki \lx_cita kipetska:teki \ref 00178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa cortar.sesgado \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig cortar sesgado, como para rebanar, en lugar de hacer un corte derecho \osten p. ej., al cortar caña dulce \sig_var General \fr_n AND-- Takwa:wak. Komo yekate:neh, yo:n se: kiekate:ntia, se: kixihxi:ma, se: kipetska:teki, JVC-- Takwa:wak n' hijuemala. AND-- nijó:n wa:n ika se: tachkwatiw no: taxi:kowa. JVC-- Taxi:kowa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Es duro. Si tiene filo en la punta, ese se le hace la punta, se labra y se corta en diagonal. JVC-- Es dura el hijo de la mala. AND-- y con eso va uno rascando y aguanta bien. JVC-- Si aguanta. \fr_son 00178-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-07-27-c | 638.643, 648.299 \raiz petsV \raiz teki \nota Checar significado de petska:teki. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx petsko:ltia \lx_cita tapetsko:ltia \lx_var General \ref 07117 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprender \catgr V3 \deriv Sólo con ta- \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig desprender, hacer safar (p. ej., un lazo atorrado en la rama de un árbol); desconectar (p. ej., tubos unidos con un cople) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kitapetsko:ltih i:n tubo wa:n kipia a:t. A:mo wel se: kite:na:miktia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño desconectó los tubos y tiene agua. No se puede conectar. \fr_son 07117-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz petsko \dt 05/Apr/2022 \lx petskowa \lx_cita kipetskowa \lx_var General \ref 05373 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa repeler \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig deslizarse, no penetrar \osten un líquido a algo como un impermeable, un naylon, o las plumas de un pato \sig_var General \fr_n I:n naylon kipetskowa n' a:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El agua se desliza por este naylon. \fr_son 05373-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz petsko \nmorf Nótese que en cuanto al significado el sujeto (agente) es el líquido que no penetra a un objeto que, efectivamente, es lo que repela el líquido. Entonces no se dice ?nikpetskowa n' a:t sino ne:chpetskowa n' a:t 'el agua se me desliza' o 'el agua no se me penetra'. \nota o es v1 no se puede decir nikpetskowa, tikpetskowa pero si ne:chpetskowa, ej., Timolwih mitspetsko:s a:t, yehwa ika a:mo tikwa:lkwik nona:ylon. \dt 11/Apr/2022 \lx petstet \lx_cita petstet \lx_var General \ref 07681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.lisa. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra lisa (que oscila entre el color azul marino y negro) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokaltsi:ntan te:ntok miak petstet, nikololowa wa:n nikinnamaki:ltia n' koyo:meh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa hay mucha piedra lisa regada, la recojo y se las vendo a los turistas. \fr_son 07681-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz petsV \nsem La palabra petstet no refiere a cualquiera piedra lisa sino las de ciertos colores. Algunas personas se las venden a los turistas, pero no están muy comercializadas. \dt 19/Sep/2020 \lx petstet \lx_cita petstet \ref 08389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx petstet \lx_cita petstet \lx_var Tzina \ref 08425 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.piedra.rojiza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra rojiza (como si fuera oxidada) y pesada que se encuentra, aunque escasea, donde se amontona mucha arenilla en el camino; al partirla por dentro es brillosa y lisa. Son boludas y muy pesadas. Las más chiquitas antes se usaban para la resortera cuando mataban los pájaros o las ardillas. \sig_var Tzina \fr_n Ke:man nimoskaltih nikpiaya nocha:rpeh wan nikta:lilia:ya yo:n petstet tein ika nikinmiktiaya chiktehmeh. Yo:n semi e:tik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando era niño tenía mi resortera y usaba el petstet para matar a los pájaros. Ésa (piedra) es muy pesada. \fr_son 08425-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem El tipo de piedra llamada petstet en Tzinacapan y Xaltipan se llama ra:yohtet en Tacuapan. \sem Geología \semx_tipo Equivalente \semxref ra:yohtet \raiz petsV \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \lx petstik \lx_cita petstik \lx_var General \ref 02332 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.completo \catgr Adj/Adv \deriv \sig por completo \osten (p. ej., milpa tumbado por el viento \sig_var General \fr_n Yo:n tetsa:wehekat tein pano:k ya:lwa, petstik kixi:nih notato:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El gran ventarrón que pasó ayer, tiró al ras mi siembra. \fr_son 02332-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz petsV \ngram La palabra petstik tiene la morfología de un adjetivo (termina en -tik) pero una función más bien como modificador de un predicado verbal. \dt 17/May/2021 \lx petstolowa \lx_cita kipetstolowa \lx_var General \ref 07395 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tragar.accidentalmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tragar de accidental \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili xikte:nti:ka:n seki a:t, kipetstoloh se: ti:ltsapotet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño denle de beber agua porque se tragó una semilla de un zapote negro. \fr_son 07395-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz petsV \raiz tolo \dt 07/Apr/2022 \lx petsxi:ma \lx_cita kipetsxi:ma \ref 08289 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pe:wa \lx_cita pe:wa && \lx_var General \ref 07754(duda) para el primer ejemplo hay que usar uno del corpus, el que está bajo la entrada es una calca del español \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa iniciar \catgr Aux \deriv \infl Clase 4/3 \sig (como auxiliar, siempre seguido por un verbo con sujeto) iniciar; empezar; comenzar (que alguien haga algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta pe:wa nitekiti, nimose:wih se: metstika. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana empiezo a trabajar (lit., 'empieza que trabaje'), descansé un mes. \fr_son 07754-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (como verbo) iniciar; empezar; comenzar (p. ej., una acción que ya se entiende por el contexto o una acción que se describe después con otro verbo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitamitachipa:w a nomi:lah, nipe:wak chiko:mea:man wa:n ye:wa nima:tan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya terminé de limpiar mi milpa, empecé hace siete días y hoy te terminé. \fr_son 07754-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \nmorf El verbo pe:wa como intransitivo en la Sierra Norte de Puebla funciona tanto como auxiliar como verbo. Nota también que aunque el auxiliar tami se puede incorporar a un verbo (como en la oración Nitamitachipa:w ya ne: nomi:lah, nipe:wak chiko:mea:man, telsenkaya nisiowtok.) el auxiliar pe:wa no funciona así. No se puede decir nipe:watachi:pawa. \ngram El verbo pe:wa como intransitivo en la Sierra Norte de Puebla funciona tanto como auxiliar como verbo. Nota también que aunque el auxiliar tami se puede incorporar a un verbo (como en la oración Nitamitachipa:w ya ne: nomi:lah, nipe:wak chiko:mea:man wa:n ekin nima:tan, telsenkaya nisiowtok.) el auxiliar pe:wa no funciona así. No se puede decir nipe:watachi:pawa. \dt 22/Sep/2020 \lx pe:wa \lx_cita kipe:wa \lx_var General \ref 01273 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrear (animales domesticados como chivos, reses, guajolotes) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:wi:n xikinpe:wa yo:n te:to:tolwa:n *porque** kintewiah nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Arrea por allá esos guajolotes ajenos porque pelean a mis pollos. \fr_son 01273-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tape:wa) exigir \sig_var 1-Xalti \fr_n Nookichpil tape:wa ka:mpa tapa:tskah, a:mo kitaxta:wiah ika chipa:wak tomi:n ta: kimakah *pane:lah**. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hijo arrea los bueyes allá donde muelen la caña, no le pagan en efectivo sino que le dan panela (como pago). \fr_son 01273-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \dt 21/Mar/2021 \lx pe:waltia \lx_cita kipe:waltia \lx_var General \ref 06159 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa iniciar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig iniciar \osten p. ej., una actividad como un trabajo, el estudio \sig_var General \fr_n Nopili nochipa kipe:waltia tame:walis nota:lpah wa:n a:mo ke:man ma:tami. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo siempre empieza el chapeo en mi rancho y nunca lo termina. \fr_son 06159-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : pehpe:waltia) provocar alborotar \osten de enjambres de avispas, abejas \sig_var General \fr_n I:n pili kinpehpe:waltih seki pana:lmeh wa:n kitipi:nihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño provocó unas avispas y lo picaron. \fr_son 06159-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \dt 08/Feb/2022 \lx pe:waltilia \lx_cita ne:chpe:waltilia \lx_var General \ref 00669 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa iniciarle.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mope:waltilia) provocar a (alguien) en contra de si mismo \osten el objeto secundario, zero, es la persona provocada \sig_var General \fr_n "¿Ka:ni?", kihtowa, "pero se: *arriero** mah se: mope:waltili", kihtowa, "pos se:, se: *arriero**", kihtowa, "chikaktik. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e ¿Pero dónde?, dice, "pero como uno puede provocar un arriero", dice, "pues un, un arriero es muy fuerte" dice. \fr_son 00669-01_corp_Tzina-MFM310_faltar \fr_fuente , \sig con ta- : tape:waltilia) empezarle el trabajo de campo \osten (para alguien, pero entendiendo que la persona que empieza no va a terminar \sig_var 1-Xalti \fr_n Nomach ne:chtape:waltilih sah nomi:lah wa:n a:mo ma:tan wa:n ximikik nomi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi cuñado sólo empezó a trabajar mi milpa (para mi) y no terminó y se cubrió de hierba mi maíz. \fr_son 00669-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx pe:wilia \lx_cita ne:chpe:wilia \lx_var General \ref 08746 (duda) es más común usar pe:wa, en el ejemplo la palabra se usa muy forzada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig arrear (p. ej., un caballo, burro) por o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nikwiti kowit nopili nochipa ne:chpe:wilia n' tapial wa:n neh no: nikwa:lkwi n' kowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a traer leña, mi niño arrea el caballo y yo también traigo leña (a cuestas). \fr_son 00805-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx pe:wka:yo:t \lx_cita pe:wka:yo:t \lx_var General \ref 06520 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa introducción \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig introducción (de un libro o algo impreso) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochi n' a:mai:xmeh kipiah se: pe:wka:yot ka:mpa te:ilwia toni kiwa:lkwi itech nochi n' a:mai:x. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los libros tienen un inicio (introducción) donde nos dice lo que contiene el libro. \fr_son 06520-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \nsem Esta palabra se encontró solamente en el libro "Tejuan tikintenkakiliayaj i:n toueyitatajuan", del Taller de Tradición Oral, pág. 59. \dt 14/Feb/2022 \lx pexo:ni \lx_cita pexo:ni \lx_var General \ref 01173 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarse.al.tope \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig llenarse al tope o a su máxima capacidad \osten tambo con agua, tanque \sig_var General \fr_n ¡Xine:chte:kili a:t itech i:n lome:tah, mah pexo:ni! Nikwi:kas niow mi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Échame agua a esta botella, que se llene al tope! Lo voy a llevar a la milpa. \fr_son 01173-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pexo: \dt 14/Jun/2021 \lx pexo:ntia \lx_cita kipexo:ntia \lx_var General \ref 05742 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llenar hasta el tope, por completo; completar para llenar \osten algún recipiente de agua, granos \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokniw tateki wa:n mo:stah kipexo:ntia se: koxta:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano corta café y a diario llena por completo un bulto. \fr_son 05742-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pexo: \dt 12/Apr/2022 \lx pexo:ntilia \lx_cita ne:chpexo:ntilia \lx_var General \ref 06467 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llenar (p. ej., un garrafón con agua, un recipiente con granos, una taza con atole) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kineki kahfe:n, xikpexo:ntili n' ita:sah wa:n xikechili me:sahpan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño quiere café, llénale su taza y ponla sobre la mesa. \fr_son 06467-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pexo: \dt 08/Feb/2022 \lx pexo:ntok \lx_cita pexo:ntok \lx_var General \ref 02458 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar lleno \osten un recipiente, con un líquido, granos \sig_var 1-Xalti \fr_n Noa:ko:n pexo:ntok, mo:sta ya nikwitiw n' a:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está lleno mi tinaco, hasta mañana voy a ir a traer más agua. \fr_son 02458-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pexo: \dt 17/May/2021 \lx peyakowa \lx_cita mopeyakowa \lx_var General \ref 06947 (duda) CSC no usa esta palabra, para el mismo significado usa peyaxowa como para describir que es muy exagerado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.en.exceso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopeyakowa) comer en exceso hasta quedar bien lleno (y a veces hasta empacharse) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili neli mopeyakoh tayowak wa:n moixwitih. Ekintsi:n a:mo maya:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche este niño comió demasiado y se empachó. Ahora no tiene hambre. \fr_son 06947-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyako (?) \dt 14/Feb/2022 \lx peya:wa \lx_cita mopeya:wa \lx_var General \ref 07091 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salir.de.un.compromiso \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopeya:wa) salir de un pendiente; complir un compromiso personal (p. ej., al pagar una deuda, terminar un compromiso de trabajo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Semi kwaltsi:n nipa:ki, ya:lwa nimopeya:w nochi tein nitawi:kaya. \fr_au ADA300 \fr_var 1-Xalti \fr_e Estoy bien contenta, ayer salí de todas mis deudas. \fr_son 07091-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz peya: \dt 05/Apr/2022 \lx peyaxe:wi \lx_cita peyaxe:wi \lx_var General \ref 03516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.holgado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig quedar holgado o guango \osten ropa como playera \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx peyaxowa \lx_cita kipeyaxowa \lx_var General \ref 02887 (duda) CSC usa koya:wa con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguangar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aguangar; agrandar (p. ej., una prenda de vestir, como una playera, al estirarla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochipa tikpeya:xowa mokni:w itilma wa:n sate:pan ampó:n kwala:ntok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre agrandas la playera de tu hermano y después ahí está enojándose. \fr_son 02887-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peya:x \nmorf No se usa la forma intransitiva, ?peyaxiwi. \dt 17/Jul/2021 \lx peyaxowilia \lx_cita kipeyaxowilia \lx_var General \ref 01698 (duda) no aparece en el corpus, si en caso de que se llegue a usar, sería con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensanchar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ensancher; hacer más holgado o grande (una bolsa, una prenda de vestir, zapatos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w nochipa kipeyaxowilia nopili i:tilmah wa:n a:mo kiahsi ok, wa:n ampó:n kitamo:tte:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano siempre ensancha la ropa de mi niño y ya no le queda, ahí lo deja aventada. \fr_son 01698-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyax \dt 17/Apr/2021 \lx peyaxtia \lx_cita peyaxtia \lx_var General \ref 04386 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguangarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aguangarse; quedarse muy ancha o holgada \osten p. ej., una prenda de vestir \sig_var General \fr_n I:n noplayera a:it a:koni mahkihka, peyaxtiak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta playera quien sabe quien se lo había puesto, quedó muy guanja. \fr_son 04386-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peya: \dt 18/Jan/2022 \lx peyaxtik \lx_cita peyaxtik \lx_var General \ref 07189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exageradamente.ancho \catgr Adj \deriv \sig exageradamente ancho; guango \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chkowilihkeh se: playera ye:kpeyaxtik, kiahsis se: tein teltoma:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me compraron una playera bien holgada (ancha), le quedará bien a uno muy gordo. \fr_son 07189-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Forma \semx_tipo Comparar \semxref koyaxtik \raiz peya: \ngram Headless relative clauses: Ya:lwa ne:chkowilihkeh se: playera ye:kpeyaxtik, kiahsis se: tein teltoma:wak. / Ayer me compraron una playera bien holgada (ancha), le quedará bien a uno muy gordo. \dt 05/Sep/2020 \lx peyo:ni \lx_cita peyo:ni \lx_var General \ref 05530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vislumbrarse.en.la.oscuridad \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación de vocal larga : pe:peyo:ni) vislumbrarse apenas o a duras penas \osten generalmente en la oscuridad, por la distancia o falta de luz, p. ej., una parte clara de la ropa puesta \sig_var General \fr_n A:it a:koni ne: pe:peyo:ntiwi:ts, ka:n ta:wihtiwi:ts yeh ika ka:n moye:kita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quién sabe quien viene vislumbrándose, no viene afocando por eso no se ve muy bien. \fr_son 05530-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peyo: \nmorf Parece que el verbo peyo:ni ocurre nada más con reduplicación de vocal larga. \dt 12/Apr/2022 \lx pia \lx_cita kipia \lx_var General \ref 00288 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig tener \osten un objeto como posesión \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia se: icha:n ye:kkwa:kwaltsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene una casa bien bonita. \fr_son 00288-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kipihpia) vigilar, esperar a escondidas; acechar \osten p. ej., a alguien que pase un lugar, que entra o quiere entrar a su casa \sig_var General \fr_n Nomonta:t mo:stah kipihpia se: kwe:kti telsenka ya kinkwahtok nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi suegro diario acecha a una zorra porque se está comiendo mis pollos. \fr_son 00288-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig kipia [número de meses, años] : kipia se: xiwit | tener \osten el número de años, o meses, expresados \sig_var General \fr_n Nopili kipia ya ma:kwi:l xiwit. Yeh ika a:mo tsahtsi ok ke:man yowi momachti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño ya tiene cinco años. Por eso ya no llora cuando va al escuela. \fr_son 00288-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kipias ke:meh [número] | tendrá aproximadamente [número] \fr_n Kipias ke:meh kaxto:l to:nal pe:wak nikwa:xi:ni wa:n tsikitsi:n ya sah notson. Ka:n nikmati toni ika nikpahti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tendrá como quince dias que se me empezó a caer el cabello y ya lo tengo bien poco. No se con qué curarlo. \fr_son 00288-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig kipia [enfermedad] : kipia (netati:l) | sufrir o padecer de, o tener (escarlatina) \osten una enfermedad \sig_var General \fr_n Se: ta:kat mokokowa , kihtowa ke kipia wa:kka:tataxis. Komo a:mo niman kipahtihkeh kwali mikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que un señor tiene tuberculosis. Si no lo curan luego se puede morir. \fr_son 00288-08_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahpia \raiz pia \nmorf Hay una ocurrencia en el corpus, de una mujer de Zacatipan, donde dice t'pixkeh. Podría ser que esta forma del perfectivo se usa en este pueblo aunque según Amelia Domínguez y Ceferino Salgado la forma de la 3a persona perfectivo es kipiak. El perfectivo plural y el durativo, sin embargo, tienen la raíz pix: kipixkeh o kipixtok. \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx pialia \lx_cita kipialia \lx_var General \ref 06471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidar.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : ne:chtapialia) cuidar o vigilar casa para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikilwi:ti nomoná:n mah ne:chtahpiali:ki, niow ka:mpa no:ma:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ver a mi suegra para que venga a cuidar mi casa para mi, iré a ver a mi mamá. \fr_son 06471-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pia \dt 08/Feb/2022 \lx pialtia \lx_cita kipialtia \lx_var General \ref 04349 (duda) el ejemplo no coincide con el significado porque pialtia es embarazar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.cuidar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig [col] pialtia pili | dejar con niño; embarazar a (una mujer) \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kipialtih ipili se: siwa:pil, wa:n kika:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jóven dejó con niño a una mujer y la bandonó \fr_son 04349-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pia \dt 18/Jan/2022 \lx pichakontsi:n \lx_cita pichakontsi:n \lx_var \ref 08589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx pi:chi \lx_cita pi:chi \ref 02597 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa emitir.sonido.de.silbato \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \nmorf Según asesores solamente se usa en presente. No se pudo determinar la forma perfectiva. \dt 05/Sep/2018 \lx pi:chilia \lx_cita ne:chpi:chilia \lx_var General \ref 01692 (duda) el simple pi:chilia no se usa ******** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soplarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación de vocal larga : ne:chpi:pi:chilia) soplar para enfriar (p. ej., una bebida caliente como el café) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikpi:pi:chili i:ato:l i:n pili wa:n mah tai. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño sóplale este atole para que se enfríe y que se lo tome. \fr_son 01692-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:tsa \dt 17/Apr/2021 \lx pihpix \lx_cita pihpixmeh \lx_var General \ref 06767 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de pájaro café no identificado, un poco más pequeño que el zanate \sig_var General \fr_n Ke:man se: tato:ka ene:roh teltawiwitah n' pihpixmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno siembra maíz en enero, arrancan mucho la milpa los pihpixmeh. \fr_son 06767-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \nmorf Probablemente el nombre de este pájaro es onomatopoéyico aunque no es seguro. \dt 29/May/2020 \lx pi:ki \lx_cita kipi:ki && \lx_var General \ref 07817 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrir \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cubrir; tapar (p. ej., a un niño durmiendo, comida para que no se llene de moscas, leña para que no se moje) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡kwaltsi:n xikpihpi:ki yo:n taxkal ika se: tilma, mah a:mo sese:ya! Takwahteko mo:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var 1-Xalti \fr_e ¡Tapa bien las tortillas con una servilleta para que no se enfrién! Tu papá llegará a comerlas. \fr_son 07817-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopi:ki) cuajar huevo (al aventar al agua hirviendo para prepar huevo ahogado) && \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man pe:was chochopokas chi:lposo:n iwa:k xikinpanta:li pio:temeh para mopi:kiskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando empiece a hervir el caldo, en ese momento revienta los huevos al caldo para que cuajen. \fr_son 07817-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapi:ki) preparar tacos (p. ej., los que se llevan al campo, lleno de comida como itacate y que se comen al mediodía) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kwalka:n nime:wak wa:n niktapi:kih nota:ke:wal, ka:n nike:manti niknepantahwi:ti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me levanté muy temprano y le preparé los tacos a mi trabajador, no tengo tiempo para llevarle de comer a mediodia. \fr_son 07817-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pio:temi:mike:t \raiz pi:ki \dt 22/Sep/2020 \lx pi:kilia \lx_alt pi:kia \lx_cita ne:chpi:kilia \lx_var General \ref 02113 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cubrir o envolver para \osten alguien, p. ej., tortillas con una servilleta para que no se enfríen, o tacos para llevar al campo como un itacate \sig_var General \fr_n ¡Xine:chpi:kili notaxkal, nikwa:s nepantah ne: mi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Envuélveme unos tacos, me los comeré a medio día en mi milpa! \fr_son 02113-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapi:kia) prepararle tacos \osten a alguien, p. ej., los que se llevan al campo, lleno de comida como itacate y que se comen al mediodía \sig_var General \fr_n Niktapi:kia nokni:w. Ya:ti tekititi wa:n a:mo nike:manti para niktamakati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le preparo los tacos a mi hermano. Va a ir a trabajar y no tengo tiempo para ir a dejarle la comida. \fr_son 02113-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ki \dt 09/May/2021 \lx pi:kka \lx_cita ipi:kka \lx_var General \ref 02617 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrigo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig abrigo \osten para protegerse del frío o agua, como un naylón, chal \sig_var General \fr_n Ye:ktasese:ya wa:n nosiwa:pil kielka:w n' ipikka, ¡Xiow xika:wili:ti! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace mucho frío y a mi niña se le olvidó su abrigo. ¡Ve a dejárselo! \fr_son 02617-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ki \dt 21/May/2021 \lx pi:kohyo:tia \lx_cita kipi:kohyo:tia \lx_var General \ref 04763 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.pico(a.bordado) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle pico como orillero \osten en el contorne de una blusa de labor o una servilleta bordada se va cosiendo un hilo de tal manera que el borde de la tela parece tener como picos de una forma que se parece a la parte superior de un roque en un juego de ajedrez \sig_var General \fr_n Xikilwi mokni:w mah kipi:kohyo:ti notahmachkami:sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dile a tu hermana que le ponga el pico a mi blusa. \fr_son 04763-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nota Sacar una ilustración \dt 24/Jan/2022 \lx pikoy \lx_cita pikoy \lx_var General \ref 06263 (duda) CSC usa pixko:l para este mismo tipo de pájaro pero estos pájaros no arrancan la milpa, investigar bien este dato \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo del pájaro pequeño, negro, del color del pihpix \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomi:lah ne:chtawiwitiliah pikoymeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa me arrancan (las plantas) los pikoymeh. \fr_son 06263-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \nmorf El nombre de este pájaro es onomatopoéyico, por el sonido de su canto, "picoy, picoy". \dt 16/May/2020 \lx pi:ksatamal \lx_alt pi:ksa \lx_cita pi:ksatamal \lx_var General \ref 01298 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.de.frijol \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tamal hecho de masa revuelto con manteca, sal al gusto y frijol tierno que se envuelve con hojas de Renealmia alpinia (Rottboell) Maas (nexkihiiswat o tamaliswat) \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chwa:ntikeh seki piksatamal wa:n yehwa nikwah tayowak, a:mo nitisik ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me convidaron unos tamales de frijol y me los comí anoche, ya no hice tortillas. \fr_son 01298-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pi:ki \raiz sa? \raiz tamal \nsem El pi:ksatamal se prepara con masa, manteca, sal y frijoles. Primero se prepara la masa que se amasa con manteca y sal al gusto. Al mismo tiempo se le agregan los frijoles crudos y secos, generalmente los negros o chichimecos. Una vez bien revuelto se envuela la masa con frijoles con las hojas llamadas nexkihiiswat (hojas de Renealmia alpinia (Rottboell) Maas) y se van acomodando dentro de una olla. Se pone a hervir y se espera que que se cuezan. \nmorf La etimología de pi:ksatamal no está completamente claro pero parece contener el elemento pi:ki 'envolver'. \dt 21/Mar/2021 \lx pi:ktok \lx_cita pi:ktok \lx_var General \ref 01221 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envuelto \catgr Estativo \deriv \sig envuelto \osten p. ej., tortillas, pan con una servilleta; regalos en papel; una persona con naylon para protegerse de la lluvia \sig_var General \fr_n I:n taxkal kwaltsi:n pi:ktok, ihkó:n a:mo niman sese:ya, kikwahtehko nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas tortillas están bien envueltas, así no se enfrian luego, se las llega a comer mi hija. \fr_son 01221-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Wa:n mo..., i:pane:wayo mota:lia, ke:meh yo:n pahpata ipane:wayo mota:lia, ke:meh yo:n ata pahpata mopampilowa n' i..., cuando yo:n pahpata kipia ie:wayotsi:n yehwa no: ne:, i:n se: ie:wayotsi:n mahyá: cucharita, yo:n ika pi:ktok ne:n xo:chit. Wa:n mochi:wa mahyá: olo:tsí:n pitsa:wak yehwa yo:n i..., ixo:chio ne:n aha:wi, aha:wi (Syngonium spp.) kiliah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y se…, su capa que le cubre se pone, tiene como la cascara del plátano, como el plátano se cuelga…, cuando el plátano tiene su cáscara, también, su cascara parece una cucharita, con eso está cubierta la flor. Y se hace como un olote delgadito ese…, la flor del aha:wi, el aha:wi (estado aboreal de Syngonium spp.) \fr_son 01221-01_corp_faltar \fr_fuente 2012-07-18-i | 133.289, 150.675 \raiz pi:ki \nsem La palabra pi:ktok indica 'estar envuelto' (por completo) mientras que pampi:ktok se usa para algo que está tapado o cubierto pero no completamente envuelto. \dt 19/Jul/2021 \lx pila:ltia \lx_cita ne:chpila:ltia \lx_var General \ref 02306 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bañarle.bebé \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bañar el bebé de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah kwalka:n nikpila:tia nokni:w. Yeh kwalka:n yowi te:tekitili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas yo baño al bebé de mi hermana (para ella). Ella sale temprano a trabajar (en lo ajeno, para alguien, a sueldo) \fr_son 02306-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz a: \dt 16/May/2021 \lx pila:mat \lx_cita ipila:maw \lx_var General \ref 00668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa documento.del.hijo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig documento referente al hijo de \osten alguien [poseedor], generalmente el papá o mamá, puede ser el acta de nacimiento, una boleta de calificación escolar \sig_var General \fr_n Nikitati xiwtekiwah mah kiye:kta:li nopila:maw. Ka:n nikitak, takah mopohpolohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ir a ver el comisario (u otra autoridad responsable para el asunto) para que me arregle el documento de mi hijo. No me fijé (en ello), es cierto que (al llenar el formato) se equivocaron. \fr_son 00668-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz a:ma \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx pila:wia \lx_cita kipila:wia \lx_var General \ref 05637 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bautizar.bebé \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bautizar (un sacerdote) a un bebé para \osten su padre y madre \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kwala:ntok. Kihtowa ke n' tio:pixkeh ka:n kipila:wih, kineki mah achto mona:mikti:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer está enojada. Dice que el sacerdote no quiso bautizarle a su bebé, quiere que primero se casen (ella con el papá del bebé). \fr_son 05637-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz a: \dt 12/Apr/2022 \lx pilekakwita \lx_cita pilekakwita \lx_var General \ref 03922 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño.mocoso \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mocoso, itzcuintle (peyorativo) \osten término usado para referirse a niños o jovenes traviesos o con ideas y comportamiento inmaduro \sig_var General \fr_n Se: pilekakwita ne:chkahkaya:w ke ne:chno:tsa nokni:w wa:n ka:n neli katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un mocoso me engañó al decirme que me habla mi hermano y no era verdad. \fr_son 03922-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz eka \raiz kwita \nsem Es un término despectivo que se usa para referirse a niños y jovenes (de cualquier sexo) que son groseros, inmaduros, traviesos. Quizá sea una traducción literal de 'mocoso'. Aunque sea calco del español tendrá mucho tiempo que se usa este término. \dt 17/Jan/2022 \lx pile:walo:ni \lx_cita pile:walo:ni \lx_var General \ref 03313 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa cuna.portaltil. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig "huacal", tipo de cuna portátil que se carga por la espalda y se compone de dos láminas de bejuco en forma ovalada con tejido de jonote (véase wahkal) \sig_var General \fr_n Wa:n no: kintsi:n kikwih para yo:n teihsá: kima:ytiah yehwa ne:n wahkaltsí:n, pile:walo:ni, kiliah pile:walo:ni. Yo:n pile:walo:ni porque pos ompa kite:kah, ompa kite:kah. Yo:n pile:walo:ni, kiliah pile:walo:ni, ika ki..., ki..., ko:oli:niah, ihkó:n kine:nemi:ltiah, kito:tope:wah. Kipilowah, ne:n, kichi:wah se: tamali:n kipa:mpilowah wa:n ompa kita:liah yo:n pile:walo:ni, wahkal wa:n ompa kite:kah ne:n kone:tsí:n. Wa:n ke:mah kito:tope:wah, kito:tope:wah. Niman kihtowah, "A: pos ne: kochik ya ne: kone:tsí:n, kochik ya ne: pili". Pos kito:tope:wah a:mo koto:ni ne:n hilo kichihchi:wah, tamali:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y ahora lo ocupan como mecate para ponerle su lacito a ese huacalito, el pile:walo:ni, le dicen pile:walo:ni. Ese es un pile:walo:ni porque ahí acuestan el bebé, le dicen pile:walo:ni. Con ello lo ocupan para mecer al niño así van caminando con él. Lo mecen. Lo cuelgan, hacen un mecate, lo cuelgan y ahí colocan (al bebé) en el pile:walo:ni, el "huacal" y ahí acuestan al bebé. Y enseguida empiezan a mecerlo, lo mecen. Luego dicen, "Ah pues el bebé ya se durmió, ya se durmió". Pues lo mecen, no se revienta el hilo que hacen, el mecate. \fr_son 03313-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2011-07-28-c | 707.714, 750.46 \nsem La palabra pile:walo:ni es una palabra que se documentó 10 veces, pero en una sola grabación de un solo hablante. Es un neologismo idiosincrático que se compone de pil ('niño') y e:wa ('guardar') para referirse a un tipo de cuna portátil (véase descripción bajo wahkal) con que se cargan los bebé en la región de Cuetzalan. El uso del término pile:walo:ni representa el impacto de una ideología de purismo hasta en el habla espontánea y cotidiana de algunas personas, particular en grabaciones donde conciente- on inconcientement tratan de evitar el uso del español. El instrumental -lo:ni es muy productivo y ocurre en muchos sustantivos para objetos que no tienen nombre en el náhuat. En este caso parece que por alguna razón a Anastacio Nicolás se le olvidaba la palabra wahkal y en el momento, y sin titubeos, formó una nueva palabra para el objeto que quiso describir. La narración es en una entrevista sobre el poposokani un bejuco de que hay dos tipos, uno blanco (ista:k) y otro rojo (chi:chi:ltik). El blanco ha sido identificado como Gouania polygama (Jacq.) Urb. (Rhamnaceae) pero el rojo todavía queda por identificar. \raiz pil aiz e:wV \dt 05/Jul/2021 \rev \lx pili \lx_cita ipili \lx_var General \ref 06933 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \plural Irregular : pi:pil \sig hijo; niña o niño (desde recién nacido hasta los 12 años) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: mopili telsenka ya kwaltsi:n takwa, yeh ika kwaltsi:n moskaltihtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu niño come muy bien, por eso está creciendo. \fr_son 06933-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig cachorro (de una perra) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: itskwinlamat neli kintasohta n' ipilwa:n ta: kinte:moli:ti tsapot oso pa:wa wa:n kinwa:lkwilia mah kikwa:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa perra quiere mucho a sus cachorros pues les va a buscar zapote o chininas y se los trae para que se lo coman. \fr_son 06933-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kone:t \raiz pili \dt 01/Jun/2020 \lx pilikni:w \lx_cita ipilikni:w \lx_var General \ref 02687 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.la.misma edad \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig (persona) de la misma edad (que el poseedor) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo teisá: xine:chilwihto, ka:n nimopilikni:w \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me estés faltando respeto, no soy de tu misma edad. \fr_son 02687-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pili \raiz pil \raiz ikni:w \dt 21/May/2021 \lx pilinchi \lx_cita pilinchi \lx_var General \ref 03917 (duda) algunos le llaman malahuero porque presagia malas noticias \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de pájaro pequeño no identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: pilinchi kipia itapahsol ne: tapachiwis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un pilinchi tiene su nido en ese chaparral. \fr_son 03917-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz pili \dt 17/Jan/2022 \lx pilitsi:n \lx_cita pilitsi:n \lx_var General \ref 03222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño.dios \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig niño dios \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xiwit nidiputa:dohtik ka:mpa nokni:w, kipiaya pilitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año fui diputado en la casa de mi hermano, tenía (era el encargado de) el Niño Dios (que cada año cambia de casa, de mayordomo, malto:moh). \fr_son 03222-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig niño pequeño \raiz pili \dt 03/Jul/2021 \lx pilkatok \lx_cita pilkatok \lx_var General \ref 04824 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig colgado \osten objeto, de una pared, de un árbol, al aire libre sobre un lazo \sig_var General \fr_n Nokalte:noh pilkatok seki motilmah. Mopili ompa kika:wato. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Afuera de mi casa está colgado unas prendas tuyas. Tu hija las fue a dejar allá. \fr_son 04824-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \dt 24/Jan/2022 \lx pilkone:miki \lx_cita pilkone:miki \lx_var General \ref 07024 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morirsele.un.recién.nacido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig morirsele (a los padres) un niño recién nacido \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikelna:miki ke se: noa:wi pilkone:mikik, ipili tein katka i:wa:mpoy nosiwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Recuerdo que una de mis tias se le murió su bebé recién nacido, el niño era contemporánea de mi hija. \fr_son 07024-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz kone: \dt 16/Feb/2022 \lx pilkone:t \lx_cita pilkone:t \lx_var General \ref 04499 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bebé \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig bebé \osten sea masculino o feminino \sig_var General \fr_n Ya:lwa nemik se: pilkone:t ne: tapahti:lo:ya:n wa:n a:mo kineki chi:chi:s. Kihtowa ina:n xa: kokolakis \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer nació un bebé en la clínica y no quiere mamar. Dice su mamá que a lo mejor pueda desnutrirse. \fr_son 04499-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz kone: \dt 18/Jan/2022 \lx pilkwe:it \lx_cita pilkwe:it \lx_var General \ref 05727 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pañal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig pañal \sig_var General \fr_n I:n siwa:t kipoloh seki ipilkwe:i wa:n katka yankwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta señora perdió unos pañales de su hija y eran nuevos. \fr_son 05727-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz kwe:i \ngram Copula: note position of copula before the predicate adjective: I:n siwa:t kipoloh seki ipilkwe:i isiwa:pil wa:n katka yankwik. \dt 12/Apr/2022 \lx pilkwitat \lx_cita pilkwitat \lx_var General \ref 00251 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excremento.de.bebé \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig excremento de bebé \sig_var General \fr_n Noa:wi ikali:xpan te:ktok miak pilkwitat ta: miakeh ompa ma:wiltiah n' ii:xwi:wa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Noa:wi ikali:xpan te:ktok miak pilkwitat ta: miakeh ompa nemih n' ii:xwi:wa:n. Enfrente de la casa de mi tía hay mucho excremento de niño pues ahí juegan varios de sus nietos. \fr_son 00251-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz kwita \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx pilma:chiakeh \lx_cita pilma:chiakeh \lx_var General \ref 07855 (duda) parece ser más común pilma:chi:xkeh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partera \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo: pilma:chianih \sig partera \sig_var 1-Xalti \fr_n Noxola:l nemi se: pilma:chiakeh a:mo semi pati:yoh tata:ni, miak siwa:kokoyanih ompa yowih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pueblo vive una partera que no cobra muy caro, la mayoría de las mujeres embarazadas van para allá. \fr_son 07855-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz ma: \raiz chia \dt 22/Sep/2020 \lx pilma:mal \lx_cita pilma:mal \lx_var General \ref 04150 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rebozo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig rebozo especial, hecho sobre telar de cintura y utilizado para cargar a los bebés \sig_var General \fr_n Nikwelitak se: pilma:mal, nikneki xine:chkowili ika nikma:ma:s nokone:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me gustó un rebozo, quiero que me lo compres, con eso cargaré a mi hijo. \fr_son 04150-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz ma:ma \nsem En el municipio de Cuetzalan generalmente no se acostumbran las mujeres a usar rebozo menos que sea una especial para cargar a niños pequeños. Los pilma:mal son de hilo de algodón. \dt 18/Jan/2022 \lx pilma:yowi \lx_cita pilma:yowi \lx_var General \ref 06597 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abortar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sufrir un aborto; perder un niño antes del parto \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n se: siwa:t kokoxka:etok ika pili wa:n teisá: kiele:wih wa:n a:mo kikwah, kwali pilma:yowis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si una mujer está embarazada y se le antojó algo y no lo comió, puede sufrir un aborto. \fr_son 06597-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pilwetsi \sem Enfermedad \raiz pil \raiz ma:yo? \ngram Nota la posibilidad de juntar la copula /e/ con un ajdetivo desverbalizado kokoxka:etok \dt 10/Feb/2022 \lx pilmiki \lx_cita pilmihmiki \lx_var General \ref 03524 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo no parece real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morirsele.hijo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig morirsele hijo o (reduplicado) hijos \osten a personas o a animales \sig_var General \fr_n Ne: siwa:tsi:n telpilmihmikik, kimpiak chikwase:n wa:n sayoh se: moskaltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora se le murieron los hijos, tuvo seis y sólo uno creció. \fr_son 03524-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz miki \dt 17/Jan/2022 \lx pilneki \lx_cita mopilneki \lx_var General \ref 04072 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa consentir \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopilneki) portarse como niño consentido; chiquearse \fr_n Nokni:w ipili mopilneki, mo:stah kwalka:n cho:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El bebé de mi hermana se chiquea mucho, todas las mañanas llora. \fr_son 04072-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz neki \dt 17/Jan/2022 \lx pilnemi \lx_cita pilnemi \lx_var General \ref 01808 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dar a luz; parir \osten una mujer \sig_var General \fr_n Ya:lwa pilnemik se: siwa:t wa:n niman pe:wak ne:nemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer dio a luz una mujer y luego empezó a andar por su casa. \fr_son 01808-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig parir \osten vacas y quizá otros animales domesticados \sig_var Tacua \fr_n A:mo xitapa:katih ixta:wat porque pilnemik a yo:n kwa:kweh ti:ltik wa:n tatewia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No vayan a lavar en el potrero porque ya parió la vaca negra y embiste. \fr_son 01808-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz nemi \nsem En Tacuapan se utiliza el verbo pilnemi para referirse a las vacas que paren; en San Miguel Tzinacapan este verbo se limita a las mujeres. \dt 18/Apr/2021 \lx pilnemi:ltia \lx_cita pilnemi:ltia \lx_var General \ref 01484 (duda) lo más común es niknemi:lti:ti i:n pili \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasear.un.bebe \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pasear un bebé (cargando en rebozo fuera de la casa para distraerlo, p. ej., una niñera a un niño que le encargaron) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niow nikalpano:ti nokni:w wa:n ika nipilnemi:lti:ti. Teltsahtsi wa:n ina:n tapa:ktok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a visitar a mi hermano y aprovecho para pasear al bebé y distraerlo. Llora mucho y su mamá está lavando. \fr_son 01484-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz nemi \dt 08/Apr/2021 \lx pilowa \lx_cita kipilowa \lx_var General \ref 05204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colgar \osten p. ej., de un árbol, gancho, horcón \sig_var General \fr_n Notapalo:l nochipa nikpilowa wehkapan, ihkó:n a:mo ne:chkwalia itskwinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi comida siempre lo cuelgo en lo alto, así no se lo come el perro. \fr_son 05204-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal corta y /h/ : tapihpilowa) tender ropa \osten (p. ej., en un lazo para que se seque \sig_var General \fr_n Xitapihpilo notilmah mah wa:ki. Mo:sta nimaki:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Cuelga mi ropa para que se seque! Lo llevaré puesto mañana. \fr_son 05204-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopilowa) picar \osten p. ej., una abeja \sig_var General \fr_n Pos yehwa yo:n neh nikmattok ne: yo:n okwiltsitsí:n semi no: ... Kostik okwiltsitsí:n kiniliah, pos yo:n no:, seki semi te:kokohkeh. Wa:n te:..., wa:n ka:mpa mopilowah pos seki no: te:kne:ltihkeh, tak no: tayo:koyah, mikih seki. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pues eso es lo que yo sé, esos animalitos son muy …, los animalitos son amarillos, así les llaman ('animalitos amarillos', aparentemente Apis mellifera), pues esos también, algunos, la picadura es muy dolorosa. Y nos …, y donde se cuelgan para picar pues algunos también provocan lástima, quizá sienten tristeza, algunos mueren. \fr_son 05204-03_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2013-04-04-j | 1309.64, 1325.316 \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : mopi:pilowa columpiarse \sig_var General \fr_n I:n pili nochipa kiwelita mopi:pilo:s itech ne: we:ikowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño le gusta columpiarse en ese árbol grande. \fr_son 05204-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- y reflexivo : mopampilowa) aventarse desde lo alto quedándose colgado \osten p. ej., voladores \sig_var General \fr_n Mariano isiwa:pi:pilwa:n kowma:pankwesaltih wa:n no: mopampilowah. Ka:n i:xmohmowih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Las hijas de Mariano son (danzantes) voladores y también se lanzan al aire (desde lo alto del palo volador). No le tienen miedo a la altura. \fr_son 05204-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] mopilowa tech [sustantivo] agarrarse a [poseedor de tech] \lx_var General \fr_n ¡A:mo itech ximopilo yo:n kowit! Palaktik a wa:n postekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No te agrarres de ese palo! Ya está podrido y se va a quebrar. \fr_son 05204-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wita:tsowa \raiz pilo \ngram Antipasivo: Nota Xitapihpilo notilmah mah wa:ki. Mo:sta nimaki:s. - ¡Cuelga mi ropa para que se seque! Lo llevaré puesto mañana. \dt 11/Apr/2022 \lx pilowilia \lx_cita ne:chpilowilia \lx_var General \ref 07414 (duda) para el segundo ejemplo hay que usar uno del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colgarle (algo, p. ej., un morral) a (p. ej., un árbol, gancho) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta kwalo:ti metsti. ¡Xikpilowili se: tilmah chi:chi:ltik ne: kowtsapot para a:mo chiawisiowas! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana habrá eclipse lunar. ¡Cuélgale una tela roja a aquel árbol de mamey para que no le de chahuistle (plagas). \fr_son 07414-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y ta- : motapilowilia) colgarse (de cualquier cosa; p. ej., los pasajeros de un camión al agarrarse en las agarraderas o tubos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man titehkos itech tepos kwali ximotapilowili, a:mo ka:n tipawetsik wa:n timokoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando te subas al camión agárrate bien (en las agarraderas o tubos), no vaya a ser que te caes y te lastimes. \fr_son 07414-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wita:tsowilia \raiz pilV \dt 11/Apr/2022 \lx pilpahtia \lx_cita kipilpahtia \lx_var General \ref 04476 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curar.hijo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig curar.hijo, bebe de \osten alguien ajeno \sig_var General \fr_n No:má:n yahki kipilpahti:to n' Carmen, kihtowa xa: eski moxwitih, ka:n kineki takwa:s wa:n mihso:ta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá fue a curar el hijo de Carmen, quizá se empachó, no quiere comer y vomita demasiado. \fr_son 04476-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz pah \dt 18/Jan/2022 \lx pilpia \lx_cita pilpia \lx_var General \ref 03990 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidar.bebé \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cuidar bebé \sig_var General \fr_n Ka:mpa nitekiti sayoh nipilpia wa:n oksé: siwa:t tapa:ka wa:n kichi:wa tapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde trabajo sólo cuido a un bebé y otra mujer lava y hace la comida. \fr_son 03990-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz pia \dt 17/Jan/2022 \rev \lx piltakwal \lx_cita ipiltakwal \lx_var General \ref 07231 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa leche.materna \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig leche materna (de mujer) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n siwa:t mokokowa wa:n a:mo miak ipiltakwal kipia. A:mo ixwi n' ipili yeh ika semi teltsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta señora está enferma y no tiene mucha leche para amamantar a a su bebé. Su niño no se llena y por eso llora mucho. \fr_son 07231-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takwal \raiz pil \raiz kwa \dt 06/Sep/2020 \lx piltamati \lx_cita piltamati \lx_var General \ref 05616 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa actuarse.como.niño \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig actuarse como niño; parecerse niño \osten en sus actitudes y ideas \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t piltamati ok. Yetok kalihtik wa:n a:mo kimati toni kichi:was, ma:wiltia sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora parece una niña. Está en la casa y no sabe que hacer, nomás juega. \fr_son 05616-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz mati \dt 12/Apr/2022 \lx pilta:t \lx_cita ipilta:t \lx_var General \ref 04339 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padre.del.hijo.de \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig padre del hijo del [poseedor] \sig_var General \fr_n Nopilta:t ka:n nika:n nemi. Sayoh nemik nopili wa:n yahki, nió:n no: kia:maki:xtihte:w ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El papá de mi hijo no vive aqui. Nomás nació mi bebé y se fue, ni tampoco lo registró antes de dejarnos. \fr_son 04339-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz ta:t \nsem La mujer usa esta forma de referirse al papá de un hijo cuando no existe una relación de pareja con el hombre. \dt 18/Jan/2022 \lx pilte:na:n \lx_cita pilte:na:n \lx_var General \ref 02651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mamá \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mamá; madre de familia \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: pilte:na:n a:mo se: senahsi, miak chiwa:lis se: kipia wa:n pilimeh no: mo ka:walanih n' kalnemachti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno es madre de familia el tiempo es insuficiente para uno, hay mucha actividad y los hijos debe uno de llevarlos al escuela. \fr_son 02651-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:n \raiz pil \raiz na:n \dt 21/May/2021 \lx piltewia \lx_cita kipiltewia \lx_var General \ref 01500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegarle.el.niño \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pegar el niño de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n okichpil nochipa kipiltewia nokni:w wa:n cholowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este chamaco siempre pega al niño de mi hermana y huye. \fr_son 01500-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Se usa más para cluecas. \raiz pil \raiz te \dt 08/Apr/2021 \lx piltik \lx_cita piltik \ref 08061 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx piltsahtsi \lx_cita piltsahtsi \lx_var General \ref 03837 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llorarsele.bebé \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig dejar llorar o llorarsele el bebé \osten a una madre por descuido, por estar ocupado, o por no atender \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t nokta piltsahtsi, tatsiwi wa:n a:mo sikie:ra kia:ltia ipili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora deja llorar mucho su bebé, tiene floreja y ni siquiera baña a su bebé. \fr_son 03837-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz tsahtsi \dt 17/Jan/2022 \lx piltsahtsi:ltia \lx_cita mopiltsahtsi:ltia \lx_var General \ref 05026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.llorar.bebé.de \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mopiltsahtsi:ltia) dejar llorar al bebé (de uno) por falta de atención o cuido \osten mujeres que tienen un bebé que necesita atención \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t miak ta:kameh kintamaka mo:stah. Yeh ika nokta mopiltsahtsi:ltia. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Aquella mujer todos los días les da de comer a muchos hombres. Por eso hace llorar a su bebé. \fr_son 05026-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz tsahtsi \dt 03/Feb/2022 \lx piltsompech \lx_alt piltsompechxiwit \lx_cita piltsompech \lx_var General \ref 06033 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Piper.umbellatum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Piper umbellatum L., planta de la familia Piperaceae; sus hojas se usan para tapar las ollas de pisi:lnekmeh durante la cosecha de miel \sig_var General \fr_n A: Pos neh niki:xmati yo:n piltsompech pero a:mo n'mati ke:ní:w, ke:ní:w kimpahtia. Yo:n pané: sayoh kintsompaltia:yah, ne:n, pilimeh tein yo:n kochte:na:yo:tih. Kihtowah para kelka:wakeh n' i..., por eso kito:ka:itihkeh piltsompech porque pilimeh ki..., kininkwa:..., kwa:pechtia:yah, mahyá: tsompal kinta:lilia:yah. B: Tsompal. A: Mahyá: kintsompaltia:yah ika, ke:mah, yehwa yo:n ki..., ki..., ika kito:ka:itiah piltsompech pero kihtowah pahti para yo:n pilimeh. B: Mokwa:pechtia:yah ne:n tsom...., \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues yo conozco el piltsompech (Piper umbellatum), pero no sé cómo lo usaban para curar a los niños. Parece que usaban las hojas para poner en la almohada del niño cuando le salía mucha baba al dormir. Dicen que de esa forma se les quita el problema. Por eso la llamaron piltsompech, porque les ponián como almohada. B: Almohada. A: A, entonces les ponían como almohada, por eso le llaman piltsompech, porque es medicinal, porque es medicinal para los niños. B: Les pónián como almohada. A: Les sale mucha baba cuando duermen, cuando se levantan los niños tienen mucha baba, dicen ese problema también es una enfermedad, por eso usan las hojas de piltsompech para evitarla. \fr_son 06033-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08384-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-21-j | 90.973, 113.321 \sem Planta \raiz pil \raiz tson \raiz pech \dt 02/Sep/2020 \lx pilwah \lx_cita pilwah \lx_var General \ref 03007 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hijos \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig tener hijos \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:wa:n nochi pilwahkeh, kipiah oho:me pilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis hermanas (o hermanos) ya tienen hijos. \fr_son 03007-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref kokoxka:yetok \raiz pil \ngram Para indicar: uno cada uno, etc., se reduplica: Nokni:wa:n nochi pilwahkeh, kipiah oho:me pilimeh, sehse: okichpil wa:n sehse: siwa:pil Mis hermanas (o hermanos) ya tienen hijos, cada una (o uno) tiene dos niños y una niña. \dt 06/Jan/2022 \lx pilwahkal \lx_cita pilwahkal \lx_var General \ref 05896 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuna.para.niño \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cuna para niño, hecho de dos láminas de vara tejido de jonote \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chtayo:kolih nopilwahkal wa:n nomona:n ne:chtayo:kolih nopilma:mal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me regaló la cuna para mi niño y mi suegra me regaló un rebozo para cargar mi bebé. \fr_son 05896-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz pil \raiz wahkal \dt 07/May/2020 \lx pilwahtia \lx_cita kipilwahtia \lx_var General \ref 05087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarazar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig embarazar; empreñar; dejar embarazada \osten a una mujer, un animal \sig_var General \fr_n Se: okichpil sayoh kinimpilwahtia siwa:pi:pil wa:n kemah cholowa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un cierto jóven sólo deja embarazadas a las muchachas y luego huye. \fr_son 05087-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref owihka:nakia \semxref kokoxka:ta:lia \raiz pil \nsem El verbo pilwahtia casi siempre tiene un sentido negativo, casi como owihka:nakia, en que implica un embarazo fuera del matrimonio y no planeado. Para indicar el embarazo dentro del matrimonio se puede usar el intransitivo kokoxka:etok o transitivo kokoxka:akia o kokoxka:ta:lia. \dt 03/Feb/2022 \lx pilwahtok \lx_cita pilwahtok \lx_var General \ref 02987 (duda) CSC usa kokoxka:yetok como más disimulada la palabra, pilwahtok solamente para animales \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarazada \catgr Estativo \deriv \sig embarzada \osten mujer o animal hembra \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil pilwahtok, ne:stok a:mo wehka:wa ok wa:n nemiti a n' ipili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer está embarzada, se ve que ya no tarda en nacer su bebé. \fr_son 02987-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz -wah \dt 02/Aug/2021 \lx pilwetsi \lx_cita pilwetsi \lx_var General \ref 05959 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abortar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sufrir un aborto natural \osten una mujer o ciertas animales domesticadas tales como perro, gato, vacas, marrano \sig_var General \fr_n Ke:man se: siwa:t kokoxka:yetok ika se: pili wa:n teisá: kielewih wa:n a:mo kikwah, kwali pilwetsis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando a una mujer embarazada se le antoja algo que no lo come, puede sufrir un aborto. \fr_son 05959-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pilma:yowi \raiz pil \raiz wetsi \dt 03/Feb/2022 \lx pimie:ntah \lx_cita pimie:ntah \lx_var General \ref 04637 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el pimienta \glosa Myrtaceae.Pimenta.dioica \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Pimenta dioica (L.) Merrill, planta de la familia Myrtaceae; las hojas se usan para condimentar comidas como carne de pollo y los frutos se secan y se venden \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikto:kato seki pimie:ntah nokahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a sembrar unos árboles de pimienta en mi cafetal. \fr_son 04637-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \dt 24/Jan/2022 \lx pimie:ntahtekowit \lx_cita pimie:ntahtekowit \lx_var General \ref 04249 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el pimienta; tet; kowit \glosa tipo.de.Myrtaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada de la familia Myrtaceae. Se usa para mango de herramienta y para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pimie:ntahtekowit semi takwa:wak yeh ika kwaltia se: kikwi para salo:nmets. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de pimientahtekowit es muy dura por eso sirve para usarlo como cabo de azadón. \fr_son 04249-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz te \raiz kow \nsem La madera del pimie:ntahtekowit se usa para fabricar mango de azadón y quizás el pico. \dt 18/Jan/2022 \lx pi:na:wa \lx_cita pi:na:wa \lx_var General \ref 02051 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.pena \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener pena; tener vergüenza; tener pudor \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmahse:wa n' taxkaltsi:n, a:mo xipi:na:wa! Ke:man neh niá:s mokalihtik no: kwaltsi:n nitamahse:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Come bien, no tengas pena! Cuando yo vaya a tu casa, comeré bien. \fr_son 02051-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ser tímida \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:pil tein tekiti nika:n ye:kpi:na:wa, a:mo te:nohno:tsa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer que trabaja aquí es muy tímida, no plactica con la gente. \fr_son 02051-02_Pelab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na: \dt 04/May/2021 \lx pi:na:wilia \lx_cita kipi:na:wilia \lx_var General \ref 05779 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tenerle.verguenza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sentir vergüenza de, o darse pena con \osten a una situación o actividad, a una persona \sig_var General \fr_n Icha:n nokni:w a:mo ke:man nitakwa, nikpi:na:wilia imonta:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nunca como en la casa de mi hermano(a), me da pena con su suegro. \fr_son 05779-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na: \nsem Si alguien provoca un sentir de vergüenza se utiliza un causativo: ne:chpi:na:wtia. \dt 12/Apr/2022 \lx pi:na:wits \lx_cita pi:na:wits \lx_var General \ref 06451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Mimosoideae.Mimosa.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de tres plantas del género Mimosa, de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae, en español llamada 'vergonzosa'. Es una maleza/ Dos especies se llaman simplemente pi:na:wits aunque uno a veces se llama pi:na:wits ista:k. La otra se llama chi:chi:lpi:na:wits o chi:chi:lwits. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan tel onkak n' pi:na:wits wa:n a:mo wel semi se: ne:nemi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucha vergonzosa y no se puede andar bien en todo el terreno (por las espinas). \fr_son 06451-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semxref chi:chi:lpi:na:wits \semx_tipo Comparar \semxref chi:chi:lwits \raiz pi:na: \raiz wits \dt 02/Sep/2020 \lx pi:na:witsihtik \lx_cita pi:na:witsihtic \lx_var General \ref 00185 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.de.Mimosa.albida.o.pudica \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig dentro de un matorral de la Leguminosae conocida como pi:na:wits (Mimosa albida H. & B. ex Willd. o Mimosa pudica L.) \sig_var Tacua \fr_n Ye:wa nikitak se: ayo:to:chin ne: mi:lah. A:mo wel niki:tskih porque kalakito pi:na:witsihtik wa:n ihsiwka ne:chcholwih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En la mañana vi un armadillo allá en la milpa. No lo pude atrapar porque se fue a meter en un lugar lleno de vergonzosa y se me escapó muy rápido. \fr_son 00185-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na: \raiz wits \raiz ihti \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx pi:na:witstah \lx_cita pi:na:witstah \lx_var General \ref 00698 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.donde.abunda.Mimosa.albida.o.pudica \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar donde abunda la Leguminosae conocida como pi:na:wits (Mimosa albida H. & B. ex Willd. o Mimosa pudica L.) \sig_var General \fr_n Ye:wa tiahka titawi:tekitoh ka:mpa nitato:kati. A:mo tima:tankeh ta: telsenka pina:witstah wa:n komekayoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hace rato fuimos a chapear donde voy a sembrar. No terminamos el chapote pues el terreno está muy tupido de la vergonzosa y bejucos. \fr_son 00698-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pueblo chiquito que queda cerca de Yohualichan \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka Pi:na:wistah nikalpano:to se: noa:wi tein ompa nemi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a Pinahuistan a visitar a una de mis tías que allá vive. \fr_son 00698-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na: \raiz wits \nsem Para el nombre del pueblito utilizan la pronunciación en náhuat cuando están hablando en esta lengua, y la pronunciación en español al hablar esta español. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx pi:na:witstihtik \lx_cita pi:na:witsihtik \lx_var General \ref 08712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.donde.abunda.Mimosa.albida.o.pudica \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar donde abunda la Leguminosae conocida como pi:na:wits (Mimosa albida H. & B. ex Willd. o Mimosa pudica L.) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa ne:chtope:w se: siwa:pil wa:n niwetsito pi:na:witsihtik, nochi nimowihwitswih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me empujó una muchacha y fui a caer entre donde abunda mucha Mimosa albida y me espiné en todo el cuerpo. \fr_son 00185-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pueblo chiquito que queda cerca de Yohualichan \raiz pi:na: \raiz wits \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx pi:na:witstsa:la:n \lx_cita pi:na:witstsa:la:n \lx_var General \ref 05485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.del.matorral.de.pi:na:wits \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig dentro del matorral de pi:na:wits (más comúnmente Mimosa albida pero también abarca como Mimosa pudica) \sig_var General \fr_n Ya:lwa mokalakih se: kowa:t ne: pi:na:witstsa:la:n. Kite:moh no:pá:n wa:n a:mo kiahsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se metió una víbora dentro del matorral de pi:na:wits. La buscó mi papá pero no la encontró. \fr_son 05485-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na: \raiz wits \dt 11/Apr/2022 \lx pi:na:wka:yo:t \lx_cita pi:na:wka:yo:t \lx_var General \ref 00314 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vergüenza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig vergüenza \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil a:mo kineki momachti:s. N' pi:na:wka:yo:t para nehwa ya, kihto:skeh ke a:mo nika:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niña no quiere estudiar. La vergüenza va ser para mí, dirán que no la dejo estudiar. \fr_son 00314-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na: \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx pi:na:wmati \lx_cita kipi:na:wmati \lx_var General \ref 01969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.pena \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig provocar pena \osten \sig_var \fr_n A:mo kineki ok tahto:s ma:se:walkopa ta: kipi:na:wmati. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya no quiere hablar náhuat pues lo siente penoso. \fr_son 01969-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como reflexivo : mopi:na:wmati) sentirse apenado, avergonzado \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ka:n kineki mihto:ti:s, mopi:na:wmati ke:man kiwe:wetskiliah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano no quiere bailar, se siente apenado cuando se rien de ellos (al estar bailando). \fr_son 01969-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na:w \raiz mati \dt 20/Apr/2021 \lx pi:na:wtia \lx_cita kipi:na:wtia \lx_var General \ref 01466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa avergonzar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig avergonzar; poner en vergüenza (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chpi:na:wtih, te:i:xte:noh ne:chahwak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me puso en vergüenza, me regañó ante el público. \fr_son 01466-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sempi:na:wtia \raiz pi:na:w \sig (con sem- : sempi:na:wtia poner en vergüenza públicamente (a alguien, frente al público o de un grupo de personas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:t ne:chsempi:na:wtih. Te:i:xte:noh ne:chto:palwih, kihtowa ke niktawi:kilia wa:n ka:n neli. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una mujer me puso en vergüenza públicamente. Frente a muchas personas me cobró, dice que le debo y no es verdad. \fr_son 01466-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pi:na:wtia \nsem La forma senpi:na:wtia es más intensivo que la simple forma pi:na:wtia. \nota Checar diferencia entre sempi:na:wtia y pi:na:wtia. \dt 07/Apr/2021 \lx pinisowa \lx_cita tapinisowa \lx_var General \ref 00722 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.mal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0+senta- \sig (con ta- : tapinisowa) cosechar a medias, dejando mucho pendiente \osten dejando desperdiciar o sin cosechar una gran parte de los frutos de un árbol \sig_var General \fr_n Carmelo a:mo a:kin kiyo:lewa mah kitateki ika pimie:ntah nochipa tapinisowah sah wa:n a:mo ma:tamih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carmelo no invita a nadie para que le coseche su pimienta porque siempre le cosechan mal y no terminan. \fr_son 00722-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pinisV \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pinisowilia \lx_cita ne:chtapinisowilia \lx_var General \ref 03809 (duda) tal vez se puede usar tapinisowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosecharle.mal \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapinisowilia) cosecharle a medias \osten p. ej., un árbol que produce semillas utilizadas \sig_var General \fr_n Nota:ke:wal sayoh ne:chpinisowilih nopimie:ntah wa:n a:mo kitamitek. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi trabajador cosechó a medias mi árbol de pimienta y no terminó de cosechar su semilla. \fr_son 03809-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pinis \ngram Nota uso de tami: terminar de VERBO. Nota:ke:wal sayoh ne:chpinisowilih nopimie:ntah wa:n a:mo kitamitek. (Mi trabajador cosechó mal mi árbol de piminta y no terminó de cortarla.) \dt 17/Jan/2022 \lx pinistakwa \lx_cita pinistakwa \lx_var General \ref 05561 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.a.medias \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer a medias, muy poco o ligeramente \osten por chiquearse o ser quisquilloso; por estar enfermizo \sig_var General \fr_n I:n pili semi mone:neki, nochipa pinistakwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se chiquea mucho, siempre come muy poco. \fr_son 05561-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pinis \raiz kwa \dt 12/Apr/2022 \lx pinistia \lx_cita pinistia \lx_var General \ref 01112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.raquítico \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig quedarse raquítico \osten plantas, particularmente de pimienta y café, que se ven como viejas y de poca producción aunque no sean, quizá es un efecto de tierra infértil \sig_var General \fr_n Ne: pimie:ntah ye:kpinistiak n' ita:kka, yeh ika a:mo a:kin kineki kitekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquél árbol de pimienta quedó muy raquítica (sin mucha producción de frutos), por eso nadie quiere cosecharla. \fr_son 01112-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pinis \dt 24/May/2021 \lx pinistik \lx_cita pinistik \lx_var General \ref 03762 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.semillas.raquíticas \catgr Adj \deriv \sig con semillas de tamaños disparejos, unas raquíticas y otras normales de tamaño \osten árbol de pimienta (Pimienta dioica (L.) Merr.; quizá se puede aplicar a café o anjojolí pero no es común \sig_var General \fr_n Se: pimie:ntahkwowit semi pinistik ta:kik wa:n a:mo akin kineki kitekis, mo:sta niá:s niktekiti:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un árbol de pimienta dió semillas muy raquíticas y nadie quiere cosecharla, mañana iré a cosecharla. \fr_son 03762-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pinis \nsem El adjetivo pinistik se utiliza en referencia a un árbol cuyas semillas se utilizan pero que salen muy disparjeas, algunas muy pequeñas, unas verdes, otras quemadas o mitad verde y la otra mitad quemada. \dt 17/Jan/2022 \lx pinistilia \lx_cita kipinistilia \lx_var General \ref 07200 (duda) parece ser más común pinisowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.incompletamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cosechar mal e incompletamente dejando mucho sin arrancar (los frutos o producción de un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat nochipa kipinistilia nopimie:ntah, yeh ika a:mo nikilwia ok mah ne:chtateki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor siempre me cosecha mal mi cosecha de mi pimienta, por eso ya no lo contrato para que lo coseche. \fr_son 07200-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pinis \nsem El verbo pinistilia se puede emplear, por ejemplo, en cosechar café cuando el trabajador corta solamente los racimos muy llenos en lugares de fácil acceso, dejando el café sin cosechar en racimos más raquíticos y de difícil acceso, como al pie de la mata. \dt 05/Apr/2022 \lx pinoli:yoh \lx_cita pinoli:yoh \lx_var General \ref 01002 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el pinolillo \glosa tipo.de.ácaro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ácarono identificado ni colectado que se mete en la piel causando mucha comezón; parece que refiere a las ninfas de las garrapatas \sig_var General \fr_n Itech ixta:wat nemih n' pinoli:yos wa:n se: itech mopilowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el potrero hay pinolillos y se pegan en uno (en la piel). \fr_son 01002-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx pi:ntoh \lx_cita pi:ntoh \lx_var General \ref 05459 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el pinto \vease me:koh \sem Animal-acuático \semx_tipo Discusión \semxref xili \nsem Hay un animal acuático llamado xili me:koh o xili pi:ntoh; véase la entrada xili. ¡También pi:ntoh es un nombre común para perros pintos! \dt 02/Sep/2020 \lx pi:ntohkoto:n \lx_cita pi:ntohkoto:n \lx_var General \ref 04246 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el pinto; algodón \glosa cotón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cotón (como sarape hecho de lana) entre color beige y negro \osten antes no había chamarras ni sueter, usaban un cotón elaborado de lana \sig_var General \fr_n Ne:chtayo:kolihkeh se: pi:ntohkoto:n. Ka:n nikwelita, te:ahwayo:tih n' tohmit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me regalaron un cotón de lana. No me gusta porque la lana da mucha comezón. \fr_son 04246-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/Jan/2022 \lx pi:ntohtik \lx_cita pi:ntohtik \lx_var General \ref 00334 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.varios.colores \pres_tipo Nahuatizado \pres_el pinto \catgr Adj \deriv \sig pinto; de varios y diversos colores \osten p. ej., animales, objetos, semillas \sig_var General \fr_n Se: itskwinti pi:ntohtik kinkwa:ko nopiokone:wa:n. Niman niki:xmat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un perro pinto vino y se comió mis pollitos. Luego luego lo reconocí. \fr_son 00334-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx pio \lx_cita pio \lx_var General \ref 02786 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pollo (sea gallina o gallo, esto es, sin importar el sexo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niknamakak se: nopio ika o:me powal pesoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vendí uno de mis pollos en cuarenta pesos. \fr_son 02786-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] nika:n pio o tehwan topiowa:n pollo casero que se alimenta con maíz y anda suelto (contrasta con los comercializados; véase pio:gra:njah. \fr_n Nika:n topiowa:n okachi ahwia:keh, neh ka:n semi nikwe:lilia pio:gra:njah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Los pollos criollos son más sabrosos, a mi casi no me gusta el sabor de los pollos de granja. \fr_son 02786-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kowtah pio \sem Animal-ave \sem Animal-doméstico \semx_tipo Comparar \semxref siwa:pio \semxref po:yoh \semx_tipo Comparar \semxref po:yohwe:wet \raiz pio \nsem El término pio:gra:njah, para los pollos criados comercialmente en granja contrasta con expresiones como tehwan topiowa:n o nika:n pio para los pollos caseros que se alimentan con maíz y andan sueltos. \dt 31/May/2021 \lx pio \lx_cita pio \lx_var General \ref 05319 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pollo \osten no importa el sexo ni la edad \sig_var General \fr_n Nikimpia miak piomeh, seki nikinnamakati mo:sta. \fr_au EGS \fr_var Tzina \fr_e Tengo muchos pollos, unos los voy a ir a vender mañana. \fr_son 05319-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \sem Comestible-animal \nmorf Parece que el nombre pio es onomatopoyéico, basado o en el sonido que hace el ave, particularmente los chiquitos al buscar a su mamá. \dt 11/Apr/2022 \lx pioa:ko:loh \lx_cita pioa:joloh \lx_cita pioa:ko:loh \lx_var General \ref 03644 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el pio; ajonjolí \glosa pollo.en.pipián \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pollo en pipián \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mi:lme:wkeh wa:n nite:tamakato ika pioa:koloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer limpiaron en mi milpa y di de comer con pollo en pipián. \fr_son 03644-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pio \nmorf En San Miguel Tzinacapan se dice pioa:ko:loh pero en Tacuapan pioa:joloh. \dt 17/Jan/2022 \lx pioe:l \lx_cita pioe:l \lx_var General \ref 04048 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pechuga.de.pollo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pechuga de pollo como comida preparada \sig_var General \fr_n Nokni:w kiwe:lilia n' pioe:l. Neh ka:n nikua, yekwa:ktik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano le gusta comer la pechuga de pollo. Yo no lo como porque es muy seco. \fr_son 04048-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz e:l \dt 17/Jan/2022 \lx piogra:njah \lx_cita piogra:njah \lx_var General \ref 01369 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el pio; granja \glosa pollo.de.granja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pollo de granja (desarrollados en granjas) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man ka:n tikimpiah ok n' piomeh nochi ika titakowtamatih pio:granja. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora ya no tenemos pollos, estamos confiando mucho con los pollos en granja. \fr_son 01369-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-doméstico \raiz pio \nsem El término pio:gra:njah, para los pollos criados comercialmente en granja contrasta con expresiones como tehwan topiowa:n o nika:n pio para los pollos caseros que se alimentan con maíz y andan sueltos. \dt 25/Mar/2021 \lx pio:ichpo:ch \lx_cita pioichpo:ch \lx_var General \ref 02213 (duda) parece que se usa más ichpo:chpio y sin la o larga de pio \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallina.primeriza \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gallina primeriza que nunca ha empollado y apenas va a empezar a poner \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pio:ichpo:ch ne:chkowili:sneki nokni:w. Kihtowa ke ka:n teh ipio wa:n ika moxina:chkwisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta gallina primeriza me la quiere comprar mi hermano. Dice que no tiene gallinas y con ella quiere empezar a reproducir (gallinas). \fr_son 02213-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz ichpo:ch \dt 09/May/2021 \lx pioikxipil \lx_cita pioikxipil \lx_var General \ref 04999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pata.del.pollo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pata del pollo \osten para comer \sig_var General \fr_n ¡Kwaltsi:n xikchipa:wa i:n pioikxipil! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Limpia bien las patas del pollo! \fr_son 04999-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pio \raiz ikxi \dt 24/Jan/2022 \lx piokalikxit \lx_cita piokalikxit \lx_var General \ref 00518 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa horcón.de.gallinera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig horcón que sostiene la estructura y el techo de una casita para los pollos \sig_var General \fr_n A-- ¿Yehwa ne:n tein xo:me:t, i:n tein wehwei a:mo, a:mo teh kwaltia pos? B-- A:mo teh kwaltia, kwaltia sayoh para ne:n pio..., piokalikxit..., este kali de n..., pio:cha:n o pitsocha:n, nochi kwaltia. Ke:mah, para kalikxit. \fr_au FHR321 \fr_var Tecol \fr_e A-- ¿Entonces el xo:me:t tein wehwei no sirve, no tiene ningún uso? B-- No sirve para nada, solamente como horcón de una pequeña choza para pollos o puercos, para eso sirve. Si, para horcón de (su) casa. \fr_son 00518-01_corp_Tecol-FHR321_faltar \fr_fuente 2012-07-16-j | 264.297, 282.669 \sem Casa-espacio-y-partes \raiz pio \raiz kal \raiz ikxi \raiz2 kalikxi \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx pioke:spatach \lx_cita pioke:spatach \lx_var General \ref 07937 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muslo.de.pollo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig muslo de pollo (para comer) \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pio \raiz ke:s \raiz patach \dt 12/Oct/2018 \lx piokone:t \lx_cita piokone:t \lx_var General \ref 07107 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollito \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig pollito \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikpoloh se: nopiokone:w, eski kiwi:kak kwi:xin. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer perdí uno de mis pollitos, a lo mejor se lo llevó un gavilán. \fr_son 07107-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz kone: \dt 04/Sep/2020 \lx piokone:t \lx_cita piokone:t \lx_var General \ref 06124 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollito \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig pollito \osten quizás hasta los tres meses \sig_var General \fr_n Ya:lwa poliwkeh o:me nopiokone:wa:n, xa: kiowa:mikkeh ta: telkiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer desaparecieron dos pollitos míos, tal vez se ahogaron con la lluvia pues llovió mucho. \fr_son 06124-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz pio \raiz kone: \dt 15/May/2020 \lx pio:kwitat \lx_cita piokwitat \lx_var General \ref 03541 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallinaza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gallinaza; excremento de pollo o gallina \sig_var General \fr_n Chihchikwe:itika nikololowa pio:kwitat wa:n nikmoya:wati nomi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada ocho días recojo la gallinaza y la llevo a esparcir en mi milpa. \fr_son 03541-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:xkwitat \raiz pio \raiz kwita \dt 17/Jan/2022 \lx pio:kwitatah \lx_cita pio:kwitatah \lx_var General \ref 06485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.mucha.gallinaza \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar con mucha gallinaza o estiércol de pollo \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwaltsi:n xitachpa:na ne: kalte:noh, ye:kpio:kwitatah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Barre bien el patio de afuera porque hay mucho estiércol de pollo. \fr_son 06485-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz kwita \dt 25/May/2020 \lx pio:kwitawia \lx_cita kipio:kwihkwitawia \lx_var General \ref 06737 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrrar.con.gallinaza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (generalmente con reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kipiokwihkwitawia) embarrar (por accidente) con gallinaza \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ka:n kiitak wa:n ipan taksak pio:kwitak, kipio:kwihkwitawih itekak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo no se fijó y pisó sobre la gallinaza, embarró (con ella) su huarache. \fr_son 06737-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz kwita \nota Checar si es siempre con reduplicación interna. Y si es asi, la mejor manera de tener lex. \dt 14/Feb/2022 \lx pio:kwitayoh \lx_cita piokwitayoh \lx_var General \ref 03708 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrado.con.gallinaza \catgr Adj \deriv \sig embarrado o manchado con gallinaza \sig_var General \fr_n Xikpahpa:ka yo:n motekak, pio:kwitayoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lava tus huaraches, están embarrados de gallinaza. \fr_son 03708-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz kwita \dt 17/Jan/2022 \lx piokwitayowa \lx_cita piokwitayowa \lx_var General \ref 01452 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enbarrarse.de.gallinaza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig embarrarze de gallinasa (p. ej., una prenda, una persona) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: tilmah pawetsik ta:lpan wa:n pio:kwitayowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se cayó un trapo en el suelo y se embarró de gallinaza. \fr_son 01452-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz kwita \dt 05/Apr/2021 \lx piolamat \lx_cita piolamat \lx_var General \ref 02548 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig gallina ya grande que ya empolló pero sigue produciendo huevos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpoloh se: nopio:lamaw, eski kikwah kwe:kti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer perdí una de mis gallinas, a lo mejor se lo comió una zorra. \fr_son 02548-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \vease siwa:pio \sem Animal-ave \sem Comestible-animal \semx_tipo Comparar \semxref siwa:pio \raiz lama \dt 21/May/2021 \lx piomike:t \lx_cita piomike:t \lx_var General \ref 00721 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollo.muerto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pollo muerto \sig_var General \fr_n I:n kalparatani wetstok se: piomike:t, yeh ika tatsohya:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la parte de abajo de la casa está tirado un pollo muerto, por eso apesta. \fr_son 00721-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx piomiktia \lx_cita piomiktia \lx_var General \ref 00164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacrificar.pollos \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \rdp_int pio+miktia \sig matar, sacrificar pollos \sig_var General \fr_n Nokni:w kipiati se: ilwit mo:sta wa:n ne:chyo:le:w mah nipiomikti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana mi hermana va tener una fiesta y me invitó a que fuera (a ayudarle) a matar los pollos. \fr_son 00164-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Tayowak niahka nikpale:wi:to nokni:w, piomihmiktia. A:man te:tamakati, yehwa ika nimokochihsoloh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche fui a ayudar a mi hermano, mató pollos. Hoy va a dar de comer, por eso me desvelé. \fr_son 00164-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx pio:miktilia \lx_cita kipio:miktilia \lx_var General \ref 06570 (duda) aunque una persona trabaje en una pollería no parece muy común usar esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matarle.pollos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig matar o sacrificar pollos para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa se: siwa:t kiyo:le:wato nokni:w mah kipio:miktili:ti. Kihtowa ke kitahtanihkeh miak nakat wa:n yeh a:mo ke:manti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer una mujer fue a invitar a mi hermana para que vaya a matarle sus pollos. Dice que le encargaron mucha carne y ella ya no tiene tiempo. \fr_son 06570-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio: \raiz miki \dt 10/Feb/2022 \lx pionakanamaka \lx_cita pionakanamaka \lx_var General \ref 01453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.carne.de.pollo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender carne de pollo o pollo destazado \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil tekiti iwa:n se: siwa:t, sayoh pionakanamaka mo:stah kwalka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija trabaja con una señora, ella (mi hija) solamente vende carne de pollo todas las mañanas. \fr_son 01453-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz naka \raiz namaka \dt 05/Apr/2021 \lx pio:nakanamakakeh \lx_cita pio:nakanamakakeh \lx_var General \ref 06815 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vendedor.de.carne.de.pollo \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \sig vendedor de carne de pollo o pollo destazado \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa ninemi mo:stah kwalka:n sah yowi se: pio:nakanamakakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde vivo todas los días por las mañanas va un vendedor de carne de pollo. \fr_son 06815-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz naka \raiz namaka \dt 31/May/2020 \lx pio:nakanamakia \lx_cita kipio:nakanamakia \lx_alt pio:nakanamakilia \lx_var General \ref 06846 (duda) no aparece en el corpus, la palabra parece muy compuesta y muy reciente \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venderle.carne.de.pollo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender carne de pollo para (alguien, p. ej., que se dedica a matar pollos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikyo:le:w se: siwa:pil mah ne:chpio:nakanamakili:ki, neh ka:n nisenahsi ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Invité a una muchacha para que venga a ayudarme a vender la carne de pollo, a mi ya no me alcanza el tiempo. \fr_son 06846-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz naka \raiz namaka \dt 14/Feb/2022 \lx pionakat \lx_cita pionakat \lx_var General \ref 05193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carne.de.pollo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig carne de pollo \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak seki pionakat. Yehwa nikwiti, ika nite:tamakati a:man. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré carne de pollo. Hoy la voy a ocupar para dar de comer. \fr_son 05193-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz naka \dt 11/Apr/2022 \lx pionakatehteki \lx_cita pionakatehteki \lx_var General \ref 01436 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destazar.pollo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig destazar pollo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ye:kihsiwka pio:nakatehteki, yeh ika nochipa nikyo:le:wa mah ne:chpale:wi:ki ke:man nikchi:wa ilwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano destaza muy rápido los pollos, por eso yo siempre lo invito para que venga a ayudar (a destazarlos) cuando hago una fiesta. \fr_son 01436-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref pio:tehteki $$ \semx_tipo Sinónimo \raiz pio \raiz naka \raiz teki \dt 29/Mar/2021 \lx pio:namaka \lx_cita pio:namaka \lx_var General \ref 06319 (duda) parece que es una compuesta reciente porque hasta en el ejemplo no se usó bien \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.pollo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender pollo \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokniw ye:ktatsohya:ya icha:n porin kinamaka piomeh wa:n a:mo senahsi ok tachipa:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La case de mi hermano huele mal porque vende pollo y ya no le da tiempo limpiar. \fr_son 06319-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz namaka \dt 08/Feb/2022 \lx pio:namakakeh \lx_cita pio:namakakeh \lx_var General \ref 06891 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vendedor.de.pollos \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \sig vendedor de pollo; pollero \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa nicha:nchi:wa nochipa yowi se: pio:namakakeh wa:n tepitsi:n tsi:nki:stok kinamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde vivo siempre va un vendedor de pollos y los vende un poco más baratos. \fr_son 06891-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz namaka \dt 01/Jun/2020 \lx pio:namakia \lx_cita kipionamakia \lx_alt pio:namakilia \lx_var General \ref 02794 (duda) no aparece en el corpus, lo más común es pionamaka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.pollo.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig vender pollo para (alguien, p. ej., que se dedica a la engorda de pollos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Wa:lahka se: ta:kat kiyo:le:wako nokni:w mah kipio:namaki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un hombre vino a ver a mi hermano para que vendiera pollo para él (sea en un puesto o como ambulante). \fr_son 02794-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz namaka \dt 14/Jul/2021 \lx piotatipawa:ts \lx_cita piotatipawa:ts \lx_var General \ref 03836 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollo.ahumado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pollo ahumada, carne de pollo ahumada \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:stah wi:tsa se: siwa:t kine:mi:lti:ki pio:tatipawa:ts. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos los días viene una señora a vender pollo ahumado como ambulante. \fr_son 03836-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -pan \raiz wa:ts \dt 17/Jan/2022 \lx piotechi:lposo:n \lx_cita piote:chi:lposo:n \ref 07748 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx pio:techi:lposo:n \lx_cita pio:techi:lposo:n \lx_var General \ref 00703 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.ahogado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huevo ahogado \osten \sig_var General \fr_n Pe:wkeh ya tata:sah nopiowa:n, mo:sta nikwas pio:techi:lposo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya empezaron a poner mis gallinas, mañana voy a comer huevos ahogados. \fr_son 00703-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Sinónimo \semxref pio:temi:mike:t \raiz pio \raiz te \raiz chi:l \raiz poso: \nsem Para una descripción del guisado, véase pio:temi:mike:t. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx piotee:wat \lx_cita piotee:wat \lx_var General \ref 01091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cascarón.de.huevo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cascarón de huevo de gallina, o bien de pavo \sig_var General \fr_n Xikwi:ka i:n piotee:wat wa:n tikimakas mopiowa:n, neh ka:n teh nopio. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lleva el cascarón de huevo y les das a tus pollos, yo no tengo pollos. \fr_son 01091-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pio:tekakawat \raiz pio \raiz te \raiz e:wV \dt 17/May/2021 \lx pio:tehteki \lx_cita piotehteki \lx_var General \ref 03544 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destazar.pollo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig destazar pollo \osten con machete o cuchillo, separando las piezas para comer \sig_var General \fr_n No:má:n nochipa ne:chne:xtilia ke:ni:w nipio:tehtekis. \fr_au ADA300 \fr_var 1-Xalti \fr_e Mi mamá siempre me enseña como destazar el pollo. \fr_son 03544-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref pio:nakatehteki $$ \semx_tipo Sinónimo \raiz pio: \raiz teki \dt 17/Jan/2022 \lx piotekakawat \lx_cita piotekakawat \lx_var General \ref 06213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cascarón.de.huevo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cascarón de huevo de gallina \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikwa:tih pio:tet, itech se: kaxit xikta:li n' pio:tekakawat, nikimakati:w nopiowa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si vamos a comer huevo, en un plato pón los pedazos de cascarón, se los voy a ir a dar a mis pollos. \fr_son 06213-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref piotee:wat \raiz pio \raiz te \raiz kakawa \dt 17/May/2021 \lx pio:temi:mike:t \lx_cita piotemi:mike:meh \lx_var General \ref 03233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.ahogado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huevo ahogado en salsa de chile hervido \sig_var General \fr_n Neh nikwe:lilia pio:temi:mike:t, sayoh ka:n nike:manti nikchichi:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi me gusta comer huevo ahogado, solo que no me da tiempo preparlo. \fr_son 03233-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Sinónimo \semxref pio:techi:lposo:n \raiz pio \raiz te \raiz miki \nsem En un cazuela se pone agua y se agrega salsa roja. Cuando empieza a hervir se vierte los huevos crudos sobre el líquido y en un instante los huevos enteros se cuecen con la yema por dentro. Es decir la clara forra la yema. Una vez agregados los huevos al caldo se le agrega yerbabuena o epazote como condimento según el gusto. \ency Grabación \dt 10/Jan/2022 \lx piote:na:n \lx_cita piote:na:n \lx_var General \ref 02827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallina.con.cría \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gallina con cría (gallina con sus pollitos recién nacidos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikpia se: piote:nan kwaltsi:n kiniskaltia n' piokone:meh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo una gallina clueca que cuida bien sus pollitos. \fr_son 02827-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ichpo:ch \sem Animal-ave \raiz pio \raiz te: \raiz na:n \dt 03/Jun/2021 \lx piotet \lx_cita piotet \lx_var General \ref 05003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig huevo \osten de cualquier ave, natural o bien cocido \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka i:cha:n nokni:w wa:n ne:chtayo:kolihkeh seki piotemeh mah nikwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a a la casa de mi hermano y me regalaron unos huevos para que me los comiera. \fr_son 05003-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz te \nsem La forma poseída intrínsecamente se usa vulgarmente para referirse a los testículos. \dt 03/Feb/2022 \lx piotetaixkal \lx_cita piotetaixkal \lx_var General \ref 03232 (duda) CSC usa piotetakoma:lta:li:l \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.asado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig huevo azado (sobre comal sin aceite, solamente con sal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh nikwa piotetaixkal. Nopili okachi kiwe:lilia tatsoyo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo como huevo asado. Mi hijo le gusta más frito. \fr_son 03232-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pio \raiz ixka \dt 10/Jan/2022 \lx piotetamanal \lx_cita piotetamanal \lx_var General \ref 05912 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.hervido \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig huevo hervido \sig_var General \fr_n Nopili kwaltsi:n takwa ika pio:tetamanal wa:n chi:ltamo:ltal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño come muy bien con huevo hervido y salsa. \fr_son 05912-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pio \raiz mana \dt 12/May/2020 \lx pio:tetatsoyo:n \lx_cita piotetatsoyo:n \lx_var General \ref 03658 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.frito \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huevo frito (en sarten con aceite) \sig_var General \fr_n Neh a:mo nikwa pio:tetatsoyo:n, porin chia:wak wa:n iksá: nime:ltsi:mia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no como huevo frito porque tiene mucha grasa y a veces me ahogo. \fr_son 03658-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pio \raiz tsoyo: \dt 17/Jan/2022 \lx pioteyoh \lx_cita pioteyoh \lx_var General \ref 01334 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.huevo \catgr Adj \deriv \sig con huevo, revuelto con huevo (comida mezclada, p. ej., frijoles con huevo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa no:má:n ne:chtama:k ika emo:l pio:teyoh, ka:n nikwahtoya niktelwe:lilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi mamá me dió de comer con frijoles revueltos con huevo, me gustó muchísimo porque no lo había comido. \fr_son 01334-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio: \raiz te \dt 24/Mar/2021 \lx pio:teyowa \lx_cita pioteyowa \lx_var General \ref 02082 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.con.huevo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig revolverse con huevo (un guisado como frijoles) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n tikchihchi:wa emo:l ika pio:tet, mah kwaltsi:n pio:teyowa, iwki kiwe:lilia no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si haces frijoles con huevo, que tenga muhco huevo, así le gusta a mi mamá . \fr_son 02082-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio: \raiz te \dt 06/May/2021 \lx pio:wiwita \lx_cita piowiwita \lx_var General \ref 04170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desplumar.pollo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desplumar pollo \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil yahki pio:wiwitato ka:mpa iwe:ina:n. Mo:sta kintamakatih mihto:tia:nih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija fue a desplumar pollos en la casa de su abuela. Mañana se los van a dar de comer a los danzantes. \fr_son 04170-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio \raiz wita \nsem Para desplumar un pollo se sumerge el pollo sacrificado en agua hirviendo para que se ablanden las plumas facilitando su extracción. \dt 18/Jan/2022 \lx pioxa:ltet \lx_cita pioxa:ltet \lx_var General \ref 04000 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molleja.de.pollo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig molleja de pollo \sig_var General \fr_n Nochipa nikowa pioxa:ltet wa:n niktsoyo:nia iwa:n chi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre compro mollejas de pollo y las frío con chile. \fr_son 04000-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pio: \raiz xa:l \raiz te \nsem Es común que se come la molleja del pollo, por eso aparentemente hay un término específico. A veces también se consume la molleja de un pavo pero en este caso se dice ixa:ltew to:tolin y no ?to:tolxa:ltet. \dt 17/Jan/2022 \lx pipihya:k \lx_cita pipihya:k \lx_var General \ref 06655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oler.a.carne.roja \catgr Adj \deriv \sig oler a carne roja (como de res, de borrego, de chivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n kwa:kownakat semi pipihya:k, yeh ika a:mo nikwelita nikwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La carne de res tiene olor fuerte de carne roja, por eso no me gusta comerla. \fr_son 06655-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz pipi \raiz ihya: \dt 27/May/2020 \lx pipihya:kmati \lx_cita kipipihya:kmati \lx_var General \ref 03078 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.un.olor.de.carne.de.res \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sentir, percibir un olor de carne de res \sig_var General \fr_n Neh ka:n nitai n' leche, nikpipihya:kmati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no tomo leche, tengo la sensación de que tiene olor a res. \fr_son 03078-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pipi \raiz ihya: \raiz mati \dt 07/Jan/2022 \lx pipihya:kxiwit \lx_cita pipihya:kxiwit \lx_var General \ref 05656 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Papaveraceae.Bocconia.frutescens \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bocconia frustescens L., o bien Bocconia arborea S. Watson, plantas de la familia Papaveraceae, en español llamado 'gordolobo'. Las hojas sirven para tratar la bronquitis (por eso algunos lo llaman opochekaxiwit, de opochekat 'bronquitis'). \sig_var General \fr_n Tehwa:n tikwih ma:nehnextikxiwit ika timopahtiah komo tikpiah tataxis oso o:pochehkat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nosotros usamos el gordolobo (hojas) para curarnos si tenemos tos o bronquitis. \fr_son 05656-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref opochehkaxiwit \semxref ma:nehnextikxiwit \raiz ma: \raiz nex \raiz xiw \dt 12/Apr/2022 \lx pipiktia \lx_cita pipiktia \ref 08240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pipiktik \lx_cita pipiktik \lx_var General \ref 06341 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa duro \catgr Adj \deriv \sig duro \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n nakat a:mo oksik, pipiktik ok. Eski we:wet a katka n' tapial. \fr_au ADA300 \fr_var 1-Xalti \fr_e Esta carne no se coció, se quedó muy dura. A lo mejor ya estaba muy viejo el animal. \fr_son 06341-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig maduro (personas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil kiteltewia nopili wa:n ta: yeh pipiktik a. I:pa tsikitsi:n sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho le pega mucho a mi niño y él ya está maduro. Sólo que de por si es pequeño. \fr_son 06341-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ni \dt 19/May/2020 \lx pi:pilikniw \lx_cita nopi:pilikniwa:n \lx_var General \ref 03866 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contemporáneos \catgr Sust \infl Oblig pos \sig amigo(s) o amiga(s) de la misma edad que el poseedor \osten \sig_var General \fr_n Mo:sta tiowih tia:ahkwiti we:ia:t iwa:n nopi:pilikni:wa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana vamos a ir a nadar en el río con mis amigos (contemporáneos de edad). \fr_son 03866-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pil \raiz ikniw \dt 17/Jan/2022 \lx pi:pilo:l \lx_cita pi:pilo:l \lx_var General \ref 03327 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arete \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig arete \sig_var General \fr_n I:n pi:pilo:l tein nikpia ne:chtayo:kolih nosiwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos aretes que tengo puestos, me los regaló mi hija. \fr_son 03327-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig la verruga que se cuelga de la papada o garganta \osten de un marrano \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pitsot tein kimikti:tih kipia ipipilo:l. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Ese marrano que van a matar tiene su "arete". \fr_son 03327-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pilo \dt 05/Jul/2021 \lx pi:pilo:ltia \lx_cita ne:chpi:pilo:ltia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.aretes \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ponerle aretes a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xine:chpi:pilo:lti!, Neh ka:n wel nimota:lilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónme mis aretes!, Yo no me los puedo poner. \raiz pilo \dt 05/Oct/2020 \lx pi:pilo:lwia \lx_cita tapi:pilo:lwia \lx_var General \ref 02732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa usar.aretes \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapi:pilo:lwia) usar aretes \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili ka:n kiwelita tapi:pilo:lwi:s, nochipa nikowilia wa:n kintamo:ta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija no le gusta usar aretes, cada vez que le compro los tira a la basura. \fr_son 02732-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pilo \dt 25/May/2021 \lx pi:pilo:lxo:chit \lx_cita pi:pilo:lxo:chit \lx_var General \ref 00080 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Gesneriaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Moussonia deppeana (Schltdl. & Cham.) Hanst, de la familia Gesneriaceae; es una maleza sin uso alguno \sig_var General \fr_n Yo:n pi:pilo:lxo:chit chi:chi:ltik n' ixo:chio, mochi:wa ohte:noh wa:n a:mo teh ika kitatekiwtiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La flor del pi:pilo:lxo:chit es roja, se da en las orillas del camino y nadie le da un uso. \fr_son 00080-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz pil \raiz xo:chi \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx pipi:na \lx_cita kipipi:na \lx_var General \ref 00117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chupar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0+senta- \sig chupar \osten p. ej., un niño un dulce; un pajaríto el nectar de una flor \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n ne: witsikitsi:n kipipi:naki ne: xo:chit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas ese colibrí viene a chupar esas flores. \fr_son 00117-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx pipi:nia \lx_cita pipi:nia \lx_var General \ref 07848 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.correoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hacerse correoso o resistente a ser cortado (p. ej., tortillas después de recalentarlas, algunas carnes como la cecina, alguna leña al no secarse bien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n taxkal a:mo nikwa:s, ye:kpipi:niak. Nimochia, tine:chtixili:s se: tepitsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas tortillas no me las voy a comer, se hicieron correosas. Me espero, máss tarde haces tortillas para mi. \fr_son 07848-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ni \dt 22/Sep/2020 \lx pipi:nik \lx_cita pipi:nik \lx_var General \ref 06016 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correoso \catgr Adj \deriv \sig correoso; resistente \osten tortillas frías o recalentadas, carne con mucho tendón, difícil de romper, partir, morder, masticar \sig_var 1-Xalti \fr_n Nowei:ta:t a:mo kiwelita taxkal sese:k. Kihtowa ke semi pipi:nik wa:n a:mo wel kikwa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelo no le gusta comer tortillas frías. Dice que son correosas y no las puede morder con sus dientes. \fr_son 06016-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pipiktik \raiz pipi: \dt 13/May/2020 \lx pipitsika \lx_cita pipitsika \lx_var General \ref 01413 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aplastarse abriéndose la cáscara o piel \osten de frutos como jitomates, circuelas, naranjas apiladas en cajas para transporte \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak notomaw wa:n ipan kiketskeh se: chikiwit wa:n ye:k miak pipitsikak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré mis jitomates, pararon una canasta sobre ellos y se tronaron muchos. \fr_son 01413-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatapaka \raiz pitsi: \dt 29/Mar/2021 \lx pipitska \lx_cita pipitska \lx_var General \ref 04608 (duda) CSC no usa esta palabra con el primer significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zumbear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig zumbar \osten p. ej., el sonido hecho por un palo lanzado al aire; algunas aves o los murciélagos al volar \sig_var Tzina \fr_n Ke:man tatayowaya:n se: kinkaki tsina:kameh pipitskatinemih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando ya se oscurece, uno escucha a los murciélagos que andan zumbando. \fr_son 04608-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con aspectual -tiw : pipitskatiw) partir aceleradammente \osten p. ej., cuando una persona sale corriendo velozmente \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w kwalka:n yahka kikalpano:to se: i:a:wi wa:n motahtakahtilih, pano:tiki:s wa:n pipitskatiah yahki momachti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Muy temprano mi hermano fue a visitar a su tia y se le hizo tarde, pasó y salió aceleradamente rumbo a su escuela. \fr_son 04608-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wiwinaka \raiz pitska \dt 24/Jan/2022 \lx pipitskaltia \lx_cita kipipitskaltia \lx_var General \ref 07727 (duda) para CSC el significado de la entrada es tirar. El hacer que algo emita un zumbido se puede especificar con otra palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.zumbear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer zumbear, provocar (p. ej., un palo lanzado al aire) emitir el sonido de un zumbido \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w nochipa kiahkotamo:ta se: kwowit wa:n kwaltsi:n kipipitskaltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano siempre lanza un palo al aire y lo hace zumbear bonita. \fr_son 07727-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitska \dt 20/Sep/2020 \lx pi:pitsot \lx_cita pi:pitsot \lx_var Xaltn \ref 02614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.hecho.sobre.comal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tamal hecho sobre comal cuando sobran comida y no se quiere desperdiciar, se envuelve la comida en masa como quesadilla o tamal \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \semx_tipo Equivalente \semxref koma:ltamal \semxref koma:lpitsot \dt 02/Sep/2020 \lx pipitsowa \lx_cita kipipitsowa \lx_var General \ref 06920 (duda) discutir entre los 3 esta entrada porque CSC usa pitsowa y pi:pitsowa besarlo varias veces y pihpitsowa besarlo mucho \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa besar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0?tel-; 0?te:-; 0-senta- \sig besar \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:t kiwelita nopili wa:n nochipa kipipitsowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una mujer le gusta a mi bebé y siempre lo besa. \fr_son 06920-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \dt 14/Feb/2022 \lx pi:sihnanakat \lx_alt pi:silnanakat \lx_alt pi:sih \lx_cita pi:sihnanakat \lx_var Tzina \ref 00799 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \infl N1 \sig tipo de hongo todavía no identificado \osten \sig_var Tzina \fr_n FRP-- Ne: pi:sih, pi:sihnanakat ika mochi:wa. CGN-- Mm. FRP-- Teswakowit, aha, entó:s ne: nochi tikahsitih ya yo:n, yo:n nanakat. CGN-- Ke:mah, teswakowit ika mochi:wa. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e FRP-- Este, pi:sih, el pisihnanakat con eso se da. CGN-- Si. FRP-- Ah, entonces en los Miconia (familia Melastomataceae) ya vas a encontrar todos esos hongos. CGN-- Si, se da en los Miconia. \fr_son 00782-01_ \fr_fuente 2012-07-31-f | 110.785, 118.686 \raiz \dt 22/Mar/2021 \lx pisi:la:skat \lx_cita pisi:la:skat \lx_var General \ref 03100 (duda) es más común usarlo en plural \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hormiga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hormiga no identificada \sig_var 1-Tzina \fr_n Notikote:noh panki:sah miak pisi:la:skameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi fogón salen muchas hormigas. \fr_son 03100-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Discusión \semxref chi:la:skat \raiz pisi:l \raiz a:ska \nsem Algunas personas le dicen pisi:la:skat a la hormiga común de color negro que habita en el suelo y se acostumbra encontrar tanto en las casas como afuera. \dt 07/Jan/2022 \lx pisi:lawakat \lx_cita pisi:lawakat \lx_var General \ref 07554 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lauraceae.Persea.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Persea sp., árbol de la familia Lauraceae, en español llamado 'aguacate criollo'. El fruto se come y se comercializa; las hojas sirven para saborizar los tlacoyos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pisi:lawakat nika:n a:mo ta:ki, sayoh we:ia n' kowit, xo:chiowa wa:n a:mo ta:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El aguacate criollo aquí no produce, sólo crece el árbol, florea y no produce. \fr_son 07554-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \sem Comestible-fruto \sem Planta (no colectada) \raiz pisi:l \raiz awaka \dt 11/Sep/2020 \lx pisi:la:wa:t \lx_cita pisi:la:wa:t \lx_alt pisi:la:wa:kowit \lx_var General \ref 02880 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Fagaceae. Quercus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular \sig Quercussp., planta de la familia Fagaceae, sirve para leña o para construcción de casas, se da en la zona Xaltipan, tiene hojas anchas y bellotas chicas \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pisi:la:wa:t se: ki:xmati porin ma:pa:pata:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pisi:la:wa:t se reconoce porque tiene las hojas anchas. \fr_son 02880-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref a:wa:t \semxref wi:tsi:la:wa:t \semx_tipo Referente natural igual \raiz pisi:l \raiz a:wa: \dt 03/Jun/2021 \lx pisi:lkokototsa \lx_cita kipisi:lkokototsa \lx_var General \ref 00019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmenuzar.finalmente \catgr V1 \infl Clase 3 \sig desmenuzar en pedacitos final \osten p. ej., ingredientes que se le agregan a un guisado \sig_var General \fr_n Pos tik..., tikonkuiah wa:n tiehkoyah, tikokototsayah no: para a:mo pa:pata:wak tikpanta:lia:yah. Tikpisi:lkokototsayah wa:n tik..., tikmanayah. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e Pues lo…, lo íbamos a traer y llegábamos, lo despedazábamos para no meterlo así ancho (en la olla hirviendo). Lo despedazábamos bien fino y lo…, lo hervíamos. \fr_son 00019-01_corp_Tzina_faltar \fr_fuente 2010-07-15-a | 260.44, 270.966 \raiz pisi:l \raiz koto: \rev 2020-12-14 \dt 16/Mar/2021 \lx pisi:lmo:yo:meh \lx_cita pisi:lmo:yo:meh \lx_var General \ref 04782 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Diptera \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig nombre genérico para un tipo de mosquito o insecto relacionado del orden Diptera \osten quizá sean mosquitos (Culicidae) o quizá otra familia \sig_var General \fr_n Ihkwa:k takawa:ni te:kwah miak pisi:lmo:yo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace calor pican muchos los mosquitos llamados pisi:lmo:yo:meh. \fr_son 04782-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Comparar \semxref xahkalmo:yo:t \semxref mo:yo:t \raiz pisi:l \raiz mo:yo: \nsem Los pisi:lmo:yo:meh son los mosquitos más pequeños, pero dan mucho comezón. Vuelan solitarios así que es probable que sean mosquitos, Culicidae y no otros Diptera. \dt 24/Jan/2022 \lx pisi:lnekmeh \lx_alt pisi:lnektsitsi:n \lx_cita pisi:lnekmeh \lx_var General \ref 05418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Apidae.Scaptotrigona.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Scaptotrigona mexicana (Guérin-Méneville, 1845), abeja de la tribu Meliponini, familia Apidae que ha sido domesticada en la región de Cuetzalan donde se cría en ollas de barro para su miel. \sig_var General \fr_n Kowtah se: kinahsi pisi:lnekmeh. Se: kinko:nketsa wa:n se: kinwa:lkwi n' kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e En el monte se atrapan las meliponas. Se meten en la olla y se traen a la casa. \fr_son 05418-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz pisi:l \raiz nekw \nmorf Se posesiona solamente como nopisi:lnekwa:n pero no con el diminutivo, nopisi:lnektsitsi:wa:n. \dt 11/Apr/2022 \lx pisi:lnektsi:n \lx_cita pisi:lnektsi:n \lx_var General \ref 06938 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abeja melipona \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Scaptotrigona mexicana, la abeja melipona que se cria en la región de Cuetzalan para su miel \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikinki:xti:to seki pisi:lnektsitsi:n ne: tepa:nke:span. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer saqué una colmena de la abeja melipona sobre la pared. \fr_son 06938-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pisi:l \raiz nekw \dt 01/Jun/2020 \lx pisi:lowa \lx_cita kipisi:lowa \lx_var General \ref 00559 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmenuzar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar finamente \osten generalmente cuchillo, p. ej., queso, carne, cebolla, quelites \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xikpisi:lo n' ta:lkamoh para ke:man tiktikoketsas niman oksis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Rebana en pedazos muy pequeños la papa para que cuando lo pongas al fuego hierva rápido. \fr_son 00559-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:pisi:lowa \raiz pisi:l \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx pisi:lpesma \lx_cita pisi:lpesma \lx_var General \ref 02994 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lindsaeaceae.Odontosoria.schlechtendalii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Odontosoria schlechtendalii (C. Presl) C. Chr., helecho de la familia Lindsaeaceae. Se usa para adornar los nacimientos en navidad. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pa:skwah titachihchi:watih ika kopach wa:n pisi:lpesma. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta navidad vamos a adornar la casa con heno y Odontosoria schlechtendalii. \fr_son 02994-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-sin-flores \sem Planta \semx_tipo Discusión \semxref pesma \raiz pisi:l \raiz pesma \dt 06/Jun/2021 \lx pisi:ltehteki \lx_cita kipisi:ltehteki \lx_var General \ref 02096 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar.finito \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig picar o cortar en pedacitos muy finos (p. ej., cebolla, chile) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikpisi:ltehteki i:n chi:l wa:n tikwaskeh iwa:n i:n emol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pícale muy finito este chile y nos lo comeremos con estos frijoles! \fr_son 02096-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pisi:l \raiz teki \nmorf Por su significado este verbo siempre ocurre con el verbo principal, teki reduplicado con vocal corta y /h/. \dt 06/May/2021 \lx pisi:ltia \lx_cita pisi:ltia \lx_var General \ref 06254 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.finito \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacerse o quedarse finito (p. ej., frutos al no crecer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pimie:ntah nochipa pisi:ltia *porque** kowtampa n' ihkak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquella pimienta siempre produce su semilla muy finita porque está bajo la sombra de los árboles. \fr_son 06254-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pisi:l \dt 08/Feb/2022 \lx pisi:ltik \lx_cita pisi:ltik \lx_var General \ref 05724 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa finito \catgr Adj \deriv \sig finito o más pequeño de lo normal \osten objetos como anjojolí, arroz, arena, semillas raquíticas, hojas de plantas por lo poco ancho \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak a:ko:lin wa:n ka:mpa nikta:lih kioli:nih se: pio wa:n tamipi:xow ta:lpan. Ke:meh semi pisi:ltik a:mo wel nikololoh ok. \fr_au CSC370 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré ajonjolí y en donde lo puse lo movió una gallina y todo se regó en el piso. Como las semillas son muy pequeñitas ya no pude recogerlas. \fr_son 05724-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pisi:l \dt 12/Apr/2022 \lx pisi:ltomat \lx_cita pisi:ltomat \lx_var General \ref 06320 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.lycopersicum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Solanum lycopersicum L., planta de la familia Solanaceae también conocida como Lycopersicon esculentum Mill. var. leptophyllum (Dunal) D'Arcy. \osten \sig_var General \fr_n Mo:sta kwa:lka:n tia:skeh mi:lah tikwiti:wih pisi:ltomat wa:n tio:tak tiknemi:lti:ti:wih. Yo:n kitelkowah porque telahwia:k ke:man se: kichihchi:wa n’ chi:ltamo:ltal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana temprano vamos a ir a la milpa a cortar de esos tomates chiquitos y en la tarde lo iremos a "ranchear" (vender como ambulante de casa a casa). Ese tomate lo compran mucho porque al preparar una salsa tiene más rico aroma. \fr_son 06320-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref tao:ltomat \semxref si:taltomat \raiz pisi:l \raiz toma \nsem Aparentemente pisi:ltomat se conoce también por algunas personas como tao:ltomat o si:taltomat Hermelindo Salazar no conoce ninguno de estos nombres. Amelia Domínguez y Ceferino Salgado lo conocen como pisi:ltomat. En su correo de 27 febrero 2015, M. Nee comentó que: "This is Lycopersicon esculentum Mill. var. leptophyllum (Dunal) D'Arcy. It is the wild ancestor of the cultivated tomato. Some people put it into Solanum." Solanum lycopersicum L. \dt 02/Sep/2020 \lx pi:sin \lx_cita pi:sin \lx_var General \ref 02475 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig hongo todavía no identificado ni colectado. Se come preparado con pimienta y chile seco \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k pala:ni n' teswakowit iksá: kiewa pi:sin, we:lik se: kikwa tamanal iwa:n pimie:ntahxiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se pudre la madera de teswat a veces genera hongos pi:sin, es sabroso comerlo hervido con hojas de pimienta. \fr_son 02475-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz pi:s \dt 21/May/2021 \lx piswia \lx_cita kipiswia \lx_var General \ref 04955 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventarse. por. si. solo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (con reflexivo : mopiswia) aventarse por si solo \osten p. ej., al saltar de un lugar a otro como hace la rana, chapulín \sig_var General \fr_n I:n chapolih ahkotsikwi:ni wa:n ye:kwehka mopiswia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este chapulín brinca y se avienta lejos. \fr_son 04955-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopiswia) botarse; brincarse \osten p. ej., una astilla de la leña, una piedrilla al triturar piedra \sig_var General \fr_n Ximihkwani, niktapa:ntok i:n kowit wa:n iksá: mopiswia kowtatsi:ke:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quítate, estoy partiendo esta leña y a veces se bota la astilla. \fr_son 04955-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pis \dt 24/Jan/2022 \lx piswilia \lx_cita ne:chpiswilia \lx_var General \ref 02020 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aventar (p. ej., un palo, una piedra) a o contra (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ximoxiwte:nketsa wehka a:mo ka:n mitspiswili:s se: tet n' tepos. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aorillate lejos de la calle no sea que el carro te vaya a aventar una piedra. \fr_son 02020-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pis (?) piswia \dt 29/Apr/2021 \lx pi:to:n \lx_alt pito:ntsi:n \lx_cita ipi:ton \lx_var General \ref 08354 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bisabuelo/a \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig bisabuelo o bisabuela \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son Pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \nsem La palabra pi:to:n o pito:n es poco común y nada más los señores y señoras de edad avanzada conocen esta palabra. En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se pronuncia pi:to:n y significa tanto bisabuelo como bisabuela. También allá se dice ikakawayo (lit. 'su cáscara') para también significar 'bisabuelo' o 'bisabuela'. Según Amelia Domínguez en Xaltipan se dice pito:n, con la primera vocal corta, con el mismo significado. Ella agregó que en Xaltipan, donde vive, no se usa esta palabra pero sí se usaba en Tonalix donde vivían sus abuelos. Casi siempre se dice en diminutivo, ipito:ntsi:n. En el náhuatl clásico (véase Molina, pp. 83f-v; Remi Simeón, p. 386-7) se reporte piptontli como 'bisabuela' y pitli como hermana mayor, dama de compañía, recamarera'. Parece claro que las dos palabras se relacionan. La segunda sería pihtli con el "saltillo" cerrando la primera sílaba y la /p/ de piptontli estará relacionada con este fonema. Nótese que en el clásico refiere solamente a una mujer mayor (hermana mayor y bisabuela). Nótese finalmente que en San Agustín Oapan (valle del Balsas, Guerrero) se usa pih, posesionada, para las señoras grandes: Topih Juana 'doña Juana', o nikno:tsas se: topi:pih 'voy a hablar a una señora' o ¿ka:n tiyaw pi:pih? '¿Dónde vas, doña?'. \raiz pi:ton:n \dt 02/Sep/2020 \lx pi:to:n \lx_cita pi:to:n \lx_var General \ref 04908 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nieto \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig bisnieto o bisnieta \sig_var General \fr_n Niwe:wet a. Miakeh ya nopi:to:wa:n, mahtak a ahsikeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya estoy viejo. Ya son muchos mis bisnietos, ya son diez. \fr_son 04908-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bisabuelo o bisabuela \sig_var General \fr_n Ne: ta:ta Karabie:l yehwa nopi:to:n. Yehwa ipopa:n nowe:ina:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El señor Gabriel es mi bisabuelo. Es el papá de mi abuelita. \fr_son 04908-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Sinónimo \semxref ixwiw \raiz pi: \raiz -to:n \nsem Según Amelia Domínguez se usa pi:to:n en el pueblo de Tonalix. \nota Checar significado en Tonalix. \dt 24/Jan/2022 \lx pi:to:n \lx_cita pi:to:n \lx_var General \ref 05981 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bisabuelo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig bisabuelo o bisabuela \sig_var Tonal \fr_n Ke:man katka nikone:t nikelna:miki nopi:to: ne:chmetswi:tek ika ito:pi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Tonal \fr_e Recuerdo que cuando era niña mi bisabuela me pegó en el pie con su bastón. \fr_son 05981-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig bisnieto o bisnieta \sig_var Tonal \fr_n Ne: na:nah ka:n ya semi chika:wak wa:n kimpia ya o:me ipi:to:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora todavia no está tan grande de edad y ya tiene dos bisnietos. \fr_son 05981-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitó: (?) \nsem La palabra pi:to:n refiere tanto al bisabuelo como a la bisabuela (o bisnieto y bisnieta) pero no se puede modificar con un sustantivo como siwa:t para precisar el sexo del referente. \nmorf La etimología de esta palabra no es cierto. Quizás proviene del español. \ncomp Es una palabra que Amelia Domínguez conoce pero que dice es propia de Tonalix, un pueblo pequeño entre Siltepec y Xaltipan. \dt 02/Sep/2020 \lx pi:tsa \lx_cita kipi:tsa \lx_var General \ref 03330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación de vocal larga : kipi:pi:tsa) soplar repetidamente (algo, p. ej., semillas para quitarle basura y polvo, bebidas para enfriarlas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Amo xikelka:wa, [xik]pi:pi:tsa n' et wa:n xikmolo:nti, yehwa tikwa:skeh tio:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No se te olvide limpiar los frijoles y hervirlos, porque los comeremos en la tarde. \fr_son 03330-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz pi:ts \dt 06/Jan/2022 \lx pitsaktik \lx_alt pitsaktsi:n \lx_cita pitsaktik \lx_var General \ref 06166 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa delgado \catgr Adj \deriv \sig delgado \osten un ser vivo, un palo, un mecate o lazo \sig_var General \fr_n Yo:n mekat ye:kpitsaktik. A:mo ika xikilpi n' tapial, kikoto:nas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese mecate está muy delgado. No amarres la bestia con ello, lo va a reventar. \fr_son 06166-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pitsa:wak \sem Forma \raiz pitsa: \dt 15/May/2020 \lx pitsakweyakia \lx_cita pitsakweyakia \lx_var General \ref 02178 (duda) no aparece en el corpus quizá porque se usa más pitsakweyak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer.largo.y.delgado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig crecer con el tronco principal largo, delgado y sin muchas ramas \osten fruto de calabaza; árbol que en el bosque crece recto buscando el sol; bambú o tabaquillo \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n iyakowit pitsakweyakia sah. Kwali ika se: kimetstia ma:tat wa:n ika se: tsapoteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al árbol de tabaquillo se le crece su tronco largo y delgado, sin muchas ramas. Se puede ocupar como mango de una red (de aro) y con ello se puede cortar mamey. \fr_son 02178-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsa: \raiz weya \dt 09/May/2021 \lx pitsa:na \lx_cita mopitsa:na \lx_var General \ref 00113 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.ráquito \catgr V2(refl) \infl Clase 3 \sig (con reflexivo: mopitsa:na) quedarse raquítico, no crecer a un buen tamaño \osten una planta, particularmente la milpa \sig_var Tzina \fr_n JVC-- Ka:n ta: yo:n a:mo mone:neki, sayoh mah se: kitachipa:wi sah, se: 'koto:nili komekat para a:mo kipechi:s, mopitsa:na. AND-- A::mo mone:neki wa:n .... Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- No pues ese no se chiquea, nada más hay que limpiarle, hay que cortarle el bejuco para que no lo asfixie, que se haga raquítico. AND-- No se chiquea y … Si. \fr_son 00113-01_corp_Tzina_JVC313 \fr_fuente 2011-07-13-a | 294.386, 298.656 \raiz pitsa: \nota Agregar kipitsa:na del corpus. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pitsa:ni \lx_cita pitsa:ni \lx_var General \ref 00110 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.raquítico \catgr V1 \infl Clase 3 \sig quedar raquítico o mal formado \osten particularmente o quizá exclusivamente la milpa por efecto de mucha maleza \sig_var General \fr_n JVC-- Ke:mah, a:mo semi, pe:wa ihkó:n ke:man, ke:man ki..., ke:man kinekis n' tato:ktsi:n o achto ok kiximiktia no:, semi moskaltia ne:nke:n ka:mpa tapala:ntok yo:n ehkaw. AND-- Pos ..., ne: ke:masá: ka:mpa tikta:liliah matita pané: kiximiktia hasta pitsa:ni. JVC-- Ke:mah. AND-- Pitsa:ni, ke:masá: wehwetsi ne:n tato:ktsi:n, tikiliah totakwaltsi:n. JVC-- Ke:mah, kachi a sah komo se: kita:lih ka:mpa, ka:mpa mi:ltata:lwi:l, ne:nke:n moskaltia xiwit ata, kachi te:ntok ompa tapala:n. AND-- Pos de se: ki..., se: ta..., se: tasalo:wia ihkó:n, se: kitila:na, seko sah se: kite:ma n' ta:ltsi:n, ta: ompa kipia ne:n pala:n de n' ehkawtsi:n. JVC-- Mm, mm, ke:mah. AND-- Pos ompa mote:ma ne:, ye:kne:nke:n ompa poliwi, de ixwa. JVC-- Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sí, no mucho, empieza así cuando, cuando lo…, cuando quiera la siembra o antes lo mata (por maleza) el ehkaw crece muy rápido en los terrenos fértiles. AND-- Pues…, este, a veces donde sembramos una mata (de milpa) lo mata por ser maleza y hasta que la milpa quede raquítica. JVC-- Si. AND-- Se hacen raquíticas, a veces hasta se caen las milpas, lo que le llamamos nuestro alimento. JVC-- Si, más si se siembra donde, en terrenos barbechados, crece muy rápido la hierba porque ahí hay más tierra fértil. AND-- Pues de que…, de que limpia uno con azadón, se va jalando, se va amontonando la tierra, pues ahí tiene el abono orgánico del ehkaw. JVC-- Si, si, si. AND-- Pues ahí se amontona este, y rápido ahí se pierde, de que ya germina. JVC-- Si. \fr_son 08590-01_corp_Tzina_AND308 \fr_fuente 2012-08-02-c | 355.547, 389.704 \raiz pitsa: \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pitsa:nik \lx_cita pitsa:nik \lx_var Tzina \ref 01228 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frágil \catgr Adj \deriv \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : pihpitsa:nik) frágil \osten cabello delgado que fácilmente se rompe \sig_var Tzina \fr_n Neh notson pihpitsa:nik. Ke:man nimoxilwia kokotoka wa:n seki te:ntahtapa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por delgado mi cabello es muy frágil. Cuando me peino se revienta mucho y a otros se le sale el orzuelo (los cabos partidos). \fr_son 01228-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsa: \nota Checar esta palabra ya que CSC no la conoce aunque si conoce pihpitsa:ni. \dt 19/Jul/2021 \lx pitsa:wa \lx_cita kipitsa:wa \lx_var General \ref 06111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adelgazarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mopitsa:wa) adelgazarse (una persona o animal) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t mahyá: mopitsa:w. Mahyá: okachi toma:wak katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer parece que adelgazó. Parece que estaba más gorda. \fr_son 06111-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsa: \dt 04/Feb/2022 \lx pitsa:wak \lx_cita pitsa:wak \lx_var General \ref 04303 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa delgado \catgr Adj \deriv \sig delgado \osten p. ej., una persona de cuerpo, un árbol, guajolotes jóvenes quizá pero en general no en referencia a animales \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipitsa:wak okachi kwali niohtokaya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando estaba delgada podía caminar muy bien. \fr_son 04303-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pitsaktik \semx_tipo Comparar \semxref kana:wak \sem Forma \raiz pitsa: \dt 18/Jan/2022 \lx pitsa:wakkwitaxkol \lx_cita pitsa:wakkwitaxkol \lx_var General \ref 04088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa intestino.delgado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig intestino o menudo delgado \osten de pollos y cerdos \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n nochipa kikowa pitsa:wakkwitaxkol wa:n kitsoyo:nia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi abuelita siempre compra menudo delgado de cerdo y lo fríe. \fr_son 04088-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref kwitaxkol \raiz pitsawa: \raiz kwitakol \nsem Aunque hay un término específico para el intestino delgado, no hay para el intestino grueso, que se llama simplemente kwitaxkol. \dt 17/Jan/2022 \lx pitsa:wakta:l \lx_cita pitsa:wakta:l \lx_var General \ref 03265 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suelo.erosionado \catgr Adj \deriv \sig suelo erosionado, sin mucha materia orgánica, algo estéril y que no sirve para producir mucho cultivo \sig_var General \fr_n Nokni:w kihtowa ke nota:lpan pitsa:wakta:l yeh ika a:mo kina:miki ke:man nitato:ka. Nochipa molkat ki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano dice que mi terreno está muy erosionado por eso no produce bien cuando siembro. Siempre cosecho mazorcas raquíticas. \fr_son 03265-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsa \dt 03/Jul/2021 \lx pitsa:waktao:l \lx_cita pitsa:waktao:l \lx_var General \ref 06936 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maiz.delgado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig maíz delgado (desgranado de forma angosta, variedad diferente al criollo, no ancho) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: Zacapoaxtla kinamakah nochi pitsa:waktao:l wa:n achi tepitsi:n tsi:nki:stok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En Zacapoaxtla venden maíz angosta y lo venden un poco mas barato. \fr_son 06936-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsa: \raiz o:ya \dt 01/Jun/2020 \lx pitsa:waltia \lx_cita kipitsa:waltia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.delgado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer delgado (p. ej., un palo al tallarlo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopopá:n ke:man kixihxi:ma kwowit kwaltsi:n kipitsa:waltia, yehwa ika nochipa kitekowiliah i:n pilimeh tein momachtiah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi papá cuando talla las varas las hace bien delgadas, por eso siempre se las encargan los niños que están estudiando. \fr_son 00283-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pitsa:wa \raiz pitsa: \nota Investigar la diferencia entre pitsa:wa y pitsa:waltia. \dt 05/Oct/2020 \lx pitsa:waya \lx_cita pitsa:waya \lx_var General \ref 06178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adelgazar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig adelgazar \osten humanos en particular \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat teltoma:wak katka wa:n kikwik yo:n kokolis kiliah diabetes, yeh ika telpitsa:wayak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese señor era muy gordo pero se enfermó de diabetes y por eso adelgazó mucho. \fr_son 06178-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsa: \ngram Hay que determinar la diferencia entre el reflexivo mopitsa:wa y el intransitivo derivado pitsa:waya. \dt 08/Feb/2022 \lx pitsa:wka:ohsa \lx_cita kipitsa:wka:ohsa \ref 08515 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pitsa:wka:teki \lx_cita kipitsa:wka:teki \ref 08516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx pitsa:wka:tsaya:ni \lx_cita pi:pitsa:wka:tsaya:ni \ref 08043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tsaya: \dt 15/Aug/2018 \lx pi:tse:wayo \lx_cita ipi:tse:wayo \ref 05071 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa cáscara delgada \catgr Sust \infl Oblig pos \sig hollejo o la cáscara más delgada de varios frutos o verduras comestibles \osten café, ajo, cebolla, tomate verde, cacahuate \sig_var General \fr_n Ke:man se: kichipa:wa kahbe:nkapolin moneki mah achto kwali se: kiwa:tsa. Komamo amo wel ki:sa n' ipi:tse:wayo. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se muele en mortero el café en bola seca es necesario secarlo bien antes. Si no, no se puede desprender el hollejo delgado que tiene. \fr_son 05071-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ch \raiz e:wa \nsem La palabra proviene de la raíz pi:ts ('apretado') y e:wat 'corteza' o 'cáscara'. Refiere a la 'piel', 'cáscara', o 'hollejo' muy delgado y pegado a algunos objetos como cacahuates, ajos y cebolla. \dt 03/Feb/2022 \lx pitsiktik \lx_cita pitsiktik \lx_var General \ref 04295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estrellado \catgr Adj \deriv \sig estrellado, fisurado \osten huevos, globos utilizados como adornos de navidad \sig_var General \fr_n I:n piotet pitsiktik. Seko xikta:li komo a:mo sempitsi:nis wa:n taxo:kihya:li:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este huevo está estrellado, apártalo porque puede quebrarse totalmente y dejará un olor a hierro. \fr_son 04295-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatsiktik \raiz pitsi: \dt 18/Jan/2022 \lx pitsi:naltia \lx_cita kitapitsi:naltia \lx_var General \ref 03201 (duda) se puede usar tapitsi:nia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.estrellar.huevos. \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar romper (una gallina clueca) los huevos que está empollando \sig_var General \fr_n Xiki:tski yo:n ichpo:chpio wa:n xiktsakwa. Ye:wa ya tate:mohtinemi ka:ni tata:sas wa:n kitapitsi:naltih ya n' tapachohkeh porque moonkalakihka ya inakastan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Agarra esa gallina primeriza y encierrala. Ya tiene rato que anda buscando adonde poner y ya hasta le hizo estrellar los huevos de la culeca porque se fue meter a un lado de ella. \fr_son 03201-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsi: \nsem Se emplea este verbo siempre con el objeto primario no referencia, ta- y solamente en el contexto indicado por la frase ilustrativa. Una gallina primeriza (que pone por primera vez) es generalmente muy inquieta y hace alboroto. Al tratar de meterse en el nido de una gallina clueca (que está incubando) provoca que la clueca rompa sus huevos. \dt 07/Jan/2022 \lx pitsi:ni \lx_cita pitsi:ni \lx_var General \ref 07396 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig tronar, estrellar (p. ej., huevos, esferas de vidrio o material duro para adorno) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Nehmach xikinwi:ka n' pio:temeh, mah a:mo pitsi:nika:n! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Lleva despacio estos huevos para que no se estrellen! \fr_son 07396-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsi: \dt 07/Apr/2022 \lx pitsi:nia \lx_cita kipitsi:nia \lx_var General \ref 04991 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estrellar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig estrellar; partir, romper, quebrar \osten cosas redondas con cascarón, particularmente huevos pero también algunos adornos de navidad \sig_var General \fr_n Nikpia se: tapachohkeh wa:n nochipa ke:man nikte:ka kinpihpitsi:nia n' itewa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo una clueca, siempre estrella sus huevos (con las pesuñas) cuando la echo para empollar. \fr_son 04991-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsi: \nsem El verbo pitsi:nia refiere a la acción de romper objetos esféricos con una cáscara o cascarón, rompiendo la parte dura. \dt 24/Jan/2022 \lx pi:tskowit \lx_cita pi:tskowit \lx_var Tzina \ref 00901 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rosaceae.Prunus.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre que abarca dos árboles, uno se llama pi:tskowit ma:pata:wak y el otro pi:tskowit ma:pisi:ltik; sirven para cabo de herramientas y leña \sig_var Tzina \sig [col] pi:tskowit ma:pata:wak (lit., pi:tskowit de hojas anchas') | Prunus aff. samydoides Schltdl. \fr_n Yo:n pi:tskowit semi takwa:wak yeh ika kwali se: kikwi para salo:mets. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de pi:tskowit es muy dura por eso se puede usar para cabo de azadón. \fr_son 00901-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] pi:tskowit ma:pisi:ltik (lit., pi:tskowit de hojas angostas') | Prunus sp. nov. "magastipula" (aff. P. samydoides Schltdl.) \sem Planta \raiz pi:ts \raiz kow \nota Investigar con Juan de los Santos y Rubén Macario, Ernesto y Tacho los dos tipos, colectando de nuevo. \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx pitsoa:xiwit \lx_cita pitsoa:xiwit \lx_var General \ref 02566 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Acmella.repens \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Acmella repens (Walter) Rich., planta de la familia Asteraceae; sirve como forraje verde para caballos y burros \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n pitsoa:xiwit neli mo..., mowi:wila:na mahyá:, moso:sowa ta:li:xko sah. Wa:..., a:mo, a:mo wehkapania, ne:n, wa:n ixo:chio no:, iwkitik ke:meh ne:n ehkawxo:chit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese pitsoa:xiwit de verás se …, se arrastra como, se extiende al ras del suelo. Y…, no, no crece alto, este, y sus flores también, son parecidas a las flores del ehkaw (Melampodium divaricatum (Rich.) DC.) \fr_son 02566-01_corp_Tzina-HSO366_ faltar \fr_son 02566-01_Tzina \fr_fuente \nsem En San Miguel Tzinacapan se conoce como pistoa:xiwit mientras que en Tacuapan se usa simplemente a:xiwit. \sem Planta \sem Forraje \raiz pitso \raiz a: \raiz xiw \dt 21/May/2021 \lx pitsocho:pih \lx_cita pitsochopih \lx_var General \ref 05061 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa patas.de.puerco \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pata de puerco \osten para comer \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak o:me kilo pitsocho:pih, mo:sta nikchihchi:was chi:lposo:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compre dos kilos de patas de puerco, mañana voy a preparar chilposonte. \fr_son 05061-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref cho:pih \raiz pitso \raiz cho:pih \dt 03/Feb/2022 \lx pitsogra:njah \lx_cita pitsogra:njah \lx_var General \ref 07597 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puerco.de.granja \pres_tipo Compuesto \pres_el pitsot; granja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig puerco engordado (de alimento comercial, en lugar de maíz) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man nochi pitsogra:njah tikwah. Ka:n a:kin tatoma:wa ok ika tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En estos tiempos consumimos puros marranos engordados con alimento comercial. Ya nadie engorda cerdos con maíz. \fr_son 07597-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \dt 11/Sep/2020 \lx pitsoihwit \lx_cita pitsoihwit \lx_var General \ref 02459 (duda) no aparece en el corpus, es raro que hayan hecho un ejemplo con esta palabra pues un cerdo al ser sacrificado se le chamusca su pelo y no queda nada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelos.de.cerdo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pelos de cerdo \osten generalmente los pelos que se caen al rasurar un marrano sacrificado \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikololo wa:n xikpi:xo wehka i:n pitsoihwit ka:mpa a:mo se: ne:nemi, komo a:mo tisentakwi:lti:tih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Recoja y tire lejos los pelos del cerdo por donde no se camina, porque si no, vamos a esparcir todo. \fr_son 02459-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz ihwi \dt 17/May/2021 \lx pitsokal \lx_cita pitsokal \lx_var General \ref 00021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chiquero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig chiquero; espacio donde se guardan los marranos \sig_var General \fr_n Nikchihchi:wati se: pitsokal wa:n nikintoma:was pitsomeh. Ke:man nikininamakas ika nimocha:nti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a construir un chiquero y voy a engordar puercos. Cuando los venda, voy a construir mi casa con (el dinero que me den). \fr_son 00021-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz kali \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx pitsokowa \lx_cita pitsokowa \lx_var General \ref 03065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprar.puercos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'kowa' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comprar puercos \osten p. ej., un carnicero \sig_var General \fr_n Nikimpia pitsotatoma:walmeh wa:n niahka nikitato se: ta:kat tein pitsokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo puercos de engorda y fui a ver a un señor que compra marranos. \fr_son 03065-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz kowa \dt 28/Oct/2021 \lx pitsokowkeh \lx_cita pitsokowkeh \lx_var General \ref 05964 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprador.de.puercos \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : pitsokowanih \sig comprador de puercos \sig_var General \fr_n Ya:lwa wa:lahka se: pitsokowkeh, kininekia kinkowas sikie:ra se: ma:kwi:l pitsotatoma:walmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vino un comprador de puercos, quería comprar por lo menos unos cinco puercos de engorda. \fr_son 05964-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz kowa \dt 12/May/2020 \lx pitsokwitaxkol \lx_cita pitsokwitaxkol \lx_var General \ref 00993 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tripa.de.cerdo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tripa de cerdo \osten generalmente se aplica a los intestinos crudos \sig_var General \fr_n Nokni:w isiwa:w nochipa kikowa pitsokwitaxkol wa:n kwaltsi:n we:lik kichihchi:wa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e La esposa de mi hermano siempre compra la tripa de cerdo y la prepara muy rico (rellenándola con sangre y hierbas aromáticas). \fr_son 00993-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz pitso \raiz kwita \raiz kol \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx pitsolamat \lx_cita pitsolamat \lx_var General \ref 01477 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerda \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig cerda \sig_var General \fr_n Nikowak se: pitsolamat wa:n kwaltsi:n kiniskaltia n' ipilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compré una puerca y cría muy bien sus lechones. \fr_son 01477-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz pitso \raiz lama \dt 07/Apr/2021 \lx pitsomets \lx_cita pitsomets \lx_var General \ref 01208 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pierna.de.puerco \catgr Sust \deriv Sust+Sust \infl N1=N2 \sig pierna de puerco \osten muerto, para comer \sig_var General \fr_n Kihtowah ke ne: wehka:w ke:man kitekipanowa:ya:h se: siwa:pil tein monamikti:ti,sehsé: mehme:tstika kionka:wilia:yah se: pitsomets mah kikwa iwa:n nochi n' icha:nkawa:n \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que anteriormente cuando mantenían a una muchacha que ya había sido pedida para casarse, cada mes le iban a dejar una pierna de cerdo para que lo compartiera con su familia. \fr_son 01208-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz mets \dt 14/Jul/2021 \lx pitsomiktia \lx_cita pitsomiktia \lx_var General \ref 04504 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matar.puerco \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig matar puerco \sig_var General \fr_n Pancho kwali pitsomiktia, a:mo kiesyohakia nakat. Nochipa yehwa nikyo:le:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Francisco sabe bien matar puercos, no hace que la carne se impregne de sangre. Yo siempre lo contrato a él. \fr_son 04504-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz miki \dt 24/Jan/2022 \lx pitsonakat \lx_cita pitsonakat \lx_var General \ref 00401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carne.de.puerco \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig carne de puerco \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak pitsonakat wa:n nikchihchi:w tamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré carne de puerco y preparé tamales. \fr_son 00401-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz naka \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx pitsonamaka \lx_cita pitsonamaka \lx_var General \ref 05444 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.puercos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig vender puercos \osten p. ej., alguién que cria lechones \sig_var General \fr_n Nikitato se: ta:kat xa: kinpias pitsokone:meh, yeh nochipa ya pitsonamaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a ver a un señor por si acaso tenía lechones. Él ya siempre se dedica a vender lechones. \fr_son 05444-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz namaka \dt 11/Apr/2022 \lx pitsonamakakeh \lx_cita pitsonamakakeh \lx_var General \ref 03329 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vendedor.de.puercos \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \sig vendedor de puercos \osten alguien que se dedica a criar o comprar puercos para la venta \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa pano:k se: pitsonamakakeh wa:n semi tsi:nki:stok kinnamaka n' pitsokone:meh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer pasó un vendedor de puercos y vende muy baratos sus lechones. \fr_son 03329-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz namaka \dt 10/Jan/2022 \lx pitsonelowa \lx_cita kipitsonelowa \lx_var General \ref 05960 (duda) CSC usa pitsochi:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ensuciar \osten ropa, cobija, agua o ropa \sig_var General \fr_n Ke:man takawa:ni ne: itskwinti mokalakia itech a:t wa:n kipitsonelowa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace calor el perro se mete en el agua y lo ensucia. \fr_son 05960-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz nelo \dt 03/Feb/2022 \lx pitsot \lx_cita pitsot \lx_var General \ref 04759 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerdo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig cerdo, marrano \sig_var General \fr_n Nikowak se: pitsot. Niktoma:wati wa:n nikmikti:s yankwik xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compré un marrano. Lo voy a engordar y lo mataré el año nuevo. \fr_son 04759-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz pitso \dt 24/Jan/2022 \lx pitsot \lx_cita pitsot \lx_var General \ref 07326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Suidae.Sus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig marrano, cerdo, Sus spp., mamífero de la familia Suidae. Se cría y se engorda para la alimentación humana. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikinkowak o:me pitsomeh, nikintoma:wati wa:n sa:te:pan nikinamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré dos cerdos, los voy a engordar y después los venderé. \fr_son 07326-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-mamífero \raiz pitso \dt 08/Sep/2020 \lx pitsotahto:l \lx_cita pitsotahto:l \lx_var General \ref 03080 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palabras.obscenas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig palabras obscenas o groseras \sig_var General \fr_n I:n pili semi kihtowa pitsotahto:l wa:n a:mo kitaka:waltiah n' ipopa:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño dice palabras obsenas y no le llaman la atención a sus papás. \fr_son 03080-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz ihto \dt 07/Jan/2022 \lx pitsotahtowa \lx_cita pitsotahtowa \lx_var General \ref 06351 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa decir.palabras.groseras \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig decir palabras groseras o obscenas \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil nemi nokaltsi:ntan telpitsotahtowa wa:n a:mo kitaka:waltiah n' ita:twa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco que vive cerca de mi casa dice palabras muy groseras y sus papás no le llaman la atención. \fr_son 06351-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz ihto \dt 08/Feb/2022 \lx pitsotamaka \lx_cita pitsotamaka \lx_var General \ref 05684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alimentar.puerco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dar de comer o alimentar a un puerco o puercos \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n nipitsotamaka wa:n sa:te:pan niow ya nitekititi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas les doy de comer a los puercos y luego ya voy a trabajar. \fr_son 05684-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz maka \nmorf Generalmente es más común comunicar esta actividad por una frase no sintética, p. ej., mo:stah kwalka:n nikintamaka nopitsowa:n. O también si ya estamos hablando de puercos se puede decir nitatamaka. \dt 12/Apr/2022 \lx pitsotatoma:wal \lx_cita pitsotatomawal \lx_var General \ref 08739 (duda) para CSC es más común usar pitsot \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puerco.de.engorda \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig puerco de engorda; marrano que se está engordando para sacrificar \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikpia se: pitsotatoma:wal wa:n kimikti:ti i:n sábado, kwalka:n sah ipa onkas a nakat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo un puerco engordado y lo van matar este sábado, desde muy temprano ya habrá carne. \fr_son 00750-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \raiz toma: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx pitsote:na:n \lx_cita pitsote:na:n \lx_var General \ref 03235 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puerca.criandera \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig puerca criandera \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia se: pitsote:na:n ye:kkwaltsi:n kinnehmachpia n' ipilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana tiene una puerca que cuida muy bien a sus lechones. \fr_son 03235-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz pitso \raiz na:n \dt 10/Jan/2022 \lx pitsotia \lx_cita pitsotia \lx_var General \ref 04974 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig ensuciarse o mancharse \osten p. ej., con lodo, tierra, mucílago de café) \sig_var General \fr_n Ke:man se: kima:ma kahfe:noksik ye:kpitsotia se: itilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando uno carga café cereza se ensucia uno mucho de la ropa (con el jugo del café). \fr_son 04974-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \dt 24/Jan/2022 \lx pitsotik \lx_cita pitsotik \lx_var General \ref 04464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sucio \catgr Adj \deriv \sig sucio; cubierto de tierra, polvo u otro tipo de suciedad \osten en referencia a seres vivos u objetos; \sig_var General \fr_n Ke:man titakwa:s xiki:xchipa:wa i:n mesa, telsenkaya pitsotik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Antes de comer, ¡limpia la superficie de la mesa porque está muy sucia! \fr_son 04464-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig feo \osten de apariencia \sig_var General \fr_n Yo:n ka:ka:lo:sipomeh semi wehwe:in, nikimowilia porin pihpitsotikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las orugas ka:ka:losipomeh son muy grandes, yo les tengo miedo porque son feos. \fr_son 04464-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsohkwiltik \raiz pitso \nsem El uso de pitsotik para indicar lo feo de un evento o acontecimiento es un claro préstamo del español que se usa en Xaltipan pero no en Tzinacapan donde dice fie:roh. También taman sah, que significa como 'anormal'. \dt 18/Jan/2022 \lx pitsotilia \lx_cita kipitsotilia \lx_var General \ref 04235 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ensuciar \osten p. ej., agua, trapo, ropa o cualquier objeto en general \sig_var General \fr_n I:n itskwinti kipitsolilih ne: a:t tein titaih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perro ensució esa agua que bebemos. \fr_son 04235-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitso \dt 18/Jan/2022 \lx pitstema \lx_cita kipitstema \lx_var General \ref 02291 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.a.puñetazos \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear (a alguien) a puñetazos \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil nochipa kinimpitstema ipi:pilikni:wa:n wa:n sa:te:pan cholowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un muchacho siempre golpea a puñetazos a sus compañeros y luego huye. \fr_son 02291-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pits \raiz tema \dt 11/May/2021 \lx pitsti \lx_cita pitsti \lx_var General \ref 08791 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puñetazo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig puñetazo \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil kima:k se: pitsti nopili wa:n titi:kak. Nikta:lilih istaa:t mah kipatsa:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un muchacho le dió un puñetazo a mi niño y se hinchó (donde fue pegado). Le puse agua de sal para que lo desinflamara. \fr_son 01171-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pits \dt 14/Jun/2021 \lx pitstik \lx_cita pitstik \lx_var General \ref 03270 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntiagudo \catgr Adj \deriv \sig puntiagudo \osten hojas \sig_var General \fr_n ¡I:n kwowit ne:paka xikkaltecho! Ye:kkwaltsi:n pitstik iekapan, welis ika se: mometskoyo:ni:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Guarda este palo por allá en el rincón! Tiene la punta puntiaguda y con eso, se puede uno agujerar el pie. \fr_son 03270-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pits \nsem Generalmente se utiliza el término yekapitstik para objeto puntiagudos. \dt 03/Jan/2022 \lx pi:tstik \lx_cita pi:tstik \lx_var General \ref 01449 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshidratado \catgr Adj \deriv \sig deshidratado \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xokot ye:kpi:stik tonto:naltika ya kitekkeh wa:n a:mo kikwahkeh. Okachi kwali xiktamo:ta a:mo welik ok eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta naranja esta deshidratada, tiene dias que la cortaron y no se la comieron. Es mejor que la tires porque ya no estará bueno. \fr_son 01449-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pi:tstik \raiz pi:ts \dt 04/Apr/2021 \lx pi:tswa:ki \lx_cita pi:tswa:ki \lx_var General \ref 00065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshidratarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/: pihpi:tswa:ki) deshidratarse \osten fruto, p. ej., naranjas que por no cosecharse quedaron en el árbol donde se secaron (siempre se usa con reduplicación) \sig_var General \fr_n Ne: xokot a:mo a:kin kitek, nochi ompa pihpi:tswa:kik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esas naranjas nadie las cortó, ahí se deshidrataron. \fr_son 00065-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kokolaki \raiz pi:ts \raiz wa:ki \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx pi:tswa:ktia \lx_cita pi:tswa:ktia \lx_var General \ref 08780 (duda) pi:tswa:ki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshidratarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dehidratarse (fruto) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man eheka nochi n' kahfe:noksik pi:tswa:ktia wa:n xi:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando corre aire frío, el café maduro se deshidrata y se cae. \fr_son 01081-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ts \raiz wa:ki \dt 16/May/2021 \lx pi:tswa:ktik \lx_cita pi:tswa:ktik \lx_var General \ref 07077 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshidratado \catgr Adj \deriv \sig deshidratado \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xokot ye:kpitswa:ktik, ka:n teh kipia ia:yo. Eski to:naltatak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta naranja está deshidratada, no tiene nada de jugo. A lo mejor fue asoleado. \fr_son 07077-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pi:tstik \raiz pi:ts \raiz wa:ki \dt 01/Sep/2020 \lx pixka \lx_cita kipixka \lx_var General \ref 03303 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pelar \osten p. ej; quitarle cáscara a las frutas \sig_var General \fr_n I:n pili sayoh kipixka n' xokot wa:n a:mo kikwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño sólo pela las naranjas y no se las come. \fr_son 03303-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quitarle la cáscara a \osten frijol o semillas parecidas \sig_var General \fr_n Xikpixka yo:n exo:t wa:n xikchihchi:wa tamal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quítale la cáscara a esos ejotes para hacer tamales. \fr_son 03303-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xi:ma \raiz pixka \nsem En San Miguel Tzinacapan el verbo pixcar significa dos acciones. La primera es ir a cosechar las mazorcas en el campo. Lass mazorcas grandes se toman con todo y totomoxtle. Primero el que cosecha las tira al suelo y después esta persona u otra las recoger para llevarlas a casa. Pero al mismo tiempo de cortar o cosechar las mazorcas grandes (que se dejan con su totomaxtli) se cosechan las mazorcas pequeñas que se llaman molkat. Estas no tiran al suelo sino que luego luego el que cosecha les quita el totomoxtle y guarda la mazorca pequeña en una bolsa que se lleva colgada al lado. Esta acción es un significado de pixka. La otra, generalmente en la forma reduplicada con prefijo no referencial ta- significa la acción de pelar las mazorcas grandes de totomoxtle para luego desgranarlaas. Así, ya estando las mazorcas en la casa y haciendo falta el maíz se dice se: tapihpixka, 'Voy a pelar mazorcas'. \ncomp En cuanto a tapihpixka, en Tacuapan el equivalente sería tapeta:wa; véase subentrada de peta:wa. Sin embargo, en Tacuapan para la cosecha de mazorca en el campo si usan tapixka. \dt 06/Jan/2022 \lx pixka:l \lx_cita pixka:l \lx_var General \ref 07811 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el fiscal \glosa fiscal.de.la.iglesia \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig fiscal de la iglesia principal de un pueblo \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n pixka:l. A:xka:n mochi:wati misa ne: noxola:l, yeh ika a:mo yahki tekitito. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá es fiscal. Hoy se va a celebrar la misa en mi pueblo, por eso no fue a trabajar. \fr_son 07811-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 22/Sep/2020 \lx pixka:lti \lx_cita pixka:lti \lx_var General \ref 04121 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el fiscal \glosa ser.fiscal.de.la.iglesia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser fiscal de la iglesia principal de un pueblo \sig_var General \fr_n Nopá:n kii:xta:lihkeh mah pixka:lti tio:pan ne: noxola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi papá lo propusieron para que sea fiscal de la iglesia de mi pueblo. \fr_son 04121-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/Jan/2022 \lx pixkaltia \ref 03004 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 06/Jan/2022 \lx pixki \lx_cita pixki \lx_var General \ref 06260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descarapelarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig descarapelarse (el maíz que se prepara para nixtamal al ponerlo en agua con cal a medio cocer hasta que se descarapele y entonces se retire del fuego) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:kkwaltsi:n pixkik nonextamal, ihkó:n taxkal ye:kyehyema:nik ki:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se descarapeló bien mi nixtamal, asi las tortillas salen bien suavecitas. \fr_son 06260-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pixki \dt 08/Feb/2022 \lx pixkilia \lx_cita ne:chpixkilia \lx_alt pixkia \lx_var General \ref 00136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pelar con la mano (p. ej., una fruta) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikpixkili n' ixokow yo:n pili mah a:mo tsatsito! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡A ese niño, pélale su naranja para que no esté llorando! \fr_son 00136-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xi:ma \raiz pixka \nsem Los verbos pixka (y su aplicativo pixkilia) refieren a la acción de pelar algo con la mano y no con cuchillo, para lo cual se usaría la palabra xi:ma y xi:milia. \rev 2020-12-15 \dt 16/Dec/2020 \lx pixko:n \lx_alt tapixko:ni \lx_alt tapixko:l \lx_cita pixko:n \lx_var General \ref 00731 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguja.no.metálica \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig aguja sin ojo y no metálica, madera o fémur de pavo, que se usa para rasgar el totomochte en la punta de la mazorca para después desprenderlo con las manos \sig_var General \fr_n ¡Xine:chtane:wti motapixko:ni, nitapixkati wa:n neh a:mo teh nikpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Préstame tu aguja de piscar, voy a piscar y no tengo! \fr_son 00731-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz pixka \ncomp En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se utiliza pixko:n. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx pi:xoltia \lx_cita ne:chpi:xoltia \lx_var General \ref 04044 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.regar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar o hacer regar (algo, p. ej., semillas, basura accidentalmente por un empujón) \osten a alguien, generalmente por accidente, p. ej., por un empujón, semillas, basura \sig_var General \fr_n I:n pi:pil ma:wiltihtoyah wa:n ne:chpi:xoltihkeh notao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos niños estaban jugando y me hicieron soltar y tirar mi maíz (al golpearme por accidente). \fr_son 04044-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:xo \dt 17/Jan/2022 \lx pi:xowa \lx_cita kipi:xowa \lx_var General \ref 01288 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig regar; tirar (sólidos pequeños o desmenuzados como el nixtamal o semillas de pimienta, café o maíz) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t nochipa kipi:xowa nextamal ke:man yowi takwe:cho:ti wa:n a:mo kiololowa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer siempre riega el nixtamal cuando va a moler y ya no lo recoge. \fr_son 01288-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:xV \dt 21/Mar/2021 \lx_var General \glosa regar.desde.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig_var 1-Xalti \raiz -pan \raiz pi:x \lx pi:xowi \lx_cita pi:xowi \lx_var General \ref 02046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig regarse (objetos pequeños y sólidos como semillas, monedas) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikte:nilpi yo:n koxta:l, mah a:mo pi:xowi n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Amarra ese costal (con un mecateo) para que no se riegue el maíz. \fr_son 02046-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig regarse por el suelo cayéndose de un punto alto hacia abajo (sólidos enteros, que no se desprenden de su base, p. ej., granos de un recipiente, ropa de una bolsa o cubeta, dinero de una bolsa, basura de un contenedor, papel de un contenedor o montón) \sig_var General \fr_n Nochi tatapaka, pi:xowi, kipehpenah pa..., chiktehtsitsi:n ika motekipanowah wa:n ihkó:n yehwa yo:ni sah servi:rowa. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Todo se quiebra, se riega, lo recogen los pajaritos, con ello se mantienen y nada más para eso sirve. \fr_son 02046-02_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2011-08-23-g | 84.113 \raiz pi:xo \nsem Cuando se aplica a líquidos, hay varias palabras: mimilowi, toya:wi y chakwa:ni; cada una con un significado un poco distinto \dt 29/Apr/2021 \lx pi:xowilia \lx_cita ne:chpi:xowilia \lx_var General \ref 07675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig regarle (algún sólido, p. ej., maíz, frijol, tierra, arena) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chpi:xowilih notao:l wa:n a:mo kiololoh ok. \fr_son 07675-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño regó mi maíz y ya no lo recogió. \raiz pixo: \dt 14/Sep/2020 \lx platani:yoh \lx_cita platani:yoh \lx_var General \ref 02080 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el plátano \glosa Annonaceae.Cymbopetalum.baillonii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cymbopetalum baillonii R.E. Fr.sp., árbol de la familia Annonaceae. Tiene hojas compuestas alternas, sus frutos son rojos con pulpa amarilla y semillas negras. Sirve para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: Xa:ltipan onkak seki kowit kilwiah platani:yoh, kipia seki ita:kka chihchi:chi:ltik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En Xaltipan hay unos árboles que les llaman platani:yoh, tiene unos frutos rojos. \fr_son 02080-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \dt 06/May/2021 \lx pochiktik \lx_cita pochiktik \lx_var General \ref 00606 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.blanco \catgr Adj \deriv \sig muy blanco \sig_var General \fr_n Xikxapohta:li motasa:l wa:n mo:sta tikma:pa:tskas mah ta:lohki:sa kwali para kwaltsi:n pochiktik moka:was. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Deja tu ropa en agua jabonada y mañana lo exprimes con las manos para que se le salga bien la mugre y así va a quedar bien blanca. \fr_son 00606-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig libre de mugre \osten panela porque al estar hiviendo la melaza se le iba quitando la basurilla \sig_var General \fr_n Xikwiti n' pane:lah ne: ka:mpa tapa:tskatokeh wa:n yehwa ika tikchihchi:waskeh n' xokoato:l. Ompa ne: kwaltsi:n kichipa:wah n' nekwa:t wa:n pane:lah ki:sah kwaltsi:n pochiktik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve a traer la panela allá donde están moliendo la caña y con esa panela vamos a preparar el atole agrio. Allá limpian bien el jugo al hervir y la panela sale muy limpia. \fr_son 00606_02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pochi: \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx pochiktsi:n \lx_alt pochiktsí:n \lx_cita pochiktsi:n \ref 00604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa muy.blanquito \catgr Adj \deriv \infl \sig muy blanco \osten tela, madera recién sacada \sig_var General \fr_n AND-- Wa:n yo:n de n' tikihtowa a:mo kwaltia para ne:n kalkowit. JVC-- Pos kwaltia, n' tein mela:wak n' itsmol kwaltia. Kwaltia n' tein mela:wak mochi:wa. Pochiktsí:n kwaltsi:n moka:wa pochiktsí:n, ta: pos mismo yehwa, sayoh que …. AND-- Kwaltia no:. Wa:n no: de se: 'ki:xtilia n' ie:wayo no: kwaltsi:n ista:k, pochiktsí:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y ese dices que no sirve para la construcción de casas. JVC-- Pues sirve, el retoño que es recto sirve. El retoño que se hace recto sirve. Queda muy blanquito, queda muy blanquito, pues es lo mismo nada más que… AND-- También sirve. Y también de que ya le quita uno la corteza también queda muy blanquito. \fr_son 00623-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-22-a | 274.736, 286.402 \sig muy limpia \osten melaza de caña dulce, a que le habian quitada la basurilla cuando este hirviendo \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref pochiktik \raiz pochi \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx pochi:na \lx_cita kipochi:na \lx_var General \ref 08147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cardar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig cardar (algodón con la mano antes de hilarlo con malacate) \sig_var General \fr_n Ne: na:notsi:n kihtowa, ina:n kipochi:naya n' ichkat wa:n tahkitia. Kinchihchi:waya wi:pi:lmeh \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Aquélla señora dice que su mamá cardaba el algodón y hacía tejidos. Hacía huipiles. \fr_son 08147-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase pochi:nia \raiz pochi: \dt 23/Sep/2020 \rev \lx pochi:naltia \lx_cita kipochi:naltia \lx_var General \ref 08380 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa blanquecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig dejar blanco o limpio de mugre \sig_var General \fr_n Wa:n a:mo teh ki..., a:mo kipale:wi:s con que tikta:lili:s cloro, a:mo kiyema:ni:s nió:n kipochi:nalti:s, a:mo kit..., a:mo ki..., a:mo kipale:wia n' cloro se: kita:lilia, ma:ski ka:nachi t'tete:kili:s, tik..., tikte:kili:s, tika:pacho:s ika cloro wa:n i:pa a:mo ki:sa.. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y no le..., aunque le eches cloro no le hace efecto en sacarle la mugre, no lo blanquea, no le hace efecto, aunque le eches bastante cloro no hace efecto de limpiarla. \fr_son 08380-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08380-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-22-s | 528.454, 539.374 \raiz pochi: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx pochi:nia \lx_cita pochi:nia \lx_var General \ref 06017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.pálido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse pálido \osten una persona por enfermedad, por susto o impresión \fr_n Moi:xko hasta pané: ihkwí:n kichi:wa, ihkó:n, moka:wa, a:mo titachia, ke:yeh porque nochi tsakwi moi:xtololo. Mote:xi:pal nika:n tila:waya pero ke:meh a:t, a:mo kipia nió:n se: parte de, de ..., nio:nó: kipia tepitsi:n esti. Tichipa:wak, tichipa:wak, titi:l..., tipochi:nia wa:n ke:mah tipexo:ni a n' a:t wa:n koma:mo a:kah kimatik ke:ní:w mitski:xtili:s nehjó:n a:t cuando titamis titsa:tsaya:nis. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Tu cara (con la enfermedad conocida como te:te:mi, hinchazón) pareciera que queda así, así queda, no puedes ver bien porque hasta los ojos quedan cerrados (por hinchados). Tus labios quedan engrosados pero quedas como el color del agua, no tienes ni una poquitita de sangre. Quedas muy blanquecida (esto es, pálida), muy blanquecida, quedas pálida y luego te llenas de agua y si nadie supo cómo curarte para expulsar el agua que hay en tu cuerpo, te vas a morir, te vas a reventar. \fr_son 06017-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06017-01_Xaltn \fr_fuente 2010-07-31-n | 305.079, 344.843 \sig quedarse blanco, blanquearse \osten tela por la lavada, no por el sol, véase i:xmiki \sig_var General \fr_n Seki ata se: mochi:wa ata yo:n wehwei m' pochi:nia se: inakayotsi:n, se: ima:ko oso se: ikechtipan, ka:mpa ka yeski. Mah se: kita:li tsiktsi:n tenexistat wa:n tsiktsi:n rehfi:noh mah se: ki:xte:kili ata yo:n pohpochi:nia nihnika:n se: ii:xko. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e A unos les salen manchas grandes que quedan blancas en la piel, en las manos o en o la nuca y espalda, en cualquier parte del cuerpo. Se le debe de poner un poco de sal caliza y un poco de aguardiente, que se le unte sobre la superficie de las manchas blancas. \fr_son 06017-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06017-02_Yohua \fr_fuente 2012-07-25-g | 199.796, 213.97 \fr_n Wa:n yo:n kwaltsi:n kwelitah yo:n kowit porque komohkó:n se: kalaxoh kwaltsi:n, ika machete kwali se: kalaxowa, ye:kkwaltsi:n moka:wa alaxtsí:n wa:n chi:chi:ltsí:n cuando a:paliwi yo:n kowit, komo a:paliw ye:kkwaltsi:n chi:chi:ltik moka:wa, ye:kkwaltsi:n. A:mo pochi:nia, chi:chi:ltik. Wa:n eti:k semi macizo yo:n kowit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y esa madera es muy preciado porque si se alisa bien, se puede alisar con machete, queda bien lisa y cuando se moja queda rojizo, se ve muy bien. No queda blanquecino, sino permanece rojizo. Y esa madera es muy pesada, muy maciza. \fr_son 06017-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06017-04_Tzina \fr_fuente 2011-07-29-a | 77.709, 92.352 \nsem Parece que la raíz pochi: tiene dos significados. El primero, más común en la Sierra Nororiental de Puebla, es 'blanco' o 'pálido' como se puede notar en varias aceptaciones de formas con esta raíz. El segundo significado es 'cardar', un significado que aparece en los diccionarios (p. ej., Molina) del náhuatl clásico. No hay una relación clara entre los dos significados aunque en la época prehispánica lo que se cardaba en el algodón, de por si blanca. Y en el náhuatl del Balsas, Guerrero, a:pochi:ni refiere a la acción de ablandarse y descolorarse (como el papel) por estar mucho tiempo sumergido en el agua. Una tejedora, Francisca Pérez, dijo que la palabra utilizada para 'cardar' es pochi:na. Los otros verbos transitivos de la raíz pochi: parecen usarse principal, si no solamente, para indicar 'dejar blanco' o 'dejar sin mugre'. \raiz pochi: \dt 03/Feb/2022 \rev \lx pochi:ntia \lx_cita kipochi:ntia \lx_var General \ref 02749 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa blanquear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig blanquear (con cloro, con jabón) \osten una prenda o tela que se despinta fácilmente \sig_var General \fr_n I:n xapoh nikwelita. Kwaltsi:n tapohpochi:ntia wa:n ka:n pati:yoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me gusta este jabón. Blanquea bien y no está caro. \fr_son 02749-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Kihtowah ke wehka:w tapa:kayah ika seki xiwit wa:n no: kwaltsi:n tapochi:ntiaya n’ tasa:l. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Dicen que anteriormente lavaban con unas hierbas y también blanqueaba la ropa. \fr_son 02749-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase pochi:nia \raiz pochi: \dt 14/Jul/2021 \rev \lx pochi:ntok \lx_cita pochi:ntok \lx_var General \ref 03029 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resaltado(por.blanco) \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig resaltado, sobresaltado a la vista (generalmente por ser blanco o de color ligero) \osten cerro con nieve que se ve a lo lejos por sobresalir de lo que está a su alrededor; una casa con techo blanco \sig_var General \fr_n Ne: tepe:t pochi:ntok, kihtowah ke diciembre miak sekti mosentilia ikwa:pan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Sobre ese cerro que se ve arriba de los demás, dicen que en diciembre se le junta mucha nieve en la cima. \fr_son 03029-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Véase pochi:nia \raiz pochi: \dt 06/Jan/2022 \rev \lx po:chne \lx_cita po:chne \lx_var General \ref 01508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Telanthophora.grandifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Telanthophora grandifolia (Less.) H. Rob. & Brettell., planta de la familia Asteraceae. Las hojas se usan, como el kowe:lo:t, para estimular la germinación de maíz; el tallo se usa para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n po:chne i:xiwyo tikwih ika tikpechtiah toxi:na:ch \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hoja de po:chne la usamos para envolver nuestra semilla de maíz. \fr_son 01508-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Envoltura \sem Planta \raiz po:chne \dt 08/Apr/2021 \lx po:cho:t \lx_cita po:cho:t \lx_alt po:cho:kowit \lx_var General \ref 02842 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bombacaceae.Ceiba.pentandra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ceiba pentandra (L.) Gaertn., (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 70), árbol de la familia Bombacaceae. Sirve solamente para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n pocho:t semi we:i mochi:wa, ka:mpa ixwa wa:n moskaltia semi tatampawia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pochote se hace bien grande, donde germina y crece da mucha sombra. \fr_son 02842-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz po:cho: \dt 03/Jun/2021 \lx pohpolokotia \lx_cita pohpolokotia \lx_var General \ref 05925 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer.raquítico \catgr V1 \infl Clase 4 \sig crecer raquítico \osten las mazorcas, caña dulce \sig_var General \fr_n A:it ke:yeh tel pohpolokotiak n' tosin, ta: tikta:lilihkah n' tapala:n. Ke:man sepa titato:kaskeh achto se: tama:tekis xa: no: kichi:wilih ke tel kowtampa ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quien sabe porqué nuestras mazorcas se dieron raquíticas, pues le habíamos abonado. A la próxima que sembremos vamos a desrramar los árboles tal vez le afectó que ya hay mucha sombra. \fr_son 05925-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem En Tzinacapan se aplica pohpolokotia tanto a la caña dulce que se exprime para hacer panela como para las mazorcas. En Tacuapan se aplica solamente a las mazorcas. \nmorf Es muy posible que tanto el verbo pophpolokotia y el adjectivo pohpolokotik proviene de poloko el término náhuat para 'burro'. \dt 12/May/2020 \lx pohpolokotik \lx_cita pohpolokotik \lx_var General \ref 05924 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raquítico \catgr Adj \deriv \sig raquítico \osten mazorca, tallo de la caña que se exprime para sacar la miel \sig_var Tzina \fr_n Tikchiatih o:me xiwit wa:n kwali tiktekiskeh ya n’ owat ma:ski tein pohpolokotik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vamos a esperar dos años y ya podremos cortar la caña aunque sea raquítica. \fr_son 05924-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n xiwit a:mo teh we:ita:kik n' tosin. Ta:kik pero pohpolokotik wa:n tein se: xiwit neli wewei sinti ta:kka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este año no se dio muy bien nuestra mazorca. Si se dio pero salieron muy raquíticas (las mazorcas) y en cuanto a lo del año pasado las mazorcas salieron muy grandes. \fr_son 05924-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem En Tzinacapan se aplica pohpolokotik tanto a la caña dulce que se exprime para hacer panela como para las mazorcas. En Tacuapan se aplica solamente a las mazorcas. \nmorf Es muy posible que tanto el verbo pophpolokotia y el adjectivo pohpolokotik proviene de poloko el término náhuat para 'burro'. \dt 12/May/2020 \lx pohpoxo:n \lx_cita pohpoxo:n \lx_var General \ref 03268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viruela \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig viruela \sig_var General \fr_n I:n pili kikwik pohpoxo:n, yeh ika a:mo yahki momachti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene viruela, por eso no fue al escuela. \fr_son 03268-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz poxo: \nmorf La raíz poxo: no se encuentra en palabras del diccionario de Rémi Simeón ni en el diccionario analítico de R. Joe Campbell. Quizás se puede pensar en una relación con la raíz poso:. \dt 03/Jul/2021 \lx pohpoxo:nti \lx_cita pohpoxo:nti \lx_var General \ref 04125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padecer.viruela \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig padecer viruela \sig_var General \fr_n Nokni:w ipili pohpoxo:nti, ye:wa kwalka:n kiwi:ka ya tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El bebé de mi hermano tiene viruela, hoy por la mañana ya lo llevó a la clínica. \fr_son 04125-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz poxo: \nsem Aunque algunas personas utilizan el verbo pohpoxo:nti otras expresan el mismo concepto mediante la colocación kikwik pohpoxo:n. \dt 18/Jan/2022 \lx pohpoxowa \lx_cita mopohpoxowa \lx_var General \ref 07165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa menearse.entre.polvo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopohpoxowa) menearse en tierra seca o algo perecido (donde no hay humedad, aves como gallinas, guajolotes) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pio mopohpoxoh i:n tikote:noh wa:n kipitsotilih notapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta gallina se meneó entre la ceniza del fogón y ensució mi comida. \fr_son 07165-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref polakia \raiz pox \nsem Nótese que para un marrano que se revuelca en el lodo o agua encharcada se utiliza el verbo polaktia en reflexivo: mopohpolakia. El verbo mopohpoxowa refiere a la acción de menearse en algo second como tierra seca, cal, ceniza. \dt 05/Apr/2022 \lx po:kahwia:ya \lx_cita po:kahwia:ya \lx_var Tzina \ref 07942 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n Yo:n xokokowit tikinkakiliah koyo:meh ke yehwa ika kix..., kipo:kwiah pio, ne:n ista:kpio para kachi ahwia:ya. Pero ka:n se: kimati ox neli, ta: yo:n xa: i:pa kihtowah sah, sayoh para kitahto:l[o:]tiah inimpio:nakaw para mah kinkowili:ka:n, ta: pio komo se: kipo:kwi:sneki i:pa se: po:kyowa ma:ski katí:n eski kowit wa:n i:pa no: po:kahwia:ya. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Les escuchamos a las personas que ahúman los pollos de granja que es mejor ahumar con leña de naranjo para que tengan un buen sabor. Pero quien sabe si es verdad, quizá nomás lo dicen solamente para justificar (el precio) y para que se los compren. Pues si uno quiere ahumar el pollo, pues se ahúma con cualquier leña y pues adquiere el olor de ahumado. \fr_son 07942-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07942_01_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-q | 1256.221 \raiz po:k \raiz ahwia: \dt 22/Sep/2020 \lx po:kchihya:k \lx_cita po:kchihya:k \lx_var General \ref 06176 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.humo \catgr Adj \deriv \sig con olor a humo \osten tortillas, ropa puesta a secar junto al fogón \sig_var General \fr_n I:n tilmah ye:kpo:kchihya:k, eski tikote:noh kiwa:tskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta ropa tiene olor a humo, a lo mejor lo secaron en el fogón. \fr_son 06176-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \raiz chichi:(?) \raiz ihya: \nmorf Parece probable que la secuencia /chi/ de po:kchihya:k es la misma raíz que se encuentra en chichi:k, quizás simplemente chi. Si es cierto, habría que investigar y estandardizar la raíz \dt 02/Sep/2020 \lx po:kchihya:lia \lx_cita kipo:kchihya:lia \lx_var General \ref 06076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.impregnarse.con.olor.a.humo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar que agarre o quede impregnado con oler a humo \osten p. ej., una tortilla, trapo, generalmente no a propósito \sig_var General \fr_n Nopili nochipa ke:man kitoto:nia itaxkal, kipo:kchihya:lia wa:n a:mo kikwa ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niña cada vez que calienta su tortilla en el fogón queda impregnada de humo y ya no se la come. \fr_son 06076-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \raiz ihya: \dt 04/Feb/2022 \lx po:kchihya:ya \lx_cita pokchihya:ya \lx_var General \ref 06334 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oler.a.humo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig oler a humo (por estar cerca del fogón) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man kwowit xohxowik popo:ka sah wa:n a:mo xo:ta, sayoh po:kchihya:ya se: itapalo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando la leña está verde nomás humea y no arde, la comida de uno se queda con olor de humo. \fr_son 06334-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \raiz ihya: \dt 08/Feb/2022 \lx po:kmiki \lx_cita po:kmiki \lx_var General \ref 00143 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufrir.por.el.humo \catgr V1 \infl Clase 4/3 \sig padecer o sufrir por humo \osten p. ej., que sale de leña verde o húmeda \sig_var General \fr_n Neh nocha:n tatsikitsinka:n notikotenoh yeh ika telsenka se: po:kmiki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e La cocina de mi casa es muy reducida por eso se asfixia uno con el humo. \fr_son 00143-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx po:kti \lx_cita po:kti \lx_var General \ref 02376 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa humo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig humo (suelto, no posesionado) \sig_var 1-Xalti \fr_n N' po:kti semi tei:xkokoh wa:n no: te:kwa:oli:ntia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El humo lastima mucho los ojos y también provoca dolor de cabeza. \fr_son 02376-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \nota Checar identificacion de chi:ikiskwowit en esp. y latin. \dt 13/May/2021 \lx po:ktik \lx_cita po:ktik \lx_var General \ref 05809 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.ceniza \catgr Adj \deriv \sig color ceniza, gris \osten ciertos animales, particularmente perros \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia se: itskwinti po:ktik, neli te:tanteki. A:mo ompakahkwí:n ximohti:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene un perro gris oscuro y muerde mucho. No caminen por ahí. \fr_son 05809-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz po:k \nsem A otros animales (como ganado, gallinas, gatos) de color gris se les dice nextik. La palabra po:ktik se usa casi siempre en referencia a perros. \dt 07/May/2020 \lx po:kwia \lx_cita kipo:kwia \lx_var General \ref 05828 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahumar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar humo \osten p. ej., animales, particularmente insectos, para ahuyentarlos \sig_var General \fr_n Nopá:n ke:man kiki:xtia nekti, nochipa kinimpo:kwia nekmeh. Ihkó:n a:mo kitipi:niah \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi papá cosecha la miel, siempre les echa humo las abejas. Así ya no le pican. \fr_son 05828-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \dt 03/Feb/2022 \lx po:kyoh \lx_cita po:kyoh \lx_var General \ref 00917 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchado.de.humo \catgr Adj \deriv \sig_var General \sig manchado por humo, o de color de manchado de humo \osten p. ej., ropa \sig_var General \fr_n Nopili itilmah ye:kpo:kyoh, yeh ika a:mo kinekik maki:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La ropa de mi hija quedó manchado por el humo, por eso no se la quiso poner. \fr_son 00917-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Yo:n poso:ni se..., ahachichi, tepitsi:n sah, yehwa sah niki:xmattok yo:n wa:n i..., ima:xiwyo pané: medio, medio morado ima:xiwyo wa:n ikowyo medio, medio ti:ltik, mahyá:, mahyá: yo:n, mahyá: po:kyoh, mahyá: tatak a. Ika pe:wkeh kito:ka:itiah tatak..., tatak..., tatakxo:chit o ta..., tatakxiwit. Ke:mah, yehwa yo:n, yehwa yo:n niki:xmattok ne: yo:n xiwit wa:n, wa:n a:mo kwaltia para [teisá:], para se: tachpa:nas, nió:n para se: ... para pahti a:mo ke:man nite:kakilia para ika mopahtiah yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese florece…, poco poco, un poco nada más, eso es lo único que conozco de eso y…, sus hojas son un poco, sus hojas son un poco moradas y su tallo un poco, un poco negro, como si fuera, como si fuera ese, como si estuviera manchado de humo, como si ya estuviera quemado. Por eso empezaron a nombrarlo quema…, quemado…, tatakxo:chit o tatakxiwit (Hypericum pratense Schltdl. & Cham.). Si, eso es, eso es lo que yo conozco de esa hierba y, y no se usa para algo, para barrer, ni para…, para remedio nunca escucho que con eso se curen. \fr_son 00917-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-25-h | 57.124, 83.886 \raiz po:k \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx po:kyowa \lx_cita po:kyowa \lx_var General \ref 01183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.de.humo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig mancharse de humo \osten p. ej., ropa, puesto en un lugar donde sale humo \sig_var General \fr_n MSO-- Pero neli nejó:n cuando yo:n se: kita neli a:chichi:na, pos yehwa yo:n neli ne:chilia:ya note:iskaltihka:w mah nejó:n, CGN-- Ye:k.... MSO-- mah tike..., mah t'tikoketsaka:n kihtowa ne:pa kihtowa, ekintsi:n tikochitih ya kihtowa nejó:n tekolah ya sah para a:mo po:kyowas, a:mo ti:lowas, xiktikoketsa kihtowa wa:n okyowa tiki:xti:s. CGN-- Ke:mah. MSO-- Neli iwki ne: tikchi:wayah, pero neli pos nejó:n kichichi:naya n' a:t. Wa:n .... CGN-- Kichichi:naya, pero neli de se: ki..., kiti:kokets... \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Pero de verás cuando uno ve eso, de verás chupa el agua, pues de verdad que eso me decía mi madre y este, CGN-- Es muy… MSO-- Que…, hay que ponerlo al fuego allá dice, ahorita ya vamos a dormir dice y ya nada más en las brazas dice para que no se llene de humo, no se va a tiznar, ponlo al fuego dice y mañana lo sacas. CGN-- Si. HSO-- De verás así lo hacíamos, pero pues de verás que consumía el agua. Y… CGN-- Lo consumía pero de que…, lo para uno al fuego. \fr_son 01183-01_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2012-07-26-n | 454.661, 475.394 \fr_n Notilmah nikpahpata:wka ne: kaltipan wa:n ye:kpo:kyowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi ropa lo había tendido en el techo de la casa y se manchó con humo. \fr_son 01183-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \dt 14/Jun/2021 \lx polakia \lx_cita kipolakia \lx_var General \ref 00085 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sumergir \osten un objeto debajo del agua u otro líquido \sig_var General \fr_n Ne: pitsot nochipa mopo:polakia itech ne: sokia:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese puerco siempre se mete en esa charco lodoso. \fr_son 00085-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pol \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx polaktia \lx_cita mopolaktia \lx_var General \ref 01046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zambullir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mopolaktia) meterse \osten p. ej., los pies en agua u otro líquido, en lodo \sig_var General \fr_n A:mo ximopo:polaktihtiw itech n' sokit porque mitskwiskeh a:okwilimeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No te vayas pisando dentro del lodo porque te van a infectar los sabañones. \fr_son 01046-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pampolaktia) sumergir \osten p. ej., .bote o cántaro en el agua para que se llene \sig_var General \fr_n Komo tikekis tikpampolakti:s motso:tsoko:l itech a:me:yal, x'pahpa:ka. Telkwitsokioh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve por un poco de agua pero antes de sumergir el cántaro lávalo porque tiene lodo en la base. \fr_son 01046-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pol \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx poliwi \lx_cita poliwi \lx_var General \ref 01274 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desaparecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig desaparecer \sig_var 1-Xalti \fr_n Nika:n semi nemih tachtekinih, komohkó:n nika:wa kalampa noa:ya:w welis poliwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Por aqui andan mucho los ladrones, si dejo afuera mi cobija, puede perderse. \fr_son 01274-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar de practicarse (una costumbre o tradición, una lengua) \sig_var 1-Xalti \fr_n Noxola:l ka:n tahtowah ok ma:se:walkopa, poliwtok a n' totahto:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pueblo ya no hablan náhuatl, ya se está perdiendo nuestra lengua. \fr_son 01274-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig faltar (tiempo, p. ej., para que pase o suceda algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo wehka:wa ok poliwi para talwitis noxola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya no tardando (no falta mucho tiempo) es la fiesta de mi pueblo. \fr_son 01272-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz polV \dt 21/Mar/2021 \lx poliwini \lx_alt poliwinixiwit \lx_cita poliwini \lx_var General \ref 06069 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada. Sirve para tratar la erisipela \sig_var Tzina \fr_n Yo:n poliwini pisi:ltik wa:n ixo:chio kostik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El poliwini son hierbas pequeñas y sus flores son amarillas. \fr_son 06069-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz polV \dt 13/May/2020 \lx po:lixwa \lx_cita po:lixwa \lx_var General \ref 02773 (duda) CSC usaría olo:chixwa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa germinar.amontonado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig germinar amontonado (las semillas que se siembran al arboleo, véase tepe:wa) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kite:pe:w chi:ltet wa:n wa:wkilit. Ye:wa kwalka:n nitachiato nochi po:lixwak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá sembró al alboreo semillas de chile y amaranto. En la mañana fui a ver (la siembra) y germinó amontonada. \fr_son 02773-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:lV \raiz ixwa \nsem Se utiliza el verbo po:lixwa cuando las semillas se echan al arboleo en un lugar determinado sin contarlas. Entonces al germinar nacen varias en un solo lugar pero tambien puede haber espacios sin nada de plantas. Donde germinan demasiadas, allí se dice que po:lixwa. En un momento dado es necesario arrancar las más raquíticas y transplantar otras en los lugares donde casi nada germinó. \ency Grabación \dt 14/Jul/2021 \lx poloko \lx_cita poloko \lx_var General \ref 03816 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa burro \catgr Sust \deriv \infl \sig burro; macho \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 01/Oct/2018 \lx polo:lchi:wa \lx_alt polo:lka:chi:wa \lx_cita kipolo:lchi:wa \lx_var General \ref 05323 (duda) CSC no ua esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa negar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig insistir o fingir no saber acerca de; negar; hacerse el desentendido \osten una deuda o préstamo \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w niktane:wtihka seki tomi:n wa:n kipolo:lka:chi:w, ka:n ke:man ne:chkepilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano le había prestado algo de dinero pero (después) se hizo el desentendido y nunca me lo devolvió. \fr_son 05323-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xpachowa \raiz polV \raiz chi:wa \nsem Se usa polo:lchi:wa o polo:lka:chi:wa para describir la acción de una persona que niega haber recibido el pago de una deuda o el regreso de un objeto prestado aun sabiendo que si la deuda. Esto es, lo da por olvidado. De la otra forma existe la palabra ohpawia que se usa cuando una persona cobra dos veces la misma deuda. \dt 11/Apr/2022 \lx polo:lka:chi:wa \lx_cita kipolo:lka:chi:wa \lx_var \ref 08732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz polV \nota Checar, CSC dice que es palabra de ADA \dt 15/Feb/2021 \lx polo:lka:chi:wilia \lx_cita ne:chpolo:lka:chi:wilia \lx_var General \ref 04711 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa negarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig insistir o fingir no saber de; negarle \osten una deuda o préstamo que si existe por parte de esa persona) \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t ne:chpolo:lka:chi:wilih se: wi:pi:l nikmakaka, wa:n ka:n ke:man ne:chixta:wilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer negó que tiene deuda conmigo por un huipil que le había dado (fiado), y nunca me lo pagó. \fr_son 04711-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pol \raiz chi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx polowa \lx_cita kipolowa \lx_var General \ref 02106 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig perder \sig_var General \fr_n Nopili nochipa nikmaka tomi:n ke:man yowi momachti:ti wa:n nochipa kipolowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hijo siempre le doy dinero cuando va a estudiar y siempre lo pierde. \fr_son 02106-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopolowa) perderse (p. ej., una persona en cuanto a su ubicación) \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chtapowia ke ke:man yowi ne: we:ixola:l nochipa mopohpolowa, yeh ika a:mo kiwelita ya:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana me cuenta que cuando va a la ciudad siempre se pierde, por eso ya no le gusta ir. \fr_son 02106-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapolowa) perder la razón \sig_var 1-Xalti \fr_n Kihtowah ke ne: okichpil kwa:tapolowa, iksá: ki:sa yowak wa:n eliwis yowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que ese muchacho pierde la razón , a veces por la noche sale de su casa. \fr_son 02106-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pol \dt 09/May/2021 \lx polowa:ni \lx_cita mopolowa:ni \lx_var General \ref 02478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \vease mopolowa:ni \raiz polV \dt 21/May/2021 \lx polowilia \lx_cita ne:chpolowilia \lx_var General \ref 07014 ********************************************************** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig perderle (algo) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nosiwa:pil ne:chpolowilih se: nowi:pi:l wa:n katka yankwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hija me perdió un huipil y era nuevo. \fr_son 07014-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pol \dt 16/Feb/2022 \lx po:lwi:ka \lx_cita mopo:lwi:kah \lx_var General \ref 04959 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa irse.en.conjunto \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (como recíproco : mopo:lwi:kah) irse en conjunto, en grupo; acompañarse \osten varias personas al irse a algún lado \sig_var General \fr_n Ne: pi:pil nochipa mopo:lwi:kah kohkowitih. Yeh ika wehka:watih, ma:wiltihtiowih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esos niños se van en grupo cuando van a leñar. Por eso se tardan mucho, van jugando en el camino. \fr_son 04959-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:lV \raiz wi:ka \dt 24/Jan/2022 \lx pomarro:sah \lx_alt tomarro:sah \lx_cita pomarro:sah \lx_alt pomarro:sah kowit \lx_var General \ref 04351 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el pomarrosa \glosa Myrtaceae.Syzygium.jambos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Syzygium jambos (L.) Alston, planta de la familia Myrtaceae. Sus frutos son comestibles y comerciables. Su madera sirve para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n pomarro:sah i:ta:kka kikowah, a:mo semi pati:yoh kixta:wah pero miak tokni:wa:n kinamakah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los frutos de la pomarrosa lo compran, no pagan muy caro pero (aún así) muchas personas la venden. \fr_son 04351-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \sem Planta \raiz \nmorf En Tacuapan se dice tomarro:sah. \dt 18/Jan/2022 \lx ponta:x \lx_cita iponta:x \lx_var General \ref 03182 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el punta \glosa punta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig punta (de la espina de naranjo, lima, limón, mandarina) \sig_var Xaltn \fr_n Iponta:x i:n xokowits ika nimowitswih wa:n moka:wato taihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me espiné con la punta de la espina del naranjo y se quedó enterrada. \fr_son 03182-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Es una palabra que usa Amelia Domínguez pero no por otros asesores que se han consultado. \dt 26/Jun/2021 \lx popo:ch \lx_cita popo:ch \lx_var General \ref 07332 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emparrillado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig emparrillado de tarro que sirve para ahumar carnes \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikmikti se: pio wa:n xikta:li itech popo:ch mah tipawa:ki! Tikwa:skeh a:koloh. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e ¡Mata un pollo y ahúmalo en el emparrillado! Lo comeremos en pipián. \fr_son 07332-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:ch? \dt 08/Sep/2020 \lx popo:chketsa \lx_cita popo:chketsa \lx_var General \ref 04440 (duda) no aparece en el corpus porque lo más común es tapopo:chwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocar.incensario \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig colocar o parar un incensario \osten en el suelo, una mesa, para sahumar \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n se: noa:wi popo:chketsa. Kihtowa ke ika se: kimowtia nexi:kolo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas los días por las mañanas una de mis tías pone un incensario para sahumear (p. ej., el espacio interior de su casa). Dice que así se ahuyenta la envidia. \fr_son 04440-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \raiz ketsa \dt 18/Jan/2022 \lx popo:chwia \lx_cita kipopo:chwia \lx_var General \ref 05285 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sahumar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sahumear con incienso o copal \osten dar humo aromático para purificar, p. ej., una casa, un niño \sig_var General \fr_n Wehka:wta:tomeh achto kipopochwia:yah n´taol tein kito:kayah para mah kwaltsi:n ta:ki. Ekintsi:n a:mo ihkwi kichi:wah ok, poliwtok a yo:n taneltokalis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Anteriormente los señores mayores sahumeaban la semilla de maíz antes de sembrarlo para que se diera muy bien. Actualmente ya no lo hacen, ya se está perdiendo esa creencia. \fr_son 05285-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \nsem Antes de sembrar maíz primero se sahumea la semilla con incienso porque según la creencia con eso el maíz se da muy bien. \ngram La doble /aa/ de taahwia:lia se vuleve una vocal larga: ta:hwia:lia. \dt 11/Apr/2022 \lx popo:chwilia \lx_cita kitapopo:chwilia \lx_var General \ref 05889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sahumearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapopo:chwilia) sahumear o echar humo aromático \osten p. ej., a la parte de una casa \sig_var General \fr_n JVC-- Wa:n neli a:mo okwilowa (to:to:kowit) porque pipi:nik yo:n kowit. Wa:n kachi kwaltsi:n kitah yo:n porque a:mo eti:k. AND-- Pipi:nik. JVC-- A:mo eti:k yo:n se: ki..., tein a:mo semi tohtoma:wak ke:meh ne:n se: kixi:kowa o:me. AND-- A:mo eti:k. JVC-- Ke:mah se: kixi:kowa o:me. AND-- Wa:n okseki ne:n etik. Wa:n i:n a:mo etik i:n kowtsí:n de wa:ki. JVC-- Ke:mah. AND-- Wa:n no: taxi:kowa, sayoh que ke:masá: kohkoyo:niah yo:n ok..., okwilimeh. JVC-- Ke:mah. Yo:n kowtekinimeh. AND-- N' okwiltsitsí:n kalakih ompa ne: wa:n 'kohkoyo:niah pos ompa posteki a. Ke:mah. JVC-- De wa:ki wa:n komo se: k..., kitapopo:chwilia iwki a:mo kikoyo:niah neli. AND-- Pos i:n iteyo tehwa:n a:mo tikwah nió:n tei. \fr_au JVC3 \fr_var Tzina \fr_e JVC--Y ciertamente no se apolilla (to:to:kowit, Trema micrantha (L.) Blume) porque ese palo es muy correoso (resistente). Y ese lo aprecian mucho porque no es pesado. AND-- Es muy correoso. JVC-- No es pesado, ese se …, los que no están muy gruesos, los que uno pueda aguantar unos dos. AND-- No es pesado. JVC-- Sí, uno puede aguantar dos (piezas). AND-- Y otros son pesados. Y este, cuando ya está seco. JVC-- Sí. AND-- Y también es resistente sólo que a veces lo agujeran esos insectos. JVC-- Sí. Esos, los kowtekinimeh (Cerambycidae). AND-- Los insectos se meten ahí y los perforan y ahí ya se quiebra. Sí. JVC-- Una vez que se seca y si lo sahúman, así no lo perforan. Pues la semilla, nosotros no nos lo comemos, no lo ocupamos para algo. \fr_son 05889-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05889-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-13-m | 183.301, 216.051 \raiz po:k \nsem El uso de tapopo:chwilia está tomado de una grabación. No es una palabra ni un uso común. En este caso sería más usual decir kipopo:chwia 'le echa humo (a la madera)' y no kitapopo:chwilia que aparentemente significa 'le echa humo a una parte [la madera] de una casa'. \dt 03/Feb/2022 \lx popo:ka \lx_cita popo:ka \lx_var General \ref 02174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa humear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig humear; echar humo \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n kwowit a:paltik, yeh ika ye:kpopo:ka. Mo:sta niá:s nikwiti:w se: tama:nal tein wa:kik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta leña está mojado, por eso humea mucho. Mañana iré a traer un tercio que esté seca. \fr_son 02174-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:k \dt 09/May/2021 \lx popoloka \lx_cita popoloka \lx_var General \ref 05927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa murmurar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig murmurar, hablar entre dientes o sin pronunciar bien; hablar sin hacerse entender \osten generalmente manifestando queja o disgusto por algo \sig_var General \fr_n Mokni:w kwala:ntok, nokta popoloka ait toni ne:chilwih. Nikwa:lka:wte:w mah ompa popolokato ise:lti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano está enojado, está murmurando, quien sabe qué me dijo. Ahí lo dejé que siga murmurando solito. \fr_son 05927-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz polV \dt 03/Feb/2022 \lx poposoka \lx_cita poposoka \lx_var General \ref 02081 (duda) usar frase del corpus porque no toda la leña verde burbujea Nehjó:n no: semi kwali *hasta** popo..., ne: i..., icho:kilo no: poposoka de, de tata ya. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa burbujear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig burbujear; echar espuma (madera que echa savia al quemarse, un refresco o cerveza \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n se: kixo:taltia kowxoxowik, ye:kpoposoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si se prende leña que aún esta verde, burbujea demasiado. \fr_son 02081-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Frecuentativo \raiz poso: \dt 06/May/2021 \lx po:poto \lx_cita po:poto \lx_var General \ref 02922(duda) CSC no conoce el fruto y tampoco los usos \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Apocynaceae.Gonolobus.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Gonolobus spp., bejuco de la familia Apocynaceae, sus frutos se comen hervidos con azúcar o asados \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n po:poto mochi:wa kaltsi:ntan, ixwa sah wa:n ita:kka kwali se: kikwa tamanal ika pane:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El po:poto se da cerca de la casa, germina sola y sus frutos se pueden comer hervidos con piloncillo. \fr_son 02922-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (en diminutivo : po:pototsitsi:n) Asclepias curassavica Griseb., planta de la familia Asclepiadaceae, tiene poco uso; algunos dicen que su savia sirve para tratar el dolor de muelas, es una maleza; también llamada po:pototsitsi:n o ista:wapo:potsitsi:n \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ixta:wapo:pototsitsi:n mochi:wa ixta:wat wa:n ihwa:k chika:waya ita:kka tapa:ni wa:n ki:sa mahyá: ichkat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ixta:wapo:pototsitsi:n se da en el potrero y cuando maduran sus frutos se rompen y sale como algodón. \fr_son 02922-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] metstohmioh po:poto | planta no identificada ni colectada \sem Planta (no colectada) \sem Comestible-fruto \sem Medicinal \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref tanokwilpahxiwit \raiz poto: \nsem En algún momento Rubén Macario dijo que la Asclepias curassavica también se llama tsotsokapahxiwit dado que su savia se utiliza para curar los mezquinos (tsotsokat). Filiberto Hernández de Tecoltepec llamó al Asclepias curassavica como tanokwilpahxiwit, pues dice que el látex se puede usar para aliviar el dolor de muelas, esto se logra aplicando unas gotas sobre la pieza dental afectada. Otro señor también llamó al Asclepias curassavica con el mismo nombre de tanokwilpahxiwit, un nombre que generalmente se aplica a la Lantana camara una planta de la misma apariencia. \nota El nombre de metstohmioh po:poto te nombre fue dado por Juan de los Santos. Otros asesores no lo conocían.Investigar con Juan de los Santos. El término po:poto se extiende a por lo menos dos plantas de la familia Asclepiadaceae. Una es la que se da en potreros y no crece más de 50 cm, sus flores son de color rojo y amarillo, nadie las usa pero algunos dicen que es medicinal, produce frutos en forma de vainas. Otra planta es trepadora y produce frutos en forma de bolas con protuberancias; al fruto se el extrae su pulpa, se rebana y se hierve en agua, se endulza y se consume. \dt 06/Jun/2021 \lx popotochilia \lx_cita kipopotochilia \lx_var General \ref 03236 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espolvorear \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig espolvorear o echar polvo (o sustancias parecidas) a; rociarle polvo \osten p. ej., queso a unos tacos; una pesticida a insectos \sig_var General \fr_n Yo:n a:skameh kiwa:tskeh notato:k, xikinpopotochili ormisán mah mikika:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esas hormigas secaron mis plantas, espolvoréales ormisán para que se mueran. \fr_son 03236-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poto: \dt 10/Jan/2022 \lx po:potocho:kil \lx_cita po:potocho:kil \lx_var General \ref 08133 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa savia.de.Asclepas.curassavica \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz poto: \raiz cho:ka \dt 15/Aug/2018 \lx popototsa \lx_cita kipopototsa \lx_var General \ref 07476 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa polvorear \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar, esparcir o derramar polvo o polvos sobre (algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo xikpopototsa kwownex, ne:chtoskaahwayo:tia wa:n ne:chtataxiskwi:ltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No leventes mucho la ceniza (moviéndola), me provoca comezón en la garganta y me hace toser. \fr_son 07476-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz poto: \dt 11/Apr/2022 \lx po:pototsitsi:n \lx_cita po:pototsitsi:n \lx_alt po:poto \lx_var General \ref 07338 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asclepiadaceae.Asclepias.curassavica \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \vease ixta:wapo:pototsitsi:n \sem Planta \raiz poto: \nsem El nombre de la planta se deriva del verbo poto:ni 'levantarse (el polvo)' y parece ser basado en el hecho de que la semilla, al abrirse, echa una semilla como de algodón al aire. \dt 01/Nov/2019 \lx popo:tsa \lx_cita tapopo:tsa \lx_var General \ref 00689 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.humo.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapopo:tsa) llenar o provocar que se llene un espacio con humar \osten \sig_var General \fr_n "Nantehkotih nika:n tapan wa:n neh nikchi:wati miak tit tatampa, n'ta:li:ti kwowit teh xohxowik, mah popo:ka wa:n teh taxi:kos *hasta** tane:si, a:mo temo:s, yehwa tein ki..., nikmakas nosiwa:pil". Neli o:me:n ta:kah tehkokeh tapan, wa:n mo..., ompa motahta:lihkeh. Ne: ta:kat tein kipia miak tomi:n yeh kichi:waka tit. Mm, pe:wak tapopo:tsa. Ahsik tahkoyowa:n. Wa:n neli i:xpo:kmikih ya, a:mo taxi:kowah ok. \fr_au JFA340 \fr_var Ctapa \fr_e Ustedes van a subir aquí en el tapanco y yo voy hacer mucha lumbre allá abajo, voy a poner leña verde para que haga mucho humo y el que aguante hasta el amanecer, (el que) no se baje, es el que…, le voy a dar mi hija. De verás los dos hombres se subieron al tapanco, y no…, ahí se sentaron. El hombre que tiene mucho dinero hizo la lumbre. Si, empezó a humear. Llegó la media noche. Y ya no aguantaban en los ojos por el humo, ya no aguantaban. \fr_son 00689-01_corp_Ctapa-JFA340_faltar \fr_fuente 2011-08-22-a | 63.563, 110.407 \raiz po:tsa \nsem El uso de esta palabra es raro. Se ha documentado solamente en un cuento. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx po:powa \lx_cita kipo:powa \lx_var General \ref 00020 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'po:powa' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0+ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig limpiar \osten p. ej., con un trapo, hojas, papel \sig_var General \fr_n I:n pili moihkwitak. Xikpo:powa wa:n xiktasa:lti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño fue a defecar. Límpialo y ponle su ropa. \fr_son 00020-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer una limpia curativa a \sig_var General \fr_n Kihtowa ne: ta:kat ke kiitato se: siwa:t mah kipo:powa. Semi kikokowa itsontekon. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me dijo ese señor que fue a ver a una mujer para que lo limpiara. Le duele mucho la cabeza. \fr_son 00020-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mopo:powa) limpiarse el ano \osten con papel higiénico despues de ir al baño \sig_var General \fr_n ¡Xikpo:powa mokni:w aya:mo wel mopo:powa ise:lti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Limpia a tu hermano, todavía no se puede limpiar por si solo.. \fr_son 00020-03_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tapo:powa) limpiar el piso \osten de basura o cualquier suciedad \sig_var General \fr_n ¡Xitapo:powa i:n tei:xko! Mihkwitak pio wa:n se: mometskwihkwi:lti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Limpia el piso. Defecó un pollo! y se puede uno embarrar en los pies. \fr_son 00020-04_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:wa \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx popá:n \lx_alt pá:n \lx_cita ipopá:n \lx_var General \ref 06078 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa papá \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig (posesión enajenable : no:pá:n/nopopá:n, mo:pá:n/mopopá:n/, ipopá:n) papá \osten del poseedor \sig_var General \fr_n A:mo, tehwa:n iwa:n no:pá:n tiowih tikwitih, a:mo nochipa tikwitih, a:man tikita monamaka, ihwa:k a:mo se: ke:manti, pos yowih kikwitih wa:n teh tikihtowa a:mo ke:man tikte:mo:ti tak, pero soh tiki:xmattok ke:niwki mochi:wa wa:n ka:ni mochi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No, nosotros vamos a traerlo con mi papá, no todas las veces vamos por ello, actualmente vemos que ya se vende, en esa temporada uno no tiene tiempo, pues van a traerlo pero tú dices que nunca has ido a buscarlo, pero sabes cómo es y donde se da. \fr_son 06078-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2012-07-23-d | 304.84, 310.577 \sig (posesión enajenable plural : ipopa:wa:n) padres, padre y madre \osten del poseedor \sig_var General \fr_n No:pa:wa:n wehka:w ya yahki nemitoh iwa:n nokni:w tein taeka:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis papás desde hace tiempo se fueron a vivir con mi hermano mayor. \fr_son 06078-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (no posesionado : popá:n) hijo \osten término de cariño utilizado para dirigirse a cualquier niño pequeño, sea o no el hijo del que habla \sig_var General \fr_n Pero yo:n Luistsi:n i:pa we:we:itsi:n ya, "¡'Kwiti popá:n" nikilia, "nosombrero, mah mitsmakaka:n, mm. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Pero Luicito ya era un poco grande, “Ve a traerlo, hijito”, le dije, “que te den mi sombrero, mm". \fr_son 06078-03_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 467.157, 476.238 \sem Parentesco \raiz pa:n \nsem La palabra popá:n es una forma obviamente relacionada a pa:n. Los dos son equivalentes en significado pero con la diferencia que pa:n no se posesiona en tercera persona. Así se puede decir nopopá:n/no:pá:n; mopopá:n/mo:pá:n, topopá:n/to:pá:n y namopopá:n/namo:pá:n. Pero para tercera persona se acepta solamente ipopá:n y inimpopá:n. Nótese el alargamiento de la vocal /o:/ del prefijo del poseedor en las formas con popa:n. Cuando se dirige la palabra al papá de uno, se utiliza simplemente pa:n. Nótese que la /n/ final se pronuncia a menudo como [h]. \dt 04/Feb/2022 \rev \lx porin \lx_cita sokitah porin telkiowi \lx_var General \ref 01118 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el por; i:n \glosa a.causa.de \catgr Subord \deriv \sig a causa de; porque; como resultado de que \sig_var General \fr_n A:mo wel semi se: kiteki kahfe:n porin telkiowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No se puede cortar el café porque llueve mucho. \fr_son 01118-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:n \nsem El subordinador porin señala que la cláusula dependiente es la causa de la situación manifestada en la cláusula principal. No puede ser el resultado. Así se puede usar porin en la siguiente oración: Nimaya:na porin aya:mo nitakwa 'Tengo hambre porque todavía no como'. \nota Agregar más ejemplos de los textos grabados \dt 25/May/2021 \lx pos \lx_cita pos \lx_var General \ref 01660 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el pues \glosa pues \catgr Interj \deriv \sig pues \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikno:tsa tehwa, pos teh okachi tiki:xmattok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Háblale tú, pues tu lo conoces más. \fr_son 01660-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta: \dt 15/Apr/2021 \lx posa:l \lx_cita posa:l \lx_alt bosa:l \lx_var General \ref 04498 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el bozal \glosa lazo.para.lazar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig amarre que consiste en un lazo con arito hecho con el mismo lazo y que se usa para lazar a los perros, caballos y vacas por el cuello. El arito se lanza sobre el pescuezo y se deslice rápidamente al jalar el lazo y de esta forma el animal queda amarrado por el cuello y se puede jalar \sig_var General \fr_n ¡Xikchi:wa se: posa:l wa:n okachi ihsiwka tiktsowi:skeh ne: tapial! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Haz un bozal y será mas fácil que lacemos (atrapemos) ese animal! \fr_son 04498-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/Jan/2022 \lx posa:ltia \lx_alt bosa:ltia \lx_cita kiposa:ltia \lx_var General \ref 02086 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no tiene sentido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el bozal \glosa colocarle.lazo.de.lazar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colocar al pescuezo (de un animal) un lazo en forma de arito para lazar \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikposa:lti yo:n tapial mah a:mo nento ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pónle un lazo al pescuezo de ese animal para que ya no ande suelto! \fr_son 02086-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 06/May/2021 \lx posa:wa \lx_cita moposa:wa \lx_var General \ref 08732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hinchar \catgr V2 \infl \sig hinchar \osten \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig (con reduplicación de vocal larga y reflexivo : mopo:posa:wa) agonizar al estar al punto de morir y en estos momentos estar respirando fuertemente y muy despacio \osten de tal manera que se le nota en la panza que se va inflando; se aplica a animales grandes, mamíferos como vacas, perros \sig_var General \fr_n Ne: kwa:kweh mikiti a, a:mo tai:ko:s. Sayoh mopo:posa:wtok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese res ya se va a morir, no va a sobrevivir. Ya nada más está agonizando (respirando profundo que se puede apreciar como su panza se esponja y se sume). \fr_son 08732-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz posa: \dt 23/Feb/2021 \lx posa:waya \lx_cita posa:waya \lx_var General \ref 00660 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig hincharse todo el cuerpo \osten p. ej., un animal muerto después de un tiempo al empezar a pudrirse \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man se: itskwinti mopahwia wa:n miki, posa:waya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando un perro se muere envenenado se hincha. \fr_son 00660-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref sama:wa \raiz po:sa \nmorf En esta región de la Sierra Nororiental de Puebla hay una paradigma de verbos transitivos (p. ej., toma:wa) y su forma intransitiva paralela que agrega -ya: toma:waya. En San Miguel Tzinacapan y otros pueblos se acostumbra usar la forma reflexiva del transitivo para crear un significado como de intransitivo: nimotoma:wa 'me engordo'. Entonces la forma posa:waya es un intransitivo que se usa en Tacuapan. Es posible (habría que checar) que en Tzinacapan es más común usar moposa:wa. El intransitivo posa:wa no se utiliza mucho en Tacuapan pero si utiliza en el progresivo: mopo:posa:wtok, véase posa:wa. \nota Checar uso de moposa:wa en Tzinacapan. \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx posok \lx_cita iposokyo \lx_var General \ref 04714 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espuma \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig espuma \osten de jabón, de leche batida, de cerveza o refresco \sig_var General \fr_n Nikmolo:ntih seki ato:l wa:n ihwa:k pe:wak molo:ni panki:sak n' iposokyo. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Herví atole y cuando empezó a hervir su espuma salió al flote. \fr_son 04714-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig savia o resina \osten que le sale a un palo ardiendo por la punta opuesta a la que está metida en el fuego \fr_n Onkak seki kowit ke:man ika se: taxo:taltia ki:sa iposokyo wa:n ahwia:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hay unos tipos de leña que al ser utilizados para hacer fuego sale un líquido y es fragrante. \fr_son 04714-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poso: \nmorf Existe la forma posok, no posesionado, y la forma posesionado intrínsecamente, iposokyo. \dt 24/Jan/2022 \lx posoktik \lx_cita posoktik \lx_var General \ref 07142 (duda) CSC usa esta palabra con el segundo significado, para el primer significado usa titi:katok \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hinchado \catgr Adj \deriv \sig hinchado \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nimometsnekwiloh wa:n tane:sik neli posoktik nomets. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me hice una fisura en mi pie y amaneció hinchado. \fr_son 07142-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig bien arreglada; bien vestida (una mujer, con ropa bonita o nueva) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t ne:stok a:mo semi tekiti, nochipa kwaltsi:n posoktik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se ve que esa mujer no trabaja mucho, siempre está bien arreglada. \raiz poso: \dt 04/Sep/2020 \lx poso:ni \lx_cita poso:ni \lx_var General \ref 03055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esponjarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig abrirse \osten la flor \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan ihkatok se: xokot wa:n poso:ntok a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de la casa hay un árbol de naranjo y ya tiene flores. \fr_son 03055-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig esponjarse \osten tortillas suaves \sig_var General \fr_n kwaltsi:n pohposo:ni notaxkal xa: eski porin telkwaltsi:n alaxtik ne:chkwe:cholihkeh notix. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se esponjan bien mis tortillas, tal vez sea porque mi masa me la molieron bien finita. \fr_son 03055-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig salirsele espuma; arrojar burbujas \osten refresco; cerveza; jabón o detergente \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikte:mili xapoh wa:n xikte:kili tsiktsi:n a:t mah poso:ni! Xikxakwalo wehka:wak n' tasa:l wa:n kwaltsi:n ta:lohki:sas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Échale jabón y una poca de agua a la ropa para que se le haga espuma! Tállalo un buen rato la ropa y así se le va a salir la mugre. \fr_son 03055-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:te:mi \raiz poso: \dt 28/Oct/2021 \lx poso:ntia \lx_cita kiposo:ntia \lx_var General \ref 00201 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig inflar, llenar con aire \osten p. ej., un globo \sig_var General \fr_n I:n pili ke:man tasemati nochipa kiposo:ntia se: naylon wa:n ika ma:wiltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño cuando se aburre siempre infla una bolsa de naylon y con eso juega. \fr_son 00201-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taposo:ntia) provocar floración en el campo \osten p. ej., la humedad ambietal \sig_var General \fr_n I:n a:yowit kwaltsi:n taposo:ntia \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El presagio de lluvia (o, la humedad ambiental) provoca la floración en el campo. \fr_son 00202-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poso: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx poso:ntilia \lx_cita ne:chposo:ntilia \lx_var General \ref 05349 (duda) parece ser más común usar posontia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig inflarle; echarle o llenarle aire para \osten alguien, p. ej., un globo o un balón \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kichihchi:w se: globo wa:n a:mo kimati ke:ni:w kiposo:nti:s. Xikposo:ntili:ka:n namehwan tein okachi nawehwei:n ya. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Aquél niño hizo un globo y no sabe cómo inflarlo. Ayúdenlo a inflarlo ustedes que ya son más grandes. \fr_son 05349-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poso: \dt 11/Apr/2022 \lx poso:ntok \lx_cita poso:ntok \lx_var General \ref 07250 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abierta(flor) \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig abierta (una flor) \sig_var 1-Xalti \sig estar en flor; con flores abiertas (un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Wel a:man poso:ntok n' kaka:lo:xo:chit, mo:sta niktekiti:w wa:n nika:ketsas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Justamente está abierta la flor del árbol kaka:lo:xo:chit, mañana las voy a ir a traer para ponerlas en agua. \fr_son 07250-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref xo:chiowa \semxref samaktik \semx_tipo Comparar \semxref titi:katok \raiz poso: \nsem Aunque el verbo poso:ni puede significar 'hincharse' el durativo no se usa con este significado, esto es 'inflamado'; cf. titikatok. \dt 06/Sep/2020 \lx posteki \lx_cita kiposteki \lx_var General \ref 02135 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrar o romper \osten un objeto largo, como un palo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nitame:wato wa:n postek nomache:teh, yeh ika niow se: nikowati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a chapear y se quebró mi machete por eso por a comprar uno. \fr_son 02135-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapa:ni \raiz posteki \nsem Generalmente cuando el verbo transitivo posteki refiere a la acción de romper una parte del cuerpo de alguien, se incorpora la raíz sustantival de la parte del cuerpo al verbo. Por ejemplo: nimitsma:postekis 'te voy a romper el brazo'. \dt 09/May/2021 \lx posteki \lx_cita posteki \lx_var General \ref 03407 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quebrarse, romperse \osten por si solo, algo largo y delgado como una rama, un varrilla \sig_var General \fr_n ¡Xikposteki i:n kwowit wa:n xiktikota:li mah ika molo:ni n' tapalo:l! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Quiebra este palo y échalo en la lumbre para que con ello hierva la comida! \fr_son 03407-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapa:ni \raiz posteki \dt 06/Jan/2022 \lx postekilia \lx_cita kipostekilia \lx_var General \ref 02908 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quebrar (algo largo y duro) en perjuicio o beneficio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nikpia machete, ¡xine:chpostekili i:n kwowit, nikwi:kati! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No tengo machete, ¡rómpeme este palo, me lo voy a llevar! \fr_son 02908-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz posteki \dt 20/Jul/2021 \lx postekpah \lx_cita postekpah \lx_var General \ref 01861 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta no identificada que se utiliza para curar huesos rotos de animales como aves y hasta de seres humanos \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n yahki kikwito seki postekpah, se: toto:tol ya:lwa te:chmetspostekilihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá fue a traer postekpah ayer uno de los pavos le quebraron la pata. \fr_son 01861-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \semx_tipo Sinónimo \semxref omisa:l \raiz posteki \nsem Se toman los tubérculos y se machacan, quedando como masa y se le unta a la parte donde los huesos están zafados o quebrados. Se emplea tanto para personas como para animales. Algunas personas, como Amelia Domínguez, utilizan el término omisa:l para referirse a la misma planta. \nota Sacar esta entrada, porque no lo conozco, lo conoce Eleuterio, platicamos y \dt 18/Apr/2021 \lx postekpah \lx_alt postekpahxiwit \lx_cita postekpah \lx_var General \ref 00149 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Basellaceae:Anredera.cordifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Anredera cordifolia (Ten.) Steenis, planta de la familia Basellaceae cuyos bulbos machacan para tratar fracturas óseas en aves de corral; se le aplica la masa machucada a la patita fracturada y se envuelve con una tela. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n postekpah ikamohyo kwali se: kinta:lilia tapialmeh tein mopostekih ke:meh piomeh oso to:tolimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los bulbos de postekpah se les puede poner a los animales domésticos que se fracturan, sean pollos o pavos. \fr_son 00149-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \semx_tipo Referente natural igual \semxref omisa:l \raiz posteki \raiz pah \nsem Se toman los tubérculos y se machacan, quedando como masa y se le unta a la parte donde los huesos están zafados o quebrados. Se emplea tanto para personas como para animales. Algunas personas, como Amelia Domínguez, utilizan el término omisa:l para referirse a la misma planta. Si es así la planta es Anredera cordifolia (Ten.) Steenis \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx postektok \lx_cita postektok \lx_var General \ref 07286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quebrado \catgr Estativo \deriv \sig quebrado (algo largo y duro como palo, horcón, fajilla) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo nikitaya, takah i:n tanka:yo:t postektok a, nikte:mo:ti se: wa:n nikmetspatas i:n to:nalmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me había fijado, pues el cargador de la casa ya está quebrado, voy a buscar otro y en estos días se lo cambiaré. \fr_son 07286-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz posteki \dt 07/Sep/2020 \lx poteti \lx_cita poteti \lx_var General \ref 02503 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.pálido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse o quedarse pálido (un ser humano, p. ej., a causa de una enfermedad o un susto) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili mahyá: poteti, eski mokokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño se está poniendo pálido, a lo mejor está enfermo. \fr_son 02503-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pote \dt 21/May/2021 \lx potetik \lx_cita potetik \lx_var General \ref 01784 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pálido \catgr Adj \deriv \sig pálido; descolorido (un ser humano, p. ej., a causa de un susto, una enfermedad) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili eski momowtihtos, semi potetik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño a lo mejor tenga susto, está muy pálido. \fr_son 01784-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pote \nsem Se utiliza potetik solamente para referirse a seres humanos. Por ejemplo, para describir una tela como 'pálida' se utiliza el adjetivo i:xmiktik. \dt 18/Apr/2021 \lx potoktik \lx_cita potoktik \lx_var General \ref 05624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa textura.suelta \catgr Adj \deriv \sig de textura suelta \osten p. ej., tierra o arena muy seca \sig_var General \fr_n I:n xa:l kwaltsi:n potoktik ke:man wa:kik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando la arena está seca, tiene la textura suelta. \fr_son 05624-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref pototik \raiz poto: \dt 12/Apr/2022 \lx potokyo \lx_cita ipotokyo \lx_var General \ref 01184 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pappus \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig (posesión intrínseca : ipotokyo) pappus, semillas con filamentos como de algondoncillo para ayudar en la dispersión de las semillas de algunas plantas \osten en referencia a algunas semillas como las de Asclepiadaceae, de un árbol de pochote \sig_var General \fr_n No: ompa ka:mpa ne: imahma:tsa:la:n, ka:mpa ne: pané: ma:patachtaihkit ompa ki:sa n' iteyo no:, cuando chika:waya wa:ki, wa:n poto:ni n' iteyo no: ke:meh yo:n tekolo:me:t. No: iwki a no:. Ke:mah, semi okachi pisi:ltik n' iteyotsi:n. Ke:mah wa:n yo:n poto:ni ika wa:n itsi:ntan kipia ne:n iteyotsi:n mahyá: yo:n po:poto. Yo:n i..., ipotokyo i:pa ika pata:ni wa:n yowi kowke:span wa:n sepa ompa ixwa sepa, mochi:wa sepa. Iwki, ne:n, xiwtsí:n mochi:wa, a:mo a:kin kito:ka. Mochi:wa soh kowke:span, mopepecho:ti wa:n ompa ixwa sepa. Ke:mah, ne: i:pa itech kowit mochi:wa. Itech ta:l a:mo mochi:wa, pero itech kowit nochipa mochi:wa ne:. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e También entre sus hojas, donde parece que está trenzado salen sus semillas, cuando ya se maduran, y se esparcen sus semillas también como el tekolo:me:t (Tillandsia spp.). También es así. Si, sus semillas son más chiquitas. Si y se esparcen y en la base tiene su semilla como el po:poto (Asclepias curassavica). Con su papus vuela y se va a las superficies de los árboles y ahí nace de nuevo, se hace de nuevo. Así es, este, se hacen las hierbas, nadie las siembra. Nada más se da en las superficies de los árboles, se pega y ahí nace de nuevo. Si, ese siempre se da en los árboles. en la tierra no se da, pero siempre se da en los árboles. \fr_son 01184-01_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-07-24-h | 85.134, 117.846 \sem Planta-parte \raiz poto: \dt 13/Jul/2021 \lx poto:ni \lx_cita poto:ni \lx_var General \ref 03220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa levantarse(polvo) \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig levantarse \osten polvo; polen de la milpa \sig_var General \fr_n Ke:man titachpa:nas xitaa:htselwi, ihkó:n a:mo poto:nis n' ta:lnex. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando barras, rocía agua en el suelo para que así no se levante el polvo. \fr_son 03220-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poto: \dt 08/Jan/2022 \lx pototik \lx_cita pototik \lx_var General \ref 01445 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bofo \catgr Adj \deriv \sig bofo (la madera ligera y esponjosa del jonote) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n xo:nokwowit semi pototik, komohkó:n se: kixo:taltia a:mo ki:sa tekol, sayoh kwownexyo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La madera del jonote es muy bofa, si se quema no sale brasas, sólo ceniza. \fr_son 01445-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref potoktik \raiz poto \dt 04/Apr/2021 \lx potoxowa \lx_cita mopotoxowa \lx_var General \ref 00393 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.suave \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopotoxowa) secarse y quedarsele suave y con textura como de algodón las plumas \osten a las aves recién nacidas, antes de secarse poco tiempo de salir la avecita del huevo \sig_var Tzina \fr_n Ke:man ekin mopotoxowah n' pio:kone:meh mah a:mo se: kinka:wa mah ne:nemika:n, koma:mo iksá: wa:n mikih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando acaban de secarse y se les quedan suaves las primeras plumas de los pollitos recien nacidos no se deben dejar andar porque a veces se mueren. \fr_son 00393-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poto: \nsem El verbo potoxowa se limita a una forma reflexiva y se aplica solamente a las aves, particularmente pollos, recién nacidos en el momento en que se seca la humedad de las plumas con que nacen. \nota Checar traduccion de significado y frase. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx potoxtik \lx_cita potoxtik \lx_var General \ref 01622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pelusa \catgr Adj \deriv \sig suave al tacto y con pellusa por la superficie \osten particularmente algunas telas como cobijas nuevas \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikwelita i:n *nochama:rrah** porin potoxtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me gusta esta chamarra porque está suave. \fr_son 01622-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref totoxtik \raiz poto: \dt 15/Apr/2021 \lx po:tsakia \lx_cita kipo:tsakia \lx_var General \ref 07013 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.apretado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter (algo) apretado en un lugar (p. ej., una bolsa de plástico en un orifocio muy pequeño) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: kimichin kipo:tsakih seki tilmah ne: ta:lko:nihtik, niktawehwelowilih ya n' ka:mpa kochia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un ratón metió unos trapos en ese hoyo (agujero que hacen los ratones), ya le descompuse donde dormía. \fr_son 07013-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:ts \raiz aki \dt 16/Feb/2022 \lx po:tsakilia \lx_cita kipotsakilia \lx_var General \ref 04677(duda) buscar otra frase más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle.apretado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meterle apretado a un lugar \osten p. ej., un palo en un orificio muy pequeño \sig_var General \fr_n Ne: pili nochipa kipo:tsakilia tilma ne: tubo wa:n a:mo wel se: kiki:xtilia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño siempre mete muy apretados unos trapos a ese tubo y ya no se le pueden sacar. \fr_son 04677-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:ts \raiz aki \dt 24/Jan/2022 \lx po:tsaki:ltia \lx_cita ne:chpo:tsaki:ltia \lx_var General \ref 06908 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.meter.apretado \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) metar (algo) apretado en un lugar (p. ej., un olote en una manguera para que no le salga el agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w ne:chpotsaki:ltih i:n tilmah i:n wapaltsala:n wa:n a:mo wel niki:xtia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me obligó a meter este trapo entre las tablas y quedó muy apretado, ya no lo puedo sacar. \fr_son 06908-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:ts \raiz aki \dt 14/Feb/2022 \lx po:tsaktok \lx_cita po:tsaktok \lx_var General \ref 04191 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretado \catgr Estativo \deriv \sig estar metido apretadamente \osten papel, ropa colocado en un lugar o abertura estrecho, o bien tirada sin orden \sig_var General \fr_n Xine:chwa:lmaka yo:n tilmahsol tein po:tsaktok yo:n wapaltsa:la:n, ika nikchipa:wati i:n mesa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Acércame ese trapo que está metida entre esas tablas, con eso voy a limpiar esta mesa. \fr_son 04191-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:ts \raiz aki \dt 18/Jan/2022 \lx po:tstik \lx_cita po:tstik \lx_var General \ref 03118 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno \catgr Adj \deriv \sig lleno; satisfecho \osten una persona de comida \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pili ye:kpo:tstik, ne:stok kwaltsi:n takwah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño está muy lleno, se ve que comió bien. \fr_son 03118-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig gordo \osten personas, no animales \sig_var General \fr_n Ne: pili ye:kpo:tstik, yehwa ika a:mo semi wel ohtoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño está muy gordo, por eso no puede caminar bien. \fr_son 03118-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pexo:ntok \raiz po:ts \dt 26/Jun/2021 \lx powa \lx_cita kipowa \lx_var General \ref 03414 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'kowa' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enumerar; contar \osten la cantidad o número de algo \sig_var General \fr_n Ke:man tiknamakas xokot moneki kwali xikpowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vendas naranjas, cuéntalas bien. \fr_son 03414-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapowa \raiz po:wa \dt 06/Jan/2022 \lx powal \lx_cita o:me powal \lx_var General \ref 04132 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa veinte \catgr Adj-cuant \deriv \sig [col] o:me powal | cuarenta \sig_var General \fr_n Ya:lwa niknamakak o:me powal xokot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vendí cuarenta naranjas. \fr_son 04132-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] e:yi powal | sesenta \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n mikik, kipiaya e:yi powal xiwit. Aya:mo semi na:nahtsi:n ya katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelita se murió a los sesenta años. Todavía no estaba muy viejita. \fr_son 04132-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Número \semx_tipo Comparar \semxref sempowal \raiz powa \nsem El sistema de contar es vigesimal, basado en grupos de viente que en náhuatl es powal, literalmente 'una cuenta'. Mientras que en otros variantes de náhuatl es claro que se forman compuestos, por ejemplo o:mpowal o e:xpowal, en la Sierra Norte de Puebla el número no se modifica y así tenemos o:me powal y e:yi powal. \dt 18/Jan/2022 \lx powi \lx_cita powi \lx_var General \ref 06015 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contarse.como.parte.de \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'kowa' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig formar parte de; pertenecer a, contarse como miembro de \osten un pueblo, una agrupación o colectivo \sig_var General \fr_n Neh ninemi Ayotzinapan, sayoh ke nipowi Tonalix. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vivo en (el barrio de) Ayotzinapan, pero pertenezco a (estoy registrado en) Tonalix. \fr_son 06015-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:w \dt 03/Feb/2022 \lx powilia \lx_alt tapowia \lx_cita ne:chpowilia \lx_var General \ref 04846 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tapowia) relatar; contar \osten una información, evento que ocurrió, una historia personal \sig_var General \fr_n AND-- Yehwa yo:n ekintsi:n nochi timolihtokeh katí:n de n' kwali, katí:n kox we:lik oso a:mo we:lik wa:n .... Pos ke:ní:w moskaltia yo:n nochi ekintsi:n nika:n tinentinemih kowtah pos ti..., nochi ti..., timotapowiah wa:n nijó:n kwaltsi:n, ne:n, seki a:mo nochi tikmatih kox kwali para topah, JVC-- Ke:mah. AND-- o kwali se: kikwa:s o kwali tine:chmanili:skeh oso i:pa para tapala:n sah. JVC-- Mm. AND-- Yehwa yo:n neh nik..., yehwa sah yo:n neh nikmati, ne:n, ika nimitstahtania nochi. JVC-- Ke:mah. Ke:mah, pos, ke:mah, yo:n kwaltsi:n para tapala:n semi, yo:n semi kipale:wia n' ta:lmanik para n' tato:k se: ki... kita:lilia. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Eso es lo que ahora estamos pensando, cuál es el bueno, cuál es el comestible o que no es comestible y ... Pues todo eso, cómo se desarrolla, ahora, en todo momento aqui andamos en el campo pues ... todo nos lo contamos y eso es muy bueno, este, no todo lo sabemos si es bueno para medicina. JVC-- Sí. AND-- o se puede comer o me lo pueden preparar hervido o solamente sirve para abono orgánico. JVC-- Mm. AND-- Eso es lo que yo l..., solamente eso sé, este, por eso te pregunto todo. JVC-- Sí. Sí, pues, ese es muy bueno para abono, ese le ayuda mucho al suelo, para ponerle al cultivo. \fr_son 04846-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 273.785, 307.23 \raiz powi \nsem Con este verbo hay una diferencia entre tapowia que siempre significa 'relatar' o 'contar (algo) a' y powilia que siempre signfica 'contar'. Así se puede decir ne:chtapowia 'me relata' o 'me cuenta' (algo) y ne:chpowilia 'me lo cuenta'. Nótese que ne:chtapowilia sería 'abrir (algo como una botella, etc.) para'. \nmorf Both powilia and powia are, apparently, applicatives of powa 'contar' pero powilia indica 'contar (objetos) para': xne:chpowili noxokow 'cuéntame mis naranjas' vs. xne:chtapowi ton tichi:w ya:lwa 'Cuétame (dime) lo que hiciste ayer'. Nótese que tapowia lleva un objeto que es la persona a quien se le cuenta algo, y un complemento que es la información que se transmitió. \dt 24/Jan/2022 \rev \lx po:wka:ita \lx_cita kipo:wka:ita \lx_alt kipowita \lx_var General \ref 02598 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.en.cuenta \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tomar en cuenta; valorar \osten a alguien, p. ej., al incluirlo en una iniciativa \sig_var 1-Xalti \fr_n Niahka se: nechiko:l wa:n a:mo ne:chpo:wka:itakeh, kihtokeh ke neh a:mo ompa nikayo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fuí a una reunión y no me tomaron en cuenta, dijeron que yo no pertenezco a ese pueblo. \fr_son 02598-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:wa \raiz ita \dt 21/May/2021 \lx pox \lx_cita ipox \lx_var General \ref 06899 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abdomen \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig abdomen; vientre (de un ser vivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kikokowa ipox. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño le duele su abdomen. \fr_son 06899-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz pox \dt 01/Jun/2020 \lx poxaktik \lx_cita poxaktik \lx_var General \ref 04971 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fofo \catgr Adj \deriv \sig fofo; de poca consistencia y peso \osten piedras \sig_var General \fr_n I:n tet ka:n kwaltias ika se: kichihchi:was tepa:mit, poxaktik wa:n a:chá: tatapakas sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta piedra no va a servir para hacer muro, está fofa y a lo mejor puede agrietarse (el muro). \fr_son 04971-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poxa \dt 24/Jan/2022 \lx poxa:paltik \lx_cita poxa:paltik \lx_var General \ref 08562 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camisa.mojada \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l; -sen; -pan; +ye:k; +tel \sig con la camisa o blusa mojada por la parte de enfrente que cubre el estómago \sig_var General \fr_n Yo:n mokni:w ye:kpoxa:paltik, eski kia:wiltihtoya a:t. Xiktapatili koma:mo ihtioli:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano tiene la camisa bien mojada (por la parte sobre la barriga), a lo mejor estuvo jugando con el agua. Cámbiale (la ropa), de lo contrario puede se le va a doler el estómago. \fr_son 08562-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx poxa:wak \lx_cita poxa:wak \lx_var Tzina \ref 00808 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bofa \catgr Adj \infl \sig bofa, sin una consistencia dura \osten madera, piedra que se desmorona fácilmente; véase tepoxak \sig_var Tzina \fr_n Wa:n yo:n teswat ke:meh yo:n tikihtowa ista:kteswat no: kwaltia para kowtati:l wa:n kwaltsi:n tapa:ni pero yo:n a:mo tekoloh, yo:n i:xmiktik semi i..., wa:n no..., nochi kwownex sah mochi:wa, kownexkowit sah. Wa:n no: kwaltsi:n tapa:ni yo:n nimitsilia ne:n takwa:wakteswat no: p(e)ro para kowtati:l a:mo kwaltia yo:n nochi kwownex sah wa:n ke:meh yo:n xi:kalkowit no: kwaltsi:n tapa:ni p(e)ro yo:n semi, semi poxa:wak. Tata, tata kwaltsi:n pero tekol a:mo kipia tekol, a:mo semi takawa:ntia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y el teswat (varias especies de Miconia) como el que dices el ista:kteswat (Miconia trinervia (Sw.) D. Don ex Loudon fue una vez así llamada) también sirve para leña y se parte bien pero no da brazas, ese es débil para el fuego…, y también…, se hace pura ceniza, es pura ceniza de madera. Y también se parte bonito el que te digo que es el takwa:wakteswat (no identificado, este nombre no ha sido reportado pero indudablemente una Miconia) también pero para leña no sirve porque es pura ceniza, como el xi:kalkowit (Alchornea latifolia Sw.) también se parte bonito pero ese es muy, es muy bofo. Arde, arde bonito pero no tiene brazas, no tiene muchas brazas. \fr_son 00808-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-28-l | 57.074, 83.835 \raiz poxa: \dt 23/Mar/2021 \lx poxchi:lwia \lx_cita mopoxchi:lwia \lx_var General \ref 03066 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embarrar.mole.en.el.estomago \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig embarrar mole en el estómago a \osten accidentalmente al comer \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtamakak no:má:n wa:n nimopoxchihchi:lwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me dio de comer mi mamá y me embarré de mole en el estómago (sobre la camisa). \fr_son 03066-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz chi:l \dt 06/Jan/2022 \lx poxchocholka \lx_cita poxchocholka \ref 08070 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa gruñírsele.la.panza.a \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig gruñírsele la panza (a alguien) haciendo un sonido como si tuviera agua agitándose adentro \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxilpia \lx_cita kipoxilpia \lx_var General \ref 00220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.faja.por.el.abdomen \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ponerle una faja o tira de tela al abdomen o estómago \osten de alguien, generalmente para curar un dolor o enfermedad abdominal, a veces poniendo un remedio abajo de la faja \sig_var General \fr_n Ke:man ne:chkokowa nopox, no:má:n nochipa ne:chpoxilpia ika tilmah wa:n ika tikownex. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me duele el estómago, mi mamá siempre me pone una faja al abdomen con un trapo con ceniza (caliente) del fogón. \fr_son 00220-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz ilpia \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx poxilpilia \lx_cita ne:chpoxilpilia \lx_var General \ref 07143 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.faja.al.abdomen \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle una faja o tela al abdomen o estómago de (alguien, generalmente para curar un dolor o enfermedad abdominal, a veces poniendo un remedio abajo de la faja) para (alguien, p. ej., la mamá de un niño) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chilwih nokni:w xikpoxilpili ipili ika se: molpika. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me dijo mi hermana que le amarraras el abdomen a su hija con una de tus fajas. \fr_son 07143-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz ilpi \dt 05/Apr/2022 \lx poxkahya:k \lx_cita poxkahya:k \lx_var General \ref 07484 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.humedad \catgr Adj \deriv \sig con olor de humedad provocado por los hongos o el moho (p. ej., tela guardada mojada después de varios días) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n chi:l ye:kpoxkahya:k, kwecha:wayak wa:n a:mo a:kin kiwa:tsak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este chile tiene olor a humedad, se humedeció y nadie lo secó. \fr_son 07484-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz poxka \raiz ihya: \dt 10/Sep/2020 \lx poxkaktik \lx_cita poxkaktik \lx_var General \ref 04371 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mohonoso \catgr Adj \deriv \sig mohonoso, cubierto o lleno de moho \osten semillas o comida que se llena de hongos al iniciar la decomposición \sig_var General \fr_n I:n chi:lwa:k ye:kpoxkaktik. Eski a:paliwka wa:n a:mo a:kin kiwa:tsak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este chile seco está enmohecido. Seguramente se habia mojado y nadie lo secó. \fr_son 04371-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poxka \dt 18/Jan/2022 \lx poxkatik \lx_cita poxkatik \ref 08072 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxkawa:ni \lx_cita poxkawa:ni \ref 08082 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxkawi \lx_cita poxkawi \lx_var General \ref 00639 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarse.de.moho \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; +sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig llenarse de moho u otro tipo de hongo parecido \sig_var General \fr_n Komohkó:n a:mo niman se: kipa:ka n' tilmah tein neto:yoh, ye:kniman poxkawi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si no se lava luego la ropa que está impregnado de sudor, luego se llena de moho. \fr_son 00639-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poxka \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx poxkawi:ltia \lx_cita kipoxkawi:ltia \lx_var General \ref 00940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.llenarse.de.moho \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; +sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar llenarse de moho \osten por descuido o irresponsabilidad, p. ej., al dejar o guardar ropa húmeda \sig_var General \fr_n Niki:xmattok se: siwa:pil ye:ktatsiwi. A:mo kineki motapa:ki:s, nochipa kipoxkawi:ltia n' itilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Conozco a una niña que es muy floja. No le gusta lavar su ropa y siempre deja que se cubra de moho (al dejarla mojada). \fr_son 00940-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz poxka \nota Checar si esta bien. Checa con HSO. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx poxkomoktik \lx_cita poxkomoktik \lx_var \ref 00489 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.barriga.inflamada \catgr Adj \infl \sig con la barriga inflamada \osten a tal punto que al pegarla produce un sonido hueco \sig_var Tzina \fr_n I:n mopili so:ne:wi ta: se: kipoxkahkapa:nia wa:n mokaki poxkomoktik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tu niño está como inflado (de la panza) pues se le pega en la barriga y se escucha un sonido hueco. \fr_son 00489-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz komo: \nota Checar el ejemplo en el corpus si se puede usar. \dt 03/Feb/2021 \lx poxkos \lx_cita poxkos \lx_var General \ref 07442 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de ave todavía no identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n poxkosmeh nemih ehkawtah. Kikwah ehkawtet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los pájaros poxkosmeh viven en zonas cubiertas por ehkaw. Se comen las semillas de ehkaw. \fr_son 07442-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \sem Comestible-animal \raiz pox \raiz kos \nota Ernesto Vázquez dice que estos pájaros son comestibles, preguntale como son. \dt 10/Sep/2020 \lx poxkwi:ntok \lx_cita poxkwi:ntok \ref 08073 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxnakastan \lx_cita ipoxnakastan \ref 08068 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxnexiwit \lx_cita poxnexiwit \ref 08081 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxneyo:lo:t \lx_cita poxneyo:lo:t \ref 08080 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxoli:ni \lx_cita poxoli:ni \lx_var General \ref 08639 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empezar.con.dolor.de.estómago \catgr V1 \infl Clase 3 \sig tener dolor en el estómago; dolerle el estómago \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Sinónimo \semxref ihtioli:ni \raiz pox \raiz oli: \dt 17/May/2021 \lx poxpahpachowa \lx_cita kipoxpahpachowa \lx_var General \ref 03109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobarle.estómago \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sobarle o darle masaje por el estómago \sig_var General \fr_n Tayowak ne:chkokowa:ya noihtik, ne:chpoxpahpachoh nopili ika kownex toto:nik wa:n tamati:yak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche me dolía el estómago, mi hijo me sobó con ceniza caliente y se me calmó el dolor. \fr_son 03109-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz pacho \dt 07/Jan/2022 \lx poxpahpachowilia \lx_cita ne:chpoxpahpachowilia \lx_var General \ref 03209 (duda) es más común usar poxpahpachowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobarle.estómago.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sobarle o darle masaje el estómago (a alguien) para \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chpoxpahpachowili nopili, kikokowa iihtik wa:n ka:n tamati:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiero que le sobes el estómago a mi niño, le duele y no se le quita el dolor. \fr_son 03209-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz pacho \dt 08/Jan/2022 \lx poxpi:ki \lx_cita kipoxpi:ki \lx_var General \ref 02734 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.abdomen \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig aplicarle un emplasto medicinal en el abdomen \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili moxwitihka wa:n sayoh nikpoxpi:kik ika kowachxiwit, mante:ka wa:n carbonato. Yehwa ika pahtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño le dolía el estomago y sólo le unté manteca y carbonato con una hojas de higuerilla. Con eso se curó. \fr_son 02734-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz pi:k \dt 25/May/2021 \lx poxsamaktik \lx_cita poxsamaktik \ref 08067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.barriga.inflamada \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxsama:waya \lx_cita poxsama:waya \lx_var Tzina \ref 08005 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamarsele.barriga \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxsama:waya \lx_cita poxsama:waya \ref 08079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxsese:lia \lx_cita mopoxsese:lia \lx_var General \ref 06106 (duda) no aparece en el corpus, parece que es muy rebuscado, se usa más poxsese:ya, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriarsele.estómago \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mopoxsese:lia) dejar que se le enfrie el estómago o panza por adentro \osten p. ej., al dormir destapado, al beber agua fría \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitai:k sese:ka:t wa:n nimopoxsese:lih, yeh ika ne:chkokowa noihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tomé agua fría y se me enfrió el estómago, por eso me duele la panza. \fr_son 06106-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz se:k \dt 08/Feb/2022 \lx poxsese:ya \lx_cita poxsese:ya \lx_var General \ref 03324 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriarsele.el.estómago \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfriarsele el estómago \osten por destaparse el estómago, p. ej., al estar durmiendo, por tomar una bebida fría \sig_var 1-Xalti \fr_n Tayowak nopili poxsese:yak, nochipa moaya:ki:xtia ke:man kochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche a mi niño se le enfrió el estómago, siempre se destapa mientras duerme. \fr_son 03324-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz se:k \dt 06/Jan/2022 \lx poxso:n:wi \lx_cita poxso:n:wi \ref 08078 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxta:lilia \lx_cita ne:chpoxta:lilia \lx_var General \ref 07316 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.en.el.abdomen \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ponerle (algo como ungüento, pomada) sobre el abdomen o estómago de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkón moxwitia mopili, ¡xikpoxta:lili manteca iwa:n carbonato, wa:n kwaltsi:n kinna:miki! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si se empacha tu niño, ¡pónle manteca con carbonato por el estómago, le va a hacer mucho beneficio (sanándolo)! \fr_son 07316-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz tali \dt 07/Apr/2022 \lx poxta:lilia \lx_cita kipoxta:lilia \ref 08077 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxtampachi:chi:lkowkowa:t \lx_cita poxtampachi:chi:lkowkowa:t \ref 08076 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxtampachi:chi:ltik \lx_cita poxtampachi:chi:ltik \ref 08075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxtampakostik \lx_cita poxtampakostik \lx_var General \ref 05433 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarillo.por.abajo \catgr Adj \deriv \infl \sig de color amarillo por la parte inferior \osten en referencia a una planta, o bien por el pecho de un animal, como ciertos aves \sig_var General \fr_n FRP-- Ne: pi:sih, pi:sihnanakat ika mochi:wa. CGN-- Mm. FRP-- Teswakowit, aha, entó:s ne: nochi tikahsitih ya yo:n, yo:n nanakat. CGN-- Ke:mah, teswakowit ika mochi:wa. FRP-- Wa:n tik..., tiktekih a. CGN-- Ke:mah, ta: se: ki.... Pero neh niki:xmattok pan..., pankahkafe:ntik. FRP-- Wa:n ox no: tiki:xmattok ke:niwkitik i:n nanakat, tiki:xmattok teh. ¿A:, wa:n ipoxtampa, ke:niwkitik? CGN-- Me..., m..., mahyá: pan..., poxtampakostik. FRP-- A: po..., wa:n ke:niwkitik mochi:wa cuando se: kima:toka. CGN-- Pos n' cuando tehwa:n tikitatih yo:n nehjó:n nanakatsi:n pos a:mo t'ma:tokah sah. FRP-- A:. CGN-- Tehwa:n tiktekih tein sehselik. FRP-- A:, tein selik. ¿Wa:n tein chika:waya ke:niwkitik we:lik? CGN-- Sehselik tiktekih para tapalo:l. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e FRP – Ahí se da el pi:sih, pi:si:hnanakat. CGN—Mm. FRP—En el teswakowit (Miconia spp.), aha, entonces ahí encontramos todo esos hongos. CGN—Sí, se da en el teswakowit. FRP—Y ya los cortamos. CGN—Sí, si se …. Pero yo conozco que por encima son de color café. FRP-- ¿Y también conoces cómo son los hongos, los conoces tú? ¿Y por debajo cómo son? CGN—Este, son me…, como si fueran de color amarillo por debajo. FRP—A po…, y cómo se hacen cuando uno los toca con las manos. CGN—Pues cuando nosotras vamos a ver ese honguito no sólo los tocamos con las manos. FRP-- Ah. CGN-- Nosotras cortamos los hongos tiernos. FRP-- Ah, los hongos tiernos. ¿Y los que ya están recios que sabor tienen? CGN-- Cortamos los hongos tiernos para preparar la comida. \fr_son 05433-01_corp_Tzina-CGN309_ faltar \fr_fuente 2012-07-31-f | 110.785, 142.533 \raiz pox \raiz -tan \raiz -pa \raiz kos \raiz2 -tampa \dt 11/Apr/2022 \rev \lx poxtawi:teki \lx_cita kipoxtawi:teki \lx_var General \ref 04880 (duda) usar frase del corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.panza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig azotarle la barriga o abdomen \sig_var Tzina \fr_n Ne: okichpil kipoxtawi:tek nopili wa:n ihyo:tanka. Nimolwih a:mo niman tamatis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño le azotó a mi niño en el abdomen y se le fue la respiración (el aire, eso es, quedó privado de aire). Pensé que no iba reaccionar luego. \fr_son 04880-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz wi:teki \nsem Es quizá más común usar este verbo en reflexivo, para indicar la acción de caerse fuertemente y azotarse la barriga al chocar contra el suelo.. \dt 24/Jan/2022 \lx poxti \lx_cita poxti \ref 08071 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxtiti:ka \lx_cita poxtiti:ka \ref 08074 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxtotopoka \lx_cita poxtotopoka \ref 08069 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx poxxi:kaltik \lx_cita poxxi:kaltik \lx_var General \ref 06375 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.barriga.destapada \catgr Adj \deriv \sig con la barriga o estómago desnudo o destapado (p. ej., con una camisa que no llega a tapar el torso completo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n pili poxxi:kaltik, xiktasa:lti mah a:mo poxsese:ya, komo a:mo ihtioli:nis \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene el estómago destapado. ¡Vístelo para que no se le enfrié, porque si no le puede dar dolor de estómagor. \fr_son 06375-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pox \raiz xi:kal \dt 19/May/2020 \lx poxxi:kaltik \lx_cita poxxi:kaltik \ref 01430 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.panza.inflada \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 29/Mar/2021 \lx poxyema:ya:n \lx_cita ipoxyema:ya:n \lx_var General \ref 08394 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Cuerpo \raiz pox \raiz yema:n \dt 15/Aug/2018 \lx poye:k \lx_cita poye:k \lx_var General \ref 01443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salado \catgr Adj \deriv \sig salado \sig_var 1-Xalti \fr_n Nochipa ke:man tikchihchi:wa motapalo:l nochipa tiktelpoye:lia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cada vez que preparas tu comida siempre lo haces muy salado. \fr_son 01443-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taistawi:l \semx_tipo Equivalente \semxref poyextik \raiz poye: \dt 04/Apr/2021 \lx poye:lia \lx_cita kipoye:lia \lx_var General \ref 05968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig salar; echarle sal \osten a un guisado o comida \sig_var General \fr_n ¡Kwaltsi:n xikpoye:li n' tapalo:l, ihkó:n kachi we:lik ki:sa! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ponle la sal que necesita a la comida, así sabe más sabrosa. \fr_son 05968-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref istawia \raiz poye: \dt 03/Feb/2022 \lx poyextik \lx_cita poyextik \lx_var Xaltn \ref 01629 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.salado \catgr Adj \deriv \sig salado (las comidas y bebidas; la mar) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n emo:l ye:kpoyextik, xiktehtekili seki witsti mah kichichi:na wa:n tikwa:skeh tio:tak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estos frijoles están muy salados, rebánale unos chayotes para que le rebaje (lo salado) y nos lo comeremos en la tarde. \fr_son 01629-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sabor \semx_tipo Equivalente \semxref poye:k \raiz poye: \dt 15/Apr/2021 \lx poye:ya \lx_cita poye:ya \lx_var General \ref 02122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salarse; adquirir un sabor salado o ponerse salado \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man tikchi:was tapalo:l mah kwaltsi:n poye:ya para a:mo mitsahwas mo:má:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando prepares comida que esté bien de sal para que no te regañe tu mamá. \fr_son 02122-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref istayowa \raiz poye: \dt 09/May/2021 \lx po:yohwe:wet \lx_cita po:yohwe:wet \lx_var General \ref 05305 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el pollo; we:wet \glosa gallo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig gallo \osten solamente se aplica al pollo macho \sig_var General \fr_n Ya:lwa niknamakak se: nopo:yohwe:wew. Tsi:nki:stok nika:w, niktelnekia n' tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vendí uno de mis gallos. Lo vendí muy barato porque necesitaba el dinero. \fr_son 05305-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kaxti:l \semxref po:yoh \raiz we:weh \dt 11/Apr/2022 \lx pue:ntehikxitan \lx_cita pue:ntehikxitan \lx_var General \ref 00134 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el puente; ikxitan \glosa al.pie.de.puente \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig al pie de un puente \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n pue:nteikxitan etok se: tekal wa:n ompa moe:wa se: kowa:t. Ki:sa ke:man tel takawa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al pie del piente hay una cueva y ahí se esconce una víbora muy grande. Sale cuando hace mucho calor. \fr_son 00134-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ikxi \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx pue:ntehtampa \lx_cita pue:ntehtampa \lx_var General \ref 04439 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el puente; tampa \glosa debajo.de.puente \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig debajo de un puente \osten no importa el tamaño, que cruza un rio, arroyo \sig_var General \fr_n Ne: pue:ntehtampa kiahsikeh se: mike:t. Kihtowah eski pawetsih wa:n a:mo a:kin kiitak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Debajo del puente encontraron un cadaver. Dicen que quizá se cayó y nadie lo vio. \fr_son 04439-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatampa \raiz -tani \raiz -pa \dt 18/Jan/2022 \lx pue:ntehtsontan \lx_cita pue:ntehtsontan \lx_var General \ref 02314 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el puente; tsontan \glosa pie.de.puente \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar, terreno, que está ubicado luego donde termina un puente, sea su "pie" o su "cabeza"; si el puente está inclinado entonces pue:ntehtsontan refiere al lado más alto \sig_var 1-Xalti \fr_n Niahka nitapa:kato a:taw wa:n pue:ntehtsontan nikelka:w nomorra:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a lavar al río y arriba del puente olvidé mi morral. \fr_son 02314-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz tan \nota Checar bien el significado. \dt 17/May/2021 \lx puertahi:ka:n \lx_cita puertahi:ka:n \lx_var General \ref 03383 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el puerta; i:ka:n \glosa atrás.de.la.puerta \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig atrás de la puerta \osten cuando está abierta, en el espacio entre la puerta y la pared \sig_var General \fr_n Xiketsa puertahi:ka:n yo:n koxta:l tein kipia n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ese costal que contiene el maíz ponlo atrás de la puerta!. \fr_son 03383-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:ka:n \dt 05/Jul/2021 \lx pá: \lx_cita nopá: \lx_var General \ref 06245 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa papá \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig papá \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n mo:stah kwalka:n yowi tekititi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá todos los días sale temprano a trabajar. \fr_son 06245-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Equivalente \semxref popá: \raiz pa: \nsem Para la tercera persona poseída no se utiliza pá: sino siempre popá: (i:popá:). Para la primera y segunda persona las dos formas son aceptables: nopá: o nopopá:. \dt 16/May/2020 \lx quitar era duplicado de pepechowilia \lx_cita ne:chpepechowilia \lx_var General \ref 04612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegarle \catgr V3 \deriv \dt 22/Mar/2021 \lx ra:biahkwi \lx_cita ra:biahkwi \lx_var General \ref 07096 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el rabia; kwi \glosa darse.rabia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig darse o tener rabia (particularmente los perros) \sig_var 1-Xalti \fr_n Notskwin ra:biahkwik wa:n nikmiktih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi perro le dió rabia y lo maté. \fr_son 07096-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 05/Apr/2022 \lx ra:biahxiwit \lx_cita ra:biahxiwit \lx_var General \ref 07029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el rabia, xiwit \glosa Lamiaceae.Clerodendrum.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para dos plantas, Clerodendrum chinense (Osbeck) Mabb., con flores blancas, y Clerodendrum bungei Steud., con flores rositas, de la familia Lamiaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ra:biahxiwit semi chichi:k, ixochio ista:k wa:n kipia a:skameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de ra:biahxiwit son muy amargas, sus flores son blancas y tienen hormigas. \fr_son 07029-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \fr_n Yo:n ra:biahxiwit morado a:mo se: kikwi para pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ra:biahxiwit morado no se usa para medicina. \fr_son 07029-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz xiw \nota Existen dos especies, ésta y otra que da flores color lila y tallo morado. \dt 02/Sep/2020 \lx ra:ntah \lx_cita ra:ntah \lx_var General \ref 00595 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ? \glosa encaje \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig encaje \osten del que se vende en tiras y se cose en los bordes de las faldas o fondos de las mujeres \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chkowili o:me vara ra:ntah, nikta:lili:s nowi:pi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cómprame dos varas de encaje, le voy a poner a mi huipil (en el borde). \fr_son 00595-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nmorf Como la /r/ no existe en el náhuatl la palabra ra:ntah parece ser un préstamo del español aunque su origen en esta lengua no está claro. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx ra:yohtet \lx_cita ra:yohtet \lx_var Tacua \ref 02068 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el rayo; tet \glosa tipo.piedra.rojiza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra rojiza como metalica, es muy pesada y según las creencias caen del cielo cuando relampaguea mucho. \sig_var Tacua \fr_n Ne: wehka:w a te:chilwia:yah ke ihkwa:k kiowi mah a:mo se: nento kowta *porke** paxii:ni ra:yohtet. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Anteriormente nos decían que cuando llueve no hay que andar en el monte porque es cuando del cielo caen los ra:yohtet. \fr_son 02068-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El tipo de piedra llamada ra:yohtet en Tacuapan se llama petstet en Tzinacapan y Xaltipan . \sem Geología \semx_tipo Equivalente \semxref petstet \raiz te \dt 06/May/2021 \rev \lx rosia:rowa \lx_cita kiriosia:rowa \lx_var General \ref 06898 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el rociar \glosa fumigar (con pesticida) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig fumigar (para matar insectos, para matarles las plagas a las hierbas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:wan yahkeh tarrosia:ro:toh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mis hermanos fueron a fumigar el campo. \fr_son 06898-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 14/Feb/2022 \lx sa \lx_cita sa wetskatok \lx_var General \ref 00049 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todo.el.tiempo \catgr Adv \deriv \sig (generalmente seguido por un verbo en progresivo) todo el tiempo \sig_var General \fr_n I:n pili ne:stok nochipa pa:ki. Sa wetskatinemi, ka:n ke:man kwala:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A este niño se le ve que todo el tiempo está felíz, nada más anda con su sonrisa, parece que nunca se enoja. \fr_son 00049-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: okichipil sa kikistinemi n' ka:mpa tekiti. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Este niño nada más anda chiflando donde trabaja. \fr_son 00049-02_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: itskwinti sa tawahwihtinemi. Se: molwi:s xa: teisá: okwilin kiita. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Ese perro nada más anda ladrando, uno dirá que a lo mejor ve un animal. \fr_son 00049-03_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (generalmente seguido por un adjetivo o un verbo) verse o notarse muy \sig_var General \fr_n Ne: pili sa neyoktik, moitstok kwaltsi:n kitekipanowah ipopá:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño se ve muy sano, se ve que lo mantienen muy bien sus papás. \fr_son 00049-04_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikna:mik nokni:w sa ihsiwtiw, ait ka:ni yowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Encontré a mi hermano se nota muy apurado, ¿quién sabe a donde va? \fr_son 00049-04_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] sa tekit | a puras penas; difícilmente \sig_var General \fr_n Ne: a:taw kita:lihkeh se: puente de ohtat, sa tekit nipano:k, neli motsetselowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el río pusieron un puente de bambú, a puras penas pasé, se mueve mucho. \fr_son 00049-06_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] sa achi | por poco; casi \sig_var General \fr_n Niahka nikalpano:to no:pá:n, sa achi ompa ne:chahsiki nota:kaw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a visitar a mi papá, por poco ahí me alcanzaba mi esposo. \fr_son 00049-07_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nosiwa:pil ka:n nika:waya mah yowi a:taw wa:n cholohte:w. Mometsxohxola:w wa:n moa:pisawih, sa achi ompa miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hija no la dejaba ir al rio y escabulló (salió a escondidas). Se resbaló y se cayó al agua, por poco allí se muere. \fr_son 00049-08_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \semxref i:pa sah \semx_tipo Comparar \raiz sa \nsem Los predicados verbales que pueden seguir a sa parecen indicar una acción que dura o que es habitual. Así los verbos pueden estar en el presente o en formas como las que terminan en -tinemi, -tiw, y otros así. También un adjetivo precedido por sa indica que la característica es fuerte; se traduce por 'muy'. \nota Hay que determinar cuando se usa tel y cuando sa. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx sa \lx_cita sa wetska \lx_var General \ref 00768 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa intensificador \catgr Preclítico \deriv \infl \sig siempre \osten generalmente antes de verbos, a menudo con el durativo -tok \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil tein tamalnamaka nochipa sa wetskatok yeh ika miakeh yehwa kitakowiah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa muchacha que vende tamales siempre está sonriendo por eso muchas personas le compran a ella. \fr_son 00768-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig muy, mucho \osten generalmente antes de adjectivos, p. ej., que terminan en -tik \sig_var General \fr_n Tomakilit, nejó:n, yehwa yo:n kima:xakwalowa:yah tomakilit ika, ika xoxowika:t wa:n sese:kat, nejó:n, kima:xakwalowa:yah wa:n sa xoxoktsi:n moka:wa ne:n, ne:n a:tsí:n kima:xakwalowah. Xoxoktsi:n moka:wa ne:n a:t. No:, no: ki..., ompa ne: ka:mpa kite:kiliah tsompoliwi n' xiwit iwa:n kite:kiliah ka:mpa yetok itilmahtsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e La hierba mora (Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti), este, eso es lo que restregaban con las manos, con agua simple y fría, este, lo restregaban con las manos y quedaba muy verdecito este, el jugo (de lo que) exprimían. El jugo queda verdecito. También, también…, después este ahí donde lo echan se sumerge completo donde está la ropa. \fr_son 00768-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-03-g | 375.361, 394.449 \raiz sa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx sah \lx_cita sah \lx_var General \ref 06272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sólo \catgr Clítico \deriv \sig proclítico que se le puede poner después de un verbo, sustantivo o adjetivo con el significado de 'solamente' \osten \sig_var \fr_n O:me sah \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig muy \sig_var General \fr_n Nota:kaw yahki kwahkowito. kwalka:n sah ki:ste:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi esposo fue a leñar. Salió temprano. \fr_son 06272-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz san \dt 22/Feb/2021 \lx sahsa:liwtok \lx_cita sahsa:liwtok \ref 08654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig ka:mpa se: sahsa:liwtok \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sahsa:liwya:n \lx_cita isahsa:liwya:n \lx_var General \ref 04123 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coyunturas \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig coyunturas \osten de personas, animales \sig_var General \fr_n Tikihtowa mopili ka:n ya ne:nemi wa:n kipia e:yi xiwit a. I:n pahti toto:nik, xikta:lili ka:mpa isahsaliwya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dices que tu niño aún no camina y ya tiene tres años. Esta medicina es caliente, ponle en las coyunturas. \fr_son 04123-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz sa:l \raiz -ya:n \dt 18/Jan/2022 \lx saka \lx_cita kisaka \lx_var General \ref 02549 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acarrear (una carga como la mazorca cosechada de la milpa a la casa, o por la propia espalda de uno o con una bestia de carga) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:man ne:chyo:le:wkeh mah niksaka sinti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora me invitaron a que acarreara mazorcas. \fr_son 02549-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : kisa:saka) acarrear haciendo muchas vueltas, una tras otra \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili kisa:sakak seki kwowit wa:n kite:mak ne: kalte:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño hizo muchas vueltas acarreando leña y la echó allá fuera de la casa. \fr_son 02549-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \dt 21/May/2021 \lx sakakal \lx_cita sakakal \lx_var General \ref 07031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa.de.zacate \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig casa con techo de zacate \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ne:chtapowia ke ipopá:n kichihchi:wka se: sakakal wa:n ompa moskaltihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me cuenta que su papá había construido una casa con techo de zacate y ahí vivieron ellos. \fr_son 07031-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \raiz kal \dt 01/Jun/2020 \lx sakakwa \lx_cita sakakwa \lx_var General \ref 07503 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.zacate \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig comer zacate o pasto (varios tipos de animales que se alimentan de esta hierba, p. ej., caballos, chivo, reses, borregos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Notapial ka:n sakakwa, mo:stah mah se: kite:moli xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi caballlo no se come el zacate, a diario se le debe conseguir hierba. \fr_son 07503-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \raiz kwa \dt 11/Sep/2020 \lx sakaltia \lx_cita ne:chsakaltia \lx_var General \ref 01639 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.acarrear \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig obligar (a alguien) acarrear (p. ej., agua, leña, mazorca) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n nochipa ne:chsakaltia tet wa:n ye:keheti:k. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá siempre me obliga a acarrear piedras y están muy pesadas. \fr_son 01639-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \dt 15/Apr/2021 \ngram Nota que ocurre en el corpus 1 match in F:\Cuetzalan Nahuatl\Tobackup\Recordings-Transcripciones-Transcriptions-only-new\Material-culture_ELAN-44\Xaltn_MatCl_LFB351_tenex-fabricacion-de-cal_2011-08-24-c_ed-2016-04-01.trs Ompa te:chsakaltia:yah to..., to:pá:n ika tapial tikonkwiah. \lx sakani:nyoh \lx_cita sakani:nyoh \ref 00844 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa Poaceae.Andropogon.bicornis \catgr Sust \infl N1 \sig Andropogon bicornis L. planta de la familia Poaceae \sig_var Tzina \fr_n Yo:n *todavia** nikitak nijó:n anayxiwit kich..., kita:lia:yah no: de kaltsitsí:n. Entó:s nijó:n ihkwa:k pané: aya:mo teh, a:mo teh onkaya, ne:n, *cuando** neh nikitak aya:mo teh onkaya *cartó:n.** Nochi onkaya nochi yehwa yo:n tikchi:..., t'ta:lilia:yah nejó:n ne:n xiwtsitsitsi:n para tokaltsi:n. Entó:s ne: yehwa yo:n ti..., tikwiah, i:n palma o* ne: sakani:nyoh. Wa:n después tikwiah lo de, ne:n, de owasakat. Tikilpia:yah se: *rollo** ihkó:n wa:n tikta:lilia:yah para ne:n tokaltsi:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Eso todavía lo ví, las hojas de la anaya (Persea schiedeana Nees) …, también lo ponían en las casas. Para ese entonces todavía no había, no había nada, este, cuando yo vi todavía no había la lámina de cartón. Todo había, todo era eso lo…, le poníamos hojas para el techo de nuestra casa. Entonces este eso es…, usábamos, la palma o el sakani:nyoh (Andropogon.bicornis). Y después usábamos de, este, de zacate de caña. Amarrábamos un rollo así y le poníamos de techo a la casa. \fr_son 00844_01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-14-a | 153.962, 184.64 \fr_n *Pero más o me[nos]** kichi:waya sayoh ke:meh se: na:wi xiwit o e:yi xiwit sah. A:mo semi wehka:waya porque nijó:n pala:nia nijó:n sakatsi:n de n', de n' *palma** oso de n' xiwit. De wa:ki a pos nijó:n takoyo:nia ihkó:n, ompa pankalakia ya n' a:t. Entó:s ke:mah sepa pe:wa tikpatah, tikpatah ya. Ke:meh antes onkaya ne:n sakaninyo:h wa:n onkaya ne:n owat. Yehwa ne:n tiki:xtia:yah wa:n sepa tikpatayah. Ke:mah, nochi tikpatayah para sepa kwali moka:waya para a:mo tahxi:kaya. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pero más o menos duraba como unos cuatro años o solamente tres años. No duraba mucho porque ese pasto se echaba a perder, de las hojas de palma o de hojas. De que ya se seca pues se hace un hoyo así y ya ahí se metía el agua. Entonces otra vez lo cambiamos, ya lo cambiamos. Como antes había el zacate niño y había el zacate de la caña dulce. Eso es lo que sacábamos y otra vez lo cambiábamos. Si, cambiábamos todo para que quedara bien y así ya no había goteras. \fr_son 00844_02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-14-a | 979.531, 1012.234 \raiz saka \ncomp En Tacuapan no tiene nombre para este pasto. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx sakani:ñoh \lx_cita sakani:ñoh \lx_var General \ref 03869 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el sakat; niño \glosa Poaceae.Andropogon. bicornis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Andropogon bicornis L., de la familia Poaceae, sus flores sirven para techar las casitas de un nacimiento decembrino. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n sakani:ñoh i:xo:chio wa:n i:sakayo kwali ika se: tachihchi:wa ka:mpa se: kite:ka pilitsi:n itech pa:skwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con las flores y hojas de sakani:ñoh se puede adornar el nacimiento de la navidad. \fr_son 03869-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \nsem Se llama sakani:ñoh porque se usa en los nacimientos del Niño Jesús en diciembre. \raiz saka \dt 17/Jan/2022 \lx sakapal \lx_cita sakapal \lx_var General \ref 04878 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Convolvulaceae.Cuscuta.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cuscuta spp., nombre genérico para la familia Cuscutaceae; hasta la fecha se ha colectado solamente una especies, Cuscuta corymbosa Ruiz & Pavón. El sakapal es una maleza que tiene uso medicinal, en español local 'zacapale'. \sig_var General \fr_n Yo:n sakapal kia:wiltiah siwa:pi:pil, ika kichi:wa ininta:tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zacapale lo juegan las niñas, con ello preparan su pseudocomida (de "sopa de fideos"). \fr_son 04878-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz saka \raiz pa \nsem Aunque en la región de Cuetzalan se ha colectado solamente una especie del género Cuscuta sin duda el término náhuatl sakapal abarcaría cualquier espécie de la familia. \ngram Nota el uso de la reduplicacion para indicar "pseudo" o "de juego" ininta:tapalo:l. \dt 24/Jan/2022 \lx sakasi:sipotsitsi:n \lx_cita sakasi:sipotsitsi:n \lx_alt si:sipotsitsi:n \lx_var General \ref 04726 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Poaceae.Setaria.parviflora \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Setaria parviflora (Poir.) Kerguélen., hierba de la familia Poaceae. Es una maleza sin uso, ni como pasto. \sig_var Tzina \fr_n Ka:mpa nitato:kka ekintsi:n onkak miak sakasi:sipotsitsi:n, teyowati wa:n sa:te:pan wa:kis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde había sembrado maíz ahora hay mucho Setaria parviflora, va a generar semilla y después se secará. \fr_son 04726-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz saka \raiz sipo \nsem Hay otras plantas, particularmente o quizá exclusivamente Acalypha spp., que se llaman simplemente si:sipotsitsi:n. Según Amelia Domínguez antes en las escuelas se usaba el sakasi:sipotsitsi:n. Se deshacían las flores y se usaban las florecitas como material escolar. Se pegaban con resistol en hojas blancas para hacer dibujos. \dt 24/Jan/2022 \lx sakat \lx_cita sakat \lx_var General \ref 07181 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zacate \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig término genérico para la mayoría de las especies de Poaceae, llamado en español zacate o pasto \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:wa kwalka:n nikwito seki sakat para tio:tak nikmakas notapial. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la mañana fui a traer algo de zacate para darle en la tarde a mi caballo. \fr_son 07181-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \semxref iswat \semx_tipo Comparar \semxref mi:lsakat \raiz saka \dt 05/Sep/2020 \lx sakat \lx_cita sakat \lx_var General \ref 07857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Poaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de varias plantas no identificadas de la familia Poaceae. Algunas sirven para alimentar a burros, caballos y vacas sea como pasto donde se ponen a apacentar o como forraje que se corta para alimento. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa tinemih onkak miak taman sakat, seki kikwah kwa:kwehmeh wa:n seki a:mo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde vivimos hay diferentes clases de zacates, unas se las comen los toros y otras no. \fr_son 07857-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] chichi:k sakat | [lit., 'amargo zacate'] planta todavía no identificada de la familia Poaceae; en español local se llama 'zacate amargo'. No tiene ningún uso. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chichi:k sakat a:mo kikwah n' tapialmeh, kihtowah chichi:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zacate amargo no se lo comen los animales, dicen que es amargo. \fr_son 07857-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Planta (no colectada) \raiz saka \dt 22/Sep/2020 \lx sakata:l \lx_cita sakata:l \lx_var General \ref 04064 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terreno.con.zacate \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig terreno con zacate en abundandancia \osten p. ej., uno dejado para pastura \sig_var General \fr_n Ke:man nikowak i:n ta:l nochi katka sakata:l. Nikichkwak wa:n nikxo:taltih. Wa:n iwki yo:li:k poliwtiah \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando compré este terreno estaba cubierto de zacate, aflojé la tierra (con pico, barreta o azadón para facilitar el arranque del zacate) y lo quemé (el zacate). Y así poco a poco fue desapareciéndose. \fr_son 04064-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \raiz ta:l \dt 17/Jan/2022 \lx sakatechichí:k \lx_cita sakatechichí:k \lx_var General \ref 03854 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de planta no colectada ni identificada, tiene las hojas grises. Se usa para curar la bilis. \sig_var General \fr_n Yo:n sakatechichi:k kwali mah se: kimana wa:n mah se: tai komo te:kokoh se: iihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El sakatechichi:k es bueno que se hierva y se tome y a uno le duele el estómago. \fr_son 03854-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \sem Medicinal \raiz saka \raiz te \raiz chichi: \nsem Eleuterio Gorostiza no conoce esta planta sino que Amelia se la paso como algo que ella conoce. \dt 17/Jan/2022 \lx sakateki \lx_cita sakateki \lx_var General \ref 05338 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.zacate \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cortar zacate \osten p. ej., para alimentar a animales domésticos \sig_var General \fr_n Nikimpia o:me tapialmeh yeh ika mo:stah tio:tak nisakateki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo dos bestias por eso todos los días corto zacate. \fr_son 05338-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \raiz teki \dt 11/Apr/2022 \lx sakatekia \lx_cita sakatekia \lx_var General \ref 04422 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.pasto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cortarle pasto \osten a un animal, bestia, para que se lo coma \sig_var General \fr_n Mo:stah tio:tak nikinsakatekia notapialwa:n. Wehweykeh ya, a:mo wehka:wa nikininamakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las tardes corto pasto para mis animales. Ya están grande, no tardando los voy a vender. \fr_son 04422-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \raiz teki \nsem El objeto primario del verbo sakatekia es el animal o los animales para quienes se corta el zacate y no una persona, por ejemplo, alguien que quisiera revender el sacate. \dt 18/Jan/2022 \lx sakaterosa:rioh \lx_cita sakaterosa:rioh \lx_var General \ref 03358 (duda) CSC usa sakatet \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el sakat, tet, rosario \glosa Poaceae.Coix.lacryma-jobi \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Coix lacryma-jobi L., planta de la familia Poaceae. Crece en la ribera de ríos o arroyos y sus semillas se ensartan para hacer rosarios y collares. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpante:noh panowa se: a:tawa:t wa:n a:te:nte:noh onkak miak sakaterosa:rioh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la orilla de mi terreno pasa un río y a la orilla del río hay mucha lágrimas de San Pedro. \fr_son 03358-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref sakatet \sem Planta \raiz saka \raiz te \dt 10/Jan/2022 \lx sakatet \lx_cita sakatet \lx_var General \ref 03200 (duda) CSC conoce esta palabra solamente como el pasto con semillas pero del otro signifciado n conoce. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Poaceae.Coix.lacryma-jobi \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Coix lacryma-jobi L., planta de la familia Poaceae \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig (posesión enajenable : isakatew) bola de zacate que se forma en los intestinos de los bovinos y se extrae al matarlos \sig_var Tzina \fr_n Nokalparatani yetok se: ixta:wat wa:n mo:stah tahkoyowa:n tsahtsi se: kwa:kweh, kihtowa ke eski kipias isakatew. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Abajo de mi casa está un potrero y todos los dias a medianoche brama una res, dicen que a lo mejor tiene su bola de zacate (adentro). \fr_son 03200-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref sakaterosa:rioh \raiz saka \raiz te \ency Grabación \nsem Por esta entrada se ve que sakatet es un tipo de zacate (llamado en español local 'lágrimas de San Pedro') pero también posesionado refiere a la bola de zacate que se forma en los intestinos de algunos bovinos. \nmorf Parece que sakatet siempre se posesiona con el poseedor el animal que la tenga adentro. \dt 07/Jan/2022 \lx sakatsa:la:n \lx_cita sakatsa:la:n \ref 08118 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sakilia \lx_alt sakia \lx_cita ne:chsakilia \lx_var General \ref 01008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig acarrear para \osten algo específico para y en beneficio de \fr_n Niwa:lah nimitsitako xa: tine:chsakilis seki tet. Niki:xtih ya pero nochi i:n to:nalmeh a:mo nike:manti niksakas wa:n kikwisneki a n' tepa:nchi:wkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vine a verte para ver si puedes acarrear piedra para mi. Ya la extraje pero todos estos días no alcanzo el tiempo para acarrearla y ya la quiere ocupar el albañil. \fr_son 07636-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitasakia) acarrear lo cosechado para \osten bultos de mazorca, de mamey \sig_var General \fr_n Wehka:w semi nite:tasakia:ya, ihsiwka niktama:maltia:ya n' tapial. Nika:w ke:man pe:wak ka:n nikma:xikowa ok koxta:lmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo acarreaba (bultos de frutos cosechados) con bestia, tenia facilidad para ponerle la carga al caballo. Dejé de hacerlo cuando empecé a yo no poder levantar fácilmente los bultos (para ponerlos sobre la bestia). \fr_son 07636-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz saka \dt 28/Apr/2021 \lx saleh \lx_cita saleh \ref 08576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sa:liah \lx_cita sa:liah \lx_var Tzina \ref 05351 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el azalia \glosa azalia \catgr Sust \infl \sig azalia, tipo de Rhododendron ornamental en los jardines caseros \osten \sig_var General \fr_n A:man a:mo a:kin kia:ketsa ok yo:n xo:chit sa:liah. Nochi kikowah ya n' xo:chit tein kwa:lkwih de ne: ahkwa:kopa. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Actualmente ya nadie usa la flor de azalea para adornar en floreros. Toda la gente ya compra la flor que traen de por allá arriba (Zacapoaxtla). \fr_son 05351-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Planta \dt 11/Apr/2022 \lx sa:lihwi:pi:l \lx_cita sa:liw \lx_cita sa:lihwi:pi:l \ref 08543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sa:liw \lx_cita sa:liw \ref 08411 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig dibujo en el tejido de huipiles \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sa:liwi \lx_cita sa:sa:liwtok \ref 08116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz sa:lV \nota Ocurre en los textos siempre reduplicado de vocal largo y con una terminación -tok o -tiw. \dt 15/Aug/2018 \lx sa:liwtok \lx_cita sa:liwtok \lx_var General \ref 03167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig unido \osten un laso, reata, manguera atado con otro para hacer una sola pieza; una tela cosida con otra para ampliarla \sig_var General \fr_n I:n mekapal a:mo noa:xka, tein neh a:mo sa:liwtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este mecal no es mío, el mío no está unido de dos pedazos. \fr_son 03167-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig estibado, colocado uno sobre otro (p. ej., leña, bultos) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n imi:lah sa:liwtok seki kwowit, kihtowa mah tiksakaka:n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la milpa de mi papá hay leña estibada, dice que la acarreemos. \fr_son 03167-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nepaniwtok \raiz sa:l \dt 26/Jun/2021 \lx salo:n \lx_cita isalo:n \lx_var General \ref 04052 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el azadón \glosa azadón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig azadón \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chtane:wti se: mosalo:n. Niow nitata:lwi:ti no:pá:n imi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quiere que me prestes un azadón. Voy a ir a aterrar (jalar suelo para echarle tierra a las matas de maíz) la milpa de mi papá. \fr_son 04052-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \dt 17/Jan/2022 \lx sa:lowa \lx_cita kisa:lowa \lx_var General \ref 05109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estibar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig estibar; colocar uno encima de otro \osten leña, mazorca, madera o tablas, esto es, cosas duras para que ocupen menos espacio \sig_var General \fr_n A::man nopá:n kisa:lowa sinti, mo:sta ya seko tekititi:w \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy mi papá está estibando mazorca, mañana irá a trabajar otro lado. \fr_son 05109-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tasa:lowa) estibar mazorcas en costal para luego transportarlas en bestias \sig_var General \fr_n Nokni:w semi kwali tasa:lowa, yehwa mo:sta te:chpale:wi:ti titapixkatih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano sabe estibar mazorca muy bien, mañana vamos cosechar nuestra mazorca y él nos va ayudar. \fr_son 05109-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nepanowa \raiz sa:l \dt 11/Apr/2022 \lx salo:wilia \lx_cita ne:chtasalo:wilia \lx_var General \ref 01507 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el azadón \glosa azadonearle.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con ta- : ne:chtasalo:wilia) deshierbar con azadón (una milpa, quitándole la maleza, en el terreno) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w kineki mah se: kitasalo:wili imi:lah, mah se: kika:wtiw kilit wa:n chi:ltekpinkone:meh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano quiere que se le limpie el terreno se su milpa con azadón, dice que se vaya cuidando las plantas de quelites y las de chiltepín. \fr_son 01507-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nmorf Parece que el verbo salo:wilia tanto como el sustantivo saló:n proviene del español 'azadón' y por esta razón la /o:/ es larga. \dt 13/Apr/2021 \lx sa:lowilia \lx_cita ne:chsa:lowilia \lx_var General \ref 02235 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estibarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig estibar; colocar ordenadamente (p. ej., mazorcas, bultos) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n ya:lwa ne:chsa:lowilih nosin wa:n mo:sta kisa:lowili:ti nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi papá me estibó mi mazorca y mañana se lo estibará a mi hermano. \fr_son 02235-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:lV \dt 09/May/2021 \lx samaktia \lx_cita samaktia \lx_var General \ref 07762 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamarsele.la.barriga \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig inflamarsele la barriga o el estómago (p. ej., por intoxicación, por tomar agua muy fría después de comer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n se: tamitakwa wa:n niman se: ma:ltia, se: samaktia wa:n kihtowah ke kwali se: mikis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si uno come y luego se baña (sin esperar pasar un rato) se le infla la barriga y dicen que se puede uno morir (a causa de eso). \fr_son 07762-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sama:wa \dt 19/Sep/2020 \lx samaktik \lx_cita samaktik \lx_var General \ref 02974 (duda) para el ejemplo quizá tenía que ser poxsamaktik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hinchado \catgr Adj \deriv \sig hinchado, inflamado \osten p. ej., un animal muerte con el paso del tiempo, la barriga de un enfermo \sig_var General \fr_n I:n pili samaktik wa:n kitelkokowa n' ipox, tikwi:katih tapahti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene el estomago hinchado, lo vamos a llevar con el médico. \fr_son 02974-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref poso:ntok \raiz sama: \dt 06/Jun/2021 \lx sama:wa \lx_cita kisama:wa \lx_var General \ref 04355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.inflamación \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con objeto humano : te:sama:wa) hacer que se le inflamara el estómago (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nitai:k seki ato:l wa:n ne:chsama:w, xa: xoko:ya ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tomé atole e hizo que se me inflamara el estómago, a lo mejor ya se iba a agriar. \fr_son 04355-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mosasa:wa) hincharse o inflamarse el estómago \sig_var General \fr_n Nopili eski momowtihtos, komohkó:n takwah tio:takak ya, mosama:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo tal vez tenga susto, porque cada vez que come tarde se le hincha la barriga. \fr_son 04355-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref posa:wa \raiz sama: \nsem Vulgarmente sama:wa se emplea para significar 'dejar embarazada' pero esto uso es mal visto y es una ofensa para la mujer embarazada. \dt 18/Jan/2022 \lx sama:waya \lx_cita sama:waya \lx_var General \ref 02860 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esponjarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig esponjarse \osten (p. ej., un cuerpo muerto, especialmente los ahogados después de pasar mucho tiempo en el agua \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa mikik se: notskwin, nimolwia eski mopahwih ta: sama:wayak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se murió uno de mis perritos, quedó esponjado a lo mejor se envenenó. \fr_son 02860-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref titi:ka \raiz sama: \dt 17/Jul/2021 \lx san \lx_cita san \lx_var General \ref 05397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa solamente \catgr Adv \deriv \sig [col] san tein a:mo | diversas cosas \osten en muchos contextos, p. ej., san tein a:mo kikwa 'come cosas diversas' \fr_n A:man tokni:wa:n san tein a:mo kinamakah. Seki kinamah xokot, tsapot, kilit wa:n miak taman ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hoy la gente vende muchas cosas (diversas), algunos venden naranja, mamey, verduras y otras cosas más. \fr_son 05397-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sayoh \raiz san \nota Checar por otros uso de san que no sea de san tein a:mo \dt 11/Apr/2022 \lx sa:ni:l \lx_cita sa:ni:l \lx_var General \ref 00997 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuento \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cuento \sig_var General \fr_n Nikihkwiloh se: sani:l tein ne:chtapowih nowei:tat, ihkó:n a:mo poliwis ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Escribí un cuento que me contó mi abuelito, así ya no se perderá. \fr_son 00997-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:ni:l \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx sa:ni:lwia \lx_cita kisa:ni:lwia \lx_var General \ref 04579 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contarle.cuento \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig contar un cuento a \sig_var General \fr_n Nikitato nowe:ita:t. Nikahsito neli kisa:ni:lwia se: iixwi:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a ver a mi abuelito. Fui y lo encontré en su casa, le estaba contando cuentos a a uno de sus nietos. \fr_son 04579-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como recíproco : mosa:ni:lwiah) platicar todos entre todos; conversar entre dos o más personas \sig_var General \fr_n Wa:lahka nokni:w wa:n ye:kwehka:wak timosa:ni:lwihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Vino mi hermana y tardamos mucho rato platicando. \fr_son 04579-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:ni:l \dt 24/Jan/2022 \lx sanipa \lx_cita sanipa \lx_var General \ref 01651 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.todas.partes \catgr Adv-lugar \deriv \sig en todas partes; por dondequiera \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿A:koni kitek i:n xokot? Sanipa te:ntok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quién cortó las naranjas? En todas partes están tiradas. \fr_son 01651-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sanipa(?) \dt 15/Apr/2021 \lx sani:pa \lx_cita sani:pa kiowi \ref 01709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Zacat \glosa siempre \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx Sanjose:n ito:pi:l \lx_alt Sankose:n ito:pi:l \lx_cita Sanjose:n ito:pi:l \lx_var General \ref 02028 (duda) CSC no conoce esta planta, analizar el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el San José; to:pi:l \glosa Bromeliaceae.Tillandsia.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tillandsia sp., planta de la familia Bromeliaceae. No tiene ningún uso \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n Sanjose:n ito:pi:l mochi:wa itech kowmeh tein we:wet a, ixo:chio chi:chi:ltik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Sankose:n ito:pi:l se da en los árboles que ya están viejos, su flor es roja. \fr_son 02028-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz to:pi:l \dt 29/Apr/2021 \lx sanke:n \lx_cita sanke:n \lx_var General \ref 07409 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente kowtahxiwa:n 2010-07-20 03:08 \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx sankose:n iswat \lx_cita sankose:n iswat \lx_var General \ref 04721 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el San José; iswat \glosa tipo.de.planta.monocotiledón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta Monocotiledón no identificada, Sus hojas sirven para envolver tacos y tamales \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh nikto:kak sankose:n iswat, moskaltihtok a. Se: xiwit kwali niktekis a ixiwyo wa:n ika nikpihpi:kis nakatamal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa sembré sankose:n iswat, ya está creciendo. Dentro de un año ya podré cortar sus hojas y con eso envolver tamales de carne. \fr_son 04721-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Planta \raiz iswa \dt 24/Jan/2022 \lx sanké:n \lx_alt sanké: \lx_cita sanké:n wa:lwetstok \lx_alt sanke:n \lx_var General \ref 02959 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sin.preocupación \catgr Adv-modo \deriv \sig sin preocupación \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat sanké: wa:lwetstok wa:n ka:n teh itao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor está acostado sin ninguna preocupación y no tiene nada de maíz (para consumir). \fr_son 02959-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz san \raiz ke: ? \dt 06/Jun/2021 \lx sanmigue:lilwit \lx_cita sanmigue:ilwit \lx_var General \ref 03856 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fiesta.de.San.Miguel \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fiesta de San Miguel arcángel (término utilizado en la comunidad de San Miguel Tzinacapan para la fiesta del santo patrono, el 29 de septiembre) \sig_var General \fr_n Samigue:lilwit nikowak se: nowi:pi:l, tepitsi:n tsi:nki:stok ne:chka:wilihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la fiesta de San Miguel compré un huipil, me lo vendieron un poquito barato. \fr_son 03856-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \dt 17/Jan/2022 \lx sano \lx_cita sano \lx_var General \ref 01796 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sino \catgr Adv-modo \deriv \fr_n Pero ekintsi:n tehwa:n a:mo tikwih ok yo:n, tikwih acha metat pero a:mo titapaya:nah ok sano puro molino ya. \fr_au JPM346 \fr_var Xalcu \fr_e Pero ahora nosotros ya no ocupamos eso, bueno, ocupamos el metate pero no martajamos si no vamos siempre al molino eléctrico para hacer la masa. \fr_son 01796-01_corp_Xalcu-JPM346_faltar \sig Xalcu_06884_01 \fr_fuente 2011-08-23-t | 000:54 \raiz san \raiz ok \nsem Parece que a la conjunción sanoke siempre le sigue un verbo de la segunda claúsula. \raiz san \raiz ok \dt 18/Apr/2021 \lx sanok \lx_cita sanok \lx_var General \ref 05928 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todavía \catgr Adv-modo \deriv \sig todavía \sig_var General \fr_n Miak yetokeh ya nokni:w icha:n wa:n sanok ehkolo. Yeh ika tikowatih seki ok n' taxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la casa de mi hermano ya hay mucha genta y todavia siguen llegando. Por eso vamos a comprar más tortilla. \fr_son 05928-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz san \raiz ok \dt 12/May/2020 \lx santakru:sketsa \lx_cita santakru:sketsa \lx_var Tzina \ref 00306 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocar.cruz. \pres_tipo Compuesto \pres_el santa cruz; ketsa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig colocar una cruz \osten el dia tres de mayo en una obra en construcción o casa nueva, en el interior de una casa frenta a un altar que se arregla con flores \sig_var General \fr_n Mokni:w ne:chyo:le:wako mah nisantakru:sketsati icha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano me vino a invitar que vaya a colocar la cruz en su casa. \fr_son 00306-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref santakru:ste:ka \semxref kruska:wa \raiz ketsa \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx sa:ntakrusxo:chit \lx_alt kolo:sxo:chit \lx_cita sa:ntakrusxo:chit \lx_var General \ref 03717 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el Santa Cruz; xo:chit \glosa Orchidaceae.Oncidium.sphacelatum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Oncidium sphacelatum Lindl., planta de la familia Orchideaceae que se usa para adorno en los floreros. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n sa>ntacru:sxo:chit poso:ni itech mayo miak tokni:wa:n kitekih wa:n kinamakah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La flor de la Santa Cruz florea en mayo, muchas personas la cortan y la venden. \fr_son 03717-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \raiz xo:chi \dt 17/Jan/2022 \lx sa:ntane:si \lx_cita sa:ntane:si \lx_var General \ref 08521 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.amanecer \catgr Adv-tiempo \deriv \sig al amanecer \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w ta:tameh tekitiah sa:ntane:si sah wa:n tapoya:w kwali wa:le:wayah ne: intekipan . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo los antepasados empezaban a trabajar desde al amanecer y regresaban de su trabajo cuando ya estaba muy oscuro. \fr_son 08521-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \dt 26/Sep/2020 \lx santeina:mo \lx_alt santehte:ina:mo \lx_cita santeina:mo \lx_var General \ref 02037 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cualquier.cosa \catgr Adv-modo \deriv \sig cualquier cosa, objeto que surja \fr_n Ka:n wel tima:tamih tocha:n, santeina:mo tikowah sah wa:n ompa yowi n' tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No podemos terminar nuestra casa, compramos cualquier cosa y ahí se gasta el dinero. \fr_son 02037-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz san \raiz tei \raiz a:mo \dt 29/Apr/2021 \lx sa:ntohi:xpan \lx_cita sa:ntohi:xpan \lx_var General \ref 02424 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el santo; i:xpan \glosa altar (sea de la iglesia o de una casa particular) \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig altar (donde se colocan las imagenes que adora la religión católica) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: sa:ntohi:xpan yetokeh seki pio:temeh xikinmana wa:n tikinkwa:skeh ika chi:ltamo:ltal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el altar están unos huevos. ¡Hiérvelos y lo comeremos con salsa! \fr_son 02424-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xa:ntohi:xpan \raiz i:x \raiz -pan \dt 17/May/2021 \lx sa:ntohka:wa \lx_alt xa:ntohka:wa \lx_cita sa:ntohka:wa \lx_var General \ref 00219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el santo; ka:wa \glosa llevar.a.dejar.imagen \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con direccional : sa:ntohka:wati) llevar (o traer, con -ki) un imagen de un santo a dejar \osten en un lugar, como un pueblo, la iglesa, casa de mayordomo \sig_var General \fr_n Nikina:mik miak tokni:wan, yowi sa:ntoka:watih Tecoltepec. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el camino encontré a mucha gente, llevan una imagen a Tecoltepec. \fr_son 00219-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \nsem El verbo sa:ntohka:wa se emplea siempre, o casi siempre, con un direccional indicando la dirección en que se lleva el santo, partiendo de o hacia un punto de referencia hacia un destino manifestado. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx sa:ntohkowit \lx_cita sa:ntohkowit \lx_var Tzina \ref 08115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palos.para.acomodar.arreglo.floral.altar \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sa:ntohso:nes \lx_alt xo:chiso:nes \lx_cita xo:chiso:nes \lx_var General \ref 08594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grupo.de.sones.para.procesiones \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx sa:pohxiwit \lx_cita sa:pohxiwit \lx_var Tacua \ref 00232 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el sapo; xiwit \lx_var General \glosa Asteraceae.Pseudelephantopus.spicatus \catgr Sust \lx_var General \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pseudelephantopus spicatus (Juss. ex Aubl.) C.F. Baker, tipo de Asteraceae cuya inflorescencia sirve para hacer escoba chiquita \semx_tipo Referente natural igual \semxref tepe:a:ni:l \semxref mia:waochpa:wa:s \semxref ma:pepetakani ochpa:wa:s \semx_tipo Referente natural igual \sem Planta \raiz xiw \raiz ma: \raiz peta \raiz ochpa: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx sa:sakatsitsi:n \lx_cita sa:sakatsitsi:n \lx_var General \ref 05050 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Iridaceae.Crocosmia.x.crocosmiiflora \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Crocosmia x crocosmiiflora (Lemoine Ex. E. Morr.) N. E. Br., planta silvestre de la familia Iridaceae cuyas flores se utilizan como adorno en los floreros de los altares \sig_var General \fr_n Yo:n sa:sakatsitsi:n mochi:wa ohte:noh. Ihwa:k poso:ni ixo:chio tokniwa:n tein nemi ne: ahkwa:kopa kitekih wa:n kinamakakih nika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El sa:sakatsitsi:n se da en la orilla del camino. Cuando sus flores se abren las personas que viven por allá arriba (a los terrenos altos hacia el sur) las cortan y las vienen a vender aquí (en el mercado de Cuetzalan). \fr_son 05050-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \raiz saka \nsem Crocosmia x crocosmiiflora(Lemoine Ex. E. Morr.) N. E. Br. es un híbrido que ha escapado el cultivo y se ha naturalizado en muchas partes del mundo. \dt 03/Feb/2022 \lx sasale:wi \lx_cita sasale:wi \lx_var General \ref 03575 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa sasaltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.pegajoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig quedarse pegajoso \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 13/Jan/2022 \lx sasalowa \lx_cita kisasalowa \lx_var General \ref 06091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.pegagoso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar pegagoso; embarrar con algo pegagoso o chiclosos \osten p. ej., al untar o manchar de miel, azúcar \sig_var General \fr_n A:mo xikmahma:tokato yo:n tasal, tachipa:wak wa:n tiksasalowa, yekin tikwahtoya pane:lah wa:n aya:mo timomahtekia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés tocando esa ropa porque está limpia y la vas a dejar pegagosa, estabas comiendo panela y todavía no te lavas las manos. \fr_son 06091-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz salV \nmorf En el náhuatl de Cuetzalan hay una distincción entre dos raíces: sa:l (como en sa:lowa y sa:liwtok) indica objetos sobrepuestos o colocados en orden, 'estibar'. La raíz sal, con vocal corta (como en sasalowa y tasasalka:n) indica algo pegagoso. Puede ser que en otras lenguas náhuatl hay o había una sola raíz con vocal larga que indica o indicaba 'atar o amarrar', 'pegar (con pegamento)'. \dt 03/Feb/2022 \lx sasalowilia \lx_cita ne:chsasalowilia \lx_var General \ref 03706 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.pegagoso.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejarle pegagoso \osten ropa a su dueño \sig_var General \fr_n I:n pili mah kitami i:n dulce, nochipa kisasalowilia nopili itilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño que se lo coma todo este dulce, porque siempre le deja pegagosa la ropa a mi hija. \fr_son 03706-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz salV \dt 17/Jan/2022 \lx sasaltia \lx_cita sasaltia \lx_var General \ref 06096 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.chicloso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacerse o quedarse pegagoso; salir chicloso \osten p. ej., la masa al salir de un molino \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xinexketsa. Mah a:mo oksi n' nextamal, koma:mo sasaltias n' tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Prepara bien el nixtamal. Que no se cueza (esto es, que nada más se descarapele bien), si así se hace la masa sale chiclosa. \fr_son 06096-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sal \dt 03/Feb/2022 \lx sasaltik \lx_cita sasaltik \lx_var General \ref 00694 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegajoso \catgr Adj \deriv \sig pegajoso \osten p. ej., algo dulce que se pega en la mano \sig_var General \fr_n Ya:lwa tapa:tskakeh nowe:itat pero i:pa na:wi to:nal a n' kitetkka n' owat wa:n ke:meh telkiowi a:kalak. Yeh ika n' tsope:lik sasaltik n' ki:sak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer majaron caña mi abuelo pero ya tenía cuatro días que habían cortado la caña y como llueve mucho le penetró el agua. Por eso la panela salio chiclosa. \fr_son 00694-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:sasaltik \raiz sal \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx sasaltilia \lx_cita kisasaltilia \lx_var General \ref 05298 (duda) no aparece en el corpus, si se decide dejar, hay que mejorar la frase \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.chicloso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar chicloso o pegajoso \osten p. ej., minsa que se agrega a la masa, o masa que sale molido de un un molino sin filo \sig_var General \fr_n I:n molino ka:n te:nehkeh ok imetawa:n, kisasaltilia tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La piedras de moler del molino ya no son rasposas, deja la masa pegajosa (por no moler bien, dejando el nixtamal pegajoso) \fr_son 05298-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sasalowa \semxref okxitia \raiz sal \nsem La masa que sale sasaltik no sirve para hacer tortillas, nomás se queda pegada en la mano. \nota Checar porque algunos molinos sacan la masa chiclosa y como sale del molino. \dt 11/Apr/2022 \lx sasawaka \lx_cita sasawaka \lx_var General \ref 01479 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa producir.sonido.de.estático \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig producir un sonido como de estático (una radio) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n itepostatsotsoh ye:ksasawaka ya. Sepa se: nikowili:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El radio de mi mamá ya produce un sonido como de estático. Ya no no funciona bien, otra vez voy a comprarle una. \fr_son 01479-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sawa: \dt 07/Apr/2021 \lx sa:te:pan \lx_cita sa:te:pan \lx_var General \ref 05108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa después \catgr Adv-tiempo \deriv \sig después; en seguida; luego \sig_var General \fr_n Ya:lwa achto neh niwa:le:w kalihtik wa:n sa:te:pan wa:lah nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer primero yo me vine de la casa y luego vino mi hija. \fr_son 05108-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:te:pan \nsem Generalmente el uso de sa:te:pan indica una acción posterior a otra pero que tiene una relación lógica con la primera. \dt 11/Apr/2022 \lx sa:te:pantia \lx_cita sa:te:pantia \lx_var General \ref 07661 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darse.tardíamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig darse o madurarse tardíamente (frutos que se maduran después del tiempo esperado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikpia seki xokot, sa:te:pantiak, mo:sta niktekis wa:n niknamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tengo unas naranjas que se maduraron tarde, mañana las cortaré e iré a venderlas. \fr_son 07661-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:te: (?) \raiz pan (?) \nsem Aparentemente el verbo sa:te:pantia se aplica solamente a frutos que tardan más de los esperado en madurarse. \dt 16/Sep/2020 \lx sawa \lx_cita mosawa \lx_var General \ref 07420 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayunar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mosawa) abstenerse total o parcialmente de comer o beber \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh mo:stah nimosawa, kwalka:n nie:wa nitekititi wa:n ka:nkanah onkak toni se: kikwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayuno todos los días porque salgo temprano a trabajar y en ninguna parte hay de comer. \fr_son 07420-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sawa \dt 11/Apr/2022 \lx sawa \lx_cita sa:sawameh \ref 08117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa tipo.de.pájaro \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz sawa \nota Se llama así por el sonido que emite. \dt 15/Aug/2018 \lx sawakwiltia \lx_cita kisawakwiltia \lx_var General \ref 04978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.voz.afónica \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar voz afónica con \osten algo, p. ej. al consumir helado o paleta de hielo \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitai:k sese:ka:t wa:n ne:chsawakwiltih \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tomé agua fria y me dejó la voz afónica. \fr_son 04978-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz sawa \raiz kwi \dt 24/Jan/2022 \lx sawakwi:ltia \lx_cita ne:chsawakwi:ltia \lx_var General \ref 02699 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa prococar.voz.afónica \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar voz afónica (a una persona, p. ej., por estar comiendo cosas frias o heladas; por estar expuesto al frío ambiental) \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh a:mo wel nitai sese:ka:t *porque** ne:chsawakwi:ltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no puedo tomar agua fría porque me pone la voz afónica. \fr_son 02699-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz sawa \dt 21/May/2021 \lx sa:wakwi:ltia \lx_cita kisa:wakwi:ltia \lx_var General \ref 05456 (duda) no aparece en el corpus, lo más común sería kima:wak a \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contagiar.de.sarna \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig contagiar de sarna \osten p. ej., un animal sarnoso contagia a otro \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n itskwinti iwa:n takwa nopitsow wa:n kisa:wakwiltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perro come junto con mi puerco y ya lo contagió de sarna. \fr_son 05456-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Sinónimo \semxref sa:watilia \raiz sa:wa \raiz kwi \dt 11/Apr/2022 \lx sa:wapah \lx_cita sa:wapah \lx_alt sa:wapahxiwit \lx_alt sa:wapahkowit \lx_var General \ref 03476 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rubiaceae.varios \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Arachnothryx spp., nombre genérico para varias plantas de este género, familia Rubiaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tiahkah kowtah iwa:n no:pá:n tikte:mo:toh sa:wapah, tikwitih ika tikchi:watih ma:tachihchi:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos al rancho con mi papá, fuimos a buscar sa:wapah, lo usamos para hacer artesanías. \fr_son 03476-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ti:ltik sa:wapah o ti:ltik sa:wapahkowit | Arachnothryx pringlei (Lorence) Borhidi, familia Rubiaceae, cuyo allo se usa en la estructura de artesanías. Sus flores son de color rojo, tubular en racimo. \sig_var Tzina \sig [col] ti:ltik sa:wapah | Arachnothryx gracilispica (Standl.) Borhidi \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \sig Gonzalagunia thyrsoidea (Donn. Sm.) B.L. Rob., planta de la familia Rubiaceae. Sus hojas son medicinales y sirven para tratar granos o sarna \sig_var 1-Tzina \sem Planta \sem Medicinal \sem Artesanía \raiz sa:wa \raiz pah \nsem Según Juan de los Santos hay tres tipos de sa:wapah. Todos se acostumbran llamarse simplemente sa:wapah aunque dos pueden llevar un calificativo como ista:k o ti:ltik. Los tres son: ista:k sa:wapah, ti:ltik sa:wapah y otra siempre llamada simplemente sa:wapah. La última fue descrita por Juan de los Santos quien dijo que también se utiliza en la artensanía y se encuentra en los parajes llamados Tahchiktehko, Koyoxochico y Texayakatitan. Sin embargo Eleuterio Gorostiza conoce solamente dos, el ti:ltik sa:wapah, así llamado por el color oscuro de su tallo. Este es el Arachnothryx pringlei (Lorence) Borhidi. El otro, de uso medicinal, el lo conoce simplemente como sa:wapah y no como ista:k sa:wapah. \dt 14/Jul/2021 \lx sa:wat \lx_cita sa:wat \lx_var General \ref 03041 (duda) CSC usa la palabra sawati o con el plural sawameh pero para referirse a sarpullidos. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sarna \catgr Sust \deriv \sig sarna \osten de un animal o persona contagiada \sig_var General \fr_n Ke:man se: pitsot kikwi sa:wat moye:kwahwa:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando un puerco es contagiado por la sarna se rasca mucho. \fr_son 03041-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz sa:wa \dt 06/Jan/2022 \lx sawati \lx_cita sawati \lx_var General \ref 00697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.afónico \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig ser afónico o ronco, quedar sin poder articular sonidos claros y fuertes \osten por tener la garganta cerrada \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitai:k sese:ka:t, yeh ika ekintsi:n nisawati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer bebí agua fria, por eso amanecí afónica. \fr_son 00697-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz sawa \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx sa:wati \lx_cita sa:wati \lx_var General \ref 04857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.sarna \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener sarna \osten en general solamente a los perros \sig_var General \fr_n I:n itskwinti sa:wati. ¡A:mo xika:waka:n mah i:wa:n ma:wilti nopili! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perro tiene sarna. ¡No lo vaya a dejar jugar con mi niño! \fr_son 04857-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz sa:wa \nmorf En general este verbo se usa en el presente y imperfectivo, pero no el completivo. Para el futuro o irrealis se usa sa:wakwi inflexionado con -s(keh). En la frase que menciona chichi:kxiwit nótese que el hablante, Ceferino Salgado de Tacuapan, usa este término para referirse al Neurolaena lobata. \dt 24/Jan/2022 \lx sawatik \lx_cita sawatik \lx_var General \ref 00673 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ronco \catgr Adj \deriv \sig ronco \osten por enfermedad, por beber agua fría \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chkwik kiowit wa:n nimoa:paloh. Ye:wa kwalka:n nitane:sik nisawatik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me agarró la lluvia y me mojé. Hoy por la mañana ya amanecí ronco. \fr_son 00673-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sawa \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx sa:wia \lx_cita sa:wia \lx_var General \ref 02840 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ni.modo.que \catgr Adv-modo \deriv \sig ni modo que; sería contraproducente que \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh a:mo niá:s kanah mo:sta, sa:wia mah nitase:ltika:ka:wa nokalihtik. ¿A:koni kinintamakas notapialwa:n? \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no iré a ninguna parte mañana, ni modo que deje la casa sola (sin que nadie la cuide).¿Quién les va a dar de comer a mis animales? \fr_son 02840-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa: (?) \nsem Sa:wia se coloca al principio de una claúsula indicando que el efecto de llevar a cabo lo indicado sería contraproducente. \dt 03/Jun/2021 \lx sayoh \lx_cita sayoh $$ \lx_alt seyoh \lx_alt soh \lx_alt sioh \lx_var General \ref 06258 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa solamente \catgr Adv \deriv \sig (seguido por un verbo) solamente; nomás (verbo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:mpa tehwa:n tinemih chikoya:n, sayoh ey:i kalmeh etokeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En donde nosotros vivimos es un lugar muy soliltario, sólo hay tres casas. \fr_son 06258-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (seguido por un verbo en el imperativo) con solo [hacer verbo] \sig_var 1-Xalti \fr_n Sayoh xiktewi mosiwa:w nikwis se: kowit wa:n ika nimitsma:postekis. Nochipa iwki tikchi:wa wa:n a:mo titakaki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con sólo de que le pegues a tu esposa voy a agarrar un palo que con ello te voy a romper el brazo. Siempre haces así y no escuchas razón. \fr_son 06258-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref san \raiz san \raiz yoh (?) \nsem Cuando sayoh se utiliza antes de un verbo en el futuro indica algo como 'nomás (o nada más) [verbo futuro]' e indica una relación temporal con otra acción que le antecede. \dt 16/May/2020 \lx sa:yo:lin \lx_cita sa:yo:lin \lx_var General \ref 02062 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mosca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para las moscas, particularmente la mosca común (Musca domestica) además de los Calliphoridae o moscardas de la carne \sig_var General \fr_n I:n itskwinti mikik a yeh ika etokeh miak sa:yo:limeh. Kiteksiswi:snekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro ya murió por eso hay muchas moscas (Calliphoridae). Quieren dejar sus huevecillos en ello. \fr_son 02062-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz sa:yo:l \nsem Aparentemente el término sa:yo:lin se aplica tanto a las moscas comunes como a las moscardas de la carne (Calliphoridae) que generalmente son de color verde metálica. Los mo:yo:t son los que pican, conocidos generalmente como 'mosquitos' o 'zancudos' aunque este último se llama xahkalmo:yo:t. Los Calliphoridae se llaman xoxoksa:yo:lin o quizá we:isa:yo:lin. \dt 04/May/2021 \lx sa:yo:lowa \lx_cita sa:yo:lowa \lx_var General \ref 00203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llenarse.de.moscardas.de.la.carne \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig llenarse de moscas comunes (Musca domestica) \osten comida o objetos sucios \sig_var General \fr_n Ke:man pe:wa ya n' takawa:ni telsenka tasa:yo:lowa n' totikote:noh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando ya empieza la temporada de calor ya es cuando se llena de moscas comunes nuestra cocina. \fr_son 00203-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig infestarse de Calliphoridae, en caso de carne podrida o heridas abiertas, \osten los Calliphoridae son moscardas de la carne, moscas que ponen huevecillos en la carne y provoca su descomposición \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan mikik se: itskwinti wa:n sa:yo:lowak a. Nikahchi:wati, koma:mo ompa tsohya:yas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa se murió un perro y ya se está llenando de moscardas de la carne. Voy a quitarlo porque si no ahí se va a descomponer . \fr_son 00203-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sa:yo:lwia \semxref mo:yo:yowa \raiz sa:yo:l \nsem Véase comentarios sobre sa:yo:lin. \nota Checar si sa:yo:lowa y sa:yo:lwia refieren al mismo tipo de moscas o si el primero se aplica mas a los moscardas de la carne. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx sa:yo:lwia \lx_cita kisa:yo:lwiah \lx_var General \ref 03529 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.moscas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \plural Agente plural solamente \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cubrirse ([objeto]) de moscas (particularmente de la familia Muscidae y, quizás, Tachinidae) \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikto:ka yo:n piomike:t koma:mo kisa:yo:lwi:tih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Entierra ese pollo muerto porque se va a cubrir de moscas. \fr_son 03529-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sa:yo:lowa \raiz sa:yo:l \nsem Aunque este verbo es transitivo efectivamente no hay un agente sino los mismos moscos que cubren el objeto. Así el verbo es irregular en que acepta nada más un sujeto de tercera persona plural. Se traduce al español con un refexivo: 'cubrirse de moscas'. Hay otros verbos que indican la misma situación: ihkochwia, mo:yo:wia, a:skawia. \ngram En cuanto a sa:yo:lwia: Este verbo es transitivo efectivamente no hay un agente sino los mismos moscos que cubren el objeto. Así el verbo es irregular en que acepta nada más un sujeto de tercera persona plural. Se traduce al español con un refexivo: 'cubrirse de moscos'. Hay otros verbos que indican la misma situación: ihkochwia, mo:yo:wia, a:skawia. También cf. kiawi:lo, to:nalwi:lo, ehekawi:lo, mixkia:wi:lo. \dt 17/Jan/2022 \lx sayéh \lx_cita sayéh \lx_var General \ref 01782 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa justamente \catgr Adv-modo \deriv \sig [col] sayeh kiahsi | justamente alcanzar (en cuanto a la cantida de algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Sayeh kinahsik n' taxkal nota:ke:walwa:n tein nikinwi:kilih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Justo alcanzaron las tortillas que les llevé a mis trabajadores (para que comieran). \fr_son 01782-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz san \dt 18/Apr/2021 \lx se: \lx_cita se: \lx_var General \ref 06269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa uno \catgr Adj-cuant \deriv \infl N1 \sig uno (cuantificador) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nopili ne:chtayo:kolih se: wi:pi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer mi hija me regaló un huipil. \fr_son 06269-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig uno (pronombre) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:tahtsi:n ye:kmiak ipilwa:n kimpia wa:n a:mo se: kikwe:ntahchi:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese señor tiene muchos hijos y ni uno lo cuida (le hace caso). \fr_son 06269-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig sujeto impersonal: antes de un verbo o frase verbal indica un sujeto impersonal que en español se puede traducir como 'uno [verbo]' o más bien, 'se [verbo]' (p. ej., se: kichi:wa 'uno lo hace' o 'se hace'; véase gramática, cap. xx) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n te:skat mah se: ma:ktiw para a:mo tapa:nis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este vidrio se debe llevar en la mano para que no se rompa. \fr_son 06269-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : sehse:) uno por uno (p. ej., contar uno por uno los votos en las elecciones); de a uno (al repartir o convidar algo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikowak seki xokot, sehse: xikinwa:nti mokni:wa:n wa:n seki xike:wili moa:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compré unas naranjas, repárteles de a uno a tus hermanos y el resto guardaselas a tu tia. \fr_son 06269-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz se: \dt 02/Sep/2020 \lx se:katan \lx_cita ise:katan \lx_var General \ref 05919 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa axila \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig axila; sobaco \sig_var General \fr_n Ixwak se: kokot nose:katan wa:n ne:chkokowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Salió un grano en mi axilia y me duele mucho. \fr_son 05919-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz se:ka \raiz -tan \dt 12/May/2020 \lx se:katanihwiyo \lx_cita ise:katanihwiyo \lx_var General \ref 05895 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vellos.del.axila \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig vellos que se desarrollan en las axilas o sobacos \sig_var General \fr_n Se: siwa:t kihtowa ke yeh a:mo kiwelita kipias ise:katanihwiyo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una mujer dice que no le gusta tener vellos en la axila. \fr_son 05895-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:ka \raiz -tan \raiz ihwi \dt 07/May/2020 \lx se:katanihwiyowa \lx_cita se:katanihwiyowa \lx_var General \ref 01546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.vellos.en.las.axilas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele o crecersele vellos en las axilas \sig_var 1-Xalti \fr_n Tiwe:wet a ta: tise:katanihwiyoh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya eres adulto pues ya tienes vellos en la axila. \fr_son 01546-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:ka \raiz -tan \raiz ihwi \dt 15/Apr/2021 \lx se:katantsohya:k \lx_cita se:katantsohya:k \lx_var General \ref 00987 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.mal.olor.en.la.axilas \catgr Adj \deriv \infl \diag \sig tener mal olor o emitir un mal olor de las axilas \sig_var General \fr_n Xima:lti:ti a, timi:to:nihotk ok de ke tiahka tima:wilti:to wa:n neli tise:katantsohya:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya ve a bañarte, todavía estás sudando de que fuiste a jugar y te apestan las axilas. \fr_son 09999-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:ka \raiz -tan \raiz tsoh \raiz iya: \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx se:katantsohya:ya \lx_cita se:katantsohya:ya \lx_var General \ref 00981 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oler.mal.en.la.axilas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig oler mal o emitir un mal olor de las axilas \sig_var General \fr_n I:n okichpil mo:stah ohpa ma:ltia, kihtowa koma:mo nochipa se:katantsohtya:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este muchacho se baña dos veces al día, dice que si no (se baña así) siempre huele mal de las axilas. \fr_son 00981-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:ka \raiz -tan \raiz tsoh \raiz iya: \nota Algunas personas lo usan como se:katantsohya:ya cuando el olor es diferente al olor a sudor, pero proviene del sudor. \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx se:kawia \lx_cita kise:kawia \lx_var General \ref 04367 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.colgado.al.hombro \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar colgado de un hombro hacia la cintura sin cruzar el pecho \osten un morral \sig_var General \fr_n Ne: pili kwaltsi:n kise:kawia imorra:l, mo:stah kiwi:ka ikalnemachti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño lleva bien su morral bajo el hombro, todos los días lo lleva a su escuela. \fr_son 04367-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ahkolpawia \raiz se:ka \dt 18/Jan/2022 \lx se:kawi:ltia \lx_cita kise:kawi:ltia \lx_var General \ref 07068 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.llevar.colgado.del.hombro \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) llevar (algo, como un morral) colgado del hombro hacia abajo y sin cruzar el pecho \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n ne:chsekawi:ltih imorral. Ye:keti:k katka, kipiaya seki kwowtsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá me obligó a llevar su morral colgado de mi hombro. Pesaba mucho, tenía unos mameyes. \fr_son 07068-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:ka \dt 05/Apr/2022 \lx seki \lx_alt seki:n \lx_cita seki, seki:n \lx_var General \ref 03495 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unos \catgr Adj-cuant \sig unos; otros \sig_var General \fr_n Xikwiti seki n' kowit, i:n xoxowik ok. Ka:n ya xo:tas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vete a traer otra poca de leña, esta todavía está verde. Todavía no va a prender. \fr_son 03495-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como pronombre) algunos, otros algunos (sinónimo de okseki:n) \sig_var General \fr_n Ya:lwa miak ta:kameh yahkah tekititoh ne: Cuetzalan, sayoh ke seki:n a:mo kiwelitakeh wa:n a:mo yahkeh ok a:man. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e Ayer muchos señores fueron a trabajar a Cuetzalan, nomás que a otros no les gustó y hoy ya no fueron. \fr_son 03495-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref se:meh \raiz se: \nmorf El plural de algunos cuantificadores, como seki se forma alargando la /i/ final y agregando /n/, p. ej., seki, seki:n y nochi, nochi:n. \ngram Hay que diferenciar el uso y significado de seki y seki:n. Cf. la segunda frase arriba. Checar posible significado : otros del grupo (indicado por el sujeto : nanseki:n 'otros del grupo de ustedes') y la frase Nanse:meh xitahpiaka:n wa:n xikpale:wi:tih namo:pá:n kwowsakati. (Uno de ustedes que cuide la casa y los demás de usteded vayanse a ayudar a su papá a acarrear leña.) \nota Investigar el uso de seki, seki:n, seki:meh and se:meh \dt 12/Jan/2022 \lx sekkalaki \lx_cita sekkalaki \lx_var General \ref 05957 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrarle.al.cuerpo.mucho.frío \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig entrarle mucho frío al cuerpo hasta el punto de tener dolor \osten a personas \sig_var General \fr_n Nokni:w ipili ihtioli:n, ya:lwa moaha:paloh wa:n sekkalak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al niño de mi hermano le duele el estómago, ayer se mojó y le entró el frío (hasta el punto de causarle molestias). \fr_son 05957-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \raiz kalaki \dt 03/Feb/2022 \lx sekmiki \lx_cita sekmiki \lx_var General \ref 00141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padercer.de.mucho.frío \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig padecer de mucho frío \osten particularmente personas \sig_var General \fr_n Yekin nima:ltih yeh ika nitelsekmiki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hace poco que me bañé por eso me muero de frío. \fr_son 00141-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig morir con o de frio \osten en particular pollos pero puede referirse a otros ser vivos, incluyendo humanos \sig_var General \fr_n I:n diciembre tiwa:lpano:keh yo:lkah seki nopio:kone:wa:n wa:n nochi sekmikeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este mes de diciembre pasado nacieron algunos pollitos míos y todos se murieron de frío. \fr_son 00141-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nimitsilwihtok que kiwi:ka siowi:lis, kineki xipa:kto para tikitati:w motato:k, que kiowi, tasese:ya, ompa tietos. Wa:n ekintsi:n ticalambrehkwik a, ke:maniá:n. Ompa nimahokwilanis. Tachiato n' imi:lah n' ta:to wa:n ompa sekmikik. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Te digo que lleva mucho cansancio, tienes que estar sano para que vayas a revisar tu siembra, porque a veces llueve, hace frio, pero ahí tienes que estar. Y ahora ya sufres de calambres, así cuando (no se puede). Va ser necesario que allá me vayan a recoger. (Van a decir) Que el señor fue a su milpa y allá se murió de frío. \fr_son 00141-03_corp_Xalpn-MSG328_faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 2263.901, 2282.896 \semx_tipo Comparar \semxref sekwi \raiz sek \raiz miki \nsem En los casos cuando alguien tiene mucho frío, se dice también telsekwi, reservando sekmiki para la muerte ocasionada por el frío. Nótese que en otros casos de Sust.incorporado+miki el significado es de sufrir por exceso de lo que significa el sustantivo: po:kmiki 'surfrir por exceso de humo'. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx seknanakat \lx_cita seknanakat \lx_var General \ref 01844 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hongo todavía no identificado ni colectado. Se produce entre diciembre y enero; se come en empanadas. \sig_var General \fr_n Yo:n seknanakat mochi:wa ta:lpan ihwa:k tasese:ya, se: kiteki wa:n se: kikwa koma:ltamal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo seknanakat se da en el suelo cuando hace frío, se corta y se come en quesadillas. \fr_son 01844-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \semx_tipo Referente natural igual \semxref ala:wakseknanakat \raiz sek \raiz naka \dt 18/Apr/2021 \lx seko \lx_cita seko \lx_var General \ref 02918 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aparte \catgr Adv-lugar \deriv \sig aparte \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Seko xikta:li i:n tomat tein kachi oksik! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Pon aparte este jitomate que está más maduro! \fr_son 02918-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] seko sah | en un solo lugar \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w wa:n noa:wi seko sah nemih. A:mo ke:man mokwala:ntiah \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana y mi tia viven en un solo lugar. Nunca se pelean. \fr_son 02918-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz seko \raiz se: \raiz -ko \dt 06/Jun/2021 \lx sekopa \lx_cita sekopa \lx_var General \ref 05345 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otro.lado \catgr Adv-lugar \deriv \sig otro lado; hacia otro lado \sig_var General \fr_n ¡Mah a:mo mosenelo tsapot, tein mo:pá:n ia:xka, sekopa xikta:li! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que no se revuelva el mamey, los de tu papá pónlos por otro lado! \fr_son 05345-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz seko \raiz pa \dt 11/Apr/2022 \lx sektepe:t \lx_cita sektepet \lx_var General \ref 05135 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volcán \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cerro con nieve; volcán \sig_var General \fr_n Veracruz kipia se: sektepe:t telwehkapantik. Itech me:tsti diciembre ompa teltasese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Veracruz tiene un volcán (Pico de Orizaba) muy alto. En el mes de diciembre ahí hace demasiado frio. \fr_son 05135-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \raiz tepe: \nsem Por el hecho de que las montañas en México con nieve son todas volcanes, así sektepe:t literalmente quiere decir 'cerro frío' pero por extensión se aplica a volcanes. \dt 11/Apr/2022 \lx sekti \lx_cita sekti \lx_var General \ref 05609 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nieve \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nieve \osten que cae del cielo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man wetsi sekti semi kiwa:tsa n' tato:k. A:mo niman moyo:lkwih wa:n seki:n iwki wa:kih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando cae la nieve seca los cultivos. No se recuperan pronto y algunos definitivamente asi se secan. \fr_son 05609-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \dt 12/Apr/2022 \lx sekweheka \lx_cita sekweheka \lx_var General \ref 07000 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa sekeheka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correr.viento.frio \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig correr viento frío \sig_var General \fr_n Tayowak nitapa:kak. Sekweehekak wa:n tawa:kik notilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche lavé la ropa. Corrió aire frío por eso se secó (mi ropa). \fr_son 07000-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref eheka \raiz sek \raiz eheka \dt 14/Feb/2022 \lx sekwehekatila:na \lx_cita sekwehekatila:na \lx_var General \ref 02843 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contraer.resfriado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig contraer, quedarse con un resfriado \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili tataxiskwik, ya:lwa kwa:lka:n tiahkah Cuetzalan wa:n sekwehekatila:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño tiene gripa, ayer por la mañana fuimos a Cuetzalan y quedó resfriado. \fr_son 02843-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ehekapi:tsaltia \raiz sek \raiz eheka \raiz tila: \dt 17/Jul/2021 \lx sekwi \lx_cita sekwi \lx_var General \ref 05182 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.frio \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener frio \osten seres vivos \sig_var General \fr_n Ya:lwa teltasese:yak wa:n nisekwik. Yeh ika ne:chkokowa noihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer hizo demasiado frío y sentí mucho frío. Por eso me duele el estómago. \fr_son 05182-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \raiz kwi \nmorf Nótese que el perfectivo plural es sekkeh perdiéndose la labialización de la /k/ final antes de sufijo del perfectivo plural. \dt 11/Apr/2022 \lx sekwi:lo \lx_cita tasekwi:lo \lx_var General \ref 08034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afectarse.por.el.frío \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \vease tasekwi:lo \semx_tipo Comparar \semxref sekyowa \raiz sek \raiz kwi \dt 07/Feb/2019 \lx sekyoh \lx_cita sekyoh \ref 06211 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx sekyowa \lx_cita sekyowa \ref 07204 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarse.por.frío \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig quemarse por el frío o una helada \osten una planta \sig_var General \fr_n Ke:man sekyowa n' tomat a:mo kwaltsi:n oksi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se quema el jitomate por el frío, no se madura bien. \fr_son 07204-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tasekwi:lo \raiz sek \dt 05/Apr/2022 \lx selia \lx_cita kiselia \lx_var General \ref 03474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recibir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig recibir \osten dinero, regalos, un santo u ofrenda \sig_var General \fr_n Carlos kiselih se: xa:ntohtsi:n ne: i:cha:n wa:n kihtowa ke ke:man kite:makti:s kichi:was se: we:i ilwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Carlos recibió un santo en su casa y dice que cuando lo entregue hará una gran fiesta. \fr_son 03474-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taselia comulgar (p. ej., recibir la ostia en una misa católica). \fr_n Ke:man niow nimi:sahakiti, nikita se: siwa:piltsi:n nochipa taselia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando voy a misa, veo a una niña que siempre recibe la ostia. \fr_son 03474-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz seli \dt 06/Jan/2022 \lx selia \lx_cita selia \lx_var General \ref 06160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arraigar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-s \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arraigar, echar raices; pegar \osten en referencia a árboles o arbustos que con un palo o estaca echan raíces y crecen \sig_var General \fr_n Nitakorra:ltih ika yo:n i:iswatsitsin ikowyo wa:n nochi kwaltsi:n seliak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hice un corral con las estacas de Cordyline fruticosa ( L.) A.Chev. (i:iswatsitsi:n) y todas echaron raíces. \fr_son 06160-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taselia reverdecer todo el campo \osten p. ej., en temporada de lluvia, cuando todo se retoña \sig_var General \fr_n Itech i:n me:tsti febrero kwaltsi:n taselia wa:n taposo:ni a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En este mes de febrero retoñan bonito los árboles frutales y ya florecen. \fr_son 06160-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz seli \dt 08/Feb/2022 \lx selia \lx_cita selia \lx_var General \ref 01958 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retoñar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-s \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reverdecer o retoñar (p. ej., plantas por la lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwakwi:tehkowit kwaltsi:n selia ke:man ika se: tatsakwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de cuacuitle retoña muy bien cuando lo ocupa uno para cercas vivas. \fr_son 01958-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz seli(1) \dt 20/Apr/2021 \lx selia \lx_cita kiselia \lx_var General \ref 04500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recibir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar permiso o permitir (generalmente seguido por un verbo en optativo) \osten a alguien, para hacer alguna actividad \sig_var General \fr_n ¿Tikseli:s mopili mah nikwi:ka kowtah? Niow nikwahkowiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Darás permiso a tu hijo para que lo lleve yo al monte? Voy a leñar. \fr_son 04500-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taselia) comulgar; recibir el sacramento \osten la hostia \sig_var General \fr_n Ihwa:k mochi:wa misa miak tokni:wa:n taseliah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se hace la misa muchas personas comulgan. \fr_son 04500-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz seli(2) \nsem Con el significado de 'permitir' el verbo selia lleva un complemento que empieza con el optativo (mah) o, si el sujeto del complemento es segunda persona, con el imperativo (cfr. A:mo xiow kowtah) \dt 18/Jan/2022 \lx selik \lx_cita selik \lx_var General \ref 03588 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierno \catgr Adj \deriv \sig tierno \osten un fruto o verdura, o una planta herbáceae en general \sig_var General \fr_n I:n pahpata a:mo oksik, eski selik ok katka ke:man kitekkeh \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este plátano no se maduró, a lo mejor estaba todavía tierno cuando lo cortaron. \fr_son 03588-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] selik me:tsti luna nueva \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man selik me:tsti ye:kne:nke:n se: kiehke:wa n' xo:no:kwowit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En luna nueva se le puede sacar fácilmente la corteza del árbol de jonote. \fr_son 03588-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sel \nmorf A menudo el adjetivo selik se compone con raices sustantivales para formar palabras compuestas, véase witsselik, kilselik, pahpataseli. \dt 17/Jan/2022 \lx seliktet \lx_cita iseliktew \lx_var General \ref 05738 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.tierno \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig huevo tierno que aún todavía permanece dentro de una gallina u otra ave \osten solamente se aplica a los huevos de las aves \sig_var General \fr_n Nikmiktih se: piolamat wa:n neli kimpiaya n' iseliktewa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Maté una gallina y tenía demasiados huevos tiernos adentro. \fr_son 05738-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz seli \raiz te \dt 12/Apr/2022 \lx selikteyeh \lx_cita selikteyeh \lx_var General \ref 06767 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallina.con.huevos.tiernos. \catgr \infl \sig gallina que tiene huevos tiernos todavía dentro de su cuerpo \osten generalmente se notan al matar a la gallina \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz sel \raiz te \dt 12/Oct/2018 \lx selikteyeh \lx_cita selikteyeh \lx_var General \ref 04273 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust-eh.wah \infl N1 \sig con huevos tiernos \osten gallinas \sig_var General \fr_n Tehwa tine:chnawatih mah tikwa:ka:n i:n siwa:pio wa:n ye:kselikteyeh. A:mo wehka:wa wa:n tepe:waskia ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tú me indicaste que nos comamos esta polla y tiene mucho huevos tiernos. No tardando ya iba a poner huevos. \fr_son 04273-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sel \raiz te \dt 18/Jan/2022 \lx selilia \lx_cita ne:chselilia \lx_var General \ref 07018 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig autorizar, dar permiso, ceder o prestar el uso de (un objeto) (a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n a:mo ne:chselilia imet, kihtowa ke nikma:tehtewia wa:n nikma:postekis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá no me cede su metate, dice que lo golpeo mucho y puedo quebrarle su metapil. \fr_son 07018-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz seli \dt 16/Feb/2022 \lx seli:ltia \lx_cita kiseli:ltia \lx_var General \ref 07305 (duda) usar frase del corpus, los dos ejemplos son muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enverdecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer reverdecer; hacer revivir (un planta) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n alwe:we:noh wa:ktoya ya, nikte:milih ta:l wa:n mo:stah nika:te:kih sepa nikseli:ltih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta yerba buena ya se estaba secando, le eché tierra y agua todos los días y la hice revivir. \fr_son 07305-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taseli:ltik) reenverdecer (p. ej., en temporada de sequia, al llover reenverdece las plantas o árboles) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ye:ktakawa:nik, nochi xiwmeh wahwa:kkeh. I:n kiowit kwaltsi:n taseli:lti:ko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hizo demasiado calor y todas las plantas se secaron. Esta lluvia vino a enverdecer bien todo. \raiz seli \dt 07/Apr/2022 \lx seli:ltia \lx_cita taseli:ltia \lx_var General \ref 04615 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.reverdecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : taseli:ltia) provocar reverdecer \osten un campo \sig_var General \fr_n Teltakawa:ni. Nochi tawa:ktok a, mah pe:wa kiowi wa:n kwaltsi:n taseli:lti:s n' a:tsi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace bastante calor. Ya todo está secándose, que empiece a llover y el agua va a hacer que todo reverdezca bien. \fr_son 04615-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz seli \nmorf Aparentemente siempre ocurre el verbo seli:ltia con el objeto no referencial ta-. \dt 24/Jan/2022 \lx selo \lx_cita iselo \lx_var General \ref 01141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cogollo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cogollo; hojas más tiernas de una planta que son comestibles \osten particularmente se aplica a los guajes cuyas puntas tiernas se comen crudas en tacos de frijol que se llevan al campo, como papaloquelite (Porophyllum ruderale). \sig_var General \fr_n N' wa:xin iselo kwaltsi:n we:lik ika chi:ltamo:ltal. Sayoh ke ke:meh a:man a:mo tei. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El cogollo del guaje es muy sabroso con salsa. Sólo que en esta temporada no hay. \fr_son 01141-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yo:lpah \raiz sel \dt 01/Jun/2021 \lx se:lti \lx_cita ise:lti \lx_var General \ref 02155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa solo \catgr Adv-modo \deriv \infl Oblig pos \sig solo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:t nemi ise:lti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer vive sola en su casa. \fr_son 02155-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa titatekitoh tose:lti, no:pa:wa:n yahkah kikalpano:toh noa:wi tein nemi ne: Ayotoxco. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fuimos a cosechar café solos, mis papás fueron a visitar a mi tía que vive allá en Ayotoxco. \fr_son 02155-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:l \nmorf Las formas nose:lti, mose:lti, ise:lti, tose:lti, nimose:lti, ininse:lti pueden considerarse como verbalizaciones de sustantivos relacionales como nose:l, mose:l, etc. \dt 09/May/2021 \lx seltia \lx_cita seltia \lx_var General \ref 07767 (duda) la palabra en el ejemplo no es la más adecuada. En el corpus está el significado de esta entrada. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reverdecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig reverdecer (p. ej., una planta que se había marchitado al caerle lluvia) \sig_var 1-Xalti \fr_n Komohkó:n nochipa se: kiaha:wia i:n xo:chit, kwaltsi:n seltia wa:n sepa xo:chiowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si siempe se le echa agua a la flor, reverdece bonito y nuevamente florea. \fr_son 07767-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sel \dt 22/Sep/2020 \lx se:ltihka:ka:wa \lx_cita tase:ltihka:ka:wa \lx_var General \ref 05365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.solo.una.casa \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con ta- : tase:ltihka:ka:wa) dejar sola una casa \osten sin que nadie esté, p. ej., al salir de viaje \sig_var General \fr_n Ka:n wel nitase:ltihka:ka:wa, nikimpia tapialmeh wa:n motamakalanih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No puedo dejar sola la casa (cerrada), tengo animales y debo darles de comer. \fr_son 05365-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:l \raiz ka:wa \nmorf Este verbo siempre ocurre con ta-. \dt 11/Apr/2022 \lx seltik \lx_cita sehseltik \lx_var General \ref 04778 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierno \catgr Adj \deriv \sig recién nacido \osten un bebé u otro ser vivo \sig_var General \fr_n Nehmach xiki:tski mopili, seltik wa:n tikoko:s . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con cuidado abraza a tu bebé, está tiernito (recién nacido) y lo puedes lastimar. \fr_son 04778-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/) tierno; verde; inmaduro; fresco \osten quelites (hierbas comestibles) \sig_var General \fr_n I:n kilit kwaltsi:n sehseltik, tikwa:skeh taa:manal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este quelite está tierno, lo comeremos en caldo. \fr_son 04778-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sel \dt 24/Jan/2022 \lx se:ltika:ka:wa \lx_cita tase:ltika:ka:wa \ref 07885 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 30/Oct/2013 \lx se:ltikawia \lx_cita kise:ltikawia \lx_var General \ref 05366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.solo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer solo \osten p. ej., una actividad sin ayuda de nadie \sig_var General \fr_n Nokniw kise:ltikawia imi:lme:walis. A:mo a:kin kiyo:le:wa mah kipale:wi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano trabaja solo limpiando su milpa. No invita a nadie que le ayude. \fr_son 05366-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:l \dt 11/Apr/2022 \lx selyo:tia \lx_cita moselyo:tia \ref 08167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sema:nahti \lx_cita sema:nahti \lx_var General \ref 06098 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumplir.semana \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer, cumplir una semana \sig_var General \fr_n Wa:n mayo, junio, julio wa:n ke:meh pos timiakeh, timiakeh, timahtakmeh, pero tichikna:wi:n tisema:nahtiah, mm. Tichikwe:i:n porque presidente a:mo sema:nahti wa:n suplente. Tichikwe:yi:n tisemaneros, mm cada o:me me:tsti techto:ka:rowa tisema:nahtih, mm. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Y en mayo, junio, julio y como somos bastantes, éramos bastantes, éramos diez, pero éramos nueve quienes cumplíamos la semana, mm. Los ocho porque el presidente y el suplente no tenía tiempo. Sólo éramos ocho quienes cumplíamos la semana, mm. Nos tocaba cada dos meses por una semana, mm. \fr_son 06098-01_corp_Tzina-MFM310_ faltar \fr_fuente 2010-07-16- d | 1487.61, 1515.797 \raiz \dt 03/Feb/2022 \lx sema:na:wak \lx_cita sema:na:wak \lx_var General \ref 01104 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mundo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig el mundo \sig_var General \fr_n Itech nochi n' sema:na:wak miak tokni:wa:n maya:nah. Ka:mpa nemih, a:mo semi teh mochi:wa ke:meh nika:wí:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En todo el mundo mucha gente sufren de hambre. Donde viven no se produce mucho como por acá (donde vivimos). \fr_son 01104-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz a: \raiz na:wak \dt 24/May/2021 \lx semati \lx_cita kisemati \lx_var General \ref 03959 (duda) CSC usa tasemati \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preocuparse.por \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig preocuparse por \osten alguien por su ausencia, p. ej., que se tarda mucho \sig_var Tzina \fr_n Nochipa niksemati nota:kaw ke:man a:mo niman ehko ta: yeh ka:n ke:man semi kanah wehka:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siempre me preocupo mucho por mi esposo cuando no llega pronto porque casi nunca se tarda en algún lugar. \fr_son 03959-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ser responsable de \osten una casa, terreno \sig_var General \fr_n Ke:meh no:pá:n tayeka:na nochi yeh kisemati nowe:ita:t ita:lpan. A:mo wehka:wa kininxelowili:ti a i:kni:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Como mi papá es el mayor de sus hermanos, él se responsabiliza de los terrenos de mi abuelo. No tardando ya se los va repartir a sus hermanos. \fr_son 03959-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \nota mati A:man se: me:tsti momikilih nowe:ita:t, iwki tiksematitihya, ka:n ke:man ok te:chahwas. Hace un mes falleci[o mi abuelito, ya nos acostumbraremos sin él, ya nunca nos va a regañar. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx sematilia \lx_cita kitasematilia \lx_var Tacua \ref 04309 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preocuparse.por \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Requiere ta- \sig preocuparse por \osten una persona, p. ej., que tiene problemas de salud \sig_var Tacua \fr_n Ne:chilwih nokni:w ehkoskia kwalka:n ok wa:n tia:skeh tikalpano:ti:wih n´towe:itat. Niktasematilih ya *porque** ka:n ehko wa:n tio:tak a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me dijo mi hermano que iba a llegar temprano e iríamos a visitar nuestro abuelo. Ya me preocupó por él porque no llega y ya es tarde. \fr_son 04309-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz mati \dt 18/Jan/2022 \lx se:meh \lx_cita se:meh \lx_var General \ref 05280 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa uno.de.un.grupo \catgr Adj-cuant \deriv \sig uno \osten siempre con sujeto plural, del grupo indicado por el sujeto de se:meh : nanse:meh 'uno de ustedes' \sig_var General \fr_n Kihtowa tapahtihkeh mah tise:meh timoka:waka:n nika:n iwa:n tomomá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El doctor dijo que se quede uno de nosotros aquí con nuestra mamá. \fr_son 05280-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref seki \raiz se: \nota Investigar el uso de seki, seki:n, seki:meh and se:meh Checar si na:nse:meh es "uno de Uds" o "algunos de Uds." \dt 11/Apr/2022 \lx semi \lx_cita semi \lx_var General \ref 04582 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demasiado \catgr Adv-modo \deriv \infl N1 \sig exageradamente; mucho; muy \osten modificando un adjetivo o un verbo \sig_var General \fr_n Semi tasese:ya i:n to:nalmeh yeh ika a:mo wel se: tekiti ne: mi:lah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Hace mucho frío estos días por eso no se puede trabajar allá en la milpa. \fr_son 04582-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig de una vez \sig_var General \fr_n ¡Semi xiow xikitati mokni:w para niman timokepas wa:n a:mo timotayowalti:s! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡De una vez vé a ver a tu hermano para que regreses pronto y no se te haga tarde! \fr_son 04582-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ye:ksemi a | desde entonces; desde aquella vez; aquella fue la última vez \fr_n Nokni:w i:ksemi a ne:chwa:lkalpanohka ke:man nimona:miktih. A:xá: niá:s nikalpano:ti:w i:n to:nalmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano la última vez que me visitó fue hasta el día en que me casé. A lo mejor yo lo vaya a visitar en estos dias. \fr_son 04582-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz semi \nsem El adverbio semia se usa casi siempre, si no siempre, con el prefijo ye:k. Indica tanto un momento en el pasado que fue la última vez que ocurrió algo como lo imprescindible o indispensable de algo o de una situación. \semx_tipo Sinónimo \semxref nokta \raiz semi \dt 24/Jan/2022 \lx semiya:rowa \lx_cita mosemiya:rowah \ref 08024 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx sempamela:wa \lx_cita kisempamela:wa \lx_var General \ref 07710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.todo.derecho.hacia.abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ir todo derecho hacia abajo \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Ampo:wí:n xiksempamela:wa wa:n niman tiahsis icha:n mokni:w! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Por ahí vete todo derecho hacia abajo y vas a llegar pronto a la casa de tu hermano! \fr_son 07710-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sem \raiz -pan \raiz mela: \dt 19/Sep/2020 \lx sempani \lx_cita sempani \lx_var General \ref 06084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa visible \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig ser visible; estar a la vista desde lo lejos \osten generalmente en referencia a lugares, conjuntos de casas \sig_var General \fr_n Komohkón timoketsa tio:pankalte:noh ne: San Miguel, sempani Jonotla. Moitah n' kalmeh wa:n tio:pan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si te paras en el atrio de San Miguel, es visible Jonotla. Se ven las casas y la iglesia. \fr_son 06084-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz pani \nsem Sempani indica que algo, como un lugar o edificio, está bien visible por ejemplo, por estar en un lugar abierto o alto. \dt 04/Feb/2022 \lx sempano:ltia \lx_cita ne:chsempano:ltia \lx_var General \ref 06302 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.pasar.sin.parar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevar (a alguien) a pasar derecho, sin para ni hacer escala \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikochtiwa:la:ya wa:n ne:chsempano:ltih n' tepos. Nitemo:to ne: Tecoltepec ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer veniá durmiendo (mientras viajaba en el camión) y me llevó derecho la camioneta sin parar (por venir durmiendo, no le hice la parada en mi pueblo). Fui a bajarme allá en Tecoltepec. \fr_son 06302-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sem \raiz pano: \dt 08/Feb/2022 \lx sempanti \lx_cita isempanti \lx_var General \ref 07110 (duda) la frase está mal elaborada. En el corpus aparece esta palabra pero con otro significado. Revisar que sempa:nti "una vez" es con vocal larga \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.culpa.de \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Posesionado \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ser culpa de (el poseedor) \sig_var 1-Xalti \fr_n Icha:n nokni:w nikwito seki tet wa:n seki moka:wka ok. Kihtowah ke poliw wa:n nosempantik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la casa de mi hermano fui a traer unas piedras y todavía habían quedado algunas. Dicen que se perdieron y me echan la culpa (que yo me las traje todas). \fr_son 07110-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz -pan \nsem El verbo sempanti es de los pocos que ocupan un prefjo de poseedor. Se puede considerar como una verbalización de nosempan (que no existe pero se puede considerar como significando 'mi culpa') con el verbalizador intransitivo -ti indicando algo como 'hacerse' o 'ser'. Nótese que también hay una forma transitiva sempantia que indica 'echar la culpa a'. \nmorf Este verbo es irregular en que se forma en base de elementos posesionados con el verbalizador -ti. \dt 05/Apr/2022 \lx sempa:nti \lx_cita sempa:nti \lx_var General \ref 05488 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa una.vez \catgr V1 \deriv \sig ser una vez \osten p. ej., algo que ocurrió una vez \sig_var General \fr_n Sempa:nti niahka we:ixola:l wa:n nimopohpoloh. Yeh ika ekintsi:n a:mo nikneki ok ni:ás nose:lti porque a:mo niihi:xmati. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Una vez fui a la ciudad y me perdí. Por eso ahora ya no quiero ir solo porque no conozco el lugar. \fr_son 05488-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : sehsempa:nti) a veces \sig_var General \fr_n Por nochi, i:n mochi:was kipia de mochi:was chikwe:i. Mm. Na:wi ika para sehse:..., sehsempa:nti sah nikahkokwis, ne:n xi:yo:kwowit, entó:s para kwali ki:sa ya. Entó:s nochi mochihchi:wtiw ke:meh, ke:meh i:ni. Mm. Porque komohkó:n mah ohohpa nikahkokwi, entó:s mochi:wa mahyá: yo:n tama:ihkitil sah ne: wehkapan, ne: para mocuadra:roti, mm. \fr_au GVJ306 \fr_var Ctama \fr_e Por todo esto debe llegar, debe llegar hasta ocho. Mm ehe, cuatro para levantarlos una sola vez el palo de lizos (xi:yo:kowit). Entonces para que salga bien, entonces se va formando como, como este, mm porque si los levanto de a dos veces, entonces se hace el bordado como si fuera trenzado en la altura para que así vaya cuadrando (exacta) \fr_son 05488-02_corp_Ctama-GVJ306_ faltar \fr_fuente 2008-09-10-c | 312.993, 339.405 \raiz sen \raiz pa:nti (?) \nota Revisar transcripción \dt 11/Apr/2022 \lx sempantia \lx_cita kisempantia \lx_var General \ref 08113 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa culpar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig culpar o echar la culpa a (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:pá:n kipoloh xokot wa:n kisempantih nokni:w sayoh porque wa:lahka kitahtani:ko mah kiwa:nti seki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá perdió naranjas y le echó la culpa a mi hermano nada más porque había venido a pedir que le convidara unas. \fr_son 08113-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sempanti \raiz sen \raiz -pan \dt 23/Sep/2020 \lx sempaya:n \lx_cita sempaya:n \lx_var General \ref 02510 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.vista.lejos \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar con vista panorámica donde se ve muy lejos \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh ninemi lo:mah, kwaltsi:n sempani, nochi moitah xola:lmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo vivo en lo alto de un cerro tiene bonita vista panorámica, se ven todos los pueblitos. \fr_son 02510-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz pa \raiz -ya:n \dt 21/May/2021 \lx sempilowilia \ref 03031 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 06/Jan/2022 \lx sempitsak \lx_cita sempitsak \lx_var General \ref 02865 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tira.de.terreno \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tira de terreno \sig_var General \fr_n No:pá:n ne:chtayo:kolih sempitsak ta:l mah ompa nimocha:nti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá me regaló una franja de terreno para que allá construyera mi casa. \fr_son 02865-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapitsak \raiz sen \raiz pitsa \dt 03/Jun/2021 \lx sempohpolowilia \lx_cita kisempohpolowilia \lx_var General \ref 08427 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perderle.todo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig perder para siempre o para no recuperar (algo) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w niktane:wtihka noko:skaw wa:n nochi ne:chsempolowilih, a:man a:mo kineki ok ne:chkepili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermana le había prestado mi collar y me lo perdió todo, ahora no quiere compensármelo. \fr_son 08427-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : kisempohpolowilia) borrar todo (p. ej., todo un escrito con goma o borrador) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chsempohpolowilih tein nikihkwilohka wa:n ka:n nikelna:miki toni ihkwiliwtoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño me borró todo lo que había escrito y ya no recuerdo lo que estaba escrito. \fr_son 08427-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz polV \dt 26/Sep/2020 \lx sempowal \lx_cita sempowal \lx_alt sempual \lx_var General \ref 01360 (duda) para el primer significado CSC usa sempowala:man \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa veinte \catgr Adj-cuant \deriv \infl N1 \sig veinte \sig_var 1-Xalti \fr_n Aman kichi:wa sempowal to:nal a niahka nikitato nokni:w, yeh ika nikte:mowa ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora hace veinte días que fui a ver a mi hermano, por eso ya lo extraño. \fr_son 01360-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] sempowal + [número] | veinte + número (p. ej., sempowal o:me, 'veintidos') \fr_n Nokni:w kipia kaxto:l xiwit wa:n neh nikpia sempowal wa:n se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana tiene quince años y yo tengo veintiuno. \fr_son 01360-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz powa \dt 25/Mar/2021 \lx sempowala:man \lx_cita sempowala:man \lx_var General \ref 07481 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa veinte.días.de.hoy \catgr Adv-tiempo \deriv \sig (con un evento en el futuro) en viente días de hoy \sig_var 1-Xalti \fr_n Sempoawala:man wa:la:s nokni:w wa:n iwa:n niá:s icha:n no:pá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En veinte días va a venir mi hermano y voy a ir con él a la casa de mi papá. \fr_son 07481-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz powa \raiz a:man \dt 10/Sep/2020 \lx sempowale:wat \lx_cita sempowale:wat \ref 08139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa corteza.de.Ulmus.mexicana \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sempowalma:yeh \lx_cita sempowalma:yeh \lx_var General \ref 07273 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ciempiés \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \sig ciempiés, artrópodos de la clase Chilopoda \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikahsik se: sempowalma:yeh itech sinti wa:n nikmiktih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Encontré un ciempiés en la mazorca y lo maté. \fr_son 07273-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz se: \raiz powa \raiz ma: \dt 07/Sep/2020 \lx sempowalxo:chit \lx_cita sempowalxo:chit \lx_alt sempualxo:chit \lx_var General \ref 07706 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.de.muerto \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Tagetes erecta, una flor conocida comunmente como flor de muerto o sempoalxo:chit \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n Todos Santos, toxa:ntohi:xpan titachihchi:wah ika sempowalxo:chit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El día de muertos arreglamos nuestro altar con cempasuchil. \fr_son 07706-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz powa \raiz xo:chi \dt 19/Sep/2020 \lx sempowalxo:chit \lx_cita sempowalxo:chit \lx_var General \ref 01066 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Tagetes.erecta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para por lo menos dos especies de Tagetes: T. erecta L. y T. patula L. \osten Se usa para adorno en los altares solamente el sempowalxo:chit cultivado, T. erecta L. \sig_var General \fr_n Yo:n sempowalxo:chit tein ixwa sah amo se: kikwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El cempasúchil que nace sola (sin ser sembrado; esto es, Tagetes patula L.) no se usa. \fr_son 01066-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n xiwit nikpiati miak sempowalxo:chit, seki niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año voy a tener mucho cempasúchil, una parte la venderé. \fr_son 01066-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_var Tzina \sig [col] sempowalxo:chit nakastapal | Tagetes patula L., planta de la familia Asteraceae. \osten Según algunos la flor se usa para curar la sordera; otros han dicho que sus hojas se usan para curar las cortadas o granos. También se conoce simplemente nakastapal. \sig_var General \fr_n Niktepe:wka sempowalxo:chit wa:n ixwak miak nakastapal, sayoh ka:no:meh n' kwahkwali. Ne:nkah nikme:wka n' ka:n wel ika nimopale:wis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Había sembrado al voleo la semilla de flor de muerto pero la mayor germinó de la sencilla, de un solo pétalo, nada más unos cuantos salieron de los boludos de muchos pétalos. Fue en vano el trabajo de limpiarlo de la maleza porque no la voy a poder vender para ayudarme con eso. \fr_son 01066-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref teka:ya:t \sem Medicinal \sem Ornamental \sem Planta \raiz sen \raiz powa \raiz xo:chi \nsem Ceferino Salgado comentó que algunas personas tienen la creencia de que cuando alguien tiene problemas del oído puede cortar una flor nakastapal de sempowalxo:chit y se la meten en el oído que está mal. Debe andar así, con la flor metida, por varios días y que según con eso ya se mejoran. \ncomp Es de notar que en San Agustín Oapan, Guerrero, el término para sordo es nakastlapal. \dt 12/May/2021 \lx sen- \lx_cita sentekiti \lx_var General \ref 04502 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntos \catgr Prefijo \deriv \sig prefijo verbal que indica que la acción verbal involuca, abarca o afecta una serie de personas, animales o cosas juntos o conjuntamente; se traduce a menudo como 'conjuntamente' o 'en conjunto' y también como 'todo' o 'por entero'. \sig_var General \fr_n Komoke mahyá: se: kowtsi:n, sewila:ntok. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Es como si fuera un palito, está todo junto. \fr_son 04502-01_corp_Xaltn-MFC307_ faltar \raiz sen \nmorf Cuando le sigue un /w/ o /y/ a la /n/ de sen-, se pierde la /n/. Por eso, sewila:ntok. \dt 24/Jan/2022 \lx senahsi \lx_cita senahsi \lx_var General \ref 07333 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abastecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener tiempo libre y suficiente; alcanzarsele el tiempo (a alguien, p. ej., para hacer actividades de cualquier tipo) \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n a:mo senahsi, ise:lti yetok kalihtik wa:n a:mo wel kichi:wa okseki chi:walis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi mamá no le alcanza el tiempo (para hacer muchas actividades), está sola en la casa y no puede hacer otras actividades (menos en quehacer). \fr_son 07333-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz ahsi \dt 07/Apr/2022 \lx senamaki:ltia \lx_cita ne:chsenamaki:ltia \lx_var General \ref 06896 (duda) bajo namaki:ltia??? \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venderle.todo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig venderle todo (p. ej., de una mercancía, frutos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: xokot ne:chsenamaki:ltih nokni:w, kihtowa ke: yeh ka:n ke:manti kitekis wa:n kinamakas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano me vendió todos esos árboles de naranjos, dice que él no tiene tiempo para cortar y vender (las naranjas). \fr_son 06896-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz namaka \dt 14/Feb/2022 \lx sena:te:nte:noh \lx_cita sena:te:nte:noh \lx_var General \ref 06161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.toda.la.orilla.del.río \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig por toda la ribera, por toda la orilla del río \sig_var General \fr_n Tiahkah a:taw tipanki:skeh sena:te:nte:noh, tiahsikeh ne: Ecatlán tani. Ompa pe:wak titate:mowah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fuimos al rio, nos fuimos a toda la ribera hacia arriba hasta llegar abajo de Ecatlán. Ahí empezamos a pescar. \fr_son 06161-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:te:nte:noh \raiz sen \raiz a: \raiz te:n \raiz oh \nsem La palabra sena:te:nte:noh significa a lo largo del río por toda la ribera o orilla, implica una extensión por este rumbo. La palabra a:te:nte:noh significa solamente por la orilla del río pero en un solo punto: Nopili nikte:k a:te:nte:noh wa:n kwaltsi:n kochik, a:mo ne:chkwehmoloh yehwa ika niman nima:tan nitapa:kak. 'Acosté a mi niño por la orilla del río y se durmió bien, no me dió lata por eso terminé pronto de lavar.' \nota Pregutar si la mayoria la emplea. \dt 02/Sep/2020 \lx seni:x \lx_cita seni:x \ref 02579 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa de.un.solo.hilo \catgr Sust-predicado \deriv \infl \sig de un solo hilo o hebra \osten cuerda \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 01/Nov/2019 \lx senka \lx_cita senka \lx_var General \ref 00161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.exceso \catgr Adv-modo \deriv \sig (generalmente antes de un verbo y a menudo con tel- y seguido por ya : telsenka ya) demasiado; mucho; excesivamente; exageradamente \osten p. ej., dormir, comer \sig_var General \fr_n I:n pili telsenka ya kochi, a:xá: kipias nemowtil. Moneki mah se: kite:no:tsalti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño duerme demasiado, a lo mejor tenga susto. Es necesario que lo curen de susto (al hablarle a su espíritu). \fr_son 00161-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tel \semx_tipo Comparar \semxref nokta \semxref semi \semxref ye:k \raiz senka \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx senkalakia \lx_cita kisenkalakia \lx_var General \ref 06373 (duda) bajo kalakia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter todo (todas las piezas de un solo tipo de objeto, como ropa, o todo de una sola cosa grande) \sig_var 1-Xalti \fr_n Niow icha:n no:má:n, ¡Xiksenkalaki:s ne: kwowit mah a:mo a:paliwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a la casa de mi mamá, ¡mete toda esa leña que no se moje! \fr_son 06373-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz kalaki \dt 08/Feb/2022 \lx senkalakilia \lx_cita ne:chsenkalakilia \lx_var General \ref 07186 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter todo (p. ej., objetos regados afuera) adentro de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kwali ke nookichpilkone:w ne:chsenkalakilih nochi kwowit tein sa:liwtoya kalte:noh, komoa:mo ye:ka:paliwiskia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lo bueno es que mi niño metió toda mi leña que estaba estaba afuera de la casa, porque si no, se hubiera mojado mucho. \fr_son 07186-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz kalaki \dt 05/Apr/2022 \lx senketsa \lx_cita mosenketsa \lx_var General \ref 01792 (duda) bajo ketsa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pararse.juntos \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (como recíproco : mosenketsah) pararse juntos (dos o mas personas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ximosenketsaka:n, tikitaskeh a:koni kachi wehkapantik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Parense juntos y veremos quien es el más alto. \fr_son 01792-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (usado en perfectivo : mosenketsak) seguir sin parar (algo relacionado con el clima: la lluvia, el calor) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mosenketsako ya n' kiowit, kiwi:ka kaxto:lto:nal a n' kiowtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La lluvia sigue sin parar, lleva quince dias lloviendo. \fr_son 01792-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Mosenketsa toto:nik. \fr_au Duran los días calorosos. \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz sen \raiz ketsa \nsem Cuando la lluvia, o el calor, sigue sin parar en el presente (en estos días) se dice que en el pasado, mosenketsak como "se atoró" en el sentido que sigue y sigue por causa o efecto de una acción que ya ocurrió. \dt 18/Apr/2021 \lx senki:s \lx_cita senki:s \lx_var General \ref 05986 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todo.parejo \catgr Adj \deriv \sig todo parejo; por completo \osten particularmente en referencia al color o apariencia de algún objeto \sig_var General \fr_n Ta:ka:n tine:chkowilia notahmachkami:sah, xine:chkowili se: mah senki:s chi:chi:ltik. Nikpia ya se: xoxoktik iwa:n chi:chi:ltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si acaso me compras una blusa de labor, cómprame una con puro hilo de color rojo. Ya tengo una de color verde con rojo. \fr_son 05986-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz ki:sa \dt 12/May/2020 \lx senkwi \lx_cita kisenkwi \lx_var General \ref 03792 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tomar todo; llevarse todo (p. ej., de una mercancia, de una comida) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa wa:lahka se: tako:wkeh wa:n kisenkwik notsapow. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vino un comprador y me compró todo mi zapote. \fr_son 03792-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig agredir fisica o verbalmente (p. ej., un grupo de personas o animales que atacan a alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: okichpil kisenkwikeh seki okichpi:pil, kitewihkeh wa:n kitelkokohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A un niño le agredieron otros niños, lo golpearon y lo lastimaron mucho. \fr_son 03792-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- como infijo : sentakwi) invadir (generalmente malezas a un terreno) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mo:sta nitame:wati nomi:lah *porque** sentakwik n' komekat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a chapear mi milpa el bejuco ya invadió todo. \fr_son 03792-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \raiz sen \raiz kwi \ngram Nota el uso de tami como prefijo en kitamikwahkeh: Ya:lwa mikik se: itskwinti ne: tepe:tah wa:n kisenkwikeh seki tsohpilo:meh kitamikwahkeh. \dt 17/Jan/2022 \lx senochipa \lx_cita senochipa \lx_var General \ref 08037 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frecuentemente \catgr \infl \sig frecuentemente, constantemente \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sentahmah \lx_alt santahmah \lx_cita sentahmah \lx_var General \ref 01846 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa es.probable \catgr Adv \deriv \sig una de estas veces $$ \sig_var 1-Xalti \fr_n Tehwa tiki:xeka:na nopili mah kiteki te:xokow, sentahmah ya sah namechsenkwetaxwi:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu llevas (induciendo) a mi hijo para que corte las naranjas ajenas, una de estas veces les van a dar de latigazos. \fr_son 01846-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz tahmah (?) \nsem La palabra sentahmah a veces se puede traducir como 'probablemente' pero indica una probabilidad alta que algo va a pasar en un futuro inmediato en referencia a una acción repetida. Por eso la traducción 'una de estas veces', 'uno de estos días' también representa el significado básico. \nota Checar traduccion de uno de estos dias, etc. en lugar de probablemente. \dt 18/Apr/2021 \lx sentakwi \lx_cita sentakwi \lx_var General \ref 01373 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invadir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \vease senkwi \raiz sen \raiz kwi \dt 25/Mar/2021 \lx senta:lia \lx_cita kisenta:lia \lx_var General \ref 01748 (duda) bajo ta:lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (como recíproco : mosenta:liah) juntarse para vivir como pareja (dos personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n O:me pi:pil mosenta:lihkeh wa:n semi pilimeh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se juntaron dos jóvenes para vivir como pareja y son todavía son muy pequeños de edad. \fr_son 01748-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz ta:l \dt 18/Apr/2021 \lx sentaman \lx_cita sentaman \lx_var General \ref 02014 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diferente \catgr Adj \deriv \sig diferente \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nikowak seki ista:kxo:chit wa:n no:má:n ne:chnawatihka sentaman, yeh ika ne:chahwak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré unas flores blancas y mi mamá me había encargado una diferente (a las que compré), por eso me regañó. \fr_son 02014-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz mana \dt 29/Apr/2021 \lx sentaman \lx_cita sentaman \lx_var General \ref 04601 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diferente \catgr Adv-modo \deriv \sig diferente; de manera diferente \osten en referencia a una acción verbal o un sustantivo \sig_var General \fr_n Nikilwih mah kinamaka notsapow wa:n yeh sentaman kichi:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le dije que vendiera mi mamey y él hizo algo diferente a lo indicado. \fr_son 04601-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz mana \nota Obtener mas ejemplos de sentaman. Cf. a discusion de okse; etc. \dt 24/Jan/2022 \lx sentami \lx_cita sentami \lx_var General \ref 07384 (duda) bajo tami \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabar.todo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig consumirse todo; acabarse todo (un líquido o comida que se bebe o se come) \sig_var 1-Xalti \fr_n Mah sentami yo:n a:t, xitai:ka:n nochi, ka:n nikneki mah xokoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Que se acabe todo ese agua! ¡Tomenlo todo, no quiero que se agrie. \fr_son 07384-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref senma:tami \raiz sen \raiz tami \dt 07/Apr/2022 \lx sentamia \lx_cita kisentamia \lx_var General \ref 07119 (duda) bajo tamia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabarle.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acabar todo (de una comida, algo comestible) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w nochipa kisentamia n' tapalo:l, a:mo ke:man te:chka:wilia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano siempre se acaba toda la comida, nunca deja (algo) para nosotros. \fr_son 07119-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz tami \dt 05/Apr/2022 \lx sentapal \lx_cita sentapal \lx_var General \ref 07330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa del.otro.lado \catgr Adv-lugar \deriv \sig irse por otro lado ADA \sig_var 1-Xalti \fr_n Ka:n nimitsna:mik, neh niah sentapalika wa:n teh tiwa:lah ohpitsak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te encontré en el camino, yo me fui por otro lado y tu te veniste por la vereda. \fr_son 07330-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Xalti \sig otro lado ADA \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne:chpale:wi mah tikahkota:li:ka:n i:n koxta:l, xikwi sentapal wa:n seko neh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayudame a subir arriba este costal, agarra un lado y otro lado yo lo agarro (para levantar). \fr_son 07330-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz tapal \nota Checar si hay una diferencia entre okseko y sentapal. \dt 08/Sep/2020 \lx sentapalika \lx_cita sentapalika \lx_var General \ref 08345 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.el.otro.lado \catgr Adv-lugar \deriv \infl \sig \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig [col] sentapalika tachia o, sentapalika i:xchihchi:wka \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx sente:i:xte:noh \lx_cita sente:i:xte:noh \lx_var General \ref 00070 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frente.a.mucha.gente \catgr Sust-loc \deriv \sig frente a mucha gente; frente a un público \sig_var General \fr_n Ekin niwetsik sentei:xte:noh wa:n ne:chwe:wetskilihkeh. Nitelpi:na:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un rato me caí frente a mucha gente y se rieron de mi. Sentí mucha pena. \fr_son 00070-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz i:x \raiz te:n \raiz oh \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx senteki \lx_cita kisenteki \lx_var General \ref 06890 (d8da) bajo teki??? \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar o cosechar todo (los frutos de un árbol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w nochi kisentek tsapot. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano cortó todo los zapotes, dejó sólo los no alcanzó. \fr_son 06890-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz teki \dt 14/Feb/2022 \lx senti \lx_cita senti \lx_var General \ref 01518 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.unido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig [col] senti | estar reunido o unido con [poseedor de wa:n] (p. ej., mowa:ni sentis 'voy a estar reunido contigo') \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nitekiti nochipa iwa:n nisenti nokni:w. Wa:n ihkó:n okachi ihsiwka tikchi:wah n' chi:walis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando trabajo siempre me uno con mi hermano. Y así avanzamos más rápido en el trabajo. \fr_son 01518-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \dt 13/Apr/2021 \lx sentilia \lx_cita kisentilia \lx_var General \ref 03633 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reunir.objetos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mosentilia) juntarse \osten líquidos en una depresión, personas en una reunión \sig_var General \fr_n Ke:man kiowi mosentilia n' a:t itech ne: a:ichkwal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve se junta el agua en ese estanque. \fr_son 03633-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tasentilia) reunir; colectar; juntar \osten plantas medicinales para ocuparlas como remedio; dinero; granos; materiales de construcción \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitasentilih xiwpahmeh ika nima:lti:s, ne:chilwihkeh ke nimomowtihtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer colecté plantas medicinales para bañarme con ellas, me dijeron que tengo susto. \fr_son 03633-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \ngram Nota el uso del impersonal ta- después del reflexivo: motasentilia. \dt 17/Jan/2022 \lx sento:naltia \lx_cita sento:naltia \lx_var General \ref 01194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasar.todo.el.dia \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pasar todo el dia haciendo una actividad \osten p. ej., en una oficina, hospital o en cualquier lugar \sig_var General \fr_n Niahka ka:mpa no:má:n wa:n ompa nisento:naltih. Nikpale:wih tanepantahwi:to \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a la casa de mi mamá y (allá) me pasé todo el dia. Le ayudé a ir a dar de comer a mediodía (a sus trabajadores). \fr_son 01194-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n FHR321-- Iwki se: kihyowia. E:soleh wa:n titekitia iwki, ke:mah. MGG317-- Mm, Iwki a no:, iwki ompa nietoya, iwki, iwki nitekitia, iwki nisento:naltia:ya. \fr_au MGG317 \fr_var Tzina \fr_e FHR-- Así sufre uno. Exactamente y trabajábamos así, si. MGG-- Si, ya también así, así estaba ahí, así, así trabajaba, así me la pasaba todo el día. \fr_son 01194-02_corp_Tzina-MGG317_faltar \fr_fuente 2010-07-26-a | 3373.07, 3380.056 \semx_tipo Comparar \semxref senyowaltia \raiz sen \raiz to:na \dt 13/Jul/2021 \lx senyewalika \lx_cita senyewalika \lx_alt senyowalika \lx_var General \ref 01753 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedacito.de.terreno \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig pequeña extensión de tierra o terreno \osten p. ej., para sembrar \sig_var \fr_n Nimitsmakas wa:wkiltet. Xiktachihchi:wi senyewalika ne: mokaltsi:ntan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Te voy a dar semillas de quintonil. Prepara un pedacito de terreno para sembrarlo allá cerca de tu casa. \fr_son 01753-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen- \raiz yewal \dt 18/Apr/2021 \lx senyowaltia \lx_cita senyowaltia \lx_var General \ref 02097 (duda) bajo yowaltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasarse.toda.la.noche. \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pasarse toda la noche (en algún lugar, p. ej., baile, velorio, hospital) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nookichpil senyowalti:to ne: ka:mpa mike:t, ekintsi:n kochtok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo pasó toda la noche velando al difunto, ahora está durmiendo. \fr_son 02097-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sento:naltia \raiz sen \raiz yowa \dt 06/May/2021 \lx sepa \lx_cita sepa \lx_var General \ref 06224 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa otra.vez \catgr Adv-tiempo \deriv \sig otra vez \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa niahka icha:n no:má:n wa:n sepa nikitati:w wipta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a la casa de mi mamá y otra vez iré a visitar pasado mañana. \fr_son 06224-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : se:sepa) a veces \sig_var 1-Xalti \fr_n Se:sepa nikneki niá:s nitekititi:w parahko, sayoh ke a:mo nii:xmati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A veces quiero ir a trabajar en la ciudad, sólo que no conozco la ciudad. \fr_son 06224-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal larga : se:sepa) unas veces \osten \sig_var \fr_n RMM-- Se:sepa tana:miki wa:n se:sepa a:mo no: tana:miki. A:mo nochipa tana:miki. JVC-- Mm, ka:n nochipa tana:miki, ka:n nochipa tana:miki. \fr_au RMM \fr_var \fr_e RMM-- A veces hace remedio y a veces no. No todas las veces hace remedio. JVC-- Si, no todas las veces hace remedio, no todas las veces hace remedio. \fr_son 06224-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref oksepa \raiz sepa \nsem La diferencia en significado, si la hay, entre sepa y sepa nono no es claro y se tendrá que analizar. \nota Checar significado de nono. \dt 16/May/2020 \lx se:pantakwa \lx_cita se:pantakwah \lx_var General \ref 07725 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.en.conjunto \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig comer en conjunto \sig_var General \fr_n Nokalihtik ke:man tise:pantakwah kwaltsi:n timopa:ktihtiowih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi casa cuando comemos en conjunto (toda familia) siempre nos alegramos. \fr_son 07725-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz se: \raiz -pan \raiz kwa \nmorf Este verbo, por su significado, acepta nada más un sujeto plural. \dt 20/Sep/2020 \lx sepoktik \lx_cita sepoktik \lx_var General \ref 03926 (duda) lo más común es decir nimetssepow o nima:sepow \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entumecido \catgr Adj \deriv \sig entumecido; entumido; adormecido \osten p. ej., por artritis, por sentarse mal y quedar adormecido parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Se: nomets sepoktik wa:n ka:n wel semi nimoketsa. Nikmachilia mahyá: niwetsisneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una de las piernas se siente entumecido y no me puedo parar muy bien. Siento que me quiero caer. \fr_son 03926-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sepow \dt 17/Jan/2022 \lx sepowi \lx_cita sepowi \lx_var General \ref 05596 (duda) parece que no se usa la palabra sola, al principio siempre lleva algo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entumir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig entumir; entumecer; adormecer \osten generalmente un músculo de brazo o pierna \sig_var \vease ma:sepowi \vease metssepowi \raiz sepow \nmorf Es más común usar este verbo con un parte del cuerpo incorporado. \dt 02/Feb/2022 \lx sepowilia \lx_cita ne:chsepowilia \lx_var General \ref 04256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adormecer \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig anestesiar, entumecer o adormecerle \osten una parte del cuerpo a alguien \sig_var General \fr_n Nikitato tapahtihkeh mah ne:chki:xtili se: notankoch. Ne:chsepowilih ika pahti wa:n ihkó:n a:mo ne:chkokoh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fuí a ver un dentista para que me saque una muela. Me lo anestesió con medicamento y así ya no me dolió. \fr_son 04256-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sepo:w(?) \dt 18/Jan/2022 \lx se:rahchi:wkeh \lx_cita se:rahchi:wkeh \lx_var General \ref 02808 (duda) parece que se usa más en plural \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : se:rahchi:wanih \sig cerero, persona que labra la cera, haciendo velas \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikitati se: se:rahchi:wkeh, mah ne:chchihchi:wili se:ras. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ver un cerero, que me haga unas velas. \fr_son 02808-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \ency Grabación, ilustración \dt 02/Jun/2021 \lx se:rahnanakat \lx_cita se:rahnanakat \lx_var General \ref 08612 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cera; nanakat \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hongo todavía no identificada \sig_var 1-Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Hongo \raiz naka \nota Hace falta investigar cómo es el hongo para poder hacer las frases. \dt 07/Feb/2019 \lx se:rahxo:chit \lx_cita se:rahxo:chit \lx_var General \ref 01817 (duda) usar frase del corpus porque el ejemplo no tiene sentido, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cera; xo:chit \glosa vela.adornada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig las flores o detalles de cera que se le pega a los cirios, las velas adornadas de como un metro o un metro y medio de alto, adornada con la misma cera en forma de flores y hojas; en el interior de la flor se le pega papel aluminio. Los cirios se queman solamente en las fiestas del santo patronal en la iglesia y la casa del mayordomo \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Miak se:rahxo:chit xikchihchi:wa wa:n sayoh tikpepechowili:skeh cera mo:sta. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Elabora varias flores de cera y mañana solamente se las vamos a pegar a las velas. \fr_son 01817-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \ency Grabación, ilustración \dt 18/Apr/2021 \lx sese:k \lx_cita sese:k \lx_var General \ref 06318 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frío \catgr Adj \deriv \sig frío \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo nitai:s i:n a:t, sese:k wa:n i:pa niopochehkati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta agua no la voy a beber porque está muy fría y de por sí tengo bronquitis. \fr_son 06318-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \dt 18/May/2020 \lx sese:ka:t \lx_cita sese:ka:t \lx_var General \ref 04781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.fria \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua fria \osten cualquier agua, sea del río o de la casa para bañarse \sig_var General \fr_n Ya:lwa nima:ltih ika sese:ka:t wa:n ne:chkwik tataxis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me bañé con agua fria y me dio gripe. \fr_son 04781-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \raiz a: \dt 24/Jan/2022 \lx sesekpahxiwit \lx_cita sesekpahxiwit \lx_var General \ref 02427 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Crassulaceae.Kalanchoe.pinnata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Kalanchoe pinnata (Lam.) Pers., planta de la famila Crassulaceae. Sus hojas sirven para bajar la fiebre \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n sesekpahxiwit kwali ika se: mometspa:ka komo se: toto:nia, kikaxa:nia n' toto:nik porin sese:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de siempre viva sirven para enjuagar los pies si uno tiene fiebre, baja la fiebre porque es fría. \fr_son 02427-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz sek \raiz pah \raiz xiw \dt 17/May/2021 \lx sese:lia \lx_cita kisese:lia \lx_var General \ref 06955 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enfriar \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikowati seki hielo wa:n xikta:lili yo:n a:t mah kisese:li. Titai:skeh. Ye:ktakawa:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ve a comprar unos hielos y échale al agua para que la enfríe. Lo vamos a tomar. Hace mucho calor. \fr_son 06955-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \dt 14/Feb/2022 \lx Se:sempani \lx_cita Se:sempani \lx_var Tzina \ref 06087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barrio.Se:sempani \catgr Topónimo \infl \sig barrio ubicado en la parte oriente de San Miguel Tzinacapan \osten \sig_var Tzina \fr_n Nokniw wekaw ya nemi ne: Se:sempani. Ompa yahki montito wa:n kihtowa ke momatik ya. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi hermano ya tiene años que vive en Se:sempani. Ahí se fue de yerno y dice que ya se acostumbró. \fr_son 06087-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz pani \dt 04/Feb/2022 \lx sesepoka \lx_cita sesepoka \lx_var General \ref 04496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.hormigueo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig sentir hormigueo en la piel; sentir escalofrío en la piel \osten por un toque eléctrico, por miedo \sig_var General \fr_n Nikinmowilia xo:no:okwilimeh wa:n ke:man nikinita nochipa nisesepoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Les tengo miedo a los gusanos del árbol de jonote y cuando los veo siento escalofrios. \fr_son 04496-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wiwiyoka \raiz sepow ? \dt 18/Jan/2022 \lx sesepotsa \lx_cita kisesepotsa \lx_var General \ref 04396 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.toques \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig provocarle la sensanción de hormigueo en la piel \osten toques eléctricos \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikma:toka yo:n! Kipia tit wa:n mitssesepotsas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No toques ése! Tiene corriente eléctrica y te puede dar toques. \fr_son 04396-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sepow \dt 18/Jan/2022 \lx sese:ya \lx_cita sese:ya \lx_var General \ref 00309 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig enfriarse \osten un líquido, sólido \sig_var General \fr_n ¡Xikpi:ki yo:n taxkal, mah a:mo sese:ya! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Envuelve esas tortillas, que no se enfrien! \fr_son 00309-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tasese:ya) hacer frío \sig_var General \fr_n Itech i:n me:tsti diciembre nochipa teltasese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el mes de diciembre siempre mucho hace frío. \fr_son 00309-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sese: \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx se:to:naltia \lx_cita se:to:naltia \lx_var General \ref 03176 (duda) bajo to:naltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease -to:naltia \raiz to:na \dt 07/Jan/2022 \lx se:wi \lx_cita se:wi \lx_var General \ref 02921 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apagarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig apagarse \osten fuego, veladora, foco \sig_var General \fr_n I:n veladora se:wik ise:lti, sepa xikxo:talti mah tami. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta veladora se apagó solita, ¡préndela otra vez para que se acabe! \fr_son 02921-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enfriarse \sig_var 1-Xalti \fr_n Mah kwaltsi:n se:wi i:n ato:l wa:n nitai:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que se enfrié bien este atole y me lo tomaré. \fr_son 02921-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:wi \dt 20/Jul/2021 \lx se:wia \lx_cita kise:wia \lx_var General \ref 03562 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apagar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apagar \osten un fuego, una luz eléctrica, un aparato \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikse:wi n' tit telsenka n' tati:tikwi:ni wa:n iksá: yehika telkali:xpan wetsih n' a:chi:wanih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Apaga la luz porque está tronando mucho y a veces por eso los rayos caen muy cerca de la casa (por la luz encendida). \fr_son 03562-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dejar descansar (a un muerto rumbo a su entierro en el panteón) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man kito:katoh nowe:ina:n kise:wihkeh tepitsi:n icha:n ikni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Cuando fueron a sepultar a mi abuela la dejaron descansar (un rato) en la casa de su hermano. \fr_son 03562-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mose:wia) descansar (al no trabajar o hacer algún esfuerzo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nitekitito wa:n nitelsiowik, yeh ika a:man nimose:wia. A:mo kanah niah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a trabajar y me cansé demasiado, por eso ahora estoy descansando. No fui a ningún lado. \fr_son 03562-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : kise:se:wia) enfriar (vertiéndo continuamente un líquido de una taza a otra) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xitai n' ato:l! Sayoh ke toto:nik, xikse:se:wi ika i:n tsiwahkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e !Toma atole! Sólo como está caliente, con esta jícara enfríalo (vertiéndolo una y otraz vez hasta que se enfríe). \fr_son 03562-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:wi \dt 17/Jan/2022 \lx se:wilia \lx_cita ne:chse:wilia \lx_var General \ref 07723 (duda) para los ejemplos usar las frases reales del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apagarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig apagar (un fuego, foco, vela) de o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili ne:chse:wilih nocandil wa:n ka:n nikpia toni ika nikxo:talti:s sepa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño apagó mi candil y no tengo con que volverlo a encender. \fr_son 07723-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig enfriar (un refresco, cerveza, agua) para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man no:má:n yetok kalihtik nochipa ne:chse:wilia kahfe:n. Niahsi wa:n sayoh nitai sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi mamá está en la casa, siempre enfría café para mi. Llego y nada más me lo tomo. \fr_son 07723-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:wi \dt 20/Sep/2020 \lx se:xiwti \lx_cita se:xiwti \lx_var General \ref 06028 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumplir.un.año \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cumplir un año \osten un niño de nacer, un matrimonio de haberse casado \sig_var General \fr_n Ya:lwa se:xiwtik nowe:ina:n de yahki nemito iwa:n noa:wi Guadalupe. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer cumplió un año que mi abuela fue a vivir con mi tía Guadalupe. \fr_son 06028-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz se: \raiz xiwi \dt 03/Feb/2022 \lx seyetok \lx_cita seyetok \lx_var General \ref 00150 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.junto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar juntos \osten cosas colocadas en un lugar; personas en un grupo reunido \sig_var 1-Xalti \fr_n O bien timonamakilia, mah tikihto:ka:n kwali timonamakili:skeh wa:n yo:n nepale:wi:l pos para tinochi:n ya ne:n tikihtowah ne:n kalihtik tiseyetokeh. Wa:n yehwa yo:n mah se: kitasohka:mati ke:meh nikihtowa neh, ne: n' okwiltsitsí:n pos ka:n ne: tikintekipanohtokeh, ta: yehwa:n no: motekipanowah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e O bien la vendemos (la miel), si, podemos decir que lo vendemos y con ese dinero nos ayudamos todos los que vivimos juntos (en la casa). Y debemos ser agradecidos, como digo yo, por (todo lo que hacen) estos animalitos, pues nosotros no los mantenemos, se mantienen por si solos. \fr_son 00150-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2013-04-04-j | 1250.013, 1262.95 \sig en pareja, juntos \osten pareja que vive junto sin estar casados por lo civil \sig_var General \fr_n Mo:sta mona:mikti:tih nokni:w. I:pa seyetokeh na:wi xiwit a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana se casan mi hermano. De por si están viviendo juntos (él y su pareja) desde hace cuatro años. \fr_son 00150-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sen \raiz e \nmorf La realización de seyetok, sin la /n/ se debe a la pérdida de /n/ antes de /y/, un proceso común en el náhuatl de Cuetzalan. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx sierri:yah \lx_alt sie:rrahwits \lx_cita sierri:yah \lx_var General \ref 04705 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el sierra \glosa Leguminosae:Mimosoideae.Mimosa.diplotricha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mimosa diplotricha C. Wright ex Sauvalle, planta de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae; se caracteriza por espinas sobre los tallos que apuntan hacia el suelo. Es una maleza sin uso ninguno. \sig_var General \fr_n Yo:n sierri:yah mochi:wa mi:lah wa:n telsenka sentakwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La sierrilla se da en la milpa y se expande mucho. \fr_son 04705-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \dt 24/Jan/2022 \lx siga:rrohtsohya:k \lx_cita siga:rrohtsohya:k \lx_var General \ref 01033 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el cigarro; tsohya:k \glosa con.olor.de.cigarro \catgr Adj \infl \sig con olor de cigarro \osten ropa, una persona que fuma \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat teltachichi:na yeh ika siga:rrohtsohya:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre fuma mucho por eso ya hasta apesta a cigarro. \fr_son 01033-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso \raiz hya: \dt 04/May/2021 \lx sihsiwa:neki \lx_alt si:siwa:neki \lx_cita mosihsiwa:neki \lx_var General \ref 00204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creerse.mujer \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : mosi:siwa:neki) ser efeminado, tener tendencias femeniles \osten un hombre homosexual \sig_var Tacua \fr_n Ne: okichpil mosi:siwa:neki wa:n yeh ika miakeh a:mo kiye:kita. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese muchacho tiene tendencias femeniles y por eso mucha gente no lo aceptan. \fr_son 00204-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mosihsiwa:neki) creerse, portarse como una mujer ya adulta \osten p. ej., una niña al tomar actitud de una mujer adulta \sig_var Tzina \fr_n Ne: siwa:pil mosihsiwa:neki, ke:man teisá: kichi:wa mahyá se: we:i siwa:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa niña se cree como una mujer adulta, cada vez que haga alguna actividad al hacerla tiene una actitud de una mujer adulta. \fr_son 00204-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahta:kaneki \raiz siwa: \raiz neki \ncomp Ceferino Salgado, de Tacuapan, usa la forma reduplicada si:siwa:neki, con vocal larga, mientras que en San Miguel Tzinacapan se utiliza la forma reduplicada con vocal corta y aspiración al final del reduplicante. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx sikie:ra \lx_alt sakera \lx_alt ke:ra \lx_cita sikiera \lx_var General \ref 03806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el siquiera \glosa por.lo.menos \catgr Adv \deriv \sig por lo menos \sig_var General \fr_n Komohkó:n tikimpia piomeh sikie:ra se: tine:chnamaki:lti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si tienes pollos por lo menos me vendes uno. \fr_son 03806-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:mo sikie:ra | ni siquiera \fr_n Ya:lwa nikitak nokni:w wa:n a:mo sikie:ra ne:chno:tsak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vi a mi hermano y ni siquiero me habló. \fr_son 03806-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 17/Jan/2022 \lx sikwilowa \lx_cita sikwilowa \lx_var General \ref 06303 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.muecas \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : sihsikwilowa) hacer muecas con la cara (p. ej., al recibir una sorpresa o susto) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: siwa:pil nochipa sihsikwilowa ke:man se: kiahwa. Mahyá a:mo kineltoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa niña siempre hace muecas con la cara cuando uno la regaña. Parece que no cree (no se siente regañada). \fr_son 06303-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sikwil \dt 08/Feb/2022 \lx sinalowa \lx_cita sinalowa \lx_var General \ref 06342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gruñir \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig gruñir, pelándose los dientes \osten los perros en particular \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n itskwinti se: kimowilia, nochipa sinalowa ke:man se: kipanowia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este perro se le tiene miedo, siempre gruñe cuando lo pasa uno. \fr_son 06342-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref si:pa:lowa \raiz sinal \nsem Cuando los caballos o burros, o aún una persona mostrando su disgusto, pelan los dientes se utiliza la palabra si:pa:lowa. \dt 08/Feb/2022 \lx sinaltik \lx_cita sinaltik \lx_var General \ref 00737 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.los.dientes.pelados \catgr Adj \infl \sig con los dientes pelados por naturaleza al tenerlos salientes \osten \sig_var General \fr_n Xiow ximoihkwilo:ti mah no: mitsmakaka:n mocha:n. Tahkwilohtokeh ne: we:ixola:l, niman tiki:xmatis n' tein kimati, se: we:wet sinaltik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve a que también te den el apoyo de una vivienda. Están inscribiendo allá en el municipio, pronto vas a reconocer el que toma los datos pues es un hombre de dientes pelados. \fr_son 00737-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sinal \dt 17/Mar/2021 \lx sinalwia \lx_cita kisinalwia \lx_var General \ref 07695 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gruñirle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig grunir a \osten un perro a una persona u un animal \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: itskwinti te:sinalwia, yeh ika nikmowilia, eski te:tanteki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese perro le gruñe a uno, por eso le tengo miedo, a lo mejor muerde. \fr_son 07695-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sinal (?) \dt 17/Mar/2021 \lx sinanakat \lx_cita sinanakat \lx_var General \ref 05185 (duda) CSC no usa esta palabra, parece que en la segunda sílaba es con doble n \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ustilago.maydis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ustilago maydis (DC.) Corda hongo de la familia Ustilaginaceae, se forma en el elote y se come, en español se conoce como 'huitlacoche' \sig_var General \fr_n Yo:n sinanakat se: kahsi ihwa:k se: takelpachowa. Komo aya:mo pala:ni kwali se: kiteki wa:n se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El huitlacoche se encuentra cuando uno realiza la dobla del maíz. Si todavía no se pudre se puede cortar y se come. \fr_son 05185-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \raiz sin \raiz naka \dt 11/Apr/2022 \lx sinokwilin \lx_cita sinokwilin \lx_var General \ref 00773 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gorgojo.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gorgojo de maíz del cual hay por lo menos dos tipos reconocidos, uno negro y grande y el otro café oscuro y chiquito (quizás uno sea Curculionidae, Sitophilus zeamais Motschulsky, 1855) \osten coleóptero de pequeño tamaño, aparentemente de varias familias, que se alimentan de semillas como del maíz \sig_var General \fr_n Okwilowak notao:l, nikto:nalwa:tsak wa:n mikkeh miak sinokwilimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi maíz se llenó de gorgojos, lo asoleé y se murieron muchos gorgojos. \fr_son 00773-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz sin \raiz okwil \nota Checar si hay otro nombre para los que comen frijol. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx sinowat \lx_cita sinowat \lx_var Tacua \ref 00437 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tallo.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tallo del maíz, verde o seco \osten verde sirve como armazón del papalote y una vez seco sirve como combustible \sig_var Tacua \fr_n A:man tima:tankeh n' tapixkalis. Mo:sta sayoh tikte:mpe:wati:wih n' sinowat wa:n wi:pta titato:kaskeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hoy terminamos de cosechar la mazorca. Mañana ya nada más iremos a tumbar las cañas de mazorca y pasado mañana vamos a sembrar. \fr_son 00437-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Juguete \sem Planta-parte \semx_tipo Sinónimo \semxref owasin \raiz owa \raiz sin \ncomp En Tzinacapan se usa owasin y en Tacuapan owasin. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx sintah \lx_cita sintah \lx_var General \ref 03718 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terreno.con.mazorca \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig milpa que ya quedó con puro mazorca sobre los tallos, seca en sus tallos \sig_var General \fr_n Mo:sta ne:chtapixki:tih nosintah wa:n niá:s nite:tamakati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana van a cosechar mazorcas en mi maizal y yo iré a llevar comida. \fr_son 03718-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mi:lah \raiz sin \nsem La palabra sintah refiere a una milpa donde ya se secaron los elotes quedando puras mazorcas en sus tallos, listas para ser cosechadas. \dt 17/Jan/2022 \lx si:ntahtapal \lx_cita si:ntahtapal \ref 08470 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx si:ntahyeh \lx_cita si:ntahyeh \lx_var Tzina \ref 08433 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el sinta \glosa con.cabello.en.copete \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \sig mujer con su cabello arreglado en copete, un arreglo regional y especial de Cuetzalan en que el cabello se divide en dos y a cada trenza se le va torciendo en el estambre hasta llegar a los puntos. Luego se toma cada trenza así embellicida con estambre y se amarra arriba de la frente para después ir acomodando lo que queda de cada trenza arriba de la cabeza formando un copete \sig_var General \fr_n Ompa yetok ne:n kowte:n, ompa mota:li:ko, mota:li:ko pos ta: 'kokowa ipox. Ompa tokotsietok, mose:wia. Koni:xahsi wi:tsa se: siwa:t ne: panelera, pano:k a. Tsompi:ktiwi:ts, si:ntahyeh wa:n tsompi:ktiwi:ts. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Ahí estaba un tocón, ahí se vino a sentar, se sentó porque le duele su estómago. Ahí está sentado, está descansando. Desde lejos allá en la panelera ve que viene una mujer, ya pasó. Viene con la cabeza cubierta (con un huipil regional doblado en triángulo y utilizado como rebozo), tiene su copete (un arreglo de cabello regional con el pelo subido y enredado con hilos de estambre de color azul morado) y viene con la cabeza cubierta. \fr_son 08433-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-04_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 4153.28, 4177.671 \dt 26/Sep/2020 \rev \nota Quizá se arrega después un dibujo, foto o video. \lx sinti \lx_cita sinti \lx_var General \ref 00453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mazorca \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig mazorca \sig_var General \fr_n Okwilowa ya nosin wa:n aya:mo tahko tikwah n' tein ki:sak i:n xiwit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya se empieza a apolillar mi mazorca y todavía no comemos ni la mitad de la cosecha de este año. \fr_son 00453-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa nikowak seki sinti. N:chte:nilwi:koh wa:n nikpiaya ok notomí:n. Yeh ika semi nikwik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré una cosecha de mazorca. Vinieron a ofrecerme y todavía tenía mi dinero. Por eso decidí comprarlo de una vez. \fr_son 00453-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sin \nsem En la frase Ya:lwa nikowak seki sinti se entiende que lo que se compró fue una cosecha entera. Esto es porque nadie compra mazorca ni por pieza ni por costal aunque sí se puede comprar la cosecha entera de una milpa. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx sintsa:la:n \lx_cita sintsa:la:n \lx_var General \ref 07341 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.mazorcas \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig entre las mazorcas (todavía con su totomoxtle, que han sido amontados para ser limpiado y desgranado) \sig_var 1-Xalti \fr_n Yo:n sintsa:la:n moka:w nomekapal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahí entre las mazorcas se quedó mi mecapal. \fr_son 07341-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sin \raiz -tsa:la:n \dt 08/Sep/2020 \lx siowi \lx_cita siowi \lx_var General \ref 07026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cansarse (seres animados) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nimolwia ke eski nimokokowa, ta: ke:man niohtoka semi niman nisiowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me imagino que a lo mejor estoy enfermo porque cuando camino me canso muy rápido. \fr_son 07026-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siow \dt 16/Feb/2022 \lx siowi:lis \lx_cita siowi:lis \lx_var General \ref 05970 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa producto.de.labor \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig frutos o productos obtenidos de un trabajo \osten p. ej., dinero, bienes, cosechas, esto es, lo ganado por medio del sudor del trabajo \sig_var General \fr_n Miguel mo:stah ta:wa:na wa:n a:mo teh molwia. Kihtowah miak tomi:n kia:wilchi:wa pos ta: ka:n yeh isiowi:lis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Miguel se emborracha todos los días y no le preocupa. Dicen que gasta mucho dinero porque no es el fruto de su propio trabajo. \fr_son 05970-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siowi \dt 12/May/2020 \lx siowpah \lx_cita siowpah \lx_var General \ref 03340 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguardiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aguardiente de caña \sig_var 1-Xalti \fr_n Niahka nimi:lme:wato wa:n telsenkaya nisiowik, ¡Ne:chmaka tsiktsi:n siowpah mah nitai! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui a limpiar la milpa y me cansé mucho, ¡Dame un poco de aguardiente para que me lo tome! \fr_son 03340-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Bebida \semx_tipo Sinónimo \semxref refi:noh \semxref ihtipah \semxref tia:t \raiz siowi \raiz pah \nota Algunas personas se toman el aguardiente para evitar el dolor de los huesos después de hacer un trabajo pesado. El uso del aguardiente para aliviar el cansancio dio origen a su nombre que se compone de las raices siow 'cansado' y pah 'remedio'. \dt 05/Jul/2021 \lx siowtia \lx_cita kisiowtia \ref 00182 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa hacer.cansar \catgr V2 \infl \sig hacer cansar \osten por hacer trabajar en exceso \sig_var \fr_n Ne: ta:kat telsenka te:tasakia ika ne: itapial wa:n pili ok. Kitelsiowtia wa:n ke:man kokolakis a:mo wel kiye:kchi:was ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre hace muchos viajes de arriero con su bestia y el animal todavía es muy joven. Lo hace cansar mucho y cuando se le enferme (quedando débil) ya no podrá sanarlo. \fr_son 00182-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siow \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx siowtok \lx_cita siowtok \lx_var General \ref 03238 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig cansado \osten por exceso de trabajo \sig_var General \fr_n A:man a:mo kanah nia:ti, semi nisiowtok ya:lwa nikowsakak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora no voy a ningún ningún lado, ayer acarreé leña y estoy muy cansado. \fr_son 03238-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siowi \dt 03/Jul/2021 \lx si:pa:lowa \lx_cita si:pa:lowa \lx_var General \ref 06070 (duda) el ejmplo está muy forzado, según se usa más te:si:si:palwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelar.los.dientes \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer muecas con la boca pelando los dientes \osten un animal como burro, caballo, o una persona para mostrar disgusto \sig_var General \fr_n Ne: pili nochipa si:pa:lowa wa:n a:mo kitaka:waltia n' imomá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño siempre hace muecas pelándo sus dientes y su mamá no le llama atención. \fr_son 06070-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sinalowa \raiz si:pa:l \nsem Esta forma de actuar, haciendo esta mueca, es común entre los niños como una forma de insulto o de mostrar su disgusto. Cuando un perro pela sus dientes, sin embargo, se utiliza la palabra sinalowa. \nota Checar etimologia de si:pa:lowa \dt 03/Feb/2022 \lx si:pa:lwia \lx_cita kisi:pa:lwia \lx_var General \ref 07122 *********************************************************************************** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelar.los.dientes.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pelarle los dientes (a alguien, en un gesto ofensivo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: pili nochipa kinsi:si:pa:lwia okseki pilimeh wa:n a:mo kitaka:waltia n' imomá:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un chamaco siempre le pela los dientes a otros niños y su mamá no le llama la atención (para que desista). \fr_son 07122-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz si:pa:l \dt 05/Apr/2022 \lx sipo \lx_cita sipo \lx_var General \ref 07526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gusano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gusano (incluyendo la larvas de los insectos) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili kitipi:niih se: sipo, yetoya ne: xiwma:pan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño le picó un gusano, estaba sobre la hoja. \fr_son 07526-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \semx_tipo Comparar \semxref ihkochih \semx_tipo Comparar \semxref ka:ka:lo:sipo \raiz sipo \dt 11/Sep/2020 \lx sipo \lx_cita sipo \lx_var General \ref 04753 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larva.ponzoñosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cualquier de varios tipos de larvas ponzoñosas \osten probablemente todos sean de Lepidoptera \sig_var General \fr_n A:mo xite:tehko itech yo:n xa:lxokokowit. Kimpia sipomeh wa:n mitskwa:skeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te subas al árbol del guayabo. Tiene larvas y te van a picar. \fr_son 04753-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz sipo \nota Checar toda la taxonomia de los sipo. \dt 24/Jan/2022 \lx sirue:lah simarró:n \lx_cita sirue:lah simarró:n \lx_var General \ref 03805 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ciruela, simarrón \glosa Anacardiaceae.Spondias.pupurea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Spondias purpurea L., árbol de la famila Anacardiaceae; sus ramas se entierran para cercas vivas (echan raices) y sus frutos son comestible (aunque muy ácidos). Al madurar se tornan rojos y la pulpa amarilla. \sig_var General \fr_n Yo:nCiruela cimarrón ita:kilo semi xoko:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los frutos de la ciruela cimarrona son muy ácidos. \fr_son 03805-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semxref guaji:teh \semx_tipo Referente natural igual \dt 17/Jan/2022 \lx sisaka \lx_cita sisaka \lx_var General \ref 04409 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.mazorca \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acarrear mazorca \osten cosechada pero no desgranada, de la milpa a la casa \sig_var General \fr_n Tehwa:n titapixkatih wa:n nikyo:le:wati mokni:w mah sisaka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nosotros vamos a cosechar la mazorca y voy a decirle a tu hermano que la acarree la mazorca cosechada. \fr_son 04409-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sin \raiz saka \dt 18/Jan/2022 \lx sisakia \lx_cita kisisakia \lx_var General \ref 05216 (duda) CSC no usa esta palabra, para él sería más comun usar niksakato sinti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrearle.mazarca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acarrearle mazorca para \sig_var General \fr_n Ya:lwa niksisaki:to nokni:w. Tio:tak a tima:tantakeh. A:man nimose:wi:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a acarrear mazorcas de (para) mi hermano. Terminamos muy tarde. Ahora voy a descansar. \fr_son 05216-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sin \raiz saka \nmorf El verbo aplicativo sisakia manifiesta la pérdida de la nasal final de sin, de sinti antes de [s], como generalmente ocurre en SNP. Nótese también que se usa la forma aplicativa terminando en -ia y no -lia por tener un sustantivo incorporado, que es no referencial, como ta-. \dt 11/Apr/2022 \lx sisipoltia \lx_cita sisipoltia \lx_var General \ref 05950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.sarpullidos \catgr V1 \infl Clase 4 \sig salírsele sarpullidos \osten por efecto del frío, por una mordiba de un animal venenoso \sig_var General \fr_n Pero yo:ni, yo:n kowa:t te:..., a:kin kehtsoma ika ratos sah ne:n, ne: yo:n oli:ni. Ika ratos i..., wi:tsa ika rato ye:k hasta tsahtsi fie:roh hasta wiwiyoka, hasta sisipoltia. Yehwa yo:n kokolis cuando yo:n se: mahxi:ltia n' okwilin porque nejó:n a:mo te:kokoh seneh..., se:..., kisentoka oso nochi n' to:nal, nochi, nochi, nochi yowal. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e Pero ese, esa víbora nos..., quien lo muerde, a ratos siente el dolor. Por ratos, por ratos se siente el dolor, hasta llora desesperadamente, hasta tiembla, hasta en la piel se le sale sarpullido. Eso es lo que pasa cuando se rosa con ese animal, porque ese no duele, si no que así sigue todo el dia, toda, toda, toda la noche. \fr_son 05950-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05949-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-21-n \raiz sisipo \dt 02/Sep/2020 \lx sisipoltik \lx_cita sisipoltik \ref 00218 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa con.protuberancias.pequeñas \catgr Adj \deriv \infl \sig con protuberencias pequeñas \osten algunos troncos o ramas, p. ej., con los restos de los pedúnculos que quedan expuestos sobre las ramas y troncos \sig_var General \fr_n O:me taman, no..., nochi iwki se: kito:ka:ytia, pero se: chi:kowit wa:n se: tepe:chi:lkowit. Yo:n chi:lkowit ne:, mo..., mochi:wa ma:ahalaxtik, tepitsi:n ma:we:weyak, wa:n iteyo mo..., mochi:wa imahma:tsi:ntan ne:n, ne:n, ka:mpa ima..., ma..., ima:y e:wa. Pero te:..., te:..., te:..., pané: sisipoltik tikihto:ka:n, telmiak no..., wi..., i..., i..., iteyotsitsi:n mochi:wa. Yehwa ne:n chi:lkowit. Wa:n ne:n ikowyo tepitsi:n ti:ltik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Son dos tipos, to..., todos se nombran de la misma manera, porque uno es el chi:lkowit (Myrsine coriacea (Sw.) Roem. & Schult. subsp. coriacea) y otro el tepe:chi:lkowit. El chi:lkowit, se…, se da liso el árbol, un poco de hojas alargadas y sus frutos se…, se da en la base de las hojas este, este, donde…, donde parte su hoja. Pero este…, parece que es rasposo (con bolitas) así se puede decir, tiene muchos…, se dan muchos frutos. Ese es el chi:lkowit. Y su tallo principal es un poco negro. \fr_son 00218-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2011-07-29-p | 39.648, 67.202 \raiz sipo \nota Checar significado con ADA, HSO, EVC, etc. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx si:sipotsitsi:n \lx_cita si:sipotsitsi:n \lx_var General \ref 05254 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Acalypha.arvensis \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Acalypha arvensis Poepp. & Endl., planta de la familia Euphorbiaceae; se usa como planta medicinal para tratar granos \sig_var General \fr_n Yo:n si:sipotsitsi:n kipia ixo:chio ke:meh sipomeh. Yeh ika iwki kito:ka:ytiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Acalypha arvensis (si:sipotsitsi:n) tiene sus flores como sipomeh (gusanos ponzoñosos; veáse sipo). Por eso lo nombran así. \fr_son 05254-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz sipo \dt 11/Apr/2022 \lx si:talah \lx_cita si:talah \lx_var General \ref 05497 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.muchas.estrellas \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig con muchas estrellas \osten el cielo en noche no nublosas y con llena pequeña \sig_var General \fr_n Tayowak si:talah katka wa:n i:n tane:sia a pe:wak kiowi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche había muchas estrellas (visible) pero en la madrugada (a punto de amanecer), empezó a llover. \fr_son 05497-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz si:tal \dt 11/Apr/2022 \lx si:talin \lx_cita si:talin \lx_var General \ref 06092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estrella \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig estrella \osten en el cieto o bien un dibujo de estrella, como en tela o papel \sig_var General \fr_n Yekin si:talah katka wa:n tamixiowak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace un ratito había muchas estrellas y ya se nubló. \fr_son 06092-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] we:i si:talin | (lit., 'grande estrella') el lucero o estrella matutina, Venus \osten aparentemente se usa más para Venus matutino y no vespertino \sig_var General \fr_n Ne: wehkaw para kimatiah n' tokniwa:n ton horas yetokeh kiitayah yo:n we:i sitalin. Ihwa:k a:mo a:kin kipiaya relo:k ke:meh a:man. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace muchos años para saber qué horas se encontraban las personas veian al lucero. En esos años nadie tenía reloj como actualmente. \fr_son 06092-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz si:tal \dt 03/Feb/2022 \lx si:taltet \lx_cita si:ta:ltet \lx_var General \ref 02301 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.rojiza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra rojiza (tipo de piedra) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nopili semi kiwelita kiololo:s si:taltet wa:n kintayo:kolia ipi:pilikni:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño le gusta recoger piedras rojizas y se las regala a sus conpañeros. \fr_son 02301-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz si:tal \raiz te \dt 16/May/2021 \lx si:taltet \lx_cita si:taltet \lx_var Xaltn \ref 08386 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.piedra.maciza.rojiza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de piedra maciza de color rojiza; es escasa pero se codicia por sus colores \sig_var General \fr_n Koyo:meh kiwelitah si:taltet. Nikte:mo:ti wa:n nikinamaki:lti:s . \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A: A la gente mestiza no compesina les gusta el si:taltet. Voy a buscarlo para vendérselo. \fr_son 08386-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \raiz si:tat \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \lx si:taltomat \lx_cita si:taltomat \lx_var Tzina \ref 05350 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.lycopersicum \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \vease pisi:ltomat \sem Comestible-fruto \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref tao:ltomat \semxref pisi:ltomat \raiz si:tal \raiz toma(-t) \nsem Aparentemente si:taltomat es un nombre menos común para lo que generalmente se llama pisi:ltomat; véase esta entrada. \dt 26/Jan/2022 \lx si:talxo:chit \lx_cita si:talxo:chit \lx_var General \ref 08686 (duda, quitar?) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Asteraceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no colectada, probablemente de la familia Asteraceae. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n si:talxo:chit mochi:wa ohte:noh wa:n kahfe:ntah. A:mo a:kin kiteki, tak a:mo teh kwaltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si:talxo:chit se da a la orilla del camino y en el cafetal. Nadie la corta, tal vez no sirve para nada. \fr_son 00133-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz si:tal \raiz xo:chi \dt 08/Oct/2019 \lx siwahtani \lx_cita siwahtani \lx_var General \ref 05888 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedir.mano.de.mujer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pedir la mano de la novia \osten por los papás del novio o su representante \sig_var General \fr_n Noo:kichpil kineki mona:mikti:s a. A:mo wehka:wa nisiwahtaniti, kineki iwa:n mona:mikti:s se: siwa:pil kayo:t Yohualichan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo ya se quiere casar. No tardando voy a pedir la mano de una muchacha, quiere casarse con una joven originaria de Yohualichan. \fr_son 05888-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ihtani \dt 03/Feb/2022 \lx siwahtania \lx_cita kisiwahtania \lx_var General \ref 06988 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedir.novia.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pedir la mano de una mujer para (el novio) \sig_var 1-Xalti \fr_n Kihtowa no:má:n ke ne:chsiwahtani:ti nopa:n, mah nimona:mikti i:n oksé: xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dice mi mamá que mi papá va a ir a pedir la mano de una muchacha para mi para que me case el próximo año. \fr_son 06988-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ihtani \nmorf El verbo siwahtania es el aplicativo de siwahtani. Nota, también, la reduccción de la cantidad vocálica en la /a:/ final de la raíz siwa: antes de /h/. \dt 14/Feb/2022 \lx siwa:ikni:w \lx_cita isiwa:ikni:w \lx_var General \ref 07511 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mujer.parecido.a. \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig mujer parecido a (la poseedora, particularmente en cuanto a edad, pero también en caracter, forma de ser) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w iwa:n mokwala:ntih se: isiwa:ikni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermana discutió con otra mujer como ella. \fr_son 07511-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ikni \dt 11/Sep/2020 \lx siwa:ita \lx_cita siwa:ita \lx_var General \ref 00067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.partera \catgr V1 \infl \sig ser o trabajar de partera; cuidar a la mujer embarazada durante el parto \osten \sig_var General \fr_n EGS-- Ye:wa tikihtowa:ya ika pos bueno, ne: ke:man nochi, este, nochi:n kinitayah ne:n siwa:meh seki na:nahmeh, ¿Ekintsi:n a:mo, ka:n okachi a:kin, este, siwa:ita ok? MJA312-- A:mo semi ok. Tak ta:tatsa:la:n ya sah, pero a:mo, a:mo semi n' a:kah ok semi, tak porque porin nochi yowih ompa ne: ipan ya, ke:mah. Nochi ompa yowih ya wa:n ke:meh ekintsi:n pos no: n' a:kin matrona de n' kwali katka pos no: n' abuelita ya, a:mo no:, [ke:]mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Hace rato decías que, pues bueno, anteriormente todo, este, las mujeres eran atendidas por señoras (parteras). ¿Ahora ya no, ya no muchas, este, ya nadie atiende a las mujeres? MJA312-- Ya casi no. Pues a lo mejor ya muy poco, pero ya no, ya no hay muchas, a lo mejor porque ya todas van allá, si. ya todas van allá, como ahora ya no hay parteras, las que eran buenas parteras pues ya son abuelitas, ya no, si. \fr_son 00067-01_corp_Tzina_EGS301 \fr_fuente 2010-07-15-g | 1922.07, 1956.976 \raiz siwa: \raiz ita \nmorf Es más común usar la forma agentiva siwa:itakeh y no el verbo relativizado: a:kin siwa:ita o tein siwa:ita. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx siwa:itakeh \lx_cita siwa:itakeh \lx_var General \ref 00063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partera \catgr Sust-agentivo \plural Regular agentivo : siwa:itanih \sig partera \osten \sig_var General \fr_n Noa:wi siwa:itakeh, ke:man nemik nopili yehwa sah n' kipale:wih nosiwa:w wa:n a:mo tiyahkeh tapahtilo:ya:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi tía es partera, cuando nació mi hija nada más ella le ayudo a mi esposa a aliviarse y no hubo necesidad de ir al hospital. \fr_son 00063-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ita \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx siwa:itskwinti \lx_cita siwa:itskwinti \lx_var General \ref 01142 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig perra \sig_var General \fr_n Ne:chtayo:kolihkeh se: siwa:itskwinti sayoh a:mo nikwelita porin taskaltiah wa:n iksá: a:mo kinkwe:ntahchi:wah ipilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me regalaron una perra solamente que no me gusta porque tienen su cría (las perras) y a veces no les hace caso a sus cachorros. \fr_son 01142-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \semx_tipo Sinónimo \semxref itskwinlamat \semxref itskwisiwa:t \raiz siwa: \raiz itskwin \dt 01/Jun/2021 \lx siwa:ka:wa \lx_cita siwa:ka:wah \lx_var General \ref 00647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acompañar.novia \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con direccional extraverse : siwa:ka:wati) llevar la novia a su nueva casa (después de su boda) \sig_var General \fr_n Mo:sta mona:mikti:ti nokni:w isiwa:pil wa:n wi:pta no:pa:wa:n siwa:ka:watih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana se casa la hija de mi hermano y pasado mañana mis papás irán a dejar la novia (esto es, su nieta) en su nueva casa. \fr_son 00647-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ka:wa \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx siwa:ka:wa \lx_cita mosiwa:ka:wa \lx_var General \ref 02162 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa divorciarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mosiwa:ka:wa) divorciarse (hombre de mujer) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: okichpil ka:n teh molwia, yankwixtok mosiwa:ka:w wa:n sepa kineki mona:mikti:s \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho no le preocupa nada, tiene poco tiempo que se divorció y nuevamente quiere casarse. \fr_son 02162-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ka:wa \dt 09/May/2021 \lx siwa:ka:wkeh \lx_cita siwa:ka:wanih \lx_var General \ref 03473 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acompañantes.de.la.novia \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : siwa:ka:wanih \sig acompañantes de la novia \osten cuando se casa la llevan a la casa del novio o de los suegros si el novio todavía está con sus papás \sig_var General \fr_n Miak siwa:ka:wanih ne: yowih. Kihtowah ke mona:miktih Pedro isiwa:pil. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Van muchos acompañantes de la novia para dejarla a la casa del novio. Dicen que se casó la hija de Pedro. \fr_son 03473-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ka:wa \dt 12/Jan/2022 \lx siwa:kokolis \lx_cita siwa:kokolis \lx_var General \ref 08048 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa menstruación \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx siwa:kwi \lx_cita siwa:kwi \lx_var General \ref 07616 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traer.mujer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig traer mujer (refiriendose al lugar o familia) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¿Ka:ni siwa:kwito mokni:w, isiwa:w niman moi:xmati ke ka:n nika:wí:n kayo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Dónde fue a traer su mujer, luego se reconoce que su esposa no es de por aquí. \fr_son 07616-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz kwi \dt 14/Sep/2020 \lx siwa:kwi:lia \lx_cita mitssiwa:kwi:lia \lx_var General \ref 05029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.esposa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig quitarle o bajarle la esposa \osten a alguien, p. ej., fugando con ella \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat semi eheliwis, yehwa ne:chsiwa:kwi:lihka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre es muy revelde, me había quitado mi esposa. \fr_son 05029-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz kwi \dt 03/Feb/2022 \lx siwa:misto:n \lx_cita siwa:misto:n \lx_var General \ref 07340 (duda) parece ser más común misto:n siwat \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gata \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gata (en oposición a misto:n, gato en sentido no marcado, o misto:nwe:wet gato en sentido marcado, esto es, de sexo masculino) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo nikinwelita siwa:misto:meh, nikpiaya se: wa:n nochipa kinmiktia:ya n' ipilwa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No me gustan las gatas, tenía una y siempre mataba a sus gatitos. \fr_son 07340-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz siwa: \raiz mis \dt 08/Sep/2020 \lx siwa:mompoy \lx_cita isiwa:mompoy \lx_var General \ref 04506 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa concuña \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig concuña (esposa del hermano del esposo, esto es, hablando entre dos mujeres que se casaron con hermanos) \sig_var General \fr_n CGN-- Kihtowa ta: ye:kwe:lik, kihtowa. Ta: neh, kihtowa, no: nikwe:lilia, kihtowa. Ta: neli kit kichi:waya ne: nejó:n nosiwa:mompoy. Ta: no: n'chi:chi:waya kihtowa neh. Ke:mah, kihtowa, pero nejó:n .... MSO-- Ke:mah. Ke:mah, ta: nejó:n ... \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e CGN-- Dice, pues que es muy sabroso, dice. Y yo, dice, también me gusta mucho, dice. Es cierto, lo preparaba mi concuña. Pues a veces también lo preparaba, dice, yo. Si, dice, pero este..., MSO-- Si, si, pues este..., \fr_son 04506-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2012-07-26-o | 497.157, 505.385 \sem Parentesco \raiz siwa: \raiz mon \raiz -poy \nmorf Parece que la terminación -poy se relaciona con la terminación po del náhuatl clásico, que quiere decir "sustantivo como poseedor', p. ej., nosiwa:po 'es mujer como yo'. En el caso de nosiwa:mompoy sería efectivamente 'es nuera como yo' lo que es cierto porque somos nueras en la misma casa, la casa de los padres de nuestros esposos hermanos. \ngram Nota i:kni:meh y la vocal larga al principio. \dt 24/Jan/2022 \rev \lx siwa:mon \lx_cita nosiwa:mon \lx_var General \ref 08215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuera \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig nuera \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz siwa: \raiz siwa: \nmorf Véase nota con siwa:montikeh \dt 12/Oct/2018 \lx siwa:monti \lx_cita siwa:monti \lx_var General \ref 05508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.de.nuera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar de nuera \osten en la casa del esposo \sig_var General \fr_n Pero neh ke:meh nisiwa:pil ka:n ya nikmatia toni ne:n pasarowa. Eheh. Neh yankwixtok ompa niahka nisiwa:montito. Mm. A:ya:mo nikpiaya nió:n se: pili. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Pero como yo aún era una muchacha, no sabiá lo que pasaba. Uhuh. Yo tenía poco tiempo de estar ahí de nuera. Mm. Todavía no teniá ni un hijo. \fr_son 05508-01_corp_Xalpn-CVH329_ faltar \fr_fuente 2011-07-21-i | 430.724, 441.527 \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref monti \nmorf Generalmente no se usa en perfectivo (siwa:montik) sino que es más común usar un direccional, p. ej., (siwa:montito en el pasado. \raiz siwa: \raiz mon \dt 12/Apr/2022 \rev \lx siwa:montikeh \lx_cita siwa:montikeh \lx_var General \ref 01363 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuera \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo: siwa:montinih \sig nuera \sig_var General \fr_n Pero mah..., mah wi:ki de n' kalpanohkeh wa:n mah, mah yekamohtsolo n' tein siwa:montikeh kalihtik etok, a:mo kina:miki. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Pero que venga una visita y que la nuera que ya está en la casa, haga muecas (frunza la nariz), eso no está bien. \fr_son 01363-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2009-09-25-k | 1923.03, 1930.642 \fr_n EGS-- Wa:n yo:n, bueno teh tikihtowa mitsakakah ne:n ma:mal, ¿a:koni yo:n kite:makaya ma:mal? CVH-- Ne: nomona:n. Ke:meh neh nisiwa:montikeh wa:n yetok a nopili, entó:s yo:n nomoná:n kichihchi:w yo:n ma:mal, wa:n para ne:chmakak a ika n'ma:ma:s a nopili. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e EGS-- Y eso que dices que te habían dado tu tejido para cargar bebés, ¿quién daba ese tejido para cargar bebés? CVH-- Mi suegra. Como yo ya era nuera (de esa casa) y ya tenía mi bebé, entonces mi suegra hizo un tejido (ma:mal) para cargar bebés y me lo dio para cargar a mi bebé. \fr_son 01363-02_corp_Xalpn-CVH329_faltar \fr_fuente 2011-07-26-m | 1392.41, 1413.41 \fr_n No:má:n no: kichi:waya ok. Pero yehwa yo:n, este, noa:wiwa:n, a:mo a:kin, este, bueno tein yeh como que isiwa:pi:pilwa:n, ne:n, noa:wiwa:n, a:mo a:kin mone:xtilih. Sepa ne:n siwa:montinih no: tein etokeh a:mo no: aki:n mone:xtilih. Enton..., nochi yo:n, nochi yo:n, nochi yo:n pahti, iwki poliwtiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá también lo hacía (un remedio medicinal para la diarrea). Pero mis tías, ninguna de ellas aprendió (a hacer la medicina) ni tampoco las hijas de mis tías, ninguna aprendió. Por otra parte las nueras que ahi estaban tampoco aprendieron y así ese remedio se fue perdiendo. \fr_son 01363-03_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 3560.865, 3579.62 \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref montikeh \raiz siwa: \raiz mon \nmorf Aparentemente la forma siwa:montikeh se utiliza siempre no posesionado mientras que siwa:mon ocurre posesionado, p.ej. nosiwa:mon pero no se dice ?nosiwa:montika:w. Existe también el verbo siwa:monti. \dt 25/Mar/2021 \rev \lx siwa:nohno:tsa \lx_cita siwa:nohno:tsa \lx_var General \ref 01929 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comportarse.como.mujeriego \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig andar o comportarse como mujeriego, hablando seguido con mujeres (p. ej., para salir con ellas) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ta:kat tel siwa:nohno:tsa. I:pa kimpia miak siwa:meh wa:n ka:n kintekipanowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese hombre es muy mujeriego. De por si tiene muchas mujeres y no las mantiene. \fr_son 01929-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta:kanohno:tsa \raiz siwa: \raiz no:tsa \dt 20/Apr/2021 \lx siwa:pahxiwit \lx_cita siwa:pahxiwit \lx_var General \ref 06236 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Montanoa.tomentosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Montanoa tomentosa Cerv, (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 55), planta de la familia Asteraceae. Las mujeres parturientas la usan como remedio. \sig_var General \fr_n Yo:n siwa:pahxiwit monamaka plaza, kiwa:lkwih siwa:meh tein wa:le:wah ne: ahkwa:kopa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El siwa:pahxiwit se vende en la plaza lo traen las mujeres que vienen de allá arriba (sur). \fr_son 06236-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz siwa: \raiz pah \raiz xiw \dt 02/Sep/2020 \lx siwa:pil \lx_cita siwa:pil \lx_var General \ref 03913 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa señorita \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig señorita (desde los 5 años, aproximadamente, hasta antes de casarse) \sig_var General \fr_n Se: siwa:pil mo:stah kinamaka elo:t ne: noxola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una señorita a diario vende elotes en mi pueblo. \fr_son 03913-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : isiwa:pil) hija (de cualquier edad) \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil nochipa kwalka:n me:wa *porque** yowi momachti:ti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando mi hija va al escuela siempre se levanta temprano. \fr_son 03913-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz pil \nsem La palabra siwa:pil puede aplicarse a cualquier niña de edad tierna, casi de nacimiento, a una edad hasta casarse. \dt 17/Jan/2022 \lx siwa:pilkone:t \lx_cita isiwa:pilkone:w \lx_var General \ref 01478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niña \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig niña (de seis a diez años) \sig_var 1-Xalti \fr_n Se: siwa:pilkone:t cho:katok ne: ohti, kihtowa ke kimohmowtih se: kwa:kweh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una niña está llorando allá en el camino, dicen que le asustó una res. \fr_son 01478-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : isiwa:pilkone:w) hija \sig_var 1-Xalti \fr_n Nokni:w isiwa:pilkone:w mo:stah kwalka:n cho:ka, telsenka mone:neki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La hija (niña) de mi hermano llora todas las mañanas, se chiquea mucho. \fr_son 01478-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz pil \raiz kone: \dt 07/Apr/2021 \lx siwa:piltamati \lx_cita siwa:piltamati \lx_var General \ref 07301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parecer.joven \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig parecer joven (por actitud o madurez), comportarse como joven de sexo femenina \sig_var 1-Xalti \fr_n Mokni:w chika:wka:siwa:t a wa:n ka:n teh kinemilia mote:wa:nta:li:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermana ya es una mujer grande y todavía no piensa casarse. \fr_son 07301-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz mati \nmorf Este verbo se acostumbra usarse solamente en el presente y quizás, pero raras veces, en el imperfectivo. \nota Checar si es mas de apariencia o comportamiento. \dt 07/Apr/2022 \lx siwa:pio \lx_cita siwa:pio \lx_var General \ref 05858 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallina \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gallina \osten hembra que sea joven o adulta \sig_var General \fr_n Ya:lwa niknamakak se: siwa:pio ika na:wipowal peso wa:n a:man sepa ne:chtahtanihkeh se: \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vendí una gallina en ochenta pesos y hoy otra vez me pidieron una. \fr_son 05858-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \dt 12/May/2020 \lx siwa:pio \lx_cita siwa:pio \lx_var General \ref 05570 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gallina \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gallina joven \osten antes de que ponga huevos la primera vez o justamente en este momento \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chtane:wti se: siwa:pio, nimitskepili:s se: xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me prestes una gallina, te la voy a compensar (con otro igual) en un año. \fr_son 05570-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \sem Comestible-animal \semx_tipo Comparar \semxref piolamat \raiz siwa: \dt 12/Apr/2022 \lx siwa:t \lx_cita siwa:t \lx_var General \ref 03742 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mujer \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \osten Enajenable, intrínseca \sig mujer; hembra \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t ye:kkwa:ltsi:n ineketsalis, yeh ika miakeh kiwe:welitah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa mujer tiene un porte muy elegante, por eso gusta mucho. \fr_son 03742-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable) : isiwa:w esposa \sig_var General \fr_n Nokni:w isiwa:w ye:kihsiwka tisi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e La esposa de mi hermano hecha muy rápido las torrillas. \fr_son 03742-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \dt 17/Jan/2022 \lx siwa:ta:lia \lx_cita siwa:ta:lia \lx_var General \ref 06048 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formalizar.noviazgo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig formalizar noviazgo \osten para programar la boda de un hijo con una muchacha \sig_var General \fr_n A:man chikwe:i siwa:ta:lihkeh no:pa:wa:n, se: xiwit mona:mikti:ti nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace ocho dias mis papás formalizaron el noviazgo, dentro de un año se va a casar mi hermano. \fr_son 06048-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \raiz ta:l \dt 03/Feb/2022 \lx siwa:tia \lx_cita mosiwa:tia \lx_var General \ref 05083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa juntarse.con.mujer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig juntarse con una mujer en unión libre \osten un hombre joven que forma pareja con su novia, o bien un viudo que se vuelve a quedar con una mujer, quizá otra viuda \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kipia ya sempowal wa:n mahtak xiwit wa:n a:yamo mosiwa:tia. Sekin ta:kameh semi pi:pil ok mosiwa:tiah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel señor ya tiene treinta años y todavía no se junta con una mujer. Algunos hombres se juntan muy jóvenes todavía. \fr_son 05083-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: ta:kat kawa:lowaka ya wa:n sepa mosiwa:tih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre ya había quedado viudo y se volvió a juntar. \fr_son 05083-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \dt 03/Feb/2022 \lx siwa:yeh \lx_cita siwa:yeh \lx_var General \ref 03672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casado \catgr Adj \deriv \sig casado \sig_var General \fr_n Nokni:w siwa:yeh ya, se: xiwit mona:miktih iwa:n se: siwa:t kayo:t ne: Yohualichan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano ya es casado, hace un año se casó con una mujer de Yohualichan. \fr_son 03672-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \dt 17/Jan/2022 \lx siwa:yo \lx_cita isiwa:yo \lx_var General \ref 03215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matríz \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig matriz \osten de una mujer, animales \sig_var General \fr_n Se: siwa:tsi:n semi motama:maltia:ya wa:n taneki:sak n' isiwa:yo, a:mo se: kimati ox niman pahtis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Una mujer cargaba mucho y se le bajó su matríz. Quien sabe si va sanar pronto. \fr_son 03215-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siwa: \dt 08/Jan/2022 \lx siwa:yoh \lx_cita siwa:yoh \lx_var Tzina \ref 07897 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matriz \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx siwa:yohkisa \lx_cita siwa:yohki:sa \lx_var General \ref 00946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajarsele.la.matriz \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig bajarsele la matriz \osten en particuar a las mujeres, provocado generalmente por cargar cosas pesadas o por no cuidarse después del parto, resultando en dolores del viente y hasta hemoragia \sig_var General \fr_n Ke:man katka nipili kitaya ne: siwa:t teltama:maya. Yeh ika siwa:yohki:sak wa:n a:mo wel pahti ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando era yo niña veia que ea mujer cargaba mucho (de lo pesado). Por eso se le bajó la matriz y ya no se puede curar. \fr_son 00946-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Sinónimo \semxref siwa:yohtemowa \raiz siwa: \raiz ki:sa \nota Checar si afecta a animales como perras. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx siwa:yohtemowa \lx_cita siwa:yohtemowa \lx_var General \ref 06268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajarsele.matríz \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig bajarsele la matriz (a una mujer, provocado generalmente por cargar cosas pesadas o por no cuidarse después del parto, resultando en dolores del viente y hasta hemoragia; también afecta a las perras) \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo semi ximotama:malti, tisiwa:yohki:sas wa:n a:mo ke:man tipahtis ok ke:meh moneki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No cargues mucho (lo pesado), se te va salir la matriz y ya nunca te vas a curar como debe ser. \fr_son 06268-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Sinónimo \semxref siwa:yohki:sa \raiz siwa: \raiz temo: \dt 08/Feb/2022 \lx so \lx_cita kiso \lx_var General \ref 04217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inyectar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig inyectar \osten p. ej., con jeringa \sig_var General \fr_n Nopili kimowilia ke:man kisoh, nochipa ye:kcho:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño tiene miedo a las injeccioines, siempre llora mucho. \fr_son 04217-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig clavar \osten p. ej., un clavo con martillo \sig_var General \fr_n ¡Xikso se: clavo ne: tepa:nke:span wa:n ompa nikpilo:s notomaw! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Clava un clavo en aquélla pared, ahí voy a colgar mi jitomate! \fr_son 04217-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kisohso) ensartar \osten p. ej., piedritas para un collar, flores para una guirnalda \sig_var General \fr_n Tayowak no:má:n kisohsok seki ko:skat, kihtowa kitayo:koli:ti i:kni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche mi mamá ensartó piedritas para collar, dice que se lo va a regalar a su hermana. \fr_son 04217-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsopo:nia \raiz so \dt 18/Jan/2022 \lx sokia:piswia \lx_cita kisokia:piswia \lx_var General \ref 03487 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salpicarle.agua.de.charco \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig salpicar con agua de charco \osten a alguien, p. ej., un carro al pasar \sig_var General \fr_n Ekin nimotapatilihka wa:n ne: camioneta ne:chsokia:piswih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Acababa de cambiarme y aquella camioneta me salpicó con agua sucia del charco. \fr_son 03487-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:te:kia \raiz soki \raiz a: \raiz pis \dt 06/Jan/2022 \lx sokia:t \lx_cita sokia:t \lx_var General \ref 01111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.turbia \catgr Adj \deriv \sig agua turbia, enlodada \osten de un río, de un charco \sig_var General \fr_n Ne: a:taw ye:ksokia:t temo:tok, eski kiowik ahkwa:kopa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En el arroyo está bajando agua turbia, a lo mejor llovió por allá arriba. \fr_son 01111-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \raiz a: \dt 25/May/2021 \lx sokia:tia \lx_cita sokia:tia \lx_var General \ref 04446 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.turbia. \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse turbia \osten el agua de un pozo o río \sig_var General \fr_n A:mo ximokalaki n' a:ichkwalihtik, sokia:tia n' a:tsi:n wa:n ompa titaih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No te metas dentro del pozo, se pone turbia el aguita y de ahí la tomamos. \fr_son 04446-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \raiz a: \dt 18/Jan/2022 \lx sokikaxit \lx_cita sokikaxit \lx_var General \ref 04508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plato.de.barro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plato hecho de barro \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak e:i sokikaxit. Se: niktayo:koliti nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer compré tres platos de barro. Uno se lo voy a regalar a mi hermano. \fr_son 04508-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \raiz kaxi \dt 24/Jan/2022 \lx sokioh \lx_cita sokioh \lx_var General \ref 06025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlodado \catgr Adj \deriv \sig enlodado, cubierto con lodo \sig_var General \fr_n Nokni:w ta:wa:n ya:lwa wa:n ehkok kalihtik ye:ksokioh. Telsokitah nokaltsi:ntan wa:n ompa wetsik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se emborrachó mi hermano y llegó a la casa muy enlodado. Abajo de mi casa hay mucho lodo y ahí se cayó. \fr_son 06025-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \dt 13/May/2020 \lx sokiowa \lx_cita sokiowa \lx_var General \ref 06062 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlodarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig enlodarse \osten un objeto, una persona que cae en un lodazal o charco \sig_var General \fr_n ¡Kwali xiki:tski n' a:mat! Komo tikma:petskoh sokiowas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Agarra bien la hoja de papel. Si la sueltas se va a enlodar. \fr_son 06062-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \dt 03/Feb/2022 \lx sokipachiwtok \lx_cita sokipachiwtok \lx_var General \ref 07613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hundido.en.lodo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig hundido en lodo (p. ej., un objeto pesado que se cae en un lodazal) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n sokipachiwtok se: tepos. ¡Xikichkwa wa:n xikpa:ka! Xa: kwaltias ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aqui está enterrado un fierro. ¡Desentiérralo y lávalo! A lo mejor todavia sirva. \fr_son 07613-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \raiz pach \ngram Nota el uso de i:n en la frase para indicar "aquí". I:n sokipachiwtok se: tepos. ¡Xikichkwa wa:n xikpa:ka! Xa: kwaltias ok. \dt 14/Sep/2020 \lx sokipachowa \lx_cita mosokipachowa \lx_var General \ref 02206 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hundirse.en.lodo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig hundirse en lodo (un objeto, p. ej., una piedra que se cae en el lodo) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: ohti telsokitah, ya:lwa ompa moka:w itekak notapial wa:n ye:wa nikte:mo:to pero a:mo nikahsik, mosokipachoh ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese camino está muy lodoso, ayer mi caballo ahí se le desprendió una herradura y hoy lo fui a buscar pero ya no lo encontré, ya se hundió en el lodo. \fr_son 02206-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta:lpachowa \raiz soki \raiz pach \dt 09/May/2021 \lx sokit \lx_cita sokit \lx_var General \ref 07350 (duda) para el primer ejemplo usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lodo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lodo \sig_var 1-Xalti \fr_n Ika i:n sokit ye:k pitsotik mota:lia n´ohti, nenke:n se: moxola:wa ika. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Con este lodo se queda muy feo el camino, rápido se resbala uno con él. \fr_son 07350-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig barro (para hacer cerámica) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tokni:wa:n tein nemih ne: ahkwa:kopa kwali kitekiti:ltiah sokit, kichihchi:wah miak taman tapalkameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las personas que viven por allá arriba (al sur) pueden trabajar bien el barro, hacen una diversidad de trastes. \fr_son 07350-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \dt 08/Sep/2020 \lx sokitah \lx_cita sokitah \lx_var General \ref 01908 (duda) hay un topónimo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lodazal \catgr Sust-loc \deriv \sig lodazal, lugar con mucho lodo (p. ej., a causa de la lluvia) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ekintsi:n no:ya:n sokitah, sempowal to:nal a a:mo to:natok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora en todas partes hay lodazal, tiene veinte días que no ha hecho sol. \fr_son 01908-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \dt 20/Apr/2021 \lx sokita:lia \lx_cita tasokita:lia \lx_var General \ref 04074 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.lodazal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con ta- : tasokita:lia) hacer un lodazal \osten p. ej., un puerco al escavar, los caballos \sig_var General \fr_n Ne: pitsot ye:ktasokita:lih ne: ka:mpa ilpitok wa:n a:mo kanah ka:nikahkwí:n se: kite:mili:s n' tao:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde está amarrado el puerco hizo un lodazal y no hay espacio (sin lodo) donde se le pueda echar el maíz. \fr_son 04074-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y ta- : motasokita:lia) hacerse lodazal \osten a causa de la lluvia o una inundación \fr_n Ke:man sayoh mixkiowi motasokita:lia wa:n a:mo wel se: ohtoka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando nomás llovizna se hace un lodazal y no se puede caminar (cómodamente). \fr_son 04074-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \raiz ta:l \nmorf El verbo sokita:lia siempre ocurre con el prefijo ta- pero puede utilizarse también el reflexivo. La diferencia estriba en la agentividad de la acción. \dt 17/Jan/2022 \lx sokiti \lx_cita tasokiti \lx_var General \ref 05992 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \vease tasokiti \sig_var General \raiz soki \dt 03/Feb/2022 \lx sokiti \lx_cita tasokiti \lx_var General \ref 00727 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig (con ta- : tasokiti haber lodo \sig_var General \fr_n Itech i:n tapowal diciembre wa:n enero i:pa telkiowi, yeh ika noya:n teltasokiti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En estos mese de diciembre y enero siempre llueve mucho por eso hay mucho lodo en todas partes. \fr_son 00727-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \vease tasokiti \raiz soki \nmorf Aparentemente se emplea esta raíz verbal solamente con el marcador impersonal ta-. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx sokitia \lx_cita sokitia \lx_var General \ref 08700 (duda) parece que la glosa no tiene coherencia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa humedecerse.barro \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig humecederse; ablandarse (un traste de barro cocido al ser expuesto al agua) \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n cazuela ya:lwa nikalanketsak wa:n nikelka:w nikalaki:s, a:paliw wa:n sokitiak. Ka:n kwaltias ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer saqué afuera esta cazuela y se me olvidó meterla, se mojó y se ablandó. Ya no va a servir. \fr_son 00698-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \dt 05/Oct/2020 \lx sokitik \lx_cita sokitik \lx_var General \ref 04415 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa blando(barro.cocido) \catgr Adj \deriv \sig blando, húmedo y no duro \osten en referencia a material de barro que no se ha curado con agua o agua de cal hirviendo \sig_var General \fr_n I:n ko:mit sokitik. Ke:man se: kite:kilia n' a:t kichichi:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta olla está mal curada (con agua de cal). Cuado uno le echa el agua, lo absorve. \fr_son 04415-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \nsem No es recomendable mojar o dejar mojar a los trastes de barro luego de que salen del horno cocidos porque el barro absorbe el agua y se ablanda. Se recomienda curar el traste primero con agua o agua encalada hirviendo el agua dentro del traste. \dt 18/Jan/2022 \lx sokito:ka \lx_cita mosokito:ka \lx_var General \ref 06889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atascarse.en.lodo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : mosokitoka) atascarse en el lodazal (p. ej., un carro) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: nokaltsi:ntan ka:mpa yo:n telsokitah ya:lwa mosokito:kka se: tepos, tekit kiki:xtihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cerca de mi casa, donde está el lodazal se había atascado un carro, a puras penas lo sacaron. \fr_son 06889-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mestsokitoka \raiz soki \raiz to:ka \nsem El verbo reflexivo mosokito:ka se usa para objetos como carros que se atascan en el lado. Para animales, incluyendo los humanos, que tienen piernas, se acostumbra más usar metssokito:ka. \dt 14/Feb/2022 \lx sokiwia \lx_cita kisohsokiwia \lx_var General \ref 04680 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlodar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0senta- \sig (reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : mosohsokiwia) salpicarse por si mismo agua lodosa encharcada \fr_n Ka:mpa ika ninemi teltasokiti. Yeh ika nochipa niktelsohsokiwia notilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En donde vivo se hace un lodazal. Por eso siempre mancho mi ropa con lodo. \fr_son 04680-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \nmorf Casi siempre si no exclusivamente este verbo ocurre con reduplicación. \dt 24/Jan/2022 \lx sokiwilia \lx_cita ne:chsohsokiwilia \lx_var General \ref 05491 (duda) no aparece en el corpus y es más común usarlo con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enlodarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (generalmente con reduplicación de vocal corta y /h/ : sohsokiliwia) enlodarle \osten un objeto en perjucio de alguien \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil semi nexi:kol, kisohsokiwilih nopili ia:maw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquélla niña es muy maldadosa, echo lodo al documento de mi niña. \fr_son 05491-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soki \dt 11/Apr/2022 \lx so:kti \lx_cita so:kti \lx_var General \ref 01160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig pajilla que se produce al desgranar maíz \sig_var General \fr_n ¡Xikpi:pi:tsa i:n tao:l mah ki:sa n' i:sokyo! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Sopla este maíz para que se le salga la pajilla. \fr_son 01161-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz so:k \dt 08/Jun/2021 \lx so:kyoh \lx_cita so:kyoh \lx_var General \ref 01276 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.tamo \catgr Adj \deriv \sig con tamo y basurilla (particularmente maíz y frijol) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ninexketsak, nimowehka:w tepitsi:n, ta: ye:kso:kyoh katka notao:l wa:n nikpi:pi:tsak ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Puse mi nixtamal, me tardé un poco porque mi maíz tiene mucho tamo y todavía lo limpié. \fr_son 01276-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz so:k \dt 21/Mar/2021 \lx -sol \lx_cita kalsol \lx_var General \ref 06094 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viejo \catgr Sufijo \infl \sig viejo \osten en referencia a objetos \sig_var General \fr_n Tie:kmi:to:nih, ximoi:xchipa:wa ika yo:n wi:pi:lsol. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Has sudado bastante, limpiate la cara con ese huipil viejo. \fr_son 06094-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sol \dt 03/Feb/2022 \lx solia \lx_cita ne:chsolia \lx_var General \ref 04986 (duda) es más común usar so \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inyectarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig inyectar (a alguien, p. ej., con medicamento) por o para (alguien) \sig_var 1-Xalti \fr_n Nikitati nokni:w mah ne:chsoli nopili, toto:nia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ver a mi hermana para que inyecte mi niño, tiene mucho fiebre. \fr_son 04986-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsopo:nilia \raiz so \ngram Nota que tasohsolia en el sentido de clavar no se acepta o no se usa, mientras tasohso y tasohsoltia si. Asi el significado afecta las formas aceptadas \dt 24/Jan/2022 \lx solo:ni \lx_cita solo:ntok \lx_var General \ref 01920 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.gimoteando \catgr V1 \deriv \sig (en el durativo : solo:ntok) estar gimoteando \osten personas \sig_var 1-Xalti \fr_n Ne: pili solo:ntok, eski kikwetaxwih imomá:n. Semi eheliwis wa:n a:mo kita:kamati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño está gimoteando, seguramente su mamá lo azotó. Es muy rebelde y no la obedece. \fr_son 01920-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz solo: \nsem Este verbo solo:ni ocurre siempre en el durativo: solo:ntok, solo:ntoya. Indica la acción de emitir ruidos ligeros, particularmente un niño, después de estar llorando. \dt 20/Apr/2021 \lx soltia \lx_cita soltia \lx_var General \ref 00849 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastarse; hacerse viejo \osten ropa, una herramienta que por mucho uso se gasta y se envejece \sig_var Tzina \fr_n I:n nokni:w ke:man soltia ya itilmah, a:mo kiwelita ok mota:lili:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi hermano cuando su ropa ya se desgasta ya no le gusta ponérsela. \fr_son 00849-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sol \nmorf La raíz aquí es simplemente sol, como en el clásico. Nótese que en el náhuatl del Balsas es hsol como en ihsoliwi, 'desgastarse' o 'hacerse viejo'. \nota Checar existencia con HSO y ADA. CSC no acepta esta palabra. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx soltik \lx_cita soltik \lx_var General \ref 04200 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastado \catgr Adj \deriv \sig desgastado; viejo \osten sólo objetos, p. ej., un sombrero, ropa, cobija, los traste \sig_var General \fr_n Mo:sta nikowas se: nokwe:y. Nochi soltikeh ya nikimpia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana me compraré una falda. De las que tengo todas ya están viejas. \fr_son 04200-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sol \dt 18/Jan/2022 \lx so:ne:kwi:ltia \lx_cita ne:chso:ne:kwi:ltia \lx_var General \ref 02490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.estreñimiento \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar estreñimiento \sig_var 1-Xalti \fr_n Neh a:mo nikwa taxkalsese:k *porque** ne:chso:ne:kwi:ltia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Yo no como tortillas frías porque me provoca estreñimiento. \fr_son 02490-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz so:ne:wi \raiz kwi \dt 21/May/2021 \lx so:ne:wi \lx_cita so:ne:wi \lx_var General \ref 06073 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estreñirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estrenirse; crecérsele la panza o barriga por exceso de aire \osten personas o caballos, a causa de acumulación de gases en el estómago \sig_var General \fr_n Ne: caballo so:ne:wi, xiktsi:tsikwi:nalti wa:n neh nikowati n' pahti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El caballo está estreñido, haz que corra y yo voy a comprar un medicmento. \fr_son 06073-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz so:ne:w \dt 04/Feb/2022 \lx so:sokitsi:n \lx_cita so:sokitsi:n \lx_var General \ref 07066 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Sphecidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de Sphecidae no colectada ni identificada, no pica \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n so:sokitsi:n kita:lih iso:sokiw itech i:n kalkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Sphecidae puso su nido de lodo sobre esta madera de casa. \fr_son 07066-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz soki \dt 01/Sep/2020 \lx sosolka \lx_cita sosolka \lx_var General \ref 02131 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa roncar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig roncar (en el sueño) \sig_var 1-Xalti \fr_n Ke:man nikochi kihtowah ke nisosolka chika:wak, a:mo a:kin kineki nowa:n kochis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dicen que cuando duermo ronco fuerte, nadie quiere dormir conmigo. \fr_son 02131-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sonido \raiz solo: \dt 09/May/2021 \lx sosolkawia \lx_cita kisosolkawia \lx_var General \ref 03780 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gruñirle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig gruñirle \osten un perro a alguien a algo \sig_var General \fr_n Nikmowilia yo:n motskwin, nochipa ke:man nimitskalpano:ti nechsosolkawia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Le tengo miedo a tu perro, cada vez que te voy a visitar me gruñe. \fr_son 03780-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz solka \dt 17/Jan/2022 \lx sotak \lx_cita sotak \lx_var General \ref 03030 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lento \catgr Adj \deriv \sig lento \sig_var 1-Xalti \fr_n I:n pili semi sotak, nochi ichi:walis kiyo:likachi:wa wa:n ke:man a:mo ma:tami iwki kika:wa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño es muy lento, todas las actividades las realiza muy despacio y cuando no lo termina así lo deja. \fr_son 03030-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sota \dt 06/Jan/2022 \lx sota:wi \lx_cita sota:wi \lx_var General \ref 02502 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa decaerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig decaerse (causa de una enfermedad); sentirse débil o aguitado \sig_var 1-Xalti \fr_n Ya:lwa nitoto:niak yeh ika semi nisota:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer tuve fiebre por eso me siento muy decaído. \fr_son 02502-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sota:w \nsem Para desmayarse, véase i:xtayowak. \dt 21/May/2021 \lx sotok \lx_cita sotok \lx_var General \ref 01278 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa clavado \catgr Estativo \deriv \sig estar clavado \sig_var 1-Xalti \fr_n A:mo wel nikehke:wa i:n wapal, kwali sotok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No puedo desprender esta tabla, está bien clavada. \fr_son 01278-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz so \dt 21/Mar/2021 \lx sotol \lx_cita sotol \lx_var General \ref 01435 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cesto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cesto elaborado de palma \sig_var 1-Xalti \fr_n No:má:n kinkowa sotolmeh wa:n ika titatekih. Kachi kwaltsi:n, ka:n se: tapihpi:xowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi mamá compra cestos elaborados de palma y con ellos cosechamos el café. Son mejores (que los morrales), no se tiran los frutos. \fr_son 01435-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz sotol \dt 29/Mar/2021 \lx sowa \lx_cita kisowa \lx_var General \ref 02120 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tender \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'kowa' \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tender (algo extendible sobre una superficie plano, sobre un arbusto) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xiksowa yo:n petat wa:n ompa tikochis! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tiende ese petate y ahí te vas a dormir sobre el! \fr_son 02120-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz so:wa \ngram Nota el uso de ye:k Kiso:wkeh seki tilmah ne: tekwa:ko wa:n ye:kniman wa:kik. Nota el uso de ye:k antes del "adverbio" niman! \nota Checar kampa, algunaas veces se escribio larga otras veces corta. \dt 09/May/2021 \lx sowilia \lx_alt sowia \lx_cita kisowilia \lx_var General \ref 05145 (duda) para el primer significado y ejemplo es más común usar sowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extenderle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig extenderle, tenderle \osten un objeto, p. ej., para una cama, generalmente para la persona beneficiada \sig_var General \fr_n Xiksowili se: petat mokni:w wa:n mah ompa kochi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Extiéndele un petate a tu hermano y que se duerma ahí (sobre el petate). \fr_son 05145-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitasowia) ponerle cama \osten a alguien, extiendo petate y cobijas sobre el suelo \sig_var General \fr_n ¡Xiktasowi a i:n pili! Kochisneki a, mo:sta kwalka:n me:was. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ya ponle la cama a este niño! Ya quiere dormir, mañana se levantará temprano. \fr_son 05145-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] dar de latigazos con [sustantivo] a \osten alguien, como un castigo con lazo, soga \sig_var General \fr_n Nopili a:mo takaki. Niksowilih se: tako:t, yeh ika cho:katok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño no me hace caso. Le dí de latigazos con una vara, por eso está llorando. \fr_son 05145-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtapechtia \semxref i:xsowilia \raiz sowa \nsem Para acciones como extender un naylon, cobijda sobre una mesa, por ejemplo, se usa la palabra i:xtapechtia o bien i:xsowilia. \dt 11/Apr/2022 \lx so:ya:petat \lx_cita so:ya:petat \lx_var General \ref 04219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa petate.de.palma \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 (opcional) \sig petate elaborado con hojas de palma \sig_var General \fr_n Wehka:w nikonkwia owapach wa:n no:má:n ne:chchihchi:wilia:ya nopet, a:man nochi tikwih yo:n so:ya:petat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo iba por el bagazo de caña y mi mamá y con ello mi mamá hacia mi patate, ahora todos ocupamos el petate de palma. \fr_son 04219-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz soya: \raiz peta \nsem Ceferino Salgado conoce como petat sólo el petate que se hace con bagazo de caña. Para el petate delgado de palma que venden en las plazas le llama so:ya:petat. Nótese, sin embargo, que la palabra so:ya:t no se usa en los pueblos de habla náhuat del municipio de Cuetzalan aunque en el pasado hubo venta de unos sobreros de palma a que le decían sombre:ros de so:ya:t. \dt 18/Jan/2022 \lx so:ya:t \lx_cita so:ya:t \lx_var General \ref 00583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palma \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoja de palma \sig_var Xaltn \fr_n Wehka:w miak tokni:wan kichihchi:waya n' imincha:n ika so:ya:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo mucha gente construya su casa con palma. \fr_son 00583-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \semx_tipo Comparar \semxref kwowxiwit \raiz so:ya: \nsem La palabra so:ya:t se utiliza para referirse a las hojas de la palma que se usan o se usaban para techar y para atar. Esta palabra casi no existe en forma independiente sino que se limita a formas como so:ya:petat, un petate para dormir de aproximadamente 2 x 2 metros. Por ejemplo, Ceferino Salgado (de Tacuapan) comentó en Tacuapan se encuentra la raíz so:ya: solamente en la forma so:ya:petat = petate comercial de palma pero no sabe de donde traen esos petates porque en la región no hay ese tipo de palma. Nótese que en el municipio de Cuetzalan, la planta conocida en español como 'palma' se expresa con la palabra náhuat kwowxiwit y no so:ya:t. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx ta: \lx_cita ta: \lx_var General \ref 07676 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dado.que \catgr Subord \deriv \sig dado que; pues \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xitachteki, ta: tima:yeh, xitekiti wa:n ximota:nili tein tikwa!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No robes! Pues tienes manos (para trabajar honestamente), ¡trabaja y gana lo que comes! \fr_son 07676-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pos \raiz ta: \nsem El subordinador ta: introduce una claúsula adverbial que representa una acción anterior a otra (la claúsula principal) y que de una manera facilita o establece las condiciones para la ocurrencia de la acción expresada en la claúsula principal. \nota Investigar mas el uso de ta: y todos los subordinadores. \dt 16/Sep/2020 \lx taaha:wi:l \lx_cita taaha:wi:l \lx_var General \ref 05752 (duda) no aparece en el corpus, y así como se emplea en el ejemplo parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regado.con.agua \catgr Sust-predicado \deriv \sig regado con agua \osten p. ej., plantas en una huerta o jardín \sig_var Tzina \fr_n I:n xo:chit taaha:wil a, kaha:wih nopili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas flores ya están regadas, las regó mi hijo. \fr_son 05752-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taa:wi:l \raiz a \nsem Algunos sustantivos derivados de verbos son más comunes en San Miguel Tzinacapan que en Tacuapan, probablemente por la influencia de la sintáxis español. Por ejemplo, en la frase ilustrativa de esta entrada, en Tacuapan dirían kiaha:wihkeh ya 'ya las regaron' y no taaha:wi:l a 'ya son (plantas) regadas'. En Tzinacapan (y Xaltipan) por eso dicen, aparte de taaha:wi:l: tase:se:wi:l, takawa:nti:l, taokxiti:l y tai:xte:k entre muchos otros. \dt 12/Apr/2022 \lx taahmowi:l \lx_cita taahmowi:l \lx_var General \ref 05196 (duda) parece muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavado.del.cabello \catgr Adj \deriv \sig lavado o bañado del cabello \osten p. ej., alguien que ha sido bañado por sólo el cabello \sig_var General \fr_n I:n pili sayoh taahmowi:l, aya:mo kia:ltiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño sólo está lavado de la cabeza, todavía no lo bañan. \fr_son 05196-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahmo \nsem Se utiliza esta palabra para bebés o niños quienes han sido bañados pero solamente por su cabello. No se aplica a alguien, por ejemplo una mujer con el cabello largo, que se ha lavado el cabello por si solo. \dt 11/Apr/2022 \lx taahtselwi:l \lx_cita taahtselwi:l \lx_var General \ref 07078 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rociado \catgr Sust-predicado \deriv \sig rociado (plantas a que se les rocía agua para que no se marchiten) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kilit tein kinamakah plaza taahtselwil, yeh ika a:mo wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los quelites que venden en la plaza están rociados con agua, por eso no se marchitan. \fr_son 07078-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz tsel \dt 01/Sep/2020 \lx taa:ketsal \lx_cita taa:ketsal \lx_var General \ref 02696 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puesto.en.florero \catgr Adj \deriv \sig puesto en florero con agua (flores) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kola:nto taa:ketsal wa:n etok me:sahpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este cilantro está puesto en agua y está sobre la mesa. \fr_son 02696-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz ketsa \dt 21/May/2021 \lx taa:ketsalxo:chit \lx_cita taa:ketsalxo:chit \ref 08239 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx taa:ko:lwi:l \lx_cita taa:ko:lwi:l \lx_var General \ref 06306 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparado.en.ajonjolí \catgr Sust-predicado \deriv \sig preparado en ajonjolí (frijoles, pollo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tikwahkeh pio:nakat taa:ko:lwi:l, ekintsi:n tikwa:tih kilit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer comimos carne de pollo preparado en ajonjolí, ahora vamos a comer quelites. \fr_son 06306-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/May/2020 \lx taalakka:n \lx_cita taalakka:n \lx_var General \ref 05417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar resbalososo \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar resbaloso \osten p. ej., un camino por efecto de agua o humedad \sig_var General \fr_n A:mo ka:n tiwetsik, nika:n semi taalakka:n. Kachi kwali a:mo xipano. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No te vayas a caer, este lugar es muy resbaloso. Mejor que no pases. \fr_son 05417-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz alak \raiz -ka:n \dt 11/Apr/2022 \lx taalaxo:l \lx_cita taalaxo:l \lx_var General \ref 02834 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cepillado \catgr Sust-predicado \deriv \sig revocado \osten pared, muro \sig molido muy fino \osten masa de nixtamal, indicar que está bien molido y no simplemente martajada \sig_var General \fr_n Notix taalaxo:l a, sayoh xikta:li. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi masa ya está bien molida (lista para hacer tortillas), sólo haz las tortillas (esto es, pone la masa [en forma de tortillas] sobre el comal. \fr_son 02834-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz alax \dt 03/Jun/2021 \lx taa:lti:l \lx_cita taa:lti:l \lx_var General \ref 01408 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bañado \catgr Sust-predicado \deriv \sig bañado (un niño que no se baña por si solo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kwaltsi:n taa:lti:l wa:n mote:te:ktok ta:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está bien bañado y se está tirando en el suelo. \fr_son 01408-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \dt 29/Mar/2021 \lx taa:man \lx_cita taa:man \lx_var General \ref 06907 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervido \catgr Sust-predicado \deriv \sig hervido \osten quelites; carne (hervida pero no preparada en guisado) \sig_var General \fr_n HSO-- ¿Ke:mah ata? Ka:nachi taman kwali kichi:wah tapalo:l yehwa ne:n met..., ne:n wehweikilit? JVC-- Ke:mah we:lik semi. Pos we:lik a:ko:loh, we:lik taa:man sah wa:n, nejó:n, neh nikmattok neh nikwa ne: ke:masá: a:ko:loh neh nikwa taa:man sah pero ika..., ika chi:ltamo:ltal. HSO-- A:. O:me taman? JVC-- O..., o:me taman se: kichi:wa se: kikwa. Ke:mah o..., o..., o:me taman. HSO-- ¿Wa:n neli tak yo:n a:mo wel kitsoyo:niah? JVC-- Tak no: kwali kitsoyo:niskiah pero tehwa:n a:mo ke:man kitsoyo:niah pero, pero seki n' kilmeh kwali kitsoyo:niah ke:meh yo:n wehwei, yo:n, este nikihto:sneki ne:n ma:kwi:lkilit. HSO-- Aha ke:mah. Ke:mah. JVC-- No: ye:kwe:lik n' tatsoyo:n wa:n we:lik n' a:ko:loh no: wa:n we:li:k n' taa:manal. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- ¿Así es? Cuantas maneras hay de preparar el wehweikilit? JVC-- Sí, es muy sabroso. Pues sale sabroso con ajonjolí, sale sabroso simplemente hervido y, este, yo sé que a veces lo he comido con ajonjolí, lo como solamente hervido pero con chile molido. HSO-- Ah. ¿De dos maneras? JVC-- Do..., en dos maneras se prepara para comer. Sí, en do..., do..., dos formas. HSO-- ¿Y por cierto, ese no lo pueden preparar frito? JVC-- Quizá se pueda preparar frito pero nosotros nunca lo preparamos frito pero, pero otros tipos de quelites se preparan fritos como el wehwei..., este, quiero decir el ma:kwi:lkilit (Cyclanthera langaei Cogn.). HSO-- Ahah, sí. Sí. JVC-- Frito, es muy sabroso y con ajonjolí también es sabroso y así hervidos solamente, también son sabrosos. \fr_son 06907-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06907-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-f | 621.727, 654.589 \fr_n A:ko:loh oso taa:man kwali se: kikwa, ihkó:n taa:manal sah. Koma:mo se: kipia n' a:jolin a:mo nochipa t'pia tomi:n pos mejor tika:manah sah wa:n, wa:n ihkwi tikpalowah taa:man sah t'poye:liah sah wa:n komo t'neki chi:ltamo:ltal t'ta:liliah ye:kkwaltsi:n we:lia iwa:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Con ajonjolí o solamente hervido se puede comer, así nada más hervido. Si no se tiene ajonjolí porque a veces no siempre tenemos dinero, pues mejor nada más lo hervimos y, y ya así lo comemos solamente hervido y solamente le agregamos sal y si queremos salsa le ponemos, sabe muy rico con ella. \fr_son 06907-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06907-02_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-f | 1120.698, 1133.061 \semx_tipo Equivalente \semxref taa:manal \raiz a: \raiz mani \dt 02/Sep/2020 \rev \lx taa:manal \lx_cita taa:manal \lx_var General \ref 00524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervido \catgr Sust-predicado \deriv \sig hervido \osten quelites o carne hervida pero no preparada en guisado \sig_var General \infl N1 \sig hervido \osten quelites \sig_var General \fr_n HSO-- ¿Ke:mah ata? Ka:nachi taman kwali kichi:wah tapalo:l yehwa ne:n met..., ne:n wehweikilit? JVC-- Ke:mah we:lik semi. Pos we:lik a:ko:loh, we:lik taa:man sah wa:n, nejó:n, neh nikmattok neh nikwa ne: ke:masá: a:ko:loh neh nikwa taa:man sah pero ika..., ika chi:ltamo:ltal. HSO-- A:. O:me taman? JVC-- O..., o:me taman se: kichi:wa se: kikwa. Ke:mah o..., o..., o:me taman. HSO-- ¿Wa:n neli tak yo:n a:mo wel kitsoyo:niah? JVC-- Tak no: kwali kitsoyo:niskiah pero tehwa:n a:mo ke:man kitsoyo:niah pero, pero seki n' kilmeh kwali kitsoyo:niah ke:meh yo:n wehwei, yo:n, este nikihto:sneki ne:n ma:kwi:lkilit. HSO-- Aha ke:mah. Ke:mah. JVC-- No: ye:kwe:lik n' tatsoyo:n wa:n we:lik n' a:ko:loh no: wa:n we:li:k n' taa:manal. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- ¿Así es? Cuantas maneras hay de preparar el wehweikilit? JVC-- Sí, es muy sabroso. Pues sale sabroso con ajonjolí, sale sabroso simplemente hervido y, este, yo sé que a veces lo he comido con ajonjolí, lo como solamente hervido pero con chile molido. HSO-- Ah. ¿De dos maneras? JVC-- Do..., en dos maneras se prepara para comer. Sí, en do..., do..., dos formas. HSO-- ¿Y por cierto, ese no lo pueden preparar frito? JVC-- Quizá se pueda preparar frito pero nosotros nunca lo preparamos frito pero, pero otros tipos de quelites se preparan fritos como el wehwei..., este, quiero decir el ma:kwi:lkilit (Cyclanthera langaei Cogn.). HSO-- Ahah, sí. Sí. JVC-- Frito, es muy sabroso y con ajonjolí también es sabroso y así hervidos solamente, también son sabrosos. \fr_son 00524-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref taa:man \raiz a: \raiz mani \rev 2020-12-15 \rev \dt 08/Feb/2021 \lx taa:mata:li:l \lx_cita taa:mata:li:l \lx_var General \ref 01690 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escrito.en.papel \catgr Sust-predicado \deriv \sig escrito en papel (p. ej., un acuerdo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tein timote:nka:wkeh taa:mata:li:l a, ihkó:n a:mo a:kin mote:nkepas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lo que acordamos ya está escrito en papel, así nadie se retractará. \fr_son 01690-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:ma \raiz ta:l \dt 17/Apr/2021 \lx taa:ohti:lis \lx_cita taa:ohti:lis \ref 08528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx taa:pacho:l \lx_cita taa:pacho:l \lx_var General \ref 06198 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergido.en.agua \catgr Sust-predicado \deriv \sig remojado por haber sido sumergido en agua; sumergido en agua (cosa que ya está blanda por haber estado sumergido en el agua, o bien cosa que está sumergida en agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n Taxkal tein taa:pacho:l kwaltsi:n kikwah nopiowa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las tortillas que están remojadas por haber sido dejado a remojar en agua se la comen bien mis pollos. \fr_son 06198-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pach \dt 02/Sep/2020 \lx taa:palah \lx_cita taa:palah \lx_var General \ref 07135 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar o área mojado (generalmente por la lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noka:lte:noh ta:apalah, aya:mo tawa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El frente de mi casa está mojado, todavía no se seca. \fr_son 07135-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takwecha:wka:n \raiz a: \raiz pa \raiz -tah \dt 04/Sep/2020 \lx taa:pa:tal \lx_cita taa:pa:tal \lx_var General \ref 06210 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa disuelto.en.agua \catgr Sust-predicado \deriv \sig disuelto en agua (polvos, sólidos, particularmente la masa de nixtamal) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tixti taa:pa:tal xiktikoketsa mah molo:ni wa:n tiktsopeli:s. Titai:skeh ato:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta masa esta disuelta en agua, ponla al fuego para hervir y (luego) lo endulzarás. Vamos a beber atole. \fr_son 06210-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz pa: \dt 08/Feb/2022 \lx taa:tokti:l \lx_cita taa:tokti:l \lx_var General \ref 06666 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrastrado.por.el.agua \catgr Sust-predicado \deriv \sig arrastrado por el agua (algo, p. ej., ropa, que se dejó llevar accidentalmente por alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitapa:kato a:taw wa:n noi:xte:noh pano:k se: tilmah taa:tokti:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a lavar al río y enfrente de mí pasó una prenda arrastrada por el agua. \fr_son 06666-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz toka \dt 28/May/2020 \lx taa:toto:wi:l \lx_cita taa:toto:wi:l \lx_var General \ref 07493 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergido.en.agua.caliente \catgr Sust-predicado \deriv \sig sumergido, o que ya ha sumergido, en agua caliente (p. ej., pollos para desplumar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tikwiwitati i:n pio, xikchi:wa, taa:toto:wi:l a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a pelar este pollo, hazlo, ya fue sumergido en agua caliente. \fr_son 07493-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz a: \raiz to:na \dt 10/Sep/2020 \lx taa:wi:l \lx_cita taa:wi:l \lx_var General \ref 06353 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bautizado \catgr Sust-predicado \deriv \sig bautizado (un bebé) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili we:i a wa:n aya:mo taa:wi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo ya está grande y todavía no está bautizado. \fr_son 06353-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taaha:wi:l \raiz a: \dt 18/May/2020 \lx taba:kohtsohya:k \lx_cita taba:kohtsohya:k \ref 02963 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.olor.a.tabaco \catgr Adj \deriv \sig con olor a tabaco de puro \osten particularmente ropa, persona o un cuarto impregnado con este olor por el humo del tabaco de puros hechos de tabaco enrollado con la propia hoja de la planta \sig_var General \fr_n Noweina:n taba:kohtsohya:k. Mo:stah tachichi:na wa:n tak n' po:kti kipa n' itilmah. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi abuelita huele a olor de tabaco. Fuma (puros) todos los días y a lo mejor el humo se impregna a su ropa. \fr_son 02963-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \semx_tipo Comparar \semxref siga:rrohtsohya:k \raiz ihya: \nsem Existe dos términos distintos: taba:kohtsohya:k y siga:rrohtsohya:k. El primero refiere al olor de puros hechos localmente con tabaco envuelto en las mismas hojas de la planta. Ya casi nadie lo consume así menos algunos viejos que consiguen el tabaco y las hojas en Cuetzalan. Más común es la segunda palabra que refiere al olor de cigarros comerciales. \dt 06/Jun/2021 \lx tachala:n \lx_cita tachala:n \lx_var General \ref 00202 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gotita \pres_tipo Neologismo \catgr Sust-predicado \deriv \sig gotita \sig_var Tzina \fr_n AND-- Esti wa:n, wa:n yo:n a:it ka:ni wa:le:wa yo:n esti, pos ta: tsikilitsi:n wa:n .... JSD-- Pos mati ka:ni pero tiá:s wa:n a:mo tiktamo:tati:w sakie:ra se: vaso. Sanoke solamente o:me, e:yi tachala:n. AND-- Mm. JSD-- Wa:n to..., wa:n mitskokowa, ke:mah, más titotomoka ke tein tikta:li:ti:w. AND-- Pos yehwa yo:n nejó:n tik..., ne: nika:n ti..., molihtokeh pos nejó:n. JSD-- Pos nika:n tikihtowah ke yehwa yo:n timoyo:lmahxitiah. AND-- A:mo tikmatih. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Sangre y, y quien sabe de donde proviene esa sangre, pues es poquito y… JSD-- Pues quien sabe de dónde pero vas y no vas a hacer como lo de un vaso sino que solamente dos o tres gotas. AND-- Si. JDS-- Y…., y te duele, si, tienes más dolor que lo que vas a hacer. AND-- Pues eso es, este…, este acá nos…, nos estamos diciendo este. JSD-- Pues aquí decimos que nos ayudamos explicándonos. AND-- No sabemos. \fr_son 00202-01_Tzina \fr_fuente 1528.005, 1557.823 \semx_tipo Comparar \semxref tachala:ni:l \raiz chala: \nsem Ocurre tachala:n solamente en un texto y de un solo hablante. Parece que es un neologismo relacionado con el verbo chala:ni 'gotear'. Nótese otro neologismo, tachala:ni:l que no ocurre en los textos pero que un asesor dijo que significa 'fisurado', aparentemente un sustantivo derivado del significado de chala:nia 'fisurar'. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx tachala:ni:l \lx_cita tachala:ni:l \lx_var Tzina \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurado \pres_tipo Neologismo \catgr Sust-predicado \deriv \sig fisurado, agrietado, roto \osten pero no en pedazos sino agrietado, en referencia a trastes de barro \sig_var Tzina \fr_n I:n ko:mit tachala:ni:l a katka, yehwa ika tapa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla ya estaba agrietada, por eso se rompió. \fr_son 00202-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tachala:n \raiz chala: \nsem Ocurre tachala:n solamente en un texto y de un solo hablante. Parece que es un neologismo relacionado con el verbo chala:ni 'gotear'. Nótese otro neologismo, tachala:ni:l que no ocurre en los textos y que un asesor dijo que significa 'fisurado', aparentemente un sustantivo derivado del significado de chala:nia 'fisurar'. \dt 05/Oct/2020 \lx tacha:li:l \lx_cita tacha:li:l \lx_var General \ref 03318 (duda) no parece una palabra común de usarla y el ejemplo parece rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recién.estrenado \catgr Sust-predicado \deriv \sig estrenado recientemente \osten p. ej., ropa, herramientas \sig_var General \fr_n I:n tilmah ne:chtayo:kolihkeh tacha:li:l a, a:mo yankwik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa que me regalaron ya está estrenada, no es nueva. \fr_son 03318-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz cha:li \dt 10/Jan/2022 \lx tachia \lx_cita tachia \lx_var General \ref 07102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mirar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Paradigma 'chia' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ver, tener abiertos los ojos \sig_var 1-Tzina \fr_n N' misto:meh tachiah ma:ski yowak yeh ika kwali kinki:tskiah n' kimichimeh ihwa:k ki:sah yowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los gatos pueden ver aunque sea de noche por eso pueden atrapar a los ratones cuando salen de noche. \fr_son 07102-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (generalmente con direccional : tachiati o tachiaki ir o venir a observar, checar visualmente o echar un ojo (p. ej., una fiesta para ver lo que pasa, un sembradío para ver si todo está bien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n nitachiato nomi:lah, iksá: tachkwah chechelo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana fui a checar mi milpa, a veces escarban (la semilla) las ardillas. \fr_son 07102-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pantachia) mirar hacia abajo \osten \sig_var \fr_n Ke:man se: moketsa ne: tepe:kwa:ko kwaltsi:n se: pantachia nochi n' a:taw. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se para uno en la punta de aquél cerro se mira bien hacia abajo todo el río. \fr_son 07102-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia \dt 05/Apr/2022 \lx tachialia \lx_cita kitachialia \lx_var General \ref 01525 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease tachi:lia \raiz chia \nota Checar si existe esta forma, si no borrarla y borrar la alternative i:n tachi:lia. \dt 13/Apr/2021 \lx tachialtsi:n \lx_cita itachialtsi:n \lx_var General \ref 04128 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabello.blanco \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cabello blanco (que es solamente uno y que se encuentra en algunos niños o jóvenes, como si fuera un tipo de "lunar") \sig_var General \fr_n I:n pili a:mo kipia itachialtsi:n, nikte:molih ya wa:n a:mo ne:si. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño no tiene su cabello blanco, ya se lo busqué y no aparece. \fr_son 04128-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia \nsem Algunos niños tienen estos cabellos, unos pocos cabellos blancos. Hay que evitar quitárselos aunque las personas consultadas no sabían el efecto al niño de habérsele quitado estos cabellos. \dt 18/Jan/2022 \lx tachia:wka:n \lx_cita tachia:wka:n \lx_var General \ref 02848 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.grasoso \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar grasoso, manchado o cubierto de grasa \osten en la cocina, p. ej., la superficie de una mesa después de comer niños \sig_var General \fr_n I:n ta:lpan ye:ktachia:wka:n, nitapahpa:kati ika xapoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este piso está muy lleno de grasa, voy a lavar con jabón. \fr_son 02848-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia: \dt 03/Jun/2021 \lx tachichi:n \lx_cita tachichi:n \lx_var General \ref 04185 (duda) parece no ser tan común, en el corpus no aparece de esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cigarrillo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cigarrillo \sig_var General \fr_n I:n iyat tikwih ika tikchi:wah totachichi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tabaco lo usamos para hacer nuestros cigarrillos. \fr_son 04185-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:n(?) \dt 18/Jan/2022 \lx tachichino:l \lx_cita tachichino:l \lx_var General \ref 01542 (duda) puede ser que sea más común decir "nikchichinoh ya i:n pio" \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemado \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig chamuscado (pollos, cerdos al ser sacrificados para quitarle lo que resta de las plumas, pelos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tachichino:l a i:n pio sayoh xikpa:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya está chamuscado este pollo, solamente (falta) que lo laves. \fr_son 01542-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatak \raiz chino \dt 15/Apr/2021 \lx tachihchal \lx_cita tachihchal \lx_var General \ref 06237 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchada.de.saliva \catgr Sust-predicado \deriv \sig cubierto o manchado de saliva escupida (objetos tirados en el suelo, generalmente por accidente) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat kipehpen se: to:min tachihchal, kihtowa kipa:kas wa:n kikwis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre levantó una moneda sobre que alguien había escupido (quizás accidentalmente), dice que la lavará y la usará. \fr_son 06237-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chihcha \dt 16/May/2020 \lx tachihchi:w \lx_cita tachihchi:w \lx_var General \ref 04891 (duda) usar una frase del corpus, este ejemplo está muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparado \catgr Sust-predicado \deriv \sig preparado; cocido \osten p. ej., una comida, una bebida \sig_var General \fr_n ¡Xitakwa:ka:n ya! Tachihchi:w a n' tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Coman ya! Ya está preparada la comida. \fr_son 04891-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig \raiz chi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx tachihchi:walah \lx_cita tachihchi:walah \lx_var General \ref 08745 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.adornado \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar adornado \osten p. ej., casa, iglesia para una fiesta \sig_var 1-Tzina \fr_n Tiahkah tio:pan wa:n kwaltsi:n tachihchi:walah. Mo:sta ilwititi se: tota:tah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos a la iglesia y está bien adornado (es un lugar bien adornado). Mañana es la fiesta de un santo. \fr_son 00813-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \raiz -tah \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx tachihchi:wtok \lx_cita tachihchi:wtok \lx_var General \ref 06053 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.arreglado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig lugar arreglado y decorado \osten para un evento con papel recortado, con flores, p. ej., la iglesia, un salón de fiesta \sig_var General \fr_n Wi:pta ok pe:wa n' ilwit wa:n tio:pan kwaltsi:n tachihchi:wtok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hasta pasado mañana empieza la fiesta y en la iglesia ya está bien decorada. \fr_son 06053-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 13/May/2020 \lx tachi:lia \lx_alt kitachialia \lx_cita kitachi:lia \lx_alt tachialia \lx_var General \ref 00321 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa observarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig echarle un ojo para checar el estado (p. ej., de una casa, un sembradío) de o para \osten alguien, p. ej., su dueño \sig_var General \fr_n ¡Xine:chtachi:li:s nocha:n! Niow nite:tamakati wa:n iksá: wi:tsa aksá: kalpanohkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Échale un ojo a mi casa (para mi)! Voy a llevar comida a dar de comer (p. ej., a unos trabajadores) y a veces viene algún visitante (así, puedes avisarle que ahorita regreso). \fr_son 00321-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo motachi:lia) fijarse \osten p. ej., donde camina uno \sig_var General \fr_n ¡Ximotachi:li ka:mpa titaksa! A:mo ka:n tiwetsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Fíjate donde pisas! No te vayas a caer. \fr_son 00321-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chia \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tachi:lposo:wi:l \lx_cita tachi:lposo:wi:l \lx_var General \ref 02302 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparado.en.chilposonte \catgr Sust-predicado \deriv \sig preparado en chilposonte (carne de res, de puerco, pollo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kwa:kownakat semi we:lik tachi:lposo:wi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La carne de res es muy sabrosa preparada en chilposonte. \fr_son 02302-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:l \raiz poso:n} \dt 16/May/2021 \lx tachipa:w \lx_cita tachipa:w \lx_var General \ref 06054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpio \catgr Sust-predicado \sig café despulpado (esto es, café cereza que ha sido despulado) o café oro (listo para tostar) \osten esto es, cualquier de estas dos etapas en el procesamiento del café cereza \sig_var General \fr_n Nikpia tachipa:w a n’ kahfe:n, sayoh xiktewa:tsa wa:n neh nikwe:chohtehko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya tengo el café limpio (café oro), solamente lo tuestas y yo llego a molerlo. \fr_son 06054-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chipa: \dt 13/May/2020 \lx tachipa:walah \lx_cita tachipa:walah \lx_var General \ref 03921 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terreno.limpio \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig terreno o lugar limpio \osten que ha sido limpiado de malezas \sig_var General \fr_n Ne: ka:mpa moita tachipa:walah achá: kito:katih et ta: ekintsi:n aya:mo tato:kalistah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá donde se ve que está limpio a lo mejor van a sembrar frijol pues todavía no es la temporada de siembra de maíz. \fr_son 03921-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tachipa:wka:n \raiz chipa: \raiz -tah \nsem La palabra tachipa:walah se aplica más a terrenos que han sido chapeados. La forma tachipa:wka:n a lugares que han sido barridos o limpiados, p. ej., el interior de una casa. \dt 17/Jan/2022 \lx tachipa:walo:ni \lx_cita tachipa:walo:ni \lx_var General \ref 03986 (duda) neologismo no muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa despulpadora.de.café \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig despulpadora de café, que le quita la cáscara al grano de café cosechada \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Equivalente \semxref tepostachipa:walo:ni \raiz chipa: \dt 13/Jan/2022 \lx tachipa:wka:n \lx_cita tachipa:wka:n \lx_var General \ref 02680 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.limpio \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar limpio (que ha sido limpiado por alguien) \sig_var General \fr_n Ne: siwa:piltsi:n kwaltsi:n tachipa:wka:n ikalihtik. Mostah kwalka:n tachpa:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquélla niña tiene su casa muy ordenada (limpia). Todos los dias, desde muy temprano barre. \fr_son 02680-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tachipa:walah \semx_tipo Comparar \semxref tachipa:wka:n \raiz chi:pa \raiz -ka:n \nsem En general tachipa:wka:n se usa para lugares descombrados, libre de basura y cosas tiradas, lugares limpios, mientras quetachipa:wya:n refiere exclusivamente al cielo despejado, libre de nubes. \dt 21/May/2021 \lx tachipa:wya:n \lx_cita tachipa:wya:n \lx_var General \ref 05148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despejado \catgr Sust-loc \deriv \sig despejado; sin nubes \osten el cielo \sig_var General \fr_n Ekintsi:n pané: a:mo kiowis, kwaltsi:n tachipa:wya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora parece que no lloverá, esta bien despejado (el cielo). \fr_son 05148-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tachipa:wka:n \raiz chipa: \raiz -ya:n \nsem En general tachipa:wya:n refiere exclusivamente al cielo mientras que tachipa:wka:n se usa para lugares descombrados, libre de basura y cosas tiradas, lugares limpios. \dt 11/Apr/2022 \lx tachi:w \lx_cita tachi:w \lx_var General \ref 01246 (duda) CSC usa tachi:wwi:pi:l \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hecho \catgr Adj \deriv \sig hecho (p. ej., un trabajo artesanal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: nowi:pi:l tachi:w, yankwixtok nikowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un huipil hecho, apenas lo compré. \fr_son 01246-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 21/Mar/2021 \lx tachi:wkwe:it \lx_cita tachi:wkwe:it \lx_var General \ref 02935 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa falda.artesanal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig falda artesanal de color negro \osten es el enredo que se hacía en telar de cintura y que en la actualidad ha sido sustituida por la falda elaborada con tela comercial \sig_var General \fr_n Wehka:w kikwiah tachi:wkwe:it, aya:mo monamakaya n' tilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes se usaba la falda artesanal, todavía no se vendía la tela (que se usa hoy en día para hacer dichas faldas). \fr_son 02935-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ti:ltikkwe:it \raiz chi:wa \raiz kwe:i \dt 06/Jun/2021 \lx tachi:wpa:yoh \lx_cita tachi:wpa:yoh \lx_var General \ref 06075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el chi:wa; paño \glosa faja.masculina \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig faja masculina tejida en telar de cintura \osten tejido en telar, no bordado y de color blanco \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t kikwia itachi:wpa:yoh. A:man a:mo a:kin kikwi ok. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi abuelo usaba su faja tejida en telar de cintura. Ahora ya nadie usa esta faja. \fr_son 06075-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xo:chipa:yoh \semxref pa:yoh \raiz chi:wa \ency Grabación, ilustración \dt 04/Feb/2022 \lx tachi:wwi:pi:l \lx_cita tachi:wwi:pi:l \lx_var General \ref 04251 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huipil.tradicional \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig huipil o quechquémitl, parte de la indumentaria indígena regional, es un tejido de gasa hecho en telar de cintura y confeccionado en forma de dos triángulos \sig_var General \fr_n Ke:man nimona:miktih nokni:w ne:chtayo:kolih se: tachi:wwi:pi:l. Nohma kwali wa:n kipia mahtak xiwit a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando me casé mi hermano me ragaló un huipil artesanal. Todavía está bueno y ya tiene diez años. \fr_son 04251-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \raiz chi:wa \raiz wi:pi:l \ency Grabación, ilustración \dt 18/Jan/2022 \lx tachkwakeh \lx_cita tachkwanih \lx_var General \ref 01047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.excava \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1=N2 \plural Regular agentivo : tachkwanih \sig persona que excava \osten p. ej., con pala \fr_n Ihwa:k se: tokni:w miki, mosentiliah miak tachkwanih ne: ka:mpa moto:ka.. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se muere una persona, se juntan muchas personas que excavan allá donde se entierra. \fr_son 01047-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichkwa \nsem Casi siempre se usa en forma plural no en singular y para los que excavan la fosa en un entierro, no para zanjas en general. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx tachkwal \lx_cita tachkwalah \lx_var General \ref 03319 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.escarbado \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar donde se ha escarbado \sig_var General \fr_n Kwali tikchi:was mocha:n yo:n ka:mpa tachkwalah ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Puedes construir tu casa en donde ya está escarbado. \fr_son 03319-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichkwa \dt 05/Jul/2021 \lx tachkwalah \lx_cita tachkwalah \lx_var General \ref 04811 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.excavado \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar o terreno excavado, p.. ej., con pala o pico \osten p. ej., para crear una fosa donde se entierra un difunto \sig_var General \fr_n Ka:mpa kito:katih ne: tapial tachkwalah ya. Ya:lwa ya tachkwakeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde van a enterrar a esa bestia ya está excavado (esto es, la fosa donde se va a tirar). Desde ayer excavaron. \fr_son 04811-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichkwa \raiz -tah \dt 24/Jan/2022 \lx tachpa:nalah \lx_cita tachpa:nalah \lx_var General \ref 02774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.barrido \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar o área barrido (p. ej., una casa, un patio) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh kwaltsi:n tachpa:nalah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa está bien barrido. \fr_son 02774-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ochpa: \raiz -tah \dt 31/May/2021 \lx tachpa:nia \lx_cita ne:chtachpa:nia \lx_var General \ref 01511 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barrerle.un.lugar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \vease ochpa:nilia \raiz ochpa: \dt 13/Apr/2021 \lx tachtek \lx_cita tachtek \lx_var General \ref 05142 (duda) no aparece en el corpus, parece no ser muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa robado \catgr Sust-predicado \deriv \sig robado \osten objetos, animales \sig_var Tzina \fr_n Niko:wka se: pio wa:n sepa ne:chkwi:lihkeh. Tachtek katka wa:n kimatik n' ite:ko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Había comprado un pollo pero me lo recogieron de nuevo. Pues era robado y se enteró el dueño. \fr_son 05142-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichteki \dt 11/Apr/2022 \lx tachteki:lis \lx_cita tachteki:lis \lx_var General \ref 06172 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa robo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig robo; el acto de robar \sig_var 1-Tzina \fr_n Tachte:ki:lis a:mo kwaltsi:n. Ika te:tsakwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El robo no es bueno. Con eso lo encierran a uno. \fr_son 06172-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ichteki \dt 15/May/2020 \lx tachtekkeh \lx_cita tachtekkeh \lx_var General \ref 00047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo \glosa ladrón \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tachtekinih \sig ladrón \sig_var General \fr_n Itech i:n ohti tatsakwilia se: tachtekkeh, kihtowah te:kwi:lia se: itomi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En este camino asalta un ladrón, dicen que le quita a uno su dinero. \fr_son 00047-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ichtek \raiz ichteki \nsem La palabra tachtekkeh ocurre solamente una vez en el corpus de textos, dicho por una persona que mezcla mucho español en su habla. Pero los asesores estuvieron de acuerdo es esta forma no es común sino que la palabra más usual es ichtek, 'ladrón' (gramaticalmente uno quizá esperaría más la forma tachtekkeh), que no ocurre en ninguna grabación. \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx taekak \lx_cita taekak \lx_var General \ref 06271 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.fondo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig al fondo (p. ej., de una casa, una iglesia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noarta:l nikta:lih taekak de nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi altar lo puse al fondo de mi casa. \fr_son 06271-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz eka ? \nsem El locativo taekak indica el lugar que al entrar en un edificio está al frente, al lado contrario de la puerta, donde termina el espacio. \nota Checar si en una casa mas ancha que profunda, tiene tambien taekak y donde esta? \dt 16/May/2020 \lx taeka:naltia \lx_cita kitaeka:naltia \lx_var General \ref 07167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.ir.adelante \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer pasar adelante \osten al decir a alguien que pase adelante \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktaeka:nalti mopili para a:mo tehsá: kimowti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lleva adelante tu hijo para que no lo espante cualquier cosa. \fr_son 07167-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz a:na \nmorf El verbo ditransitivo eka:naltia ocurre solamente con el prefijo no relacional ta- como objeto secundario. \dt 05/Apr/2022 \lx taeka:nkeh \lx_alt tayeka:nkeh \lx_cita taeka:nkeh \lx_var General \ref 04638 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa autoridad \catgr Sust-agent \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo : taeka:nanih \sig autoridad \osten p. ej., el que encabeza una comisión o gobierno \sig_var General \fr_n Totaeka:nka:w tein yetoya se: xiwit kwaltsi:n tekitik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nuestro presidente (en este caso, de la junta auxiliar) que estaba hace un año trabajó bien. \fr_son 04638-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref we:itaeka:nkeh \raiz eka:na \dt 24/Jan/2022 \lx taekawilah \lx_alt tayekawilah \lx_cita taekawilah \lx_var General \ref 05839 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.sombreado \catgr Sust-loc \infl \sig lugar de sombra \osten abajo de un árbol frondoso, al lado de una casa, abajo de un puente \sig_var General \fr_n Ye:kto:na wa:n nie:kxiwtata. Niow ne: taekawilah tepitsi:n nimose:wi:ti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace mucho sol y siento mucho calor. Me voy a la sombra, voy a descansar un poco. \fr_son 05839-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ekawil \raiz ekawil \dt 12/May/2020 \lx taeko:l \lx_cita tayeko:l \ref 07871 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx tae:lo:ti \lx_cita tae:lo:ti \lx_var General \ref 06637 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa producirse.elotes \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig producirse elotes; llegar a la etapa de formarse los elotes (en las milpas) \sig_var General \fr_n Komo se: tato:ka enero tae:lo:ti itech marzo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno siembre en enero se producen elotes en marzo. \fr_son 06637-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \raiz e:lo: \nmorf El verbo e:lo:ti ocurre solamente con el sujeto no referencial ta- hablando de un proceso general de salir elotes a la mata de maíz. \dt 14/Feb/2022 \lx taepko:l \lx_alt taetko:l \lx_cita taepko:l \lx_var General \ref 05873 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa.resembrada \catgr Sust \deriv \infl N1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig milpa que ha sido resembrada de semilla de maíz donde las semillas de la siembra original no brotaron \osten solamente usado en referencia a la siembra de maíz \sig_var General \fr_n Mo:sta nitaetko:ti nomi:lah ta: telsenka tawiwitakeh n' pihpixmeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana voy a resembrar la maíz de mi milpa pues esos pihpixmeh arrancaron muchas matas de maíz. \fr_son 05873-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz epkowa \nmorf En la región del Balsas el mismo significado se expresa mediante el verbo ye:kpowa de ye:k- 'correcto' y powa 'contar'. Es posible que la forma de Cuetzalan sea una metatesis de e:kpo a epko. \dt 03/Feb/2022 \lx taewalo:l \lx_cita taewalo:l \lx_var General \ref 05399 (duda) en el corpus no aparece con el significado de la entrada, parece que es muy rebuscada la entrada, preguntar con los de San Miguel \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rueda.de.flor.de.cucharilla \catgr Sust-predicado \deriv \sig rueda tejida de las hojas de la flor de cucharilla (tewi:tso:t, Dasylirion cf. lucidum Rose) \osten \sig_var Tzina \fr_n ¡Xine:chpale:wi mah titachihchi:waka:n! Taewalo:l a xo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ayúdame a adornar el altar! Ya está tejida la rueda de flor. \fr_son 05399-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \ency Grabación, ilustración \nsem La 'flor de cucharilla' se trae de tierras altas y árida por el sur, por la región de Libres. Aunque la colecta ha sido identificado solamente a Dasylirion sp., por fotos parece que la especie que se utiliza es Dasylirion lucidum Rose. La única otra especie documentada en el estado de Puebla es Dasylirion arcotrichum (Schiede) Zucc. Pero hay otras tres especies documentadas en Veracruz. \ncomp La palabra taewalo:l se documenta en Tzinacapan pero no en Xaltipan ni Tacuapan. \raiz ewal \dt 11/Apr/2022 \lx taewalo:ltia \lx_cita kitaewalo:ltia \lx_var General \ref 02267 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease ewalo:ltia \raiz ewal \dt 11/May/2021 \lx -tah \lx_cita tetah \lx_var General \ref 06063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa donde.abunda(sustantivo) \catgr Sufijo \deriv \sig sufijo locativo que indica la existencia o abundancia de (el objeto referenciado por el sustantivo base, p. ej., vidrio, te:skatah, lodo sokitah. \sig_var General \fr_n Nika:n witstah. ¡A:mo xpano! \fr_au EGS \fr_var Tzina \fr_e Aquí está lleno de espinas. ¡No pases! \fr_son 06063-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -tah \dt 02/Sep/2020 \lx tahchiktet \lx_cita tahchiktet \lx_var General \ref 07390 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.de.afilar \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig tipo de piedra generalmente de color gris con blanco que se usa para afilar cuchillos o machete; dicen que no se puede quebrar con herramienta aunque al usarla para sacar filo se le va saliendo como arena o polvo \sig_var General \fr_n Kihtowah ke ne: wehka:w n’ tokni:wa:n tate:ntia:yah ika tahchiktet, aya:mo semi kinamakayah n’ li:mah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que anteriormente las personas afilaban con el tahchiktet ya que las limas todavía no eran muy comercializadas. \fr_son 07390-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Neh ke:man nikte:ntia nomache:teh nikwi tahchiktet, a:mo nikwi teisá: tepos. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando afilo mi machete uso la piedra de afilar, no uso lima de fierro. \fr_son 07390-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \nsem En el lugar conocido como Ista:ka:tenoh perteneciento a San Miguel Tzinacapan hay un piedra tipo tahchiktet grande. Dicen que antes mucha gente llevaba un marro para quebrarlo pero nunca se pudo. Después mejor ahí iban a afilar su machete las personas que trabajaban cerca de ese lugar. \raiz ihchiki \raiz te \dt 08/Sep/2020 \rev \lx tahchimeh \lx_cita tahchimeh \lx_var General \ref 03191 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Macrodactylus.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig Macrodactylus spp., en español 'frailecillo', insecto de la familia Scarabaeidae; consume la espiga y jilote del maíz; casi está desaparecido de la región de Cuetzalan \sig_var Tzina \fr_n I:ksá: kikwih tahchimeh n' tomi:l, kikwih komo takwitapan ya se: tato:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A veces nuestra milpa es atacada por los frailecillos, es atacada si se siembra ya tardíamente. \fr_son 03191-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz hchino \dt 26/Jun/2021 \lx tahchino:lah \lx_cita tahchino:lah \lx_var General \ref 03536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.quemado \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar quemado; se quema el pasto en anticipación de sembrar y para dejar basura orgánica en un terreno para abono \osten donde se siembra chile, ajonjolí o algunos tipos de frijol \sig_var General \fr_n Nota:lpan tahchino:lah ya, sayoh poliwi nikto:kas n' chi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno ya está quemado (o por quemar el pasto o por quemar basura orgánica), sólo falta sembrar el chile. \fr_son 03536-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihchin \raiz -tah \dt 17/Jan/2022 \lx tahchino:ltia \lx_cita kitahchino:ltia \lx_var General \ref 07682 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.quemar.rastrojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) a quemar la maleza o el rastrojo de un campo \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chtahchino:ltih ya:lwa, a:man ya:ti sayo kitepe:wati kilit wa:n kito:kati chi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre me hizo quemar el rastrojo ayer, ahora va a ir a sembrar chile y, al voleo, quelites. \fr_son 07682-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahchinowa \dt 19/Sep/2020 \lx tahchino:lxiwit \lx_cita tahchino:lxiwit \lx_var General \ref 05806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Hypericaceae.Hypericum.pratense \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Hypericum pratense Schltdl. & Cham., planta de la familia Hypericaceae. Tiene usos medicinales como té para regular la menstruación de las mujeres \sig_var General \fr_n Yo:n tahchino:lxiwit no: semi kwali pahti. A:man a:mo semi a:kin kikwi ok, nochi kikwitih pahti ne: tapahtilo:ya:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El tahchino:lxiwit (Hypericum pratense) también es buena medicina. Actualmente ya casi nadie le da uso porque todos acuden a la clínica. \fr_son 05806-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz chino \raiz xiw \dt 02/Sep/2020 \lx tahchinowa \lx_cita tahchinowa \lx_var General \ref 02933 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemar.campo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quemar hierba seca (se maleza o rastrojo) en un campo que se va a sembrar (p. ej., chile, jitomate, quelites, pero no maíz) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan nitawi:tek wa:n sa:te:pan nitahchinoh, mo:sta nikto:kati chi:l wa:n tomat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno chapeé y después quemé el rastrojo, mañana voy a sembrar chile y tomate. \fr_son 02933-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \semx_tipo Comparar \semxref me:wa \raiz hchino(?) \dt 20/Jul/2021 \lx tahixtok \lx_cita tahixtok \lx_var General \ref 05842 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.asco \catgr Estativo \deriv \sig estar sintiendo asco, de malestar \osten personas por un sentir interno, no provocado por algo externo \sig_var General \fr_n I:n pili a:mo takwa, sa tahixtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño no come, siempre está con asco. \fr_son 05842-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz ihya \nsem La palabra tahixtok refiere a un malestar temporal que es algo interno, no provocado por algo externo. \dt 03/Feb/2022 \lx tahkah \lx_cita tahkah \lx_var General \ref 07312 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa avanzada.la.mañana \catgr Adv-tiempo \deriv \sig tarde en o avanzada la mañana, acercándose a mediodía (de aproximadamente las 9 hasta las 11; a menudo indica que se ha hecho tarde pero todavia no pasa de mediodía) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:ktahkah ya wa:n tia:tih ok tiknamakatih toxokow, a:mo tialmasa:lo:tih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya está muy avanzada la mañana y todavía vamos a ir a vender nuestras naranjas, ya no vamos a almorzar. \fr_son 07312-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig no muy temprano en la mañana \fr_n Itech i:n me:tsti diciembre niman tayowaya:ntia wa:n tahkah ya tane:si. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de diciembre oscurece luego y amanece ya tarde. \fr_son 07312-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahkah \nsem Tahkah puede indicar que algo ocurre muy avanzada la mañana o bien que algo que debe ocurrir temprano (p. ej., el amanecer) ocurre tarde, pero todavía en la mañana. \dt 08/Sep/2020 \lx tahkahte:roh \lx_cita tahkahte:roh \lx_var General \ref 08689 (duda) no es común usarlo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impuntual \pres_tipo Hispanizado \pres_el tahkah; -tero \catgr Sust-predicado \deriv \sig impuntual \osten en las mañanas, que llega tarde \sig_var General \fr_n I:n pili teltahkahte:roh, yehwa ika kahwah ka:mpa momachtia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy impuntual (en las mañanas), por eso lo regañan donde estudia. \fr_son 000019-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahkah \dt 05/Oct/2020 \lx tahkahtilia \lx_cita motahkahtilia \lx_var General \ref 05622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.tardar \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : motahkahtilia) tardarse o demorarse hasta muy avanzada la mañana \osten generalmente por entretenerse en algo como un cuento, una plática \sig_var General \fr_n Nimotahkahtilih *porque** ne:chkalpano:ko ok nokni:w. \fr_au EGS \fr_var Tzina \fr_e Se me hizo tarde porque todavía vino a visitarme mi hermano. \fr_son 05622-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tane:xtia \semxref nepantahtilia \semxref tio:taki:ltia \semxref tayowaltia \raiz tahkahti \nsem Generalmente pero quizá no siempre, este verbo se utiliza en el reflexivo. \dt 12/Apr/2022 \lx tahkahtin \lx_alt kahtin \lx_cita tahkahtin \lx_var General \ref 00126 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buenos.días \catgr Saludo \deriv \sig saludo utilizado por las mujeres para decir 'buenos días' \osten desde aproximadamente las 7 a.m. hasta aproximadamente las 11 a.m. \sig_var General \fr_n Tahkahtin ta:tah. ¿Ka:nika nemi Xiwa:n? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Buenos días señor. ¿Por dónde vive Juan? \fr_son 00126-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahkah \nsem El saludo tahkahtin y kahtin es usado por las mujeres, generalmente el primero se usa para saludar entre las siete y once de la mañana. Sólo las mujeres usan esta expresión (los hombres pueden usar tih o kih, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden ne:ki:n y si son hombres neki:ltiá:n o simplemente tiá:n. \nmorf No está claro si el mejor con o final. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tahkit \lx_cita tahkit \lx_var General \ref 04636 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa telar.de.cintura \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig telar de cintura con urdimbre puesto (puede usarse también para referirse a todo con accesorios para tejer, como el tso:tsopa:s) \sig_var General \fr_n Nikchihchi:wati se: tahkit, yekin a:man nikpe:waltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a fabricar un telar de cintura, apenas hoy lo inicié. \fr_son 04636-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Tejer \raiz ihki \dt 24/Jan/2022 \lx tahkitwi:pi:l \lx_cita tahkitwi:pi:l \ref 08541 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tahko \lx_cita tahko \lx_var General \ref 00850 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mitad \catgr Adj-cuant \deriv \sig mitad \osten de un objeto sólido o de líquido en un recipiente \sig_var General \fr_n ¡Ne:chmaka tahko kilo tomat wa:n tahko chi:l! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dame medio kilo de jitomate y medio de chile! \fr_son 00850-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : ta:tahko) a medias; por mitad y mitad a cada quien \osten en la engorda de un marrano en que una persona lo compra de chiquito y se lo da a otro para engorda para que al venderse comparten la ganacia a mitades; también en la cría de una clueca \sig_var General \fr_n Niktoma:wtok se: pitsot ta:tahko, noa:wi kimpia pitsokone:meh wa:n ne:chmakak se: mah niktoma:wa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estoy engordando un marrano a medias, mi tía tiene varios lechones y me dio uno para que lo engorde. \fr_son 00850-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig a la mitad \osten de crecimiento, de frutos \fr_n A:mo semi nikye:kmati pero pané: ke:meh i:n agosto xo:chiowa. *Porque** nochi xiwit kip..., yetokeh n' tsapokone:meh. Itech n' tsapokowit a:mo ke:man poliwi ne:n tsapokone:meh. Seki ta:tahko moskaltihtokeh, seki tsi:tsikitsitsi:n, seki wehwei, sepa seki tsikitsitsi:n, seki .... Nochi, nochi xiwit, ne:n, kipia, ne:n, n' tsapot ne:n tsapokowit, ka:n ke:man poliwi. Ta:k nimolia, a:mo n'mati kati:yeh *mero** me:tsti ne: xo:chiowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No lo sé muy bien pero parece que florece en este mes de agosto. Porque todo el año tien…, están (tiene) los zapotes chiquitos. En el árbol de zapote nunca faltan los zapotes chiquitos (tiernos). Unos están creciendo a la mitad, otros son chiquitos, otros son grandes, otra vez otros chiquitos, unos… Todo, todo el año, este, tiene, este, los zapotes el árbol de zapote, nunca se acaban. Quizá pienso, no sé en que mes exactamente florece. \fr_son 00850-03_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2011-07-14-k | 918.573, 943.45 \semx_tipo Comparar \semxref tatahko \raiz tahko \nsem A menudo se usa tsikitsi:n para indicar un pedazo o parte de algo, aunque sea la mitad: ¡Ne:chmaka tsikitsi:n monakaw! '¡Dame algo de (un poquito de, la mitad de) tu carne!' \nota Hay que determinar la cat. gramatical de tahko, sustantivo o pronombre. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx tahko- \lx_cita tahkokopi:ni \ref 02247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa mitad \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 09/May/2021 \lx tahkoilpia \lx_cita kitahkoilpia \lx_var General \ref 04220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrar.en.medio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar en medio \osten un rollo de varas, manojos de zacate \sig_var General \fr_n ¡Xikintetekwino wa:n xikintahkolpi i:n koxta:lmeh! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Enrolla estos costales (de uno en uno o uno dentro de otro) y amárralos en medio (para guardarlos vacíos)! \fr_son 04220-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \raiz ilpi \dt 18/Jan/2022 \lx tahkoi:xtapa:na \lx_cita tahkoi:xtapa:na \ref 08472 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tahkokelpachowa \lx_cita tahkokelpachowa \ref 08473 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tahkooli:ni \lx_cita tahkooli:ni \lx_var General \ref 00852 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.dolor.en.cintura \catgr V1 \infl Clase 3 \sig tener o sentir un dolor por la cintura \osten por estar embarazada, quizá por el movimiento de bebé \sig_var General \fr_n Yeh ma:yewaltik wa:n i:n seki tusankwa:e:wat eskina:doh wa:n ti..., yewaltik ima:tsi:ntan wa:n pané: iekapan yekapitsaktik a xiwtsi:n yo:n, yo:n tusankwa:e:wat no:. yehwa ne: ki..., nimitsilia no:má:n kininawatia:ya mah ki... *o** yeh kionkwia kinimanilia:ya wa:n kinimakaya siwa:t tein yo:n mokokowa pero a:mo achi ... Ke:meh yo:n tahkooli:ni, teisá: kele:wiah wa:n ke:mah oli:nih ya, iwki seki siwa:meh ika tepitsi:n nejó:n wa:n mokokowah ya *por eso** kininchihchi:wiliah yehwa yo:n xiwit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese es de hojas redondas y el tusankwa:e:wat (Stellaria ovata Willd. ex Schltdl.) es esquinado y…, la hoja es redonda en la base y en la punta es delgada, el tusankwa:e:wat también. Eso les…, te digo que mi mamá les indicaba que lo…, o ella iba a buscarlo, lo hervía y ya se lo daba a la mujer que está enferma pero casi no… Como cuando le empieza doler la cintura (por estar embarazada) a veces se les antoja algo y ya le empieza a doler la cintura, algunas mujeres así son, con poquito (tienen esos síntomas) y por eso les dan esa hierba. \fr_son 00852-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-03-p | 223.342, 251.122 \raiz tahko \raiz oli: \dt 05/Apr/2021 \lx tahkoti \lx_cita tahkoti \lx_var General \ref 07397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.a.medias \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0?ta-; 0-lo \sig ir a medias (p. ej., la cosecha, dándole a la persona que ayuda en cosechar la mitad de lo que cosecha en lugar de pagarle su jornal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokahfe:n senoksik wa:n a:mo welnikteki ok. Kachi kwali nitahkotiti iwa:n nokni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi café se maduró todo y ya no lo puedo cosechar. Mejor voy a ir a medias con mi hermano (dándole la mitad de lo que él cosecha). \fr_son 07397-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \dt 07/Apr/2022 \lx tahkoto:nal \lx_cita tahkoto:nal \lx_var General \ref 00534 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mediodía \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig medio día \osten en sentido de como la mitad de un jornal o día \lx_var General \fr_n Sayoh tine:chtawi:kilia o:me to:nal wa:n tahko. Ya:lwa sayoh tahkoto:nal nitekitik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Nada más me debes dos días y medio. Ayer nada más trabajé medio día. \fr_son 00534-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \raiz to:na \nsem Para decir 'mediodia' en el sentido de las doce de la tarde, se utiliza nepantlah. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tahkowia \lx_cita tahkowia \lx_var General \ref 05906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.a.mitad.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dividir por mitad y entregar \osten p. ej., tortillas, terrenos \sig_var General \fr_n No:pá:n te:chtahkowih n' ta:l tein kipiaya. Sayoh o:me tii:kni:meh, yeh ika te:chmakak ta:tahko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre nos dio de a mitad el terreno que tenía. Sólo somos dos hermanos por eso nos dio de a mitad. \fr_son 05906-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal larga : ta:tahkowi:ka:n) dividir repetidamente por mitades \osten objetos que fácilmente se dividen en mitades \fr_n Ke:man tipilimeh katka te:chta:tahkowiayah se: piotetamanal wa:n te:chahsia ika titakwa:yah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando eramos niños nos daban la mitad de un huevo hervido y nos alcanzaba para comer. \fr_son 05906-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \dt 03/Feb/2022 \lx tahkoxi:lo:xo:chikowtsí:n \lx_cita tahkoxi:lo:xo:chikowtsí:n \ref 08665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 20/Sep/2018 \lx tahkoya:n \lx_cita itahkoya:n \lx_var General \ref 00250 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cintura \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cintura \sig_var General \fr_n I:n siwa:t wetsik wa:n kikokowa n' itahkoya:n. Yeh ika kiwi:ka iwa:n tapahpachohkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esta mujer se cayó y le duele su cintura.Por eso la llevan con el huesero. \fr_son 00250-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tahko \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx tahkoyowaltia \lx_cita tahkoyowaltia \lx_var General \ref 03127 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.hasta.medianoche \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse hasta media noche \osten p. ej., haciendo una actividad \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikwe:choh chi:l. Miak katka yeh ika nitahkoyowaltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer molí chile. Había mucho por eso que quedé hasta la media noche (moliendo). \fr_son 03127-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \raiz yowa \dt 07/Jan/2022 \lx tahkoyowa:n \lx_cita tahkoyowa:n \lx_var General \ref 07598 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medianoche \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig medianoche \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka ninemito wa:n niehkok tahkoyowa:n, nochi:n kochtoyah ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a pasear y llegué a la medianoche, ya todos estaban durmiendo. \fr_son 07598-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \raiz yowa \nota Checar etimologia, si viene de -ya:n \dt 11/Sep/2020 \lx tahkwil \lx_cita tahkwil \lx_var General \ref 03467 (duda) neologismo no muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa letra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig letra; marca escrita o dibujada \sig_var General \fr_n Se: tahkwil chi:chi:ltik yetok notepa:nke:span, a:mo nikmati a:koni kita:lih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Está una letra roja en mi barda, no sé quién la puso. \fr_son 03467-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkwilV \dt 12/Jan/2022 \lx tahkwilohkeh \lx_cita tahkwilohkeh \lx_var General \ref 07351 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escritor \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tahkwilowanih \sig escritor; secretario; persona que se dedica a escribir textos o capturar datos \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tahkwilohkeh tein yetok ne: a:ltepe:kali semi kwalta:kat, tein a:mo se: kimati te:ye:kilwia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El secrectario que está en la presidencia auxiliar es muy buena gente, lo que uno no sabe lo explica bien. \fr_son 07351-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkwilV \dt 08/Sep/2020 \lx tahkwilo:l \lx_cita tahkwilo:l \lx_var General \ref 07310 (duda) usar una frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa redactado \catgr Sust-predicado \deriv \sig redactado; escrito (un documento) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tahkwilo:l a namoa:maw, sayoh xikfirma:roka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Su documento (de ustedes) ya está redactado, falta solamente firmarlo (ustedes). \fr_son 07310-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihkwilV \dt 08/Sep/2020 \lx tahkwilo:lkowit \lx_alt tahkwilo:lxo:chit \lx_alt tahkwilo:l \lx_cita tahkwilo:lkowit \lx_var General \ref 00460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Pachira.aquatica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pachira aquatica Aubl., árbol de la familia Malvaceae (anteriormente Bombacaeae); se usa como leña y para cercas vivas. \sig_var General \fr_n Ne: ka:mpa ika ninemi yetok se: tahkwilo:l telwehka:wkayo:t a wa:n kwaltsi:n taiya:ntok n' tatampa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá por donde vivo hay un árbol de tahkwilo:l muy antiguo y debajo del árbol hay muy buena sobra. \fr_son 00460-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n N' i:xo:chio n' tahkwilo:lxo:chit kwaltsi:n ahwiya:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las flores de tahkwilo:lkowit (Pachira aquatica) huelen bien. \fr_son 00460-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cerca \sem Planta \raiz ihkwilV \raiz kowi \ncomp Se han documentado los tres nombres dados en esta entrada aunque tahkwilo:lxo:chit refiere al árbol más bien en floración. En Tacuapan se conoce como tahkwilo:l y el mismo nombre fue ofrecido por Amelia Dominguez (Xaltipan) \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx tahkwilo:lo:ni \lx_cita tahkwilo:lo:ni \lx_var General \ref 01791 (duda) usar frase del corpus con el significado que ahí aparece, el significado del lápiz es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa lápiz \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig lápiz; instrumento para escribir (todo aquello que sirva para marcar o escribir) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chtane:wti se: tahkwilo:lo:ni, nikpoloh tein neh nikpiaya wa:n a:mo wel nitahkwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Préstame un lápiz, perdí el que yo tenía y no tengo con que escribir. \fr_son 01791-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ihkwilV \dt 18/Apr/2021 \lx tahmach \lx_cita tahmach \lx_var General \ref 00746 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camisa.bordada.punto.de.hilván \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig camisa bordado con la técnica llamada 'punto de hilván' \osten se usa para las blusas tradicionales de las mujeres en la región de Cuetzalan \sig_var General \fr_n Notahmach kipia we:wehchomeh wa:n xo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi camisa bordado con punto de hilván tiene pavos y flores. \fr_son 00746-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahmach \nsem El tipo de bordado llamado tahmach se hace contando los hilos y pasando dos estambres primero por la cara de la tela (la parte visible) y después por el lado de atrás contando los hilos del tejido según el número de hilos necesarios según el dibujo deseado. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tahmachchi:wa \lx_cita tahmachchi:wa \lx_var General \ref 05457 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.bordado.al.pasado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer bordado al pasado \osten el bordado que se usa en las blusas tradicionales de la región de Cuetzalan \sig_var General \fr_n Neh mo:stah nitahmachchi:wa, yehwa ika ya nimotekipanowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo diariamente hago bordados al pasado, con eso ya me mantengo. \fr_son 05457-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahmach \raiz chi:wa \nsem Aparentemente abarca lo que en inglés se llama 'cross-stich embroidery'. \ency Grabación, ilustración \dt 11/Apr/2022 \lx tahmachchi:waltia \lx_cita kitahmachchi:waltia \lx_var General \ref 06285 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.bordar.al.pasado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a hacer bordado al pasado (p. ej., una madre a su hija) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ne:chtahmachchi:waltia, kineki mah niweli kwali wa:n sa:te:pan kwali ika nimotekipano:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá me hace bordar al pasado, quiere que pueda bien y después me puedo mantener con eso. \fr_son 06285-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahmach \raiz chi:wa \nota Checar uso de sa:te:pan como despues, pero como mucho tiempo despues. \dt 08/Feb/2022 \lx tahmachkami:sah \lx_cita tahmachkami:sah \lx_var General \ref 06365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tahmach; camisa \glosa blusa.tradicional \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig blusa tradicional, tiene el escote cuadrado y un bordado de flores, animales y plantas, hecha con la técnica llamado 'bordado al pasado' en que se pasa el hilo de un lado a otro de la tela para formar un dibujo pero sin coser el hilo \sig_var 1-Tzina \fr_n Niaktok se: notahmachkami:sah tein kipia we:wehchomeh wa:n chiktehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo puesta una blusa tradicional que tiene pavos y pájaros. \fr_son 06365-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahmach (?) \ngram se: xiwit a nikowak. lo compré hace un año nikowas se: xiwit lo comprare dentro de un. \dt 02/Sep/2020 \lx tahmati \lx_cita tahmati \lx_var General \ref 02152 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.inquieto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar inquieto y moverse de lado a lado sin cambiar de lugar (p. ej., por estar inquieto como un animal al cargarle bultos, una persona durmiendo que se mueve de un lado a otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: tapial achi eliwis. Ihwa:k se: kitama:maltia tahmati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una bestia un poco inquieta. Cuando se le carga se mueve (de un lado a otro, sin cambiar de lugar). \fr_son 02152-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig alborotarse (p. ej., un borracho) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat teltahmati ihwa:k ta:wa:na, kineki kimagas a:kin eski. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre se alborota mucho cuando toma, quiere pegarle a quien sea. \fr_son 02152-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig inquietarse (p. ej., una gallina antes de poner) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:pio ye:ktahmati, achá: tata:sasneki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta gallina se inquieta mucho, tal vez quiere poner. \fr_son 02152-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihmati(?) \nmorf Puede ser que tahmati proviene del verbo ihmati ('tener cuidado de') con objeto no referencial ta- aunque la relación semántica no está muy clara. \dt 09/May/2021 \lx tahmati:ltia \lx_cita kitahmati:ltia \lx_var General \ref 03148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.agitación \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar agitación, exaltación, inquietud \osten a animales por asustarlos; a personas por alborotarlas \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat a:mo wel tai sah. Nochipa ke:man ta:wa:na kitahmati:ltia wa:n tate:tepe:wa n' icha:n \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre no puede tomar discretamente. Siempre que se emborracha le causa locura y hace desorden en su casa. \fr_son 03148-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahmati \dt 07/Jan/2022 \lx tahmolo \lx_cita tahmolo \lx_var General \ref 06023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agitador \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig agitador hecho de bambú para remover \osten p. ej., el agua de masa para atole, el nixtamal en su cubeta, chicharrones friéndose \sig_var General \fr_n 'Ne:chwa:lmaka yo:n tahmolo. Nikma:nelo:ti i:n nextamal para nikitas ox pixkik a. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Pásame ese agitador. Voy a menear el nixtamal para ver si ya se despellejó (los granos de maíz). \fr_son 06023-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tah(?) \raiz molo(?) \dt 13/May/2020 \lx tahne:wia \lx_cita motahne:wia \ref 08046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa atreverse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx tahpe:wal \lx_cita tahpe:wal \lx_var General \ref 00561 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trampa.de.cazar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig trampa hecho de lianas y piedras para capturar animales comestibles \osten p. ej., mapaches, armadillos, tejones \sig_var Tzina \fr_n Nikchihchi:w se: tahpe:wal ne: kowtah. Onkakeh miak ma:pachimeh wa:n nikneki nikwis se:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hice una trampa de las que se llaman tahpe:wal en el bosque. Hay muchos mapaches y quiero atrapar uno. \fr_son 00561-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ihpe:wa (?) \nsem Esta trampa consiste en poner dos hileras de palillos entrelazados con lianas con la finalidad de formar dos murallas paralelas. El animal pasa en medio de las dos hileras y mueve una liana que provoca que caigan piedras que se ponen en una especie de techo o ramada de la trampa. El animal queda atrapado por el peso de las piedras. \nmorf La forma de tahpe:wal sugiere un sustantivo deverbalizado. En este caso, el verbo sería ?ihpe:wa, que sin embargo no existe como verbo independiente. Habría que investigar la etimología de este sustantivo. En la frase ilustrativa nota la forma perfectiva nikchihchi:w ya que con la reduplicación el perfectivo pierde la vocal final de la raíz (cf. kichi:wak). Resulta que el autor de esta frase, Eleuterio Gorostiza, considera chi:wa como un verbo de clase 3 y aún sin la reduplicación dice nikchi:w y no nikchi:wak como algunos otros. \ency Grabación, ilustración \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx tahpe:walchi:wa \lx_cita tahpe:walchi:wa \lx_var General \ref 06241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa construir.trampa \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig construir una trampa (de varitas, para emboscar un animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah nitahpe:walchi:wato, nikneki nikwis se: a:yo:to:chin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al monte a construir una trampa de varitas, quiero atrapar un armadillo. \fr_son 06241-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihpe:wa (?) \raiz chi:wa \ency Grabación, ilustración \dt 08/Feb/2022 \lx tahpe:walwia \lx_cita kitahpe:walwia \lx_var General \ref 03534 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrampar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig entrampar \osten animales para comer \sig_var General \fr_n No:pá:n kitahpe:walwih se: pe:soh, kiwa:tsak wa:n kinamaki:ltih se: noa:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre emboscó un tejón, lo secó y se lo vendió a mi tía. \fr_son 03534-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihpe:wa? \dt 17/Jan/2022 \lx tahpia \lx_cita tahpia \lx_var General \ref 01090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vigilar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-s \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig vigilar; cuidar \osten p. ej., bienes personales sean propios o ajenos, una casa, generalmente para que no le pase nada \sig_var General \fr_n No:má:n tahpia tomi:lah, seki chiktehmeh kiwiwitah n' mi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá cuida nuestra milpa, unos pájaros arrancan la milpa. \fr_son 01090-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pia \ngram Existen unos verbos transitivos que existen también en formas parecidas pero con ta- seguido por una : kichichinowa 'chamuscar' o 'quemar campo' ~ tahchinowa 'prender fuego al campo'. kimati 'saber' y tahmati 'ser travieso'. \dt 17/May/2021 \lx tahpialia \lx_cita kitahpialia \lx_var General \ref 05893 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuidarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cuidarle casa \osten de o para alguien \sig_var General \fr_n Nia:ti Kwesala:n wa:n nikneki x'ne:chtahpiali, a:mo nikneki mah etoka:n inise:lti nopiliwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ir a Cuetzalan y quiero que me cuides la casa, no quiero que mis hijos estén solos. \fr_son 05893-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz hpia ? \dt 03/Feb/2022 \lx tahpixkeh \lx_cita tahpixkeh \lx_var General \ref 01769 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vigilante \catgr Sust-agent \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo : tahpianih \sig vigilante, velador, persona que cuida algo (puede ser una persona, cosa, planta o animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: nokowtah yetok se: tahpixkeh, a:mo nikneki mah aksá: motoki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi rancho hay un vigilante, no quiero que alguien se acerque. \fr_son 01769-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente 2012-07-24-e \sig santo patrón \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: xola:l Jonotla intahpixka:w mono:tsa San Juan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el pueblo de Jonotla su santo patrón se llama San Juan. \fr_son 01769-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig boa \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \nsem A la boa se le dice tahpixkeh o mi:lah tahpixkeh por estar en la milpa y comer a las ardillas y pájaros y asustar a los ladrones. \raiz pia \dt 18/Apr/2021 \lx tahpo:ts \lx_cita itahpo:ts \lx_var General \ref 08363 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiguero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig hormiguero hecho de un montículo de tierra \sig_var General \fr_n A: ¿Wa:n i:n ixwanimeh i:pa mota:liah sah oso no: kichi:wah intahpo:ts? B: Kanah yo:n ta..., a:mo kipiah tahpo:tsal, nió:n tei, i:pa sah, mota:liah sah, ihkó:n yetokeh sah pero a:mo kipiah, a:mo kipiah tei itahpo:tsal, ke:mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Y estas hormigas ixwanimeh se quedan en un lugar sólo (sin hacer un nido) o también hacen su hormiguero? B: No, esas no tienen nada de hormiguero, solamente se asientan y así están pero no tiene hormiguero, si. \fr_son 08363-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08363-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-30-n | 114.246, 132.051 \fr_n A: ¿I:n pe:pe:wanimeh tikihtowa o:meh tamameh, i:n no: motahpo:tstiah? B: No: kipiah tahp..., tahpo:ts, ka:mpa yetokeh no: motahpo:tstiah. Pero wehka yetokeh, ka:mpa nemikih wehka yetokeh, ka:sá: tekal yetokeh oso ka:sá:, si segú:n kichi:wah se: tahpo:ts ihkó:n we:i wa:n cuando kinekih nemiskeh, nemitih, mosenkwite:wah yowih nemitih, cuando tiempo de kiowiti oso a:mo kiowi, a ver a:it ke:ní:w pero we:noh nemih. \fr_au PSC320 \fr_var Zilte \fr_e A: ¿Los pe:pe:wanimeh (Eciton spp., marabunta), dices que hay dos tipos, también hacen su montículo? B: Dicen que hay dos tipos de pe:pe:wanimeh, éstos también hacen un hormiguero. Donde hay estas hormigas también hacen hormiguero. Pero el hormiguero está lejos de donde andan, muy lejos, en alguna cueva o en algún lugar. Según, dicen que hacen un hormiguero grande y cuando quieren hacer un recorrido, salen en un ejército numeroso, se van a pasear. A veces salen antes de una lluvia o a veces aunque no llueva, pero salen a pasear. \fr_son 08363-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08363-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-20-m | 1332.879, 1357.254 \semx_tipo Sinónimo \semxref tahpo:tsal \raiz ihpo:ts \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tahpo:tsal \lx_cita itahpo:tsal \lx_var General \ref 08364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiguero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig hormiguero hecho de un montículo de tierra \sig_var General \fr_n A: ¿Wa:n i:n ixwanimeh i:pa mota:liah sah oso no: kichi:wah intahpo:ts? B: Kanah yo:n ta..., a:mo kipiah tahpo:tsal, nió:n tei, i:pa sah, mota:liah sah, ihkó:n yetokeh sah pero a:mo kipiah, a:mo kipiah tei itahpo:tsal, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y estas hormigas ixwanimeh se quedan en un lugar sólo (sin hacer un nido) o también hacen su hormiguero? B: No, esas no tienen nada de hormiguero, solamente se asientan y así están pero no tiene hormiguero, si. \fr_son 08364-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08364-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-30-n | 114.246, 132.051 \fr_n JVC-- Pané: potoktik ta:l kite:mah, yehwa yo:n kostika:skameh. I:n tak e:yi tamameh porque ne: kostika:skmeh wa:n chi:chi:la:skameh wa:n yehwa ne: ti:ltika:skameh. E:yi taman tsikitsitsi:n a:skameh pero nochi iwki sah ne:n ka:mpa mocha:ntiah, mop..., mopa:pata ne:n itapal ya kipatah, ke:mah. EGS--: Wa:n i:n no: miakeh ne:n ka:mpa ne:n tahpo:ts yetokeh. JVC-- No: miakeh no:, no: miakeh ke:meh ti:ltika:skameh. EGS-- Wa:n a:skameh tein, este, tein i:n tikihtowa kostika:skameh kichi:wah tahpo:tsal wa:n se: katí:n te:chilih no: kichi:wah tahpo:tsal. JVC-- Ne: kostika:skameh wa:n chi:chi:la:skameh wa:n ti:ltika:skameh, e:yi taman, e:yi taman, nochi, nochi ki..., a:skatapo:tsal, ta:lpan mota:liah ta:lpan motachihchi:wiah, ompa momiakiltiah, ompa tata:..., tata:sah no: ompa momiakiltiah, kite:te:mah ta:l ka:mpa mo..., mocha:ntiah, mm. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Las hormigas amarillas hacen su hormiguero con tierra pero muy finito. Creo que son tres tipos de hormigas porque hay amarillas, hormigas rojas y las de color negro. Las chiquitas son tres tipos pero todas construyen su hormiguero igual, son diferentes en cuanto a sus colores, sí. EGS-- ¿Y también son muchas en donde tienen su nido hormiguero? JVC-- También son muchas, son muchas como las hormigas negras. EGS-- ¿Y las hormigas este del que me hablas que son amarillas hacen su hormiguero y de las otras que nos platicaste también hacen su hormiguero? JVC-- Las hormigas amarillas, las rojas y las negras, son tres tipos, todas, todas tienen hormiguero, hacen su nido en el suelo, construyen su hormiguero en el suelo, ahí se multiplican, también ponen sus huevecillos para reproducirse, amontonan tierra donde hacen su nido, mm. \fr_son 08364-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08364-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-30-s | 34.507, 87.788 \semx_tipo Sinónimo \semxref tahpo:ts \raiz ihpo:ts \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tahpo:tsaltia \lx_cita motahpo:tsaltia \lx_var General \ref 08366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crear.montículos.de.tierra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig crear montículos de tierra \osten hormigas para sus nidos; tuzas, cuando sacan tierra de su madriguera a la superficie \sig_var General \fr_n A: ¿A:mo t'mati toni kikwah? B: Pos ka:n se: kimati no:, toni kikwah, ne: nemih sah se: kita wa:n motahpo:tsaltiah, ke ta:lpan no:, ika, ika ta:l kimomoxowah, yo:n kite:te:mah, yo:n kite:te:mah tak. Pané: potoktik ta:l kite:mah, yehwa yo:n kostika:skameh. I:n tak e:yi tamameh porque ne: kostika:skmeh wa:n chi:chi:la:skameh wa:n yehwa ne: ti:ltika:skameh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: ¿No sabes de qué se alimentan. B: Pues uno no sabe de qué se alimentan las hormigas amarillas, uno los ve que solamente se pasean y su hormiguero lo hacen en el suelo, ocupan la tierra, haciéndola muy finita, quizá ahí la amontonan, ahí la amontonan. La tierra la hacen muy finita y suelta. De éstas quizá hay tres tipos porque hay los kostika:skameh (amarillos), otros son los chi:chi:la:skameh (rojos) y otras son las ti:ltika:skameh (negros). \fr_son 08366-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08366-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-30-s | 23.987, 43.027 \nsem Existen tres palabras con, aparentemente, el mismo significado (con el número de ocurrencias en el corpus [consultado 2017-11-20]): tahpo:tstia (6), tahpo:tsaltia (6), y tahpo:tsta:lia (2). Este último fue usado dos veces por un solo hablante, Pedro de los Santos Castañeda. \raiz ihpo:tsa \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tahpo:tsta:lia \lx_cita motahpo:tsta:lia \lx_var General \ref 08367 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crear.montículos.de.tierra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig crear montículos de tierra \osten hormigas para sus nidos; tuzas, cuando sacan tierra de su madriguera a la superficie \fr_n Iwki ihkatiowih ihkó:n, ihkatiowih, te:na:ktiowih yo:n a:skameh tein ta:lpan motahpo:tsta:liah, kikwitih ne: komo ampó:n cerca kinitah o i:ksá: kowit se: kitapa:na kowtah wa:n ompa cerca kinahsih, ompa cerca yetokeh seki:n kikwitih wa:n kwi:..., kinsakah, moininsakiliah para yehwa:n ya, kwi:kah porque ne: yo:nkes más chi..., tekoch..., ka:wkeh wa:n i:n no: chika:wkeh pero ika inte:noh chika:wmeh, nehji:n tatekih, tatekih i:n. \fr_au PSC320 \fr_var Zilte \fr_e Así van caminando, así van llevando en las mandíbulas (las hojas) que van a traer por ahí las hormigas que hacen su hormiguero en el suelo. Los puede uno ver por acá o a veces los ve uno en el monte cuando vamos a partir leña y ahí los encuentra uno, están por ahí cerca. Acarrean para ellas mismas, se lo llevan porque esas tienen las mandíbulas muy fuertes y por eso cortan mucho (hojas). \fr_son 08367-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08367-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-20-l | 148.115, 175.887 \nsem Existen tres palabras con, aparentemente, el mismo significado (con el número de ocurrencias en el corpus [consultado 2017-11-20]): tahpo:tstia (6), tahpo:tsaltia (6), y tahpo:tsta:lia (2). Este último fue usado dos veces por un solo hablante, Pedro de los Santos Castañeda. \raiz ihpo:tsa \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tahpo:tstia \lx_cita motahpo:tstia \lx_var General \ref 04694 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crear.montículos.de.tierra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig crear montículos de tierra \osten hormigas para sus nidos; tuzas, cuando sacan tierra de su madriguera a la superficie \sig_var General \fr_n A: ¿I:n pe:pe:wanimeh tikihtowa o:meh tamameh, i:n no: motahpo:tstiah? B: No: kipiah tahp..., tahpo:ts, ka:mpa yetokeh no: motahpo:tstiah. Pero wehka yetokeh, ka:mpa nemikih wehka yetokeh, ka:sá: tekal yetokeh oso ka:sá:, si segú:n kichi:wah se: tahpo:ts ihkó:n we:i wa:n cuando kinekih nemiskeh, nemitih, mosenkwite:wah yowih nemitih, cuando tiempo de kiowiti oso a:mo kiowi, a ver a:it ke:ní:w pero we:noh nemih. \fr_au PSC320 \fr_var Zilte \fr_e A: ¿Los pe:pe:wanimeh (Eciton spp., marabunta), dices que hay dos tipos, también hacen su montículo? B: Dicen que hay dos tipos de pe:pe:wanimeh, éstos también hacen un hormiguero. Donde hay estas hormigas también hacen hormiguero. Pero el hormiguero está lejos de donde andan, muy lejos, en alguna cueva o en algún lugar. Según, dicen que hacen un hormiguero grande y cuando quieren hacer un recorrido, salen en un ejército numeroso, se van a pasear. A veces salen antes de una lluvia o a veces aunque no llueva, pero salen a pasear. \fr_son 04694-01_corp_Zilte-PSC320_faltar \fr_fuente 2010-07-20-m | 1332.879, 1357.254 \nsem Existen tres palabras con, aparentemente, el mismo significado (con el número de ocurrencias en el corpus [consultado 2017-11-20]): tahpo:tstia (6), tahpo:tsaltia (6), y tahpo:tsta:lia (2). Este último fue usado dos veces por un solo hablante, Pedro de los Santos Castañeda. \raiz ihpo:tsa \dt 24/Jan/2022 \lx -tahsi \lx_cita kikwahtahsi \lx_var General \ref 04404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.al.llegar.allá \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Clase 4 \sig terminación aspectual que indica hacer lo que significa el verbo al llegar a un punto allá, al llegar hacia allá en referencia a un punto de referencia deíctico (generalmente donde está el que habla o el sujeto del verbo) \sig_var General \fr_n Nie:kmaya:na ya. Mah tiahsika:n wa:n nikwahtahsi se: pahpata. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya tengo mucha hambre. Que lleguemos (allá, p. ej., a la casa) y voy a comer un plátano al llegar. \fr_son 04404-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref -tehko \raiz ahsi \dt 18/Jan/2022 \lx tahsol \lx_cita tahsol \lx_var General \ref 06060 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa basura \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig basura orgánica \osten residuos que salen del hogar \sig_var General \fr_n Xtachpa:na wa:n tahsol xikte:mati mi:lah. Iksá: ixwa tomat wa:n chi:l. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Barre el suelo y la basura ve a echarla a la milpa. A veces ahí germina el jitomate y chile (porque a veces la basura contiene las semillas). \fr_son 06060-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz hsolV \raiz2 tahsol \dt 13/May/2020 \lx tahsolah \lx_cita tahsolah \lx_var General \ref 06305 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.sucio \catgr Adj \deriv \sig lugar sucio y lleno de basura (plásticos, papel, hojas y hojarasca) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh semi tahsolah. A:mo nike:mantik i:n to:nal, a:mo nitachpa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa hay mucha basura. No tuve tiempo el día de hoy, no barrí. \fr_son 06305-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapitsoka:n \raiz hsol \raiz -tah \raiz2 tahsol \dt 18/May/2020 \lx tahsolma:ma:ni \lx_cita tahsolma:ma:ni \lx_var General \ref 05047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larva.de.Chrysopidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larva de insectos de la familia Chrysopidae, cargan basura vegetal en el lomo como camuflaje, su picadura duele mucho \sig_var General \fr_n A:mo ampón xinento, mitsihixkas tahsolma:ma:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No andes ahí, te va a picar una larva de Chrysopidae (tahsolma:ma:ni). \fr_son 05047-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz hsol \raiz ma:ma \raiz2 tahsol \dt 03/Feb/2022 \lx tahsoloh \lx_cita tahsoloh \lx_var General \ref 07803 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sucio \catgr Adj \deriv \sig sucio (con basurilla u hojarasca, p. ej., líquidos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n ehkotok n' a:t ye:ktahsoloh, tak porin kiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora está llegando el agua muy sucia (con basurilla), tal vez porque llovió. \fr_son 07803-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihsol \dt 22/Sep/2020 \lx tahsolo:tia \lx_cita tatahsolo:tia \lx_var General \ref 03092 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirar.basura \catgr V2(ta+) \deriv \infl Clase 2b \sig (con ta- : tatahsolo:tia) tirar basura, contaminar con basura, dejar basura tirada \sig_var General \fr_n Mopilwa:n tatasolo:tihkeh. Kimoya:wkeh miak a:mat wa:n xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tus hijos echaron basura por todos lados. Tiraron mucho papel y hojas de plantas. \fr_son 03092-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz hsol \raiz2 tahsol \nmorf El verbo tahsolo:tia ocurre solamente con el prefijo no referencial ta- indicando que se tira la basura por todos lados, por una superficie extendida. \dt 07/Jan/2022 \lx tahsoltampa \lx_cita tahsoltampa \ref 08260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tahsoltsa:la:n \lx_cita tahsoltsa:la:n \lx_var General \ref 05067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.hojarasca \catgr Sust-loc \infl \sig entre la hojarasca \osten animales u objetos escondidos o tapados por la hojarasca en un bosque \sig_var General \fr_n Niahka kahbe:ntah wa:n ne:chmowtih se: kowa:t. Tahsoltsa:la:n kochtoya wa:n ipan nitaksak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Fui al cafetal y me asustó una víbora. Estaba durmiendo entre la hojarasca y la pisé. \fr_son 05067-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz hsol \raiz tsa:la:n \raiz2 tahsol \dt 03/Feb/2022 \lx tahsolwia \lx_cita tatahsolwia \lx_var General \ref 02966 (duda) no aparece en el corpus, revisar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.basura \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (generalmente con ta- : tatahsolwia) dejar tirada basura (en el piso, la calle) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ye:ktatahsolwih i:n ta:lpan, kikwah kakawat wa:n a:mo kololoh ie:wayo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño dejó mucha basura tirada en el suelo, comió cacahuates y no recogió su cáscara. \fr_son 02966-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz hsol \raiz2 tahsol \nmorf La base verbal, ihsol, de este sustantivo deverbalizado no existe en el náhuat SNP. \dt 27/Jul/2021 \lx tahsolwilia \lx_cita ne:chtahsolwilia \lx_var General \ref 07743 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.basura \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig ponerle o dejarle caer basura a (a propósito o accidentalmente, p. ej., agua, granos, herramientas) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:chtahsolwilih notao:l, yankwika: nikihitati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño dejó caer basura a mi maíz, lo voy a limpiar de nuevo. \fr_son 07743-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tahsolo:tilia \raiz hsol \raiz2 tahsol \dt 20/Sep/2020 \lx tahtakol \lx_cita tahtakol \lx_var General \ref 05272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pecado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pecado, falta moral \osten p. ej., según la ética o moral de una religión \sig_var General \fr_n Ne: tio:pan te:ne:xtiliah mah a:mo se: kinintawe:lita n' tokniwa:n. Tahtakol komo sayoh se: kitemohtinemi kwehmol. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e En la iglesia predican que no hay que odiar a los prójimos. Es pecado andar buscando problemas. \fr_son 05272-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig culpa; acción que tiene una consecuencia negativa \sig_var General \fr_n Teh motahtakol mikik n’ pili, a:mo niman tikwi:kak mah kipahti:ka:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Por tu culpa, falleció el niño, no lo llevaste luego al doctor. \fr_son 05272-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtako \dt 11/Apr/2022 \lx tahtakoltia \lx_cita ne:chtahtakoltia \lx_var General \ref 02864 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no es bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa responsabilizar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig responsabilizar, cargarle de la responsabilidad; echarle culpa \osten a alguien una acción o un evento, p. ej., un delito \sig_var General \fr_n Tikpolohkeh tomi:n wa:n ne:chtahtakoltihkeh nehwa porin nitatapoh wa:n a:mo nietoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa perdimos dinero y me responsabilizaron a mí (del robo) porque abrí (la puerta) y no estaba. \fr_son 02864-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pantia \raiz ihtako \nsem El verbo tahtakoltia significa que a alguien se le responsabiliza un acontecimiento dañino pero si acusarlo de hacerlo directamente. Por ejemplo, puede ser que alguien dejó prendido un fogón y se quemó la casa. A esta persona kitahtakoltia, 'lo responsabilizan' pero no lo acusan directamente de haberlo hecho a propósito. Pero si alguien entra en una casa para robar y sospechan del vecino, entonces se utiliza pantia. \nota Checar expresion en nawa entre acusar y responsabilizar. \dt 17/Jul/2021 \lx tahtakowa \lx_cita tahtakowa \lx_var General \ref 05066 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pecar \vease ihtakowa \raiz ihtako \dt 15/Aug/2018 \lx tahtakoyo:t \lx_cita tahtakoyo:t \ref 08265 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tahtalka:wani \lx_cita tahtalka:wani \lx_var General \ref 01469 (duda) lo más común es usar tahtalka:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olvidadizo \catgr Adj \deriv \sig olvidadizo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ye:ktahtalka:wani, niknawatihka mah ne:chkowili istat wa:n kelka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy olvidadizo, le había ordenado que me comprara sal y se le olvidó. \fr_son 01469-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref yo:lmihmiki \raiz elka:wa \dt 07/Apr/2021 \lx tahtani \lx_cita tahtani \lx_var General \ref 05270 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig preguntar por o sobre \osten p. ej., para obtener información \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitahtan ka:nika nemi se: nokompa:leh. Nikneki nikalpano:tiw wa:n a:mo nimati ka:nika nemi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer pregunté por dónde vive mi compadre. Quiero ir a a visitarlo y no sé por dónde vive. \fr_son 05270-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihtani \raiz ihtani \nmorf Aunque no se marca un objeto en el verbo tahtani y aparentemente se basa en el verbo transitivo ihtani más el objeto no referencial ta-, que reduce la valencia a un intransitivo, el verbo tahtani implica pedir información, un favor, o un objeto aunque este complemento u objeto no se marca abiertamente en el verbo. En resumen existen los siguientes verbos con la raíz ihtani: (1) ihtani, verbo transitivo que significa 'pedir a (alguien) ser novia'; (2) ihtanilia, verbo ditransitivo que significa 'pedir por (alguien) que (alguien) sea su novia'. Ninguno acepta el uso de ta-. Después está el verbo tahtani (esta entrada) que significa 'preguntar', 'pedir' o 'solicitar'. Se marca solamente el sujeto en este verbo (así no se dice kitahtani) aunque siempre lleva un complemento que indica la cosa peguntada, pedida o solicitada. El transitivo de tahtani es tahtania que significa 'preguntar, pedir o solictar a (alguien)'. Como con el verbo básico tahtani este verbo lleva un complemento, igualmente la cosa peguntada, pedida o solicitada. Como lo pedido es siempre un objeto secundario referencial, no hay manera de saber si sigue no marcando el complemento (como tahtani o si se marca con el morfema zero. Finalmente está el aplicativo tahtanilia, 'preguntar, pedir o solicitar (algo) por o para (alguien). Existe el mismo problema de análisis de como considerar la marcación del complemento en el verbo. Nótese que en ningún caso se acepta marca el objeto secundario con ta-. No se dice ni nimitstatahtania ni nimitstatahtanilia. \dt 11/Apr/2022 \lx tahtania \lx_cita ne:chtahtania \lx_var General \ref 02098 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preguntar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig preguntar (a alguien) por o sobre (p. ej., para obtener información) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktahtani mo:pá:n ox kipolowa ok n' tekit, ne:chyo:le:wtoya mah nikpale:wi:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pregúntale a tu papá si todavía le falta hacer el trabajo, me estaba invitando que lo fuera a ayudar. \fr_son 02098-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig solicitar (a alguien, un servicio, p. ej., un trámite, un proyecto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka niktahtani:to xiwtekiwah mah no: ne:chihkwilo iniwa:n tein kimpale:wi:tih mah mocha:nti:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a solicitarle a la autoridad que también me anotara junto con los que van a apoyar para que construyan su casa. \fr_son 02098-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref ihtanilia \semx_tipo Comparar \semxref tahtanilia \semx_tipo Discusión \semxref tahtani \raiz ihtani \nmorf Se considera un verbo transitivo, no ditransitivo, por las mismas razones que se expresaron en la entrada de tahtani. También siempre implica pedir información, un favor, o un objeto aunque este complemento u objeto no se marca abiertamente en el verbo. Nota que se transitiviza tahtani con /a/. \dt 06/May/2021 \lx tahtanilia \lx_cita ne:chtahtanilia \lx_var General \ref 03657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa solicitar.por \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig solicitar (p. ej., servicios) por encargo de o para beneficio de (alguien, que no quiere o no puede preguntar por si mismo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomá:n niktahtanili:to nepale:wi:l xola:lpan. Kineki mah no: kimakaka:n pitsokone:meh wa:n a:mo wel monohno:tsa iniwa:n koyo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a solicitar apoyo en el centro para mi madre. Quiere que también le den lechones y no puede platicar con los mestizos. \fr_son 03657-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref tahtani \raiz ihtan \dt 17/Jan/2022 \lx tahtapakyoh \lx_cita tahtapakyoh \lx_var General \ref 03691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno.de.granos.quebradps \catgr Adj \deriv \sig lleno de pedacitos \osten p. ej., una bolsa o costal de maíz con pedacitos del mismo que no sirven y tienen que ser seleccionados y sacados de lo bueno \sig_var General \fr_n Yo:n tao:l tein kinamakah xola:lpan ye:ktahtapakyoh. Kachi kwali nikowa sinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El maíz que se vende en el centro está lleno de pedacitos de maíz quebrado. Mejor compro mazorca. \fr_son 03691-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapa: \dt 17/Jan/2022 \lx tahta:y \lx_cita itahta:y \lx_var General \ref 04276 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa su.falso \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig su parecido \osten plantas \sig_var General \fr_n Ne: tanikwa:kopa kito:kah iyat. Nikawí:n sayoh mochi:wa n' itahta:y. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá en donde hace calor siembran tabaco. Por aquí solamente se da su falso. \fr_son 04276-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:y \dt 18/Jan/2022 \lx tahto:l \lx_cita tahto:l \lx_var General \ref 04390 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palabra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig idioma \sig_var General \fr_n Totahto:l wehka:w a tikwih, towehka:wkayo:ta:tahwa:n te:chka:wilihte:wkeh wa:n a:mo tikelka:wah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nuestra lengua la usamos desde hace mucho tiempo, nuestros antepasados nos la dejaron y no se nos olvida. \fr_son 04390-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig forma o manera de hablar \osten de una persona \sig_var General \fr_n A:mo nikwelita itahto:l i:n ta:kat, semi pitsotahtowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No me gusta la manera de hablar de este hombre, habla con muchas groserías. \fr_son 04390-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \dt 18/Jan/2022 \lx tahto:leliwis \lx_cita tahto:leliwis \lx_var General \ref 07673 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grosero \catgr Adj \deriv \sig grosero (alguien que usa palabras obsenas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil semi tahto:leliwis, kikwi miak pitsohtahto:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy grosero, usa muchas palabras obsenas. \fr_son 07673-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahto:l \raiz eliwis \dt 16/Sep/2020 \lx tahto:lkaki \lx_cita kitahto:lkaki \lx_var General \ref 06339 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obedecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig obedecer (lo dicho por alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili a:mo ne:chtahto:lkaki, kwala:ni sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño no me obedece, sólo se enoja. \fr_son 06339-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:kamati \raiz ihto \raiz kaki \dt 08/Feb/2022 \lx tahto:lkoto:na \lx_cita kitahto:lkoto:na \lx_var General \ref 07625 (duda) no aparece en el corpus, parece no ser tan común o es una calca del español \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa interrumpir \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig interrumpir (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niknohno:tstoya no:pá:n, ehkok se: kalpanohkeh wa:n te:chtahto:lkoto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba hablando con mi padre, llegó un visitante y nos interrumpió. \fr_son 07625-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpanawia \raiz ihto \raiz koto: \dt 16/Sep/2020 \lx tahto:lmaka \lx_cita kitahto:lmaka \lx_var General \ref 04990 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mal.aconsejar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig mal aconsejar, animar por malos consejos \osten p. ej., para participar en una actividad ilícita, que alguien haga lo que no se debe hacer \sig_var General \fr_n Nopili tachtek icha:n nokni:w. Seki wehweipi:pil kitahto:lmakakeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi niño robó en la casa de mi hermano. Unos jóvenes le dieron la idea mala. \fr_son 04990-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig abogar o animar un comportamiento \osten en asuntos de noviazgo generalmente, p. ej., un joven tímido a quien le da pena cortejar a una muchacha le pide a una amiga de la muchacha que la anime \sig_var General \fr_n Nokniw mote:wa:nta:lih *porque** se: na:nahtsi:n kitahto:lmakak. Yeh a:mo ke:man iwa:n monohno:ts n' ita:kaw. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana se juntó (con su esposo) porque fue animada por una anciana (que abogaba a petición del esposo futuro). Ella nunca platicó antes con su esposo. \fr_son 04990-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yo:lchika:wa \raiz hto \raiz maka \dt 24/Jan/2022 \lx tahto:lna:miki \lx_cita motahto:lna:mikih \lx_var General \ref 03102 (duda) no aparece en el corpus, para CSC es una palabra inventada pensando en español \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convenirse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (como reciproco : motahto:lna:mikih) convenirse; ponerse de acuerdo \osten para mitigar diferencias sobre un problema, p. ej., en la compraventa de una mercancía \sig_var General \fr_n Se: nokompa:leh ne:chtekiwih se: ta:l, timotahto:lna:mikkeh ika n' ipati:w wa:n nikowilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un compadre me ofreció un terreno, nos pusimos de acuerdo con el precio y se lo compré. \fr_son 03102-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \raiz na:miki \nsem Aparentemente se usa tahto:lna:miki solamente con sujetos plurales y no con un sustantivo relacionales: ?iwa:n nimotahto:lna:mikiti. \nota Checar si se puede usar con sust. relacional. \dt 07/Jan/2022 \lx tahto:lo:tia \lx_cita kitahto:lo:tia \lx_var General \ref 07463 (duda) en el corpus ocurre una vez pero por corrección. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regatear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig regatear (mercancía, principalmente el comprador) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kowtsapot kwali kixta:wah tein achto chika:waya. Tein sa:te:pan chika:waya kikowah no:, sayoh semi kitahto:lo:tiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El mamey lo pagan bien el que madura temprano (en la temporada, cuando escasea). El que madura después también lo compran, sólo que lo regatean mucho. \fr_son 07463-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \dt 11/Apr/2022 \lx tahto:lta:ni \lx_cita ne:chtahto:lta:ni \lx_var General \ref 03343 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ganar.discusión \catgr V3 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ganarle (a alguien) en una discusión, debate \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat kitahto:lta:n nokni:w itech nechiko:lis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre le ganó la discusión a mi hermano en la asamblea. \fr_son 03343-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \raiz ta:ni \dt 06/Jan/2022 \lx tahto:ltia \lx_cita kitahto:ltia \lx_var General \ref 02437 (duda) en el corpus aparece con otro significado que se puede usar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.confesar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer confesar \osten p. ej., a un delincuente \sig_var General \fr_n I:n ta:kat kitahto:ltihkeh wa:n kihtoh ka:ni kiichtekka yo:n pio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este hombre lo hicieron confesar y dijo dónde había robado ese pollo. \fr_son 02437-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \dt 17/May/2021 \lx tahtowia \lx_cita kitahtowia \lx_var General \ref 06257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa defender.con.palabra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig defender con palabra y argumentos (p. ej., a una persona cuando es regañada o insultada, un abogado a un acusado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kitsakwasnekiah se: tokni:w, kipantia:yah tachtek. Niktahtowih wa:n a:mo kitsakkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Querían encarcelar a una persona, lo culpaban de robo. Lo defendí y no lo encerraron. \fr_son 06257-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat te:tahtowia. Yankwixtok pe:wak tekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre es curandero. Apenas empezó a trabajar. \fr_son 06257-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \dt 08/Feb/2022 \lx tahtsomalis \lx_cita tahtsomalis \lx_var General \ref 07093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa costura \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig costura, trabajo de coser \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n nikpia miak tahtsomalis, nikneki nima:tamis a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora tengo mucho trabajo de coser, ya quiero terminar. \fr_son 07093-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtsoma \dt 01/Sep/2020 \lx tahtsonkeh \lx_cita tahtsonkeh \lx_var General \ref 06903 (duda) no aparece en el corpus porque quizá sea más común decir: se: siwa:t tei tahtsoma, la entrada no es común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa costurera \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tahtsomanih \sig costurera \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w mota:lih iwa:n se: siwa:t tahtsonkeh, a:man miak siwa:meh kintahtsomia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se juntó con una mujer costurera, ahora a muchas mujeres les cose. \fr_son 06903-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtsoma \nsem Por la tradición local de que son mujeres que cosen, este término refiere solamente a mujeres, costureras, aunque en las ciudades hay hombres sastres. Aun así, a los hombres que cosen no les dicen tahtsonkeh. \dt 01/Jun/2020 \lx tahyal \lx_cita nitahyal \lx_var General \ref 03492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa propenso.al.asco \catgr Sust-predicado \deriv \sig propenso a o susceptible a tener o sentir asco \osten una persona \sig_var General \fr_n A-- Tikihtowa ke i:n ihxo:ch te:kwi komohkó:n se: tahyalkwitok wa:n i:n tahyal, se: tahyalkwi, ke:yeh. B-- Pos yo:n, yo:n, yo:n se: tahyalkwi ke:mansá: yo:n komo se:, se: moxwitia o teisá: ihkó:n te:ahsiti, a:mo, ke:meskia yo:n a:mo teh tikwe:lilia ok, ke:meskia titahyalkwitok ne: porque ke:masá: teisá: cosas ihkó:n a:mo mits..., a:mo mitsyo:lna:miki, tikihya, entó:s titahyalkwi. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A-- Dices que el vómito se provoca cuando se siente asco y al que es sensible a lo asqueroso, se le provoca el asco, pues. B-- Pues cuando uno siente asco, si uno, uno se empacha o tiene algo, como una enfermedad, no, ya nada te sabe bueno, es como te asco a veces algo asi no te ..., no te cae bien al comer, lo ves con asco, entonces sientes asco. \fr_son 03492-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2010-07-31-f | 177.181 \fr_n Mah a:mo kokoliskwi semi m' pili, kipale:wia yo:n xiwit ke:meh nekaxa:ni:l ke:meh ne:n omikilit no: ika ka:ltiah m' pili. Wa:n komohkó:n se: tahyalkwi, komo se: tahyalkwi se: yeh, ke:meh i:n se:, pos ika tepitsi:n, seki i:pa se: tahyal, wa:n se: kokoliskwisneki. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Para que no se enferme el bebé, le ayuda un hierba como la espinosilla (nekaxa:ni:l) y el omikilit (Piper auritum), con estas bañan al niño (esto es, hierven las hojas y con el agua tibia bañan). Y si uno siente asco, si siente asco uno, cuando uno se ..., pues con poco uno siente asco y con ello uno se enferma. \fr_son 03492-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-22-b | 771.994 \raiz ihya: \nsem El vocablo tahyal puede referirse tanto a los que es asqueroso, como sustantivo atributivo, como a una persona que es muy sensible a lo asqueroso, alguien que fácilmente siente asco. \dt 14/Jul/2021 \lx tahyalkwi \lx_cita tahyalkwi \lx_var General \ref 04515 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.asco \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir asco \osten personas, que por eso no tienen ganas de comer \sig_var General \fr_n Porque onkak o:me, onkak o:me taman netati:l. Onkak netati:l tein yo:n xohxole:wih sah wa:n onkak netati:l tein yo:n mahyá: tahyalkwi sah n' esti. Se: sepa ata yo:n se:..., kihtowah tahyalkwi mahyá: n' esti. Yo:n tahyalkwi n' esti, \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pues hay dos tipos de la enfermedad llamada netati:l. Una es cuando solamente las personas sienten la piel rozada y otra netati:l es se siente como si la sangre tuviera asco. Si, a veces eso dicen que es como la sangre siente asco. Es la sangre que siente asco. \fr_son 04515-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-14-f | 120.131 \raiz ihya \raiz kwi \nmorf Un análisis del verbo tahyalkwi es que se deriva del verbo intransitivo ihyalkwi con un objeto no referencial ta-. Pero dado que este último verbo no ocurre y que es común que sustantivos se incorporan al verbo kwi otro análisis es que el verbo tahyalkwi se compone de sustantivo tahyal incorporado al verbo kwi. El verbo tahyalkwi ocurre también con la incorporación de partes del cuerpo que indican la parte del cuerpo que se siente afectado por algo asqueroso, a menudo agua sucia: kwa:tahyalkwi, ihtitayalkwi y metstahyalkwi. \dt 24/Jan/2022 \lx tahyalowa \lx_cita kitahyalowa \ref 07928 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa rechazar.duramente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig rechazar (a alguien) duramente (como si tuviera una enfermedad, como si provocara asco) \sig_var Tzina \fr_n Pos tehwa:n siempre tiwa:lahkeh ika Dios ikone:w, ¿ke:yeh?, ke:ní:w nankinemilihkeh semi nante:ch..., nante:chtahyalowah. Nante:chtahyalowah pero ke:yeh ya wa:n tehwa:n tiknekih neli Dios ikone:tsi:n mah te:chservi:ro:ti mah kis..., [ki]servi:ro:ti nokone:w porque neh niwa:lmikis, neh a:mo nisenentos. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Pues nosotros siempre venimos a ver a esta hija de dios, ¿Porqué? ¿Qué pensaron, porqué nos rechazan como si les causáramos asco. Pero porqué les damos asco pues si a nosotros de verdad queremos a esta hija de dios que nos vaya a servir, que vaya a servir a mi hijo (esto es, en matrimonio) pues yo en algún momento puedo morir, no voy a vivir para siempre. \fr_son 07928-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07928_01_Xaltn \fr_fuente 2010-07-21-p | 221.428 \raiz ihya \dt 22/Sep/2020 \lx tahyowi:lis \lx_cita tahyowi:lis \ref 08224 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tahyo:wi:lis \lx_cita tahyo:wi:lis \lx_var General \ref 07308 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufrimiento \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sufrimiento (p. ej., por padecer física o económicamente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tein tinemih itech xola:lkone:meh tikpanowah miak tahyo:wi:lis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los que vivimos en los pueblos pequeños pasamos mucho sufrimiento (pobreza). \fr_son 07308-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihyo: \nota Nota el uso de miak para sustantivos no cuantificables. \dt 08/Sep/2020 \lx tai \lx_cita tai \lx_var General \ref 00770 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa beber \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'tai' \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig beber \osten cualquier líquido que se puede expresar en la frase verbal aunque no se marca con objeto en el verbo \sig_var General \fr_n Pos yehwa yo:n a:mo se: kimati, pos neh nikmattok kihtowah ke we:lik pero a:mo ke:man nik..., nitai. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Pues eso es lo que uno no sabe, pues yo sé que dicen que es rico pero nunca lo he tomado. \fr_son 00770-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i \nmorf Aunque tai es morfológicamente intransitivo ya que se analiza como el verbo i y el objeto no referencial ta-, acepta un objeto que no se marca en el verbo y es semánticamente, pero no morfológicamente, transitivo: Nitai:ti a:t 'Voy a beber agua' y nunca *Niktai:ti a:t. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx taihtikkowa:yo:t \lx_alt taihtikowa:yo:t \lx_cita taihtikkowa:yo:t \lx_var Tzina \ref 08548 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.central \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha central, madera que se pone sobre los tirantes de una casa y que sostienen la madera que se llama 'pie derecho' \sig_var Tzina \fr_n Entó:s, ne:n, ompa tekpa:ntioweh, wa:n para nijó:n ni:nipaka ne: tikitah ka:nachi kikwi. De chikwase:n, ne:n, chikwase:n vara pos kikwi ne:n, ne:n, mahtaktio:mo:me ne:n kale:walmeh. Ke:mah, wa:n komohkó:n de chiko:me pos kikwi ne:n mahtaktio:na:wi. Entó:s yehwa yo:n se: kitekpa:ntiw, de ompa ke:mah, nijó:n kintsi:n, i:n nika:n primero se: kita:lia nika:n taihtikowa:yo:t, i:n name:chilih. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Entonces, este, ahí se van formando en hilera, para ver cuantos palos se van a necesitar en cada lado. S la casa es de seis varas se necesitan doce alfardas. Sí, y si es de siete varas pues deben ser catorce. Entonces se van acomodando en hilera, de ahí este, ahora aquí primero se pone el taihtikowa:yo:t del que les dije. Sí. \fr_son 08548-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08548-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-e | 219.527, 253.831 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref ihtikkowa:yo:t \semxref kalihtikkowa:yo:t \semxref tatahkopla:nchah \semxref tatahkoyo:t \semxref yo:lchika:walo:ni \raiz ihti \raiz kowa: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx taihtiyo:t \lx_cita taihtiyo:t \lx_var General \ref 06039 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirante \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tirante de madera cilindrica o de viguería que va montada de un cargador (ta:nka:yo:tl) a otro y que generalmente lleven un metro de uno al siguiente \sig_var General \fr_n N' taihtiyo:meh tein kipia nocha:n nochi a:wa:kowit yeh ika telehetik. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Los tirantes que tiene mi casa todos son de encino, por eso son muy pesados. \fr_son 06039-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz ihti \dt 02/Sep/2020 \lx taihtson \lx_cita taihtson \lx_var General \ref 01841 (duda) quitar, es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosido \catgr Sust-predicado \deriv \sig cosido \osten vestidos incluyendo faldas, blusas, camisas, calzones \sig_var General \fr_n Komo tikwiti mokwe:y taihtson a, mitsmakas nosiwa:pil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a ir a traer tu falda (tradicional) ya está cosida, te la va a entregar mi hija. \fr_son 01841-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihtsoma \dt 18/Apr/2021 \lx taihxi:ts \lx_cita taihxi:ts \lx_var General \ref 02429 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escurrido \catgr Sust-predicado \deriv \sig escurrido (p. ej., trastes, granos, ropa que ha sido lavado y que se ha secado dejando o haciendo escurrir el agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n et taihxi:ts a, sayoh xikpante:ma ko:nko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A estos frijoles ya se les escurrió el agua, sólo échalos a la olla. \fr_son 02429-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihxi:tsa \dt 17/May/2021 \lx tai:l \lx_cita tai:l \ref 00225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa aguardiente \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig aguardiente y, por extensión, cualquier tipo de bebida alcohólo \sig_var General \fr_n Taa:wi:ti nokni:w wa:n kineki mah neh nikwi:kili n' tai:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hermana va a bautizar su niño y quiere que yo sea el padrino de bebidas. \fr_son 00225-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx tai:la:t \lx_cita tai:la:t \lx_var General \ref 02748 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bebida.alcohólica \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig bebida alcohólica (generalmente aguardiente u otras bebidas destiladas, no incluye ni vino ni cerveza) \sig_var General \fr_n Xine:chta:kachi:wili tsiktsi:n tai:la:t, ne:chmakakeh mah nikxehxelo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Acéptame un poco de alcohol, me lo dieron para repartir. \fr_son 02748-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tai \raiz a: \dt 31/May/2021 \lx tai:lia \lx_cita ne:chtai:lia \lx_var General \ref 04984 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa beberle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig beberle lo ajeno \osten a un persona, acabando cualquier líquido, incluyendo atole, café de él o ella \sig_var General \fr_n Nikse:wihtoya noato:l wa:n ne:chtai:lih nokni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo estaba dejando enfriar mi atole y mi hermano se lo tomó. \fr_son 04984-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i \dt 24/Jan/2022 \lx tai:ltia \lx_cita tai:ltia \lx_var General \ref 00043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.a.beber \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \deriv Causativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar o obligar a beber o tomar \osten líquidos, una pastilla con agua, p. ej., cuando un niño no quiere tomar un jarabe uno lo agarra y lo obliga a tomarlo \sig_var General \fr_n Xiki:tski yo:n pili mah tiktai:lti:ka:n pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Agarra ese niño, hay que darle su medicamento. \fr_son 00043-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Mopili xiktai:lti a:lwe:we:noh. Xa: kowa:ti, mo:stah ihtioli:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A tu niño dale a tomar té de hierbabuena. Tal vez tiene lombrices porque frecuentemente tiene dolor de estómago. \fr_son 00043-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tolo:ltia \raiz i \nsem En el causativo tai:ltia se nota las dos posibilidades de causación. Una es directa en que una persona agarra al afectado y lo fuerza a tomar lo que se le da. En el segundo, de causación menos directa, se le da algo para tomar con la obligación o seguridad que se lo va a tomar. \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx taistawi:l \lx_cita taistawi:l \lx_var Tzina \ref 04588 (duda) muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salado \catgr Sust-predicado \deriv \sig salado, prepardo en salmera \osten en sentido de algo, particularmente carne, que ha sido impregnado de sal para que no se eche a perder luego como algunas carnes a que se les echan sal para su conservación \osten \sig_var General \fr_n Komohkó:n taistawi:l nakat, a:mo ihtakawis. Mosta ya se: kiokxiti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si la carne contiene sal, no se echa a perder. Mañana la ponemos a cocer. \fr_son 04588-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tapoye:li:l \raiz ista \nsem La palabra taistawi:l se utiliza solamente en referencia a carnes que se preparan con sal para su conservación en seco. No se utiliza para comidas saladas, para lo cual se emplea poye:k. \dt 24/Jan/2022 \lx taistek \lx_cita taistek \lx_var General \ref 01442 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arañado \catgr Sust-predicado \deriv \sig arañado (p. ej., una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili taistek itech ima:y. Kistek se: pio ihwa:k kiki:tskia:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo tiene el brazo arañado. Lo arañó una gallina cuando quiso atraparla. \fr_son 01442-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pellizcado (plátanos que alguien ha pellizcado para ver si están maduras) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwi:kak seki pahpata niknamakato. A:mo nikitak wa:n na:wi katka taistek, amo niknamakak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Llevé a vender unos plátanos. No me fijé y cuatro estaban como pellizcados (dañados porque alguien las había pellizcado), no me los compraron. \fr_son 01442-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isteki \dt 29/Mar/2021 \lx taistitek \lx_cita taistitek \lx_var General \ref 05550 (duda) parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.uñas.cortadas \catgr Sust-predicado \deriv \sig con la uña o uñas cortadas \osten pollos, para reconocerlos de chiquitos \sig_var Tzina \fr_n I:n pio:kone:t taistikek, yeh ika ki:xmati n' ite:ko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollito tiene la uña cortada, por eso lo reconoce su dueño. \fr_son 05550-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz isti \raiz teki \nsem Los dueños de los pollos a veces les cortan las uñas como señal para más fácilmente reconocerlos. \dt 12/Apr/2022 \lx taital \lx_cita itaital \lx_var General \ref 05649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.utilizado.para.guiar(gallina) \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huevo utilizado para mostrarles a las gallinas revoltosas el lugar adecuado para que ponan sus huevos \osten solamente gallinas tienen su taital \sig_var General \fr_n Yo:n pio tata:sasneki, yeh ika eliwis pa:pata:ni. Xikta:lili se: itaital itech ne: reja mah ompa tata:sa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa gallina quiere poner huevo, por eso anda volando como revoltoso (en todas partes, subiendo y bajando). ¡Pónle un huevo de guía dentro de la reja para que ponga sus huevos allá! \fr_son 05649-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ita \nsem El taital es un huevo que se le pone a una gallina para que se de cuenta que donde está puesto el huevo es un lugar preparado para que ella ponga sus huevos. Generalmente se utiliza un taital para las gallinas revoltosas o las primerizas para que reconozcan el lugar indicado. \ency Grabación \dt 12/Apr/2022 \lx tai:to:ni:l \lx_cita tai:to:ni:l \lx_var General \ref 08688 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mojado.por.calor \catgr Sust-predicado \deriv \sig mojado o húmedo por efecto de su propio calor que no se deja escapar \osten p. ej., la consistencia que adquieren tortillas calientes que se envuelven en plástico o servilletas para mantenerlas calientes \sig_var Tzina \fr_n I:n taxkal ye:ktai:to:ni:l porin kipi:kkeh ika a:iloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas tortillas están muy húmedas porque las cubrieron con polietileno. \fr_son 00178-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:to:n ? \dt 26/Sep/2020 \lx ta:itsi:n \lx_cita nota:itsi:n \lx_var General \ref 08112 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tio \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref a:wi \raiz ta:i \nsem Se puede usar no posesionado para dirigirse a un tío aunque es una palabra que ya no se usa en Tzinacapan y pueblos cercanos sino solamente en unos pueblos como Reyes Ogpan y quizá Zacatipan. En una grabación de Rubén Macario (Tzinacapan) se escucha tota:iwa:n después de que dice totiohwa:n como una traducción de este al náhuat. En la mayoría de los pueblos se utiliza el préstamo del español, tioh. \dt 06/Apr/2021 \lx tai:xehekohkeh \lx_cita tai:xehekohkeh \lx_var General \ref 05152 (duda) no aparece en el corpus, no parece muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa asesor \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo tai:xehehkowa:nih \sig asesor \osten generalmente que calcula o tantea la cantidad de material que se llevará en una construcción u en otro tipo de obra o fabricación \sig_var General \fr_n I:n tokni:w semi kwali tai:xehekohkeh. kwali ki:xehekowa ke:ni:w se: kichihchi:wa se: kali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta persona es muy buena para asesorar las actividades de construcción. Puede calcular cómo se construye una casa. \fr_son 05152-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz eko \nsem En el libro de Tejuan tikintenakiliaj i:n toueyitatajuan se utilizó tai:xehekohkeh para indicar 'juez' No:pá:n katka tai:xehekokeh n' toxola:l. A:man a:mo kineki xiwtekitis ok.. Ese uso no es común. \dt 11/Apr/2022 \lx tai:xeheko:l \lx_cita tai:xeheko:l \lx_var General \ref 05892 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no es real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calculado \catgr Sust-predicado \deriv \sig calculado \osten en el sentido de calcular, aproximar la cantidad de un ingrediente o una comida necesaria para cierto fin, p. ej., el de darles de comer a los que vienen a una fiesta \sig_var General \fr_n Tai:xeheko:l sah n' tomat niknamaka, ka:n nikpia tonika niktamachi:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El jitomate que vendo (su cantidad o peso) es solamente un cálculo, no tengo con qué pesarlo. \fr_son 05892-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz eko \dt 12/May/2020 \lx taixkal \lx_cita taixkal \lx_var General \ref 07795 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asado \catgr Sust-predicado \deriv \sig asado (sobre comal, p. ej., quelites, algunos plátanos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n noktapahpata taixkal kwaltsi:n we:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El plátano blanco asado es bien sabroso. \fr_son 07795-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takweto:l \raiz ixka \dt 22/Sep/2020 \lx tai:xketsalkowit \lx_cita tai:xketsalkowit \lx_var General \ref 03932 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa atrancador \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig palo con que se atranca una puerta, colocando el palo del suelo hasta la lámina de la puerta en forma diagonal \sig_var \fr_n Se: kitai:xkechia ika se: kowit, aha, se: kikwi se: kowit, sólo ika se: kitai:xkechili. Kilia:yah tai:xketsalkowit. Yehwa se: kita:..., se: oso o:me se: t'ta:lilia, ke:meh kihto:s na:notsi:n. Se: kita:lia o:me, se: oso o:me para con eso a:mo kitope:wa, a:mo tatapowa a:ksá:, más seguro se: kochi a, mm. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e Uno lo atrancaba con un palo, aha, uno agarra un palo sólo para atrancarlo. Lo llamaban tai:xketsalkowit. Es ese lo que ..., colocábamos uno o dos, como dijera la señora. Uno ponía dos, uno o dos, así no lo empujaban, nadie abría, era muy seguro para dormir, mm. \fr_son 03932-01_corp_Zuapl-MFC314_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-e | 1845.707, 1870.744 \raiz i:x \raiz ketsa \raiz kwaw \dt 17/Jan/2022 \lx tai:xkwayo:t \lx_cita tai:xkwa:yo:t \lx_var General \ref 02799 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabezal \catgr Sust \deriv \infl \sig tai:xkwayo:t \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz i:x \raiz kwa: \dt 02/Jun/2021 \lx tai:xkwil \lx_cita tai:xkwil \lx_var General \ref 07800 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vano \catgr Adj \deriv \sig vano (café, granos mal desarrollados que no están llenos y que flotan al sumergirlos en agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kahfe:n tai:xkwil a:mo tiknamakaskeh, tikwe:cho:skeh wa:n titai:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este café vano no lo vamos a vender, lo vamos a moler y beber. \fr_son 07800-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tai:xma:yaw \raiz i:x \raiz kwi \dt 22/Sep/2020 \lx tai:xmati:lis \lx_cita tai:xmati:lis \lx_var Tzina \ref 01054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa educación \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig educación \sig_var Tzina \fr_n Tein más selik sah, te..., a:mo tein chika:wak, porque tein chika:wak a para toni se: kineki, a:mo. Eski yehwa ya para ne:n, para n' ta:ltapala:n ya, we:noh para xiwtapala:n ya se: kikwi, entó:s yehwa ya se: kinimaka se: ipiotsitsi:n a:xka:n oksé: no: kikwa ne:n, este n' to:tolimeh o piomeh o pitsomeh, yehwa yo:n nimitsilia neh, pero nochi tein selik sah, a:mo ikowyo, ke:mah. A:mo n'mati oksé:, oksé: tatsi:ntokalis, xa: tik..., tikmattok no: teh o ke:meh tiki:xmattok no: teh. Bueno neh no: n'neki nimitstahtani:s ki..., bueno tiki:xmattok no: yo:n xiwtsi:n para toni teh tikmattok, xa:, xa: sek..., seki okseki ta..., tamachi:lis, tikpia, okseki talna:miki:lis tikpia, okseki tai:xmati:lis de yo:n xiwtsi:n teh. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Del más tierno, se…, no del maduro, porque el que ya está maduro, para que lo quiere uno, no. Ese ya va a ser para este, ya para el abono orgánico, bueno se ocupa para el abono orgánico de hojas, entonces ya es lo que se les da a los pollitos, ahora ya comen este, los guajolotes, los pollos y los cerdos ya es lo que yo te digo, pero nada más todo lo que es tierno, sus tallos no, si. no sé otro, otra pregunta, quizá…, tu sabes o como lo conoces también. Bueno yo también quiero preguntarte que…, bueno conoces esa hierba, para que lo conoces tu, quizá, quizá…, otro, otros…, conocimientos, tienes, tienes otros pensamientos, otros conocimientos de esa hierba. \fr_son 01054-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2010-07-28-f | 229.773, 269.55 \sem Neologismo \raiz i:x \raiz mati \nsem Este neologismo se formó recientemente y no es muy común aunque en algunas circunstancias se usa. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx tai:xpacho:l \lx_cita tai:xpacho:l \lx_var General \ref 01720 (duda) el primer significado parece que es muy inventado, para el segundo significado usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mal.limpiado(terreno) \catgr Sust-predicado \deriv \sig mal limpiado (un terreno de cultivo antes de sembrar) con montoncitos de hierba arrancada tapando a áreas que no habían sido limpiadas (quizá por la flojera del trabajador) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan tai:xpacho:l, a:kin tame:w a:mo kwali tachipa:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno tiene áreas que no se limpiaron (pero que están escondidas bajo montoncitos de hierba arrancada), quien limpió no limpió bien. \fr_son 01720-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig quelites asados sobre comal pero tapados con tortillas frías para se asen con algo de vapor, quedan humedecidos \osten wa:wkilit, tomakilit, chia:wakilit, pachkilit \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig \nsem Refiere a un trabajo mal hecho en la limpia de un terreno. Van arrancando rápido y tiran las hierbas arrancadas sobre otras para taparlas y aventajar el trabajo. \raiz ix: \raiz pach \dt 18/Apr/2021 \lx tai:xpantia \lx_cita kitai:xpantia \lx_var General \ref 04650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demandar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig demandar, denunciar frente a las autoridades judicialmente \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kimiktih mowe:wehcho. Koma:mo mitsixta:wilia, ¡xiktai:xpanti! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese muchacho mató tu guajolote. En caso de que no te lo pague, ¡demándalo! \fr_son 04650-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz -pan \dt 24/Jan/2022 \lx tai:xpeta:ni:l \lx_cita tai:xpeta:ni:l \lx_var General \ref 00154 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa con.experiencia \catgr Sust-predicado \deriv \sig con experiencia \osten p. ej., para realizar algunas actividades \sig_var Tzina \fr_n Yehwa yo:ni ika kipahtiah kone:meh cuando kitah tane:x wa:n itech se: o:me, e:yi me:tsti wa:n kitah ke a:mo, a:mo wel kochi, a:mo wel mose:wia porque pos a:mo tikmatiliah toni kimaka pero seki na:nahmeh tein kipiah ya i:xpe:tan..., tai:xpeta:ni:lmeh, ke toni pahti yeski para se: pili kite:moli:skeh toni kimakas. Yehwa ya yo:ni, yehwa yo:ni kihtowah ke a:it toni kimaka nopili, teltsahtsi. Wa:n se: siwa:t ke a:mo kimati toni pahti, solamente na:nahmeh tein tai:xpeta:ni:lmeh, yo:n nikneltoka ke kiahxili:smeh pahti yo:n pili teltsahtsi. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Con eso es lo que curan a los bebés cuando nacen y cuando pasan uno, dos o tres meses y no pueden dormir, no pueden descansar pues porque no sabemos que es lo que tienen pero algunas señoras ya tienen experiencia…, ya les han enseñado algún remedio para darle a un bebé cuando algo tenga. Ya eso es lo que dicen que: "Quien sabe que tiene mi bebé, llora mucho". Y una mujer no sabe que es el remedio pero las señoras mayores ya tienen la experiencia, y eso creo que (las señoras mayores) le hallarán un remedio al bebé. \fr_son 00154-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2010-07-29-d | 120.062, 180.615 \fr_n Nosiwa:pil choloh wa:n a:mo tai:xpeta:ni:l ika chi:walis. Imoná:n ya kine:xtili:s n' ichi:walis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija ya se juntó en pareja y no tiene experiencia en las labores del hogar. Ya su suegra le enseñará sus labores. \fr_son 00154-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Neh nitai:xpeta:ni:l ika tekit porin ihwa:k nimoskaltih mo:stah ne:chwi:kayah kowtah. Ompa nimo tekimachtiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo tengo experiencia con el trabajo porque cuando crecí diariamente me llevaban al campo. Allí aprendí a trabajar (me habitué al trabajo). \fr_son 00154-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz peta: \nota \nsem La palabra es un neologismo más propio de algunos hablantes del municipio de Cuetzalan. Pero ocurre una vez en el corpus y por eso se incluye en este diccionario. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx tai:xta:i \lx_cita tai:xta:i \ref 08056 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa limpiar.terreno.antes.de.sembrar \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tai:xtapa:n \lx_cita tai:xtapa:n \lx_var General \ref 06186 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abierto.en.canal \catgr Sust-predicado \deriv \sig partido a lo largo \osten leña \sig_var General \fr_n Nitatsi:ntsakwati ika xo:no:kowit. Nikwiti nochi tein tai:xtapa:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Voy a cerrar mi casa con madera de jonote. Voy a usar los trozos que están partidos por mitad. \fr_son 06186-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz tapa: \nsem \dt 15/May/2020 \lx tai:xte:k \lx_cita tai:xte:k \lx_var General \ref 05740 (duda) la entrada y el ejemplo parecen muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiado.de.asiento \catgr Sust-predicado \deriv \sig limpiado de asiento, de partículas que estaban al fondo \osten refiere a líquidos como café que se vierten despacio para que salga el líquido sin el asiento, que queda al fondo del recipiente \sig_var Tzina \fr_n I:n kahfe:n tai:xte:k a, a:mo moya:wak ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este café ya está limpio del asiento, ya no está enturbiado. \fr_son 05740-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:x \raiz te:ka \ncomp La forma sustantival, tai:xte:k, no se usa en Tacuapan donde se acostumbra comunicar lo mismo mediante una frase verbal, Niki:xtekak a n' kahbe:n, komo nantai:snekih ampo:n ximokwi:l:kan ya. ('Ya colé el café, si es que quieren tomar ya se pueden servir'.). \dt 12/Apr/2022 \lx tai:xwi:pa:nka:yo:t \lx_cita tai:xwi:pa:nka:yo:t \lx_var General \ref 04040 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa travesaño \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig travesaño de casa, palos que se colocan transversalmente sobre columnas en las esquinas y paralelo a otro, mismos que sirven para entrelazar entre ellos las tablas o palos de la pared. El entrelazado normalmente se hace con bejucos \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit kwaltsi:n mela:wak, kwaltias tai:xwi:pa:nka:yo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este palo está bien derechito, servirá para travesaño. \fr_son 04040-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz i:x \raiz wi:pa: \dt 17/Jan/2022 \lx tai:xyeka:nkeh \lx_cita tai:xyeka:nkeh \lx_var General \ref 00051 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust \infl N1 \plural Regular agentivo: tai:xyekananih \sig autoridad principal, puede ser presidente municipal, juez de paz, presidente auxiliar \osten \sig_var General \fr_n Mo:sta mopatati n' tai:xyeka:nkeh de towe:ixolal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana será la toma de protesta del presidente de nuestro municipio. \fr_son 00051-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig persona que va adelante de los bueyes para guiarlos en arar un terreno para sembrar \osten \sig_var Tzina \fr_n Kikwitiá:s ne:n tanto de we:wehka ta:l como de cuarenta de we:wehka 'kwitiá:s. Kwaltsi:n moka:wtiw. Wa:n ne:n tai:xyeka:nkeh komo te:ntok tahsol pos kiteki se: kowtsí:n kahchi:wtiw ok nojó:n tahsol komo te:ntok. Pero de xokoya ya, a:mo teh semi te:ntok ok. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Agarra un tanto (los surcos) como de cuarenta cm aproximadamente de esa medida va agarrando (los surcos). Y el que va adelante corta una varita y si aún hay restos de hierba seca pues lo va quitando. Pero cuando ya se ha podrido pues ya no hay mucha hierba seca tirada. \fr_son 00051-01_corp_faltar \fr_fuente 2010-07-15-k | 426.884, 449.758 \raiz i:x \raiz yeka \raiz a:na \raiz2 yeka:na \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx taiya:ntok \lx_cita taiya:ntok \lx_var Tacua \ref 00464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.sombreado \catgr Estativo \infl \sig lugar sombreado \osten por árboles y también por medios artificiales como lonas \sig_var \fr_n Chowih timota:li:tih ne: kowtampa, ompa kwaltsi:n taiya:ntok. Nika:n telsenka se: to:naltata. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vamos a sentarnos bajo ese árbol, ahí está muy sombreado. Aquí uno se quema bastante con el sol. \fr_son 00464-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iya:na \dt 03/Feb/2021 \lx tak \lx_cita tak \lx_var General \ref 05971 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espero.que \catgr Modal \deriv \sig espero que \osten para expresar la duda de que algo vaya a ocurrir o que haya ocurrido \sig_var General \fr_n Tak te:chtamakaskeh ne: ka:mpa tiowih. Neh ka:n nikwi:ka notaxkal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Espero que nos van a dar de comer allá donde vamos. Yo no llevo mis tacos. \fr_son 05971-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tak \nota Habría que distinguir entre el uso de tak y xa:, y quizás otros modales. \dt 12/May/2020 \lx takaba:yohwia \lx_cita takaba:yohwia \lx_var General \ref 01999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el caballo \glosa cabalgar \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cabalgar; montar a caballo; ir montado a caballo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat takaba:yohwia ihwa:k yowi kowtah wa:n wi:tsa wa:l nehnemi a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre cabalga cuando va al rancho y viene ya a pie. \fr_son 01999-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nmorf El verbo transitivo kaba:yohwia ocurre solamente con el objeto no referencial no humano ta-. Por esta razón la entrada queda como takaba:yohwia, verbo intransitivo y no kaba:yohwia (transitivo). \dt 21/Apr/2021 \lx takaba:yohwihkeh \lx_cita takaba:yohwiahkeh \lx_var General \ref 04611 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el caballero \glosa jinete \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takaba:yohwia:nih \sig caballero, persona que monta caballo \osten para transporte o para trabajar \sig_var General \fr_n I:n takaba:yohwihkeh iwintia wa:n pawetsik. A:mo mokokoh wa:n sepa tehkok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este caballero estaba borracho y se cayó (del caballo), no se lastimó y se subió otra vez. \fr_son 04611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 24/Jan/2022 \lx ta:kachi:wa \lx_cita ne:chta:kachi:wa \lx_var General \ref 05940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa respetar \catgr V3 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig respetar \osten p. ej., un hijo a su padre \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kitope:w se: ta:tahtsi:n. Teh a:mo iwki xikchi:wa. Xikinta:kachi:wa n’ tokni:wa:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ese muchacho empujó a un señor. Tú no lo debes hacer así. Respeta a las personas. \fr_son 05940-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig aceptar \osten p. ej., una tortilla que se ofrece, el pedido de ser compadres, el beber una copa de alcohol \sig_var General \fr_n Xikta:kachi:wa tsiktsi:n tai:la:tsi:n. Ne:chmakakeh mah nikxehxelo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Toma un poco de este alcohol. Me lo dieron para que lo repartiera. \fr_son 05940-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ka \raiz chi:wa \dt 03/Feb/2022 \lx ta:kachi:wilia \lx_cita ne:chta:kachi:wilia \lx_var General \ref 04019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aceptarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig aceptarle \osten p. ej., el pedido de ser compadres, el beber una copa de alcohol de alguien \sig_var General \fr_n 'Ne:chta:kachi:wili tsiktsi:n tai:la:t, nikneki niman nima:tamis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Acéptame un poco de alcohol, quiero terminar (de repartir) pronto. \fr_son 04019-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ka \raiz chi:wa \dt 17/Jan/2022 \lx takah \lx_cita takah tehwa \lx_var General \ref 00397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sorpresa.afirmativa \catgr Modal \deriv \sig palabra que indica sorpresa afirmativa cuando el que habla se da cuenta, indicando sorpresa, que algo previamente pensada o dicha no es cierto \sig_var General \fr_n ¡Takah nika:n tietok, nimolwi tiah xola:lpan! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Si estás aquí! Pensé que habías ido al centro! \fr_son 00397-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz takah \nsem Carochi (2001:416) dice de esta palabra: "es adverbio de que usa, el que se acuerda de repente de algo y lo dize, aviendo dicho antes lo contrario, o otra cosa diferente". \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx takahkaktia \lx_cita kitakahkaktia \lx_var General \ref 00199 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.indirectas \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig decir cosas críticas o insultantes en alcance de ser oido \osten puede mencionar o no mencionar el nombre de la persona sobre quien se habla pero siempre al escuchar las palabras la persona que es el blanco de los comentarios se reconoce \sig_var General \fr_n Yo:n siwa:t tein nemi nokalna:wak nochipa ne:chtakahkaktia. A:it ke:yeh ne:chtawe:lita. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mujer que vive cerca de mi casa siempre me echa indirectas (diciendo cosas en mi contra para que yo las escuche). Quién sabe por qué me odia. \fr_son 00199-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kaki \nmorf Este verbo siempre se utiliza con la raíz verbal reduplicada indudablemente porque la acción no es de decir una palabra una vez sino generalmente repetir o decir varias palabras. No se usa la forma causativa kaktia solo sino siempre así reduplicada y con el objeto no referencial ta-. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx takahkaltech \lx_cita takahkaltech \lx_var Xalpn \ref 08525 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.los.rincones \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \vease kaltech \nsem En una grabación se escucha takahkaltech de una asesora de Xalpancingo, rumbo a San Andrés Tzicuilan. Aparentemente es simplemente una forma reduplicada de kaltech (que será plural) con el prefijo ta- que a menudo se utiliza para indicar una referencia a un lugar o espacio (p. ej., motano:tsa 'se llama [un lugar]'). \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Sinónimo \semxref kaltech \raiz kal \raiz -tech \dt 02/Sep/2020 \rev \lx takaktia \lx_cita kitakahkaktia \lx_var General \ref 01317 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \vease takahkaktia \raiz kaki \nsem Este verbo ocurre solamente en la forma con objeto secundario no referencial y reduplicado: kitahtakaktia. \dt 24/Mar/2021 \lx takalakihkeh \lx_cita takalakihkeh \lx_var General \ref 08702 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.mete.caña.al.trapiche \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takalakia:nih \sig persona cuyo trabajo es meter la caña dulce en los trapiches (de metal) durante la molienda para extraer jugo y preparar piloncillo \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:k nikpale:wia:ya nowe:ita:t ihwa:k tapa:tskaya, katka nitakalakihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes le ayudaba a mi abuelo cuando extraía jugo de caña, yo trabajaba en meter la caña al trapiche. \fr_son 00392-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kalaki \dt 05/Oct/2020 \lx takaltsompecho:lo:ni \lx_cita takaltsompecho:lo:ni \lx_var Tzina \ref 07877 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronco.horizontal.de.techo.de.casa. \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig una madera que es como los cargadores de largo, esto es lo largo de la casa. Se colocan en el interior de la casa como a la mitad de cada agua y amarradas sobre las alfardas como por la mitad de cada alfarda. Sirves como refuerzo a las alfardas para que no se pandeen \sig_var Tzina \fr_n Wa:n seki:n ompa ne: tatahko panki:sah ya, mo..., moch..., mopale:wiah ya, kilpiah n' ahko yo:li:k. Wa:n ke:mah kipanki:xtiah se: kiliah, este, takaltsompecho:lo:ni n' kowit, ompa kihilpiah ika kwomekat. Kwali kihilpiah porque nohjó:n semi taman sah nohjó:n kali. Mochi:wa, este, seko pata:wak, seko ne: yo:n semi olo:ch. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Unos ya se suben al centro (de la casa), se ayudan entre todos, con mucho cuidado las amarran (las alfardas) en la parte de arriba (de la casa). Y luego ya suben una pieza que le llaman takaltsompecho:lo:ni, ahí lo amarran con bejuco. Lo amarran muy bien porque esa casa es diferente. Se hace de un lado ancho (esto es, las alfardas de la base, sobre el cargador, tienen más distancia que las alfardas por el lado superior por donde alcanzan el cabellete, son más pegados), y por el otro lado se juntan. \fr_son 07877-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07877-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-a | 300.735, 328.485 \nsem Andrés Juárez Hernández, al hablar de la construcción de casas, emplea varios términos con la raíz, chika:w ('fuerte') para referirse a varias partes de las casas, particularmente las de palma. Parece que estas palabras son idiosincráticas de él y no se comparten entre otras. Para la kalte:mpla:nchah, la 'solera', Juárez utiliza kalte:nchika:walo:ni o kalte:nyo:lchika:walo:ni. Para la media plancha utiliza el término yo:lchika:walo:ni o tatahkoyo:lchika:wka. Y para 'pie derecho', una parte de la casa que casi siempre se llama por su nombre en español, Juárez utiliza takalyo:la:nchika:wka. Estas palabras son idiosincráticas y no compartidas, por lo menos hasta lo que se ha determinado. Existen otras palabras que nada más Juárez ha utilizado pero que parecen ser más definidas, refiriéndose a partes de casas por las que no se han documentado otros nombres: kalitskwinti, takaltsompecho:lo:ni y, como ya mencionado, takalyo:la:nchika:wka. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz tson \raiz pech \dt 22/Sep/2020 \nota Ilustrar: hay que consultar y ver una casa de palma para entender la estructura del armazón. \rev \lx takalyo:la:nchika:wka \lx_cita takalyo:la:nchika:wka \lx_var Tzina \ref 08545 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kal \raiz yo:l \raiz -ya:n \raiz chika: \dt 15/Aug/2018 \lx ta:kamati \lx_cita kita:kamati \lx_var General \ref 02830 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obedecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig obedecer \osten a alguien, p. ej., una orden, un favor \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w nochipa ne:chta:kamati ihwa:k niknawatia mah teisá: kichi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo siempre me obedece cuando le digo que haga algo. \fr_son 02830-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tahto:lkaki \raiz ta:ka \raiz mati \dt 17/Jul/2021 \lx ta:ka:n \lx_cita ta:ka:n \lx_var \ref 08685 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx ta:kapili \lx_cita ta:kapili \ref 08236 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ta:kapi:pil \lx_cita ta:kapi:pil \lx_var General \ref 05703 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hombres.jóvenes \plural Entrada-plural \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hombres jóvenes \osten de 15 años hasta que sean adultos, como a los 20, no importa si están casados o no \sig_var General \fr_n Ya:lwa ta:wa:nakoh seki ta:kapi:pil ka:mpa nitanamaka wa:n yowak a yahkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vinieron a tomar unos hombres jóvenes donde vendo y se fueron ya noche. \fr_son 05703-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ka \raiz pil \nsem La palabra ta:kapi:pil se usa nada más para jóvenes adolescentes. El equivalente singular sería okichpil, que se pluraliza como okichpi:pil. \dt 12/Apr/2022 \lx ta:kat \lx_cita ta:kat \lx_var General \ref 00633 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hombre \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig hombre adulto o maduro \osten pasado la adolescencia, como de 20 años para arriba; véase okichpil \sig_var General \fr_n I:n ta:kat semi tekiti, mo:stah yowi tawi:tekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre es muy trabajador, diariamente va a chapear. \fr_son 00633-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : ita:kaw) esposo \sig_var General \fr_n Nota:kaw yahki kohkowito. Kwalka:n sah ki:ste:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi esposo fue a leñar. Salió muy temprano. \fr_son 00633-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión no enajenable : ita:kayo) genitales masculinos \osten esta expresión se usa más para los niños o animales \sig_var Tzina \fr_n Nikmiktih se: a:yo:to:chin wa:n okich katka ta: i:n yetok n' ita:kayo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cacé un armadillo y era macho porque aquí se ven sus genitales masculinos. \fr_son 00633-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ka \nota Determinar el significado de sah en kwalka:n sah ki:ste:w. \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx takatstia \lx_cita takatstia \lx_var General \ref 01473 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.liso.por.tenso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig formarse una superficie lisa por quedar estirado \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz takats \nsem El verbo takaststia refiere a la acción de formarse una costra sobre la piel alrededor de una cortada. Al secarse la sangre se reseca y se encoge la piel. Se aplica el verbo a la piel después de una cortada. \dt 07/Apr/2021 \lx takatstik \lx_cita takatstik \lx_var General \ref 01992 (duda) usar frase del corpus el ejemplo no es muy bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rígido.y.encojido \catgr Adj \deriv \sig rígido y encojido \osten una costra de sangre reseca y piel estirada \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niktek noma:y wa:n tane:sik takatstik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me corté en la mano y amaneció con costra (reseca y estirada la herida). \fr_son 01992-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz takats tane:si \dt 21/Apr/2021 \lx takatstila:na \lx_cita motakatstila:na \ref 02031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa quedarse.tenso \catgr \infl \sig quedarse tenso o rígido \osten p. ej., un lazo al estirarse \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 29/Apr/2021 \lx taka:wal \lx_cita itaka:wal \lx_var General \ref 04816 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comida.de.sobra \catgr Sust \infl N2 \sig sobras; que se dejó en la mesa o plato sin comer \osten comida \sig_var General \fr_n Xikpahpa:ka se: kwetax wa:n ika xiktokti moa:wi itaka:wal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Lava una olla de plástico y con eso darle a tu la comida que que dejó. \fr_son 04816-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sobra (checar) \raiz ka:wa \nota Checar con CSC \dt 24/Jan/2022 \semx_tipo Comparar \semxref te:nka:wal \semxref te:ntaka:wal \raiz ka:wa \nsem Según Ceferino Salgado es más común usar te:ntaka:wal para la comida que dejan animales tales como los coyotes que al ser soprendidos después de robar un pollo lo dejan al huir. Este no se puede comer por ser lo que dejó atrás un coyote. Amelia Domínguez comentó que ella acostumbra usar términos como kimichtakwal para lo que deja el animal, en este caso un ratón. También existen las palabras te:nka:wal (Tzinacapan) y taka:wal (Tacuapan) para las sobras de comida de seres humanos siendo el primero más común en Tzinacapan y el segundo más común en Tacuapan. \dt 18/Dec/2018 \lx takawa:nti:l \lx_cita takawa:nti:l \lx_var General \ref 05612 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentado \catgr Sust-predicado \deriv \sig recalentado \osten comidas que ya se cocieron y se habían enfriado o dejado enfriar, pero no tortillas \sig_var Tzina \fr_n I:n tapalo:l takawa:nti:l a, kwali se: kite:kas a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta comida ya está recalentada, ya se puede servir. \fr_son 05612-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatoto:ni:l \raiz kawa: \dt 12/Apr/2022 \lx takawa:ntok \lx_cita takawa:ntok \lx_var General \ref 01245 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.calor \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig hacer calor (en un espacio cerrado) \sig_var 1-Xalti \fr_n N' teh mocha:n nochipa takawa:ntok porin kwaltsi:n tatsaktok. Nokalihtik tasesepahya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu casa siempre se encierra el calor porque está bien cerrado. En mi casa se siente frio. \fr_son 01245-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kawa: \nsem Para el clima caluroso se usa la forma sin el durativo: takawa:ni 'hace calor' (el clima). El durativo takawa:ntok se utiliza solamente para espacios interiores donde se siente el calor. \dt 21/Mar/2021 \lx taka:wi \lx_cita taka:wi \lx_var General \ref 02474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.libre \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0-tel- \sig quedar libre (p. ej., un espacio en un banco, un cuarto, donde alguien puede estar o sentarse) \sig_var General \fr_n ¡Xite:chchiaka:n tepitsi:n! Mah taka:wi wa:n nantakwa:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Espérennos un poquito! Que se haga espacio y Uds. van a comer. \fr_son 02474-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wi \nsem El verbo taka:wi proviene de un verbo intransitivo ka:wi que, sin embargo, no existe como tal. Solamente ocurre ka:wi en la construcción impersonal con ta- de esta entrada. Refiere taka:wi a un espacio que queda libre o desocupado y no al objeto mismo. No se puede decir, por ejemplo, taka:wik noikpal, sino algo como taka:wik a, ximota:li itech noikpal. \nmorf No existe el verbo ka:wi como intransitivo sino solamente esta forma impersonal. \dt 21/May/2021 \lx takawih \lx_cita takawih \lx_var General \ref 00434 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa propóleos \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig propóleo \osten se usa sólo en referencia a las abejas meliponas \sig_var 1-Tzina \fr_n N' takawih kichi:wah nektsitsi:n, ihwa:k se: kiki:xtia nekti no: ki:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El propóleo lo producen las abejas meliponas (tribu meliponini, cuando uno cosecha miel también sale. \fr_son 00434-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El propóleo es una sustancia que producen las abejas meliponas (pisi:lnektsi:n) en la orilla interior de la olla. Cuando se cosecha la miel y se rompe la olla, se junta la takawih y se quema junto con olote para ahuyentar a los tsonte:skat (tipo de mosca de la familia Phoridae, probablemente Melaloncha sp.). Las abejas no se van y entran a la olla nueva que se pone para su nido. \nota Hay que entender bien el proceso de quemar el takawih. \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx takawihtik \lx_cita takawihtik \lx_var General \ref 02423 (duda) no aparece en el corpus, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sucio \catgr Adj \deriv \sig sucio \osten una persona, su cuerpo o su ropa, con mugre, tierra \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat ye:ktakawihtik, a:mo motapatilihtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre está muy sucio, no se ha cambiado. \fr_son 02423-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz takawih \nsem A menudo se le antepone ye:k- o sa. \dt 17/May/2021 \lx taka:wtok \lx_cita taka:wtok \lx_var General \ref 07860 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desocupado(lugar) \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig desocupado; haber espacio en (total o parcialmente, p. ej., un espacio en un banco para sentarse, un cajón para meter cosas, un salón donde se junta gente, un autobús) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ximota:li nika:n, taka:wtok ok wa:n tiakis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Sientáte aquí, todavía hay espacio y vas a caber!. \fr_son 07860-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wi \dt 22/Sep/2020 \lx ta:kayeh \lx_cita ta:kayeh \lx_var Tzina \ref 01062 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casada \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig casada \osten hombre \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w aya:mo ta:kayeh, momachtia ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana todavía no está casada, todavía estudia. \fr_son 01062-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref siwa:yeh \raiz ta:ka \nota Checar si se acepta. \dt 05/May/2021 \lx takechpa:nol \lx_cita takechpa:nol \ref 03584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa carga \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1=N2 \sig lo que se carga por el hombro \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 01/Nov/2019 \lx takehketsal \lx_cita takehketsal \lx_var Tacua \ref 03077 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretados.parados \catgr Sust-predicado \deriv \infl \sig colocado de una manera apretada con cada objeto parado \osten mazorcas dentro de una costal para que cuepen bien y muchas \sig_var Tacua \fr_n Mo:sta titapixkatih wa:n para sepa sah tikwa:lkwiskeh n´sinti a:mo tiksa:lo:skeh kachi kwali mah takehketsal para miak akis itech n' kosta:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana vamos a cosechar y para que la mazorca pueda venir en un solo viaje no lo vamos a estibar normalmente (acostado) sino que las vamos a meter paradas para que quepan mucho en el costal. \fr_son 03077-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ketsa \dt 07/Jan/2022 \lx takehtson \lx_cita takehtson \lx_var General \ref 06905 (duda) la entrada es muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mordido \catgr Sust-predicado \deriv \sig mordido (frutas, personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili takehtson imetsko, kikehtson se: itskwinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está mordido en su pie, lo mordió un perro. \fr_son 06905-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kehtsoma \dt 01/Jun/2020 \lx takelpachohkeh \lx_cita takelpachohkeh \lx_var General \ref 04509 (duda) parece que es muy común usar esta palabra solamente en plural, el singular se escucha como muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.dobla.los.tallos.de.la.milpa \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takelpachowa:nih \sig persona, generalmente contratado, que dobla el tallo de las plantas de maíz para que seque la mazorca y así doblado y apuntando hacia el suelo no se le entre agua de la lluvia \sig_var General \fr_n Nikinte:mo:ti takelpachowa:nih mah ne:chpale:wi:ka:n notakelpacho:lis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a buscar personas que pueden doblar para que me ayuden en este trabajo (de doblar la milpa). \fr_son 04509-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kelpach \nmorf No se esa este agentivo en singular, o que es muy raro que se refiere así a uno solo. \dt 24/Jan/2022 \lx takelpacho:l \lx_cita takelpacho:l \lx_var General \ref 03259 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa doblado \catgr Sust-predicado \deriv \sig doblado (p. ej., un tubo, la milpa antes de la cosecha para secar la mazorca) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomi:lah takelpacho:l a, mah wa:ki wa:n nitapixkas. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi milpa ya está doblada, que se seque y voy a cosechar. \fr_son 03259-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kelpachiwtok \raiz kel \raiz pach \dt 10/Jan/2022 \lx takelpacho:lah \lx_cita takelpacho:lah \lx_var General \ref 06179 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa.doblada \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig milpa doblada \osten para que se seque la mazorca y se evita que el agua pluvial se junte en el totomoxtle \sig_var General \fr_n Nomi:lah takelpacho:lah ya. Sayoh mah wa:ki wa:n nitapixkas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa ya está doblado (el maíz). Solamente que se seque y pizcaré (cosecharé las mazorcas). \fr_son 06179-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kelpach \raiz -lah \nsem Por la lluvia excesiva en la Sierra Nororiental de Puebla, para secar la mazorca sobre la milpa se doblan los tallos de las plantas de maíz para evitar que el agua se junte en el totomoxte y la mazorca se pudra. Se que dobla de un mes hasta más. A veces no la van a cortar sino hasta que se va a ocupar la maíz seca. \dt 02/Sep/2020 \lx takelpacho:lis \lx_cita takelpacho:lis \lx_var General \ref 03653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa temporada.de.doblada.de.milpa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig temporadade doblar la milpa \osten se realiza después de que los elotes maduren, se dobla la caña para que las mazorcas queden con la punta hacia abajo y no les entre el agua de la lluvia de verano, así se secan para posteriormente cosecharse \sig_var General \fr_n Te:chpolowa ok n' takelpacho:lis. Xa: ke:meh wipta tima:tamiskeh ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todavía nos falta la dobla de milpa. Quizá pasado mañana ya terminemos. \fr_son 03653-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz kel \raiz pach \dt 17/Jan/2022 \lx takelpacho:listah \lx_cita takelpacho:listah \lx_var General \ref 00718 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa época.de.dobla \catgr Sust-temporal \deriv \infl N1 \sig época de la dobla de los tallos de maíz \osten en las milpas para que se sequen las mazorcas ya con la punta orientada hacia hacia la tierra para que se le escurra el agua de la lluvia \sig_var General \fr_n Ihwa:k takelpacho:listah onkakeh miak chokoymeh wa:n a:lsimitmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando es la época de la dobla de la milpa hay muchos borreguillos y avispas. \fr_son 00718-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Época \raiz kel \raiz pach \raiz -tah \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx take:n \lx_cita take:n \lx_var General \ref 02711 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ropa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig ropa; atuendo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikowak notake:n, nikowa:k ka:mpa kachi tsi:nki:stoya \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré mi ropa, la compré donde estaba más barato. \fr_son 02711-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tilmah \raiz ke:mi \dt 25/May/2021 \lx take:ntia \lx_cita kitake:ntia \lx_var General \ref 05482 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.con.cobija \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar con cobija \osten p. ej., a un niño \sig_var General \fr_n ¡Xiktake:nti mopili ika i:n a:ya:t, mah a:mo sekwi! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Tapa a tu hijo con esta cobija, que no pase frío! \fr_son 05482-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig regalarle vestido \osten a un santo o ahijado, p. ej., uno de bautizo a quien se acostumbra regalarle una muda de ropa al cumplir más de 4 años \sig_var General \fr_n Mo:sta nia:ti niktake:nti:ti se: noto:ka:y, wehka:w a nikte:a:wi:ltih wa:n a:mo niktake:ntiht ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a ir a regalarle el vestido a un ahijado, ya tiene tiempo que lo llevé a bautizar y todavía no le he regalado su vestido. \fr_son 05482-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motake:ntia) vestirse \osten en general a referencia de un estilo de vestir \sig_var General \fr_n I:n siwa:t motake:ntia ke:meh se: xino:lah, a:mo mota:lilia ok ikwe:y. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer se viste como una mestiza, ya no se pone su enagua. \fr_son 05482-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref akia \semx_tipo Comparar \semxref tilmahtia \raiz ke:mi \nsem Para la acción de ponerle la ropa a alguien se utiliza el verbo akia cuando se menciona la prenda o la ropa como objeto (p. ej., xikaki itilmah mopili 'ponle la ropa a tu hijo'. Para indicar 'vestir' o 'ponerle ropa' se usa el verbo tilmahtia tilmahtia \dt 11/Apr/2022 \lx take:ntilia \lx_cita ne:chtake:ntilia \lx_var General \ref 07211 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado porque lo más común es usar xiktake:nti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparle.con.cobija \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar con cobija (p. ej., a un niño) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chtake:ntili nopili, kochik wa:n neh nitisi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Tapa con la cobija a mi hijo, se durmió y yo todavía estoy haciendo tortillas. \fr_son 07211-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:mi \dt 05/Apr/2022 \lx take:ntok \lx_cita take:ntok \lx_var General \ref 01510 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.envuento \catgr Adj \deriv \sig estar envuelto, tapado (persona con una cobija o una sábana) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili take:ntok porin tasese:ya. Komo taxiwtata a:mo kinekis take:ntos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está tapado (con cobija) porque hace frío. Si hace calor no quiere estar tapado. \fr_son 01510-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsompachiwtok \raiz pach \dt 13/Apr/2021 \lx takepal \lx_cita takepa \lx_var General \ref 07304 (duda) CSC sabe que las tortillas regresadas del campo no se las puede comer una niña porque cuando esté embarazada va a tardar mucho en dar a luz \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa devuelto \catgr Sust-predicado \deriv \sig devuelto, regresado (p. ej., comida para llevar al campo que se trae de regreso a la casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n taxkal tein tiktoto:nih takepal a, a:mo kitamihkeh nota:ke:walwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas tortillas que calentaste fueron devueltas (del campo), no se las acabaron mis mozos. \fr_son 07304-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kepa \dt 07/Sep/2020 \lx take:s \lx_cita take:s \lx_var General \ref 03256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empinado \catgr Adj \deriv \sig empinado; ladero \osten p. ej., un terreno, un camino \sig_var 1-Tzina \fr_n Tikpiah se: ta:l semi take:s. Tikto:kkeh kahfe:n, tiknekiah titato:kaskeh sayoh tikitakeh semi take:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenemos un terreno muy empinado. Sembramos café, queríamos sembrar maíz sólo que vimos que es muy empinado. \fr_son 03256-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:s \dt 03/Jul/2021 \lx take:skopa \lx_cita take:skopa \lx_var General \ref 07241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.la.ladera \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig por la ladera (de un cerro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktaewalo:lti n' tapial, neh niow take:skopa. Ne: tani timona:mikih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Da vuelta con el caballo (en este caso bajando del cerro en zigzag, siguiendo el camino para animales) , yo me voy por la ladera (más directo, sin doblarme en zigzag). Allá abajo nos encontramos. \fr_son 07241-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:s \raiz pa \dt 06/Sep/2020 \lx take:stek \lx_alt take:stehtek \lx_cita take:stek \lx_var General \ref 05936 (duda) CSC lo usaría reduplicado para que coincida con el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corteza.macheteada \catgr Sust-predicado \deriv \sig corteza que ha sido macheteada \osten p. ej., para sacar pedazos que se usan como remedio, o para tener acceso a la savia también para uso medicinal, o bien simplemente por maldad \sig_var General \fr_n Ne: kowtsapot take:stek wa:n ma:kosawistok. Achá: wa:kiti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El arbol de mamey esta macheteado su corteza y sus hojas se están poniendo amarillas. Tal vez se va a secar. \fr_son 05936-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatek \raiz teki \dt 03/Feb/2022 \lx ta:ke:wa \lx_cita kita:ke:wa \lx_var General \ref 00212 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contratar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0+senta- \sig contratar \osten p. ej., un mozo, una cocinera, una lavandera, cualquier trabajador con remuneración \sig_var General \fr_n I:n siwa:t nikta:ke:w mah ne:chpale:wi:ki ika tatekilis. Ye:ktaoksik wa:n a:mo wel nima:tami. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A esta mujer la contraté para que viniera a ayudar en el corte de café. Mucho café se maduró y no puedo terminar. \fr_son 00212-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ke:wa \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx ta:ke:wal \lx_cita ta:ke:wal \lx_var General \ref 05382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa peón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig peón, mozo, trabajador \osten casi por cualquier tipo de trabajador sea en el campo, construcción, con tal de que reciba un jornal o sueldo a corto plazo \sig_var General \fr_n Nikti:tan nota:ke:wal mah tatekiti nokahfe:ntan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi mozo lo mandé a cosechar café en mi cafetal. \fr_son 05382-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz take:wa \dt 11/Apr/2022 \lx ta:ke:wia \lx_cita ne:chtata:ke:wia \lx_var General \ref 03273 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease tata:ke:wia \raiz ta:ke:wa \nsem El aplicativo ditransitivo de ta:ke:wa existe solamente en la forma con objeto secundario no referencial: del verbo ta:ke:wia, por ejemplo ne:chtata:ke:wia, véase tata:ke:wia. \dt 04/Jan/2022 \lx ta:ke:wilia \lx_alt ta:ke:wia \lx_cita ne:chtata:ke:wia \lx_var General \ref 03035 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease tata:ke:wia \raiz ta:ke:wa \nsem El aplicativo ditransitivo de ta:ke:wa existe solamente en la forma con objeto secundario no referencial: del verbo ta:ke:wia, por ejemplo ne:chtata:ke:wia, véase tata:ke:wia. \dt 06/Jan/2022 \lx ta:ki \lx_cita ta:ki \lx_var General \ref 07487 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rendir.fruto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig rendir fruto (una planta después de que florece) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: kowtsapot semi kwaltsi:n ta:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un árbol de mamey que produce muy bien. \fr_son 07487-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ki \dt 11/Apr/2022 \lx ta:kilo:t \lx_cita ta:kilo:t \lx_var General \ref 06958 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruto \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig fruto (de los árboles, generalmente se aplica a lo comestible o comercial) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokowtah onkak miak taman ta:kilo:t, nikpia pahpata, tsapot wa:n xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi rancho hay una gran variedad de frutos comestibles, tengo plátano, zapote y naranja. \fr_son 06958-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Comida-silvestre \semx_tipo Referente natural igual \semxref kowta:kilo:t \raiz ta:ki \nsem Son sinónimos ita:kka y ita:kilo aunque la última forma es más común. \dt 01/Jun/2020 \lx ta:ki:ltia \lx_cita mota:ki:ltia \lx_var General \ref 01131 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.producir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cultivar, producir \osten una planta, sea por el simple acta de cultivar o bien por medio de fertilizantes químicos o abonos orgánicos \sig_var General \fr_n Yo:n ohololtik n' tao:ltsi:n tein nika:n tehwa:n totao:l. Wa:n tein pata:wak no: nika:n tehwa:n totao:l. Wa:n tein pitsa:wak tao:ltsí:n yo:n onkak tein más parahko ya, tikihtowah tehwa:n ka:mpa más tasese:ya ya. Tein tao:ltsí:n ompaka ne: mah tikto:kaka:n, tein de n' ompa ne:wí:n parahko nika:n a:mo ta:kiki. Wa:n tein nika:n tehwa:n tikta:ki:ltiah n' totao:l mah tikwi:kaka:n parahko mah tikto:kaka:n, a:mo ta:kiti:w. ¿Ke:yeh? Porque a:mo icha:yohka:n. Entonces, por yeh neh nimitsilia neh, n' tao:ltsi:n no: yetok sah ka:ni n' ta:ki. Tein kito:kah ne:wí:n paratani, ne:wí:n paratani ka:mpa más takawa:ni, wa:n mah t'to:kaka:n nika:n tehwa:n i:n, a:mo, a:mo ta:kiki:w. Moskalti:s, moskalti:s mi:ltsi:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e El maíz de aquí nosotros son esféricos. Y el que es ancho también es maíz de aquí de nosotros. Y el maíz delgado es el que se da en la zona alta, como decimos nosotros que se da donde ya hace más frío. Si sembramos aquí el maíz de la zona más alta no se adapta. Y el maíz que aquí nosotros cultivamos que lo llevemos allá en la zona lata no se va a dar. ¿Por qué? Porque no es su hábitat. Entonces por eso te digo yo, que el maíz también tiene sus lugares donde se puede dar. El maíz que siembran en la zona más baja y que lo sembremos acá no se va a dar. \fr_son 01131-01_part \fr_fuente 009-09-20-g | 1702.444, 1743.443 \sig (con reflexivo : mota:ki:ltia) producir frutos \osten generalmente un árbol que produce frutos, particularmente ls comestibles \fr_n MJT-- Pos neh no: niki:xmattok ta:to ta: we:ikowit, mota:ki:ltia, wehkapan, yo:n telwehkapania ne:n kowtsí:n, neli mo sepa wa:le:w neli te:koko:s ne:n ita:kilo:tsi:n cuando ta:ki porque … JVC-- … we:ikowit. Ajá. \fr_au MJT354 \fr_var Tzina \fr_e MJT-- Pues yo también lo conozco señor pues es un árbol grande y se da sus frutos, es alto, ese árbol crece mucho, de veras que si un fruto cae y le pega uno cuando tiene frutos puede lastimar porque … JVC-- ... es árbol grande. Aja. \fr_son 01131-01_elab_pendiente \fr_fuente 2012-07-25-c | 18.032, 28.055 \raiz ta:ki \nmorf En el corpus es más común que aparezca como reflexivo que con objeto específico. Una rápida evaluación deja 52 veces que occure marcado con reflexivo y 29 veces con un objeto específico. \dt 25/May/2021 \lx taki:stok \lx_cita taki:stok \lx_var General \ref 06949 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despejado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar despejado (generalmente se usa para calificar el día) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n kwaltsi:n taki:stok. Pané: a:mo kiowis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora está bien despejado el día. Parece que no lloverá. \fr_son 06949-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:sa \dt 01/Jun/2020 \lx taki:tskil \lx_cita taki:tskil \lx_alt tatsi:tskil \lx_var General \ref 07861 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manojo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig manojo (de plantas que forman un rollo que se puede sostener con los dedos pulgar y anular) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo mitskokowa moihtik xikmana se: taki:tskil ruda wa:n xitai. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si te duele el estómago hierve un manojo de ruda y tomar (el té). \fr_son 07861-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medida \raiz ki:tski \dt 23/Sep/2020 \lx ta:kka \lx_cita ita:kka \lx_var General \ref 00787 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruto \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig frutos \osten de una planta, p. ej., las naranjas, elotes, frijoles, pero generalmente no de maíz \sig_var General \fr_n I:n xokot kipia miak ita:kka. Mah chika:waya tiktekiskeh wa:n tiknamakaskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este naranjo tiene muchos frutos, una vez que maduren los cortaremos y los venderemos. \fr_son 00787-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ki \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx takoko:l \lx_cita takoko:l \lx_var General \ref 03289 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa herido \catgr Sust-predicado \deriv \sig herido \osten animal, persona \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwa:ti nopio takoko:l. Komo a:mo nikmiktia, tahyo:wihtoti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a comer mi pollo herido. Si no lo mato va a estar sufriendo. \fr_son 03289-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koko \nota Se tiene que examinar más profundamente estas formas que tienen la morfología sustantival pero funcional como atributivos y predicados pero no argumentos, no se puede decir nikwa:ti ne: takoko:l. \dt 03/Jul/2021 \lx takoma:lixkal \lx_cita takoma:lixkal \lx_var General \ref 00926 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asado.sobre.comal \catgr Sust \infl N1 \sig asado sobre comal \osten carne, quelites \sig_var General \fr_n JVC-- A: cha:wakilit (Jaltomata repandidentata (Dunal) A.T. Hunz.) yeh no: we:lik tamanal wa:n no: we:lik ta..., takoma:lixkal, no: we:lik, no: we:lik nocomadrita yo:n. MJA-- Eso, yo:n no: we:lik, no: we:lik tamanal wa:n we:lik takoma:lixkal sah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ah el chia:wakilit también es rico, hervido también sabe rico pues…, asado en comal también sabe rico, ese también es rico comadrita. MJA-- Eso, ese también sabe rico, sabe rico hervido y también sabe rico asado en comal. \fr_son 00926-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-30-x | 595.564, 601.877 \raiz koma:l \raiz ixka \dt 13/Apr/2021 \lx takoma:lixkal \lx_cita takoma:lixkal \lx_var General \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asado.en.comal \catgr Sust-atributivo \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 14/Jun/2021 \lx takopitsya:n \lx_cita takopitsya:n \lx_var General \ref 05820 (duda) se puede usar ora frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.reducido \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar estrecho, reducido en espacio por lo ancho \osten con una apertura reducido entre dos objetos, como piedras \sig_var General \fr_n A:man sayo:h ohpa nimitskwi:li:ti:w mosin ika n' tapial porque yo:n a:taw teltakopitsya:n. Yo:li:k panowa n' tapial wa:n ekintsi:n tio:tak a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hoy nada mas dos veces iré a traer tu mazorca con la bestia porque en ese arroyo está muy reducido (el camino). Pasa despacio la bestia (perdiéndo tiempo) y ahorita ya es tarde. \fr_son 05820-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kopits \raiz -ya:n \nota Checar uso como para lugar estrecho. \dt 12/May/2020 \lx takopitsya:n \lx_cita takopitsya:n \lx_var General \ref 04569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.estrecho \catgr Sust-loc \infl \sig lugar estrecho \osten un camino, la entrada a una cueva, un espacio entre piedras \sig_var General \fr_n Notskwin mokalakih se: tekopi:l. Ka:n wel ki:sak ok. Takopitsya:n, ompa motiti:chakih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi perro se metió en un lugar estrecho entre piedras. Ya no pudo salir. Es muy angosto y ahí se atoró. \fr_son 04569-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref tapata:wya:n \raiz kopitsV \dt 24/Jan/2022 \lx tako:skawia \lx_cita tako:skawia \lx_var General \ref 01499 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa usar.collares \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig usar collares (p. ej., las mujeres que usan collares como parte de su vestuario) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t nochipa ya tako:skawia, a:mo ke:man ihkwi nentinemi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer siempre usa collares, nunca anda sin collares. \fr_son 01499-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ko:ska \nsem Este verbo se utiliza siempre con el prefijo no referencia ta-. No existe kiko:skawia \dt 08/Apr/2021 \lx tako:t \lx_cita tako:t \lx_var General \ref 04783 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vara \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig vara de un arbusto o subarbusto; rama muy delgada de un árbol \sig_var General \fr_n I:n pimie:ntah itako:yo semi kwaltsi:n tata ke:man wa:kik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las ramas de la pimienta se que queman muy bien si están secas. \fr_son 04783-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión intrínseca : itako:yo) vara \osten de un subarbusto o arbusto, o una ramita delgada de un árbol \sig_var General \fr_n Tiowih tiktehtekitih yo:n kowit tein ya:lwa nikte:pe:w. Xikwi:ka moa:chah, teh tiktehtekis tein toma:wak wa:n neh niktehtekis n´itako:yo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vamos a leñar ese árbol que ayer tumbé. Lleva tu hacha porque tú vas a cortar el trozo grande y yo voy a cortar sus ramas delgadas. \fr_son 04783-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz tako: \dt 24/Jan/2022 \lx tako:tik \lx_cita tako:tik \lx_var General \ref 01939 (duda) usar frase del corpus y el significado es más como vara delgada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa delgado \catgr Adj \deriv \sig flaco; delgado \osten generalmente en referencia solamente a personas \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w a:mo kineki takwa:s, yehwa ika ye:ktako:tik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo no quiere comer por eso es muy delgado. \fr_son 01939-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tako: \dt 20/Apr/2021 \lx takowal \lx_cita takowal \lx_var General \ref 05342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despensa \catgr Sust-predicado \deriv \sig despensa; lo comprado para la semana \osten \sig_var General \fr_n Nokni:w ta:wa:n wa:n kipoloh itakowal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano se emborrachó y perdió su despensa. \fr_son 05342-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig comprado \osten cualquier objeto o animal que se puede vender y comprar \sig_var General \fr_n I:pa a:wil sah yo:n, kito:ka:ytiah que ne: kowa:tapi:tsxiwit porque, neli kipi:tsayah n' i..., pi:pilmeh yo:n ke:man, ke:meh a:mo onkaya a:wilmeh takowal pos yehwa ya n' kowtah kikwitih wa:n kipi:tsayah m' pi:piltsitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese es sólo un juguete, le llaman kowa:tapi:tsxiwit porque, es cierto que lo silbaban los niños, como no había juguetes para comprar, pues iban a traer al campo y lo tocaban como si fuera flauta. \fr_son 05342-02_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2012-07-18-f | 314.907, 325.26 \raiz kowa \nmorf En la frase tomada del corpus parece que las palabra takowal ocurre generalmente como parte de un compuesto, como taxkaltekowal. \dt 11/Apr/2022 \lx takowalo:ni \lx_cita totakowalo:ni \lx_var \ref 08323 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 14/Nov/2019 \lx tako:wia \lx_cita kitako:wia \lx_var General \ref 05751 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegar.con.vara \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig pegar con vara; varear \osten solamente para personas \sig_var General \fr_n Ximote:ntsakwa, komo a:mo nimitstako:wi:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cállate, si no te voy a pegar con la vara. \fr_son 05751-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tako: \dt 12/Apr/2022 \lx tako:wkeh \lx_cita tako:wkeh \lx_var General \ref 00175 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takowanih \sig comprador, generalmente un comerciante que compra para revender aunque también puede ser alguien que compra para consumo propio \osten p. ej., los que comprar frutos en el mercado \sig_var General \fr_n Ya:lwa wa:lahka se: tako:wkeh, kite:mo:ko xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino un revendedor (comprador), vino a buscar naranjas. \fr_son 00175-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig acopiador \osten de café o pimienta; esto es, persona enviada por una organización, o un pueblo, para comprar la cosecha completa de los socios de la misma organización, pagándoles a los productores y vendiendo los frutos de café o pimienta a intermediarios o a compañías del extranjero \sig_var General \fr_n N' tako:wkeh tein kikowa kahfe:n toxola:l. Tinochi:n tiki:xta:lihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El acopiador que compra café en nuestro pueblo. Lo elegimos entre todos (para que nos lo compre todo de todos) \fr_son 00175-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowa \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx tako:wtamach \lx_cita tako:wtamach \lx_var General \ref 02649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.confiable \catgr Sust-predicado \deriv \sig persona confiable (en términos de llegar a una edad de poder hacer algo bien, sin estropearlo; p. ej., un amigo, un familiar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili we:i a, tako:wtamach a. kwali te:tamakati a n' kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo ya es grande ya es confiable. Ya puede ir a dar de comer al bosque. \fr_son 02649-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig buena para construcción \osten leña para construcción de casa: postes o madera para corral \raiz kowa (?) \raiz mati \nsem Se usa la palabra tako:wtamach especialmente para designar a jóvenes que ya llegan a una edad en que se pueden confiar para hacer o llevar a cabo algo bien. \dt 21/May/2021 \lx tako:wtamati \lx_cita tako:wtamati \lx_var General \ref 07097 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa confiar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig confiar (p. ej., en un apoyo o servicio que alguien había prometido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ne:chna:nkilihka se: ta:kat tatekiti:w. Nitako:wtamat wa:n ye:wa kwalka:n ne:chyo:lohpacho:ko ke a:mo ya:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me había dicho un hombre que iría a cortar café. Confié (en eso) pero hoy por la mañana me vino a decir que ya no iría. \fr_son 07097-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kowa (?) \raiz mati \nmorf La etimología de la palabra tako:wtamati no está muy clara. Obviamente contiene la raíz mati en su forma de tamati 'saber' (un hecho). Pero ni el significado ni la etimología de tako:w queda claro \dt 05/Apr/2022 \lx takowyowa \lx_cita takowyowa \lx_var General \ref 05403 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease kowyowa \raiz kow \dt 27/Jan/2022 \lx takoyokka:n \lx_cita takoyokka:n \lx_var General \ref 04087 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.agujereado \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar agujereado, perforado \osten p. ej., pared, piso, peña \sig_var General \fr_n Nika:n takoyo:kkan, xa: kimichin takoyo:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está todo agujereado, tal vez un ratón hizo los agujeros. \fr_son 04087-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takoyo:ntok \raiz koyo: \raiz -ka:n \dt 17/Jan/2022 \lx takoyo:ni:l \lx_cita takoyo:ni:l \lx_var General \ref 02679 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerado \catgr Sust-predicado \deriv \sig agujerado \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit takoyo:ni:l, xa: kikohkoyo:nih kowchito. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este árbol está agujerado, tal vez lo agujeró el pájaro carpintero. \fr_son 02679-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koyo: \nota Hay que definir bien la categoría gramatical de palabras que parece sustantivos desverbalizados pero que funcionan generalmente como modificadores (adjetivos). \dt 21/May/2021 \lx takoyo:ntok \lx_cita takoyo:ntok \lx_var General \ref 04664 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hueco \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con una cueva \osten una peña o peñasco \sig_var General \fr_n Nota:lpan etok se: tepet wa:n ahko takoyo:ntok. Se: kinita ka:lakih tsina:kameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay una peña y arriba hay una cueva. Ahí uno ve que entran los murciélagos. \fr_son 04664-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takoyokka:n \raiz koyo: \dt 24/Jan/2022 \lx takpaikniw \lx_cita itakpaikniw \lx_var General \ref 07082 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hermanastro/a \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hermanastro o hermanastra (el hijo o hija del padrastro o de la madrastra de uno) \sig_var General \fr_n Yalwa ne:chno:tsak notakpana:n isiwa:pil. Ne:chilwih mah iwa:n ninemiti ne: Puebla. Ma:ski notakpaikni:w ka:n ke:man iwa:n nimokwala:ntia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer me habló la hija de mi madrastra. Me dijo que vaya a vivir con ella allá en Puebla. Aunque somos medias hermanos, nunca nos peleamos. \fr_son 07082-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig medio hermano o media hermana (un hermano/a que tiene el padre o madre en común con el medio/a hermano/a) \fr_n A:man chikwe:yi wa:lati te:chkalpano:ki notakpaikniw, nopa:n iokichpil tein oksé: isiwa:w katka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hoy en ocho vendrá a visitarnos mi medio hermano, el hijo de mi papá pero con otra señora (fallecida) con que vivió (y que no es mi mamá). \fr_son 07082-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \nsem Hay mucha confusión en el uso de takpaikniw ya que algunos usan este término para referirse a la relación entre hermanastros (esto es, sin un padre en común) y otros para referirse a la relación entre medio hermanos (esto es, con un padre o madre en comuún). Parece que a menudo no se distingue entre los dos tipos de relación. \nmorf El término takpaikniw puede existir en plural no posesionado takpaikni:meh. \raiz takpa \raiz ikni:w \dt 02/Sep/2020 \rev \lx takpakone:w \lx_cita itakpakone:w \lx_var General \ref 01770 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hijastro \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hijastro o hijastra (hijo o hija del segundo esposo o segunda esposa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t neli kitasohta n' itakpakone:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer deveras quiere mucho a su hijastro. \fr_son 01770-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Sinónimo \semxref takpapili \raiz takpa \raiz kone: \dt 18/Apr/2021 \rev \lx takpakyo:t \lx_cita takpakyo:t \lx_var General \ref 08376 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabellete \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cabellete o viga central sobre la cual se parten las dos aguas de una casa y que sostiene la vigeria en dichos tipos de casa \sig_var General \fr_n Entó:s de yo:n kit..., kita:liah, kita:liah a ne:n, tikiliah takalyo:la:nchika:wka, tikiliah pie derecho. De ompa yo:n ki..., ki..., kita:liah no: se: hilo para moka:wa mela:wak, a:mo kanah yetok chikotik, nakasikayahtok. De ompa kita:liah nohjó:n, kita:liah ya ne:n tikiliah, este, takpakyo:t. Ke:mah, a:xkan kilwiah cumbrera. De ompa yo:n kita:liah, kintamachi:wah ya ne:n esquineros de ne:n kale:walmeh tein mela:wkeh, komo kowtsí:n de, ne:n, este, tikiliah kowmihmimil pos kite:mowah katí:n mela:wak pero komo vigas pues nehyó:n no: kite:mowah katí:n más mela:wak. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Entonces cuando ya ponen lo que le llamamos 'refuerzo al centro de la casa', (takalyo:la:nchika:wka, le llamamos 'el pie derecho'. Posteriormente ponen un hilo para alinear (los pies derecho), para que en ningún lado queden desalineados o ladeados. Posteriormente ya ponen lo que le llamamos takpakyo:t (caballete). Si, actualmente le llaman cumbrera. Y cuando ya ponen eso proceden a medir las alfardas esquineras de las que son más rectas, el caballete (o 'cumbrera', el kaltakpakyo:t) puede ser de madera cilíndrica pero hay que buscar una que sea recta y si se va a ocupar de viguería pues se busca una que esté recta. \fr_son 08376-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08376-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-b | 366.323, 424.653 \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kaltakpakyo:t \semxref kaltakpayo:t \raiz ikpak \dt 26/Sep/2020 \rev \lx takpamona:n \lx_cita itakpamona:n \lx_var General \ref 08356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madrastra.de.esposo/a \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig madrastra del esposo o esposa (de uno) \sig_var General \fr_n Kitsoyo:niah n' chi:l wa:n ompa kipante:mah ya nanakatsí:n. Iwki, iwki yehwa:n ne:chpano:ltihkeh n' ta:tahmeh ka:mpa dios kimpia. A:mo ke:man nikihto:s ne:chtatasohtilihkeh o tehsá: tapalo:l, mah kihto:ka:n a:mo we:lik, a:mo xikwa o a:mo xtakwa o a:mo xtai kahfe:n. A:mo, kwaltsi:n ne:chpano:ltihkeh m' pobres om..., no..., notakpamona:ntsi:n ka:mpa dios kipia. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Frien los chiles y luego ya agregan los hongos. Así, así me mantuvieron los señores, que en paz descansen (que ya moran con Dios). No puedo decir que me escatimaron en cuanto a la comida, o que me dijeran esa comida no es buena, no te la comas o no comas, no beba café. Pues no, me trataron muy bien los pobres, la madrastra de mi esposo que en paz descanse. \fr_son 08356-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08356-01_Xaltn \fr_fuente 2011-07-26-o | 1543.013, 1569.424 \fr_n Ka:mpa yo:n pala:ni ne:n okot, yehwa (okonanakat) n' itech mochi:wa, no: moyewalo:ltia, ka:mpa yo:n ie:wayo kipia ne:n okot, ka:mpa ita:kka no: mota:lia o itampa mota:lia. Moyewalo:ltia, moyewalo:ltia wa:n ke:mah no: panki:sa ya. N'mattok porque i:ksá: kihto:s ne:n, yehwa notakpamona:ntsi:n, neh n'te:mo:ti nanakat. A:, pos neh no: niow. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e En donde se pudre el tronco del ocote, ahí nacen los hongos, nacen alrededor del tronco sobre la corteza, también en las ramas delgadas donde salen los frutos, también nacen los hongos. Nacen alrededor del tronco, si, alrededor del tronco y así van naciendo hasta que crecen los hongos. Yo lo sé porque a veces la madrastra de mi esposo decía "yo voy a buscar hongos". "A:, pues yo también voy". \fr_son 08356-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08356-02_Xaltn \fr_fuente 2011-07-26-o | 1723.613, 1748.953 \raiz takpa \raiz mon \raiz na:n \raiz2 mona:n \dt 26/Sep/2020 \rev \lx takpamonta:t \lx_cita itakpamonta:t \lx_var General \ref 08357 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padrastro.de.esposo/a \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig padrastro del esposo o esposa (de uno) \sig_var General \fr_n Nomonta:t semi pa:kia. Ke:man mikik ka:n semi weka:wak wa:n mona:miktih nomona:n, sayoh tein notakpata:t semi tawe:l. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi suego era muy alegre. Cuando se murió no se tardó mucho en casarse mi suegra, nada más que el padrastro de mi esposa es muy enojón. \fr_son 08357-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz takpa \raiz mon \raiz ta:t \dt 26/Sep/2020 \rev \lx takpana:n \lx_cita itakpana:n \lx_var General \ref 04109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madrastra \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig madrastra (mujer que se casa o se junta con el padre de uno después de que se le murió su primera esposa) \sig_var General \fr_n I:n pili kie:ktasohta n' itakpana:n. Nohne:l ok katka ihwa:k wa:lah wa:n kiskaltih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño lo quiere mucho su madrastra. Todavía era pequeño cuando vino (a vivir con su papá) y ya lo crió (desde chiquito). \fr_son 04109-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz takpa \raiz na:n \dt 18/Jan/2022 \rev \lx takpaokichpil \lx_cita itakpaokichpil \lx_var General \ref 03794 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hijastro \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hijastro (hijo del segundo esposo o segunda esposa) \sig_var General \fr_n Mosta titame:watih nomi:lah, ne:chpale:wi:ti notakpaokichpil wa:n te:chtamakati:w n' ina:n. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Mañana vamos a limpiar mi milpa, me va a ayudar mi entenado y su mamá nos llevará de comer. \fr_son 03794-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz takpa \raiz okich \raiz pil \raiz2 okichpil \dt 17/Jan/2022 \rev \lx takpapili \lx_cita itakpapili \lx_var General \ref 05607 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hijastro \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \infl_n Posesión irregular \sig hijastro o hijastra \osten hijo o hija que trae el segundo esposo o la segunda al matrimonio, desde la perspectiva del nuevo esposa o la nueva esposa \sig_var General \fr_n Nikpia o:me notakpapilwa:n, se: siwa:pil wa:n se: okichpil. Nochi:n nikinye:ktasohta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo dos hijastros, una muchacha y un muchacho. A todos los quiero mucho. \fr_son 05607-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Sinónimo \semxref takpakone:w \raiz kone: \nsem Este léxico es obligatoriamente posesionado y comúnmente se usa sólo en plural. Quizás es válido en singular pero no es muy usual porque para el singular se acostumbra usar takpakone:w o, especificando género, takpasiwa:pil y takpaokichpil. \nmorf La forma poseida es irregular ya que se mantiene la /i/ en el singular pero se pierde en el plural: notakpapili, notakpapilwa:n. \dt 12/Apr/2022 \rev \lx takpasiwa:pil \lx_cita itakpasiwa:pil \lx_var General \ref 01668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hijastra \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hijastra, entenada (hija del segundo esposo o segunda esposa) \sig_var Tzina \fr_n Ompa kito:kah, ke:mah. Wa:n mochi:wa, ke:mah. Nochi yehwa n' ikali:xpan se: nosiwa:pil, notakpasiwa:pil miak kipia. I:ksá: ne:chmaka mah nikwa:lkwi pos nikwa:lkwi. Yehwa yo:ni ne:n se: kimana olo:ch, se: tamana ya wa:n se: kipah..., mopahpa:ka ne:n kokoxkeh, wa:n ke:mah mah se: kite:ka ne: wa:n mah mo..., mah mo..., mah moi:to:ni. \fr_au MMD322 \fr_var Huitz \fr_e Ahí lo siembran (hablan del ahtsomias, Barkleyanthus salicifolius (Kunth in HBK) H. Rob. & Brettell), sí. Y se da, sí. Frente a la casa de mi hija, mi hijastra tiene mucha. Hay bastante de esta planta. A veces me da para traer, pues me la traigo. Esa es la que se hierve junto con otras plantas, se hierve y (con el agua de estas plantas) se baña el enfermo. Y luego uno hace que se acueste para que sude (para que haga efecto la medicina). \fr_son 01668-01_corp_Huitz-MMD322_faltar \fr_fuente 2011-07-15-l | 573.643, 601.858 \sem Parentesco \raiz takpa \raiz siwa: \raiz pil \raiz2 siwa:pil \dt 17/Apr/2021 \rev \lx takpata:t \lx_cita itakpata:t \lx_var General \ref 04312 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padrastro \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig padrastro (hombre que se casa o se junta con la madre de uno después de que se le murió su primera esposa) \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kiteltekiti:ltia n' itakpata:t, maski teltio:tak a kikwi:lti:ti ok n' kowit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquel niño es muy explotado por su padrastro, pues aunque ya sea muy tarde todavía lo manda a traer leña. \fr_son 04312-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz takpa \raiz ta:t \dt 18/Jan/2022 \rev \lx taksa \lx_cita taksa \lx_var General \ref 01224 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pisar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pisar \osten generalmente con itech, 'sobre' \sig_var General \fr_n Ke:mah wa:n neli pos, ne:, xiwit itech ta:lmanik onkak miak, miak xiwit tein pahti wa:n soh ke yehwa a:mo ti.., a:mo tiki:xmatih. A:mo timomakah kwe:ntah, ne:, miak taman pahti ipan titaksatokeh wa:n tehwa:n a:mo, a:mo tikahokwih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí y es cierto, este, las hierbas que hay en la tierra, muchas, muchas hierbas son medicinales pero sólo que no lo conocemos. No nos damos cuenta, este, estamos pisando sobre mucha medicina y nosotros no, no lo recogemos. \fr_son 01224-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-d | 325.572, 339.386 \sig (en durativo : taksatok) estar amartillada \osten una arma de fuego con el gatillo jalado y listo para ser disparado \sig_var General \fr_n Xikita n' tepos, mah a:mo taksato. Topo:nti wa:n ika timomikti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Checa el arma que no esté amartillada. Podría disparar y con ello puedes matarte. \fr_son 01224-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : tahtaksa) caminar rápido \fr_n ¡Xihsiwi, xitahtaksa! Koma:mo nimitska:wte:wati nika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Apúrate, camina rápido! Si no, aquí te voy a dejar atrás. \fr_son 01224-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsoniksa \raiz iksa \dt 19/Jul/2021 \lx taksaltia \lx_cita kitaksaltia \lx_var General \ref 04347 (duda) para el primer ejemplo usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apoyar.base \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colocar, asentar la base \osten de un palo de soporte, sobre un lugar u objeto firme como se hace al apuntalar un techo \sig_var General \fr_n Nochi ponta:lmeh xikintaksaltih itech tet oso itech kowkohkotol para a:mo motohto:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todos las bases de los puntales apóyalos sobre una piedra o pedazos de madera para que no se entierren. \fr_son 04347-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cargar para tirar \osten una arma de fuego \sig_var General \fr_n ¡Xiktaksalti a n’ motepos! I:n paratani tawahwihtiwi:tseh ya n’ itskwimeh. Pano:ki:w a n´kwe:kti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¡Ya carga tu rifle! Aquí abajo ya vienen ladrando los perros. Por aquí ya va a pasar la zorra. \fr_son 04347-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsoniksaltia \raiz iksa \dt 18/Jan/2022 \lx taktson \lx_cita taktson \lx_var General \ref 07418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mata \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig mata (de una planta como maíz, café, chile) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh nikpia se: taktson chi:ltekpin, ihwa:k ta:ki tiktekih wa:n tikwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa tengo una mata de chiltepín, cuando produce lo cortamos (los frutos) y los comemos. \fr_son 07418-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca pluralizada: itotaktsoyowa:n) nuestros antepasados (p. ej., familiares o paisanos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Totaktsoyowa:n te:chne:xtilihkeh miak taman chi:walis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nuestros antepasados nos enseñaron una gran diversidad de actividades. \fr_son 07418-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz taktson ? \dt 08/Sep/2020 \lx taktsonta:lia \lx_cita motaktsonta:lia \lx_var General \ref 01367 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formar.mata.grande \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig formar una mata grande (ciertas plantas que crecen con tallos muy juntos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo se: kito:ka n' owat niman motaktsonta:lia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La caña crece en una mata grande si uno lo siembra. \fr_son 01367-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref we:itaktsonta:lia \raiz taktson \raiz ta:l \dt 25/Mar/2021 \lx taktsoyetok \lx_alt taktsonyetok \lx_cita taktsonyetok \lx_var General \ref 08436 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.creciendo.la.mata \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig hacerse frondoso una mata desde la base, al generar muchos nuevos tallos o plantas ciertos tipos de plantas, particularmente arbustos \osten plantas de plátano; la mafafa (Xanthosoma spp.); la Renealmia alpinia \sig_var General \fr_n A:, yo:n a:mo, a:mo, a:mo ke:meh ehkaw, yo:n ehkaw a:mo kamohyowa, pero yo:n chia:wakilit nikixehekowa kamohyowa por eso a:mo poliwi yo:n ka:mpa yetok, taktsoyetok n' kiltsí:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ah, ése no es como el Melampodium divaricatum) porque Melampodium no tiene camote pero pienso que el Solanum myriacanthum tiene camote porque donde hay abunda muy frondoso y no se extermina. \fr_son 08436-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08436-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-22-o | 166.974, 176.064 \fr_n A: Ke:mah, a:mo miak mochi:wa yo:n, mone:neki. B: Tak ka:mpa ke:meh yo:n motaktsonta:li, miakka:n ata motaktsonta:lia. Tak no: tawelita wa:n neli yo:n tikihtowa koma:mo miak ne:n ki:sa sehse: taktso:n pero komohkó:n miakka:n taktsonyetok wa:n seko sah pos no: miakia komohkó:n kitekkeh. Ke:mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A Sí, no se da en matas grandes, esa flor se chiquea. B: Creo que en donde ya se adapta, crece en una mata grande, en muchas lados de veras crece en mata grande. Será porque se adapta al clima y es cierto como me platicas, si una mata tiene pocas flores pero si son varias matas en un solo lugar pues se junta un buen tanto cuando las cortan. Sí. \fr_son 08436-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08436-02_Tzina \fr_fuente 433.63, 450.631 \raiz taktson \raiz e \dt 26/Sep/2020 \rev \lx takwa:ahpetal \lx_cita takwa:ahpetal \lx_var General \ref 05022 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cabello.humedecido \catgr Sust-predicado \deriv \sig con el cabello humedecido \osten partes del cuerpo lavadas ligeramente con agua \sig_var General \fr_n Tamik n' a:t wa:n ne: siwa:pil a:mo kiahmowihkeh ok. Sayoh kikwa:ahpekeh wa:n kiwi:kakeh ilwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se acabó el agua y la niña ya no la bañaron de la cabeza. Sólo le humedecieron los cabellos y la llevaron a la fiesta. \fr_son 05022-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz ah \raiz peta \dt 03/Feb/2022 \lx takwahkeh \lx_cita takwahkeh \lx_var General \ref 05623 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comensal \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takwa:nih \sig comensal; persona que come en una casa o restaurante como invitado o cliente \sig_var General \fr_n Nikinpia o:me takwa:nih, yeh ika kwalka:n nitisi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo dos comensales, por eso temprano me pongo a hacer tortillas. \fr_son 05623-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : itakwahka:w) miembro de la familia o bien alguien para quien te preocupas por darle de comer \osten en general espos, hijo, pariente \sig_var General \fr_n Nihsiwi, xa: ehkok a notakwahka:w wa:n maya:nas a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy apurada, tal vez ya llegó mi esposo y ya debe tener hambre. \fr_son 05623-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \dt 12/Apr/2022 \lx takwahkwal \lx_cita takwahkwal \lx_var General \ref 06267 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masticado \catgr Adj \deriv \sig masticado (p. ej., tortillas, carne) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n te:ntok taxkal takwahkwal. A:ksá: pili kipi:xoh nika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La tortilla que aquí está tirada está masticada. Algún niño la tiró aquí. \fr_son 06267-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \dt 08/Feb/2022 \lx takwahkwa:lo:t \lx_cita takwahkwa:lo:t \lx_var General \ref 03891 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aserrín.grueso \catgr Sust \deriv \infl \sig aserrín grueso que resulta de cortar madera con hacha, machete o motosierra \sig_var General \fr_n Tikte:tekiltia:ni mowapal ika sie:rra tepitsi:n yo:li:k pero ihkwi a:mo moa:wilowa n´kowit. Yo:n tein ihsiwka ika kitekih kitelkwi n' takwahkwalo:t \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hubieras mandado a aserrar tus tablas con sierra voladora, es un poco más lento (que la motosierra) pero así no se desperdicia la madera. Con la motosierra la cortan muy rápido pero produce mucha aserrín grueso (desperdiciando la madera). \fr_son 03891-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \dt 17/Jan/2022 \lx takwaktia \lx_cita takwaktia \lx_var General \ref 02002 (duda) CSC usa takwa:waya \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entiesarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig endurecer, quedarse duro; cuajarse (p. ej., manteca, gelatina por el frío, la tierra por el sol, el cemento por humedecerse) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo a:mo se: kipi:ki cemento wa:n kipi:tsa n' ehekat, takwaktia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si no se cubre el cemento y lo sopla el aire, se endurece. \fr_son 02002-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref takwa:waya \raiz takwa: \dt 29/Apr/2021 \lx takwaktik \lx_cita takwaktik \lx_var General \ref 04360 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa duro \catgr Adj \deriv \sig endurecido \osten de consistencia como piedra, madera, o cosas que deben ser blandas que quedan duras como la masa \sig_var General \fr_n Teltakwaktik ne:chkwe:cholihkeh n' tixti. Xikte:kili a:t wa:n xima:nelo a wa:n ekintsin niktisis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me sacaron la masa muy dura. Échale agua y amásala y en un ratito hago tortillas. \fr_son 04360-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem En general takwaktik se emplea más para cosas que son duros por haberse endurecido y no para cosas que de por si son duras. Pero habría que checar bien los usos de estos dos términos en el corpus. \raiz takwa: \dt 18/Jan/2022 \lx takwakwilo:t \lx_alt takokwilo:t \lx_cita takwakwilo:t \lx_var General \ref 00843 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Didelphidae.Marmosa.mexicana.Chironectes minimus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aparentemente una de dos especies de tlacuaches pequeños: Chironectes minimus (Zimmermann, 1780) y Marmosa.mexicana Merriam, 1897, ambos de la familia Didelphidae. Es uno de los tres o cuatro tipos de zarigüeya que se encuentran en la región \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: takwakwilo:t kochi itech toxahkal tein tikpiah tokowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Una oncilla duerme en nuestro jacal que tenemos en nuestro rancho. \fr_son 00842-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz kwa \raiz kwilo:(?) \nsem Según Eleuterio Gorostiza, aparete del takwakwilo:t existen el nextik takwatsi:n o ista:k takwatsi:n (Tlacuatzin canescens (Allen, 1893)) y el wa:xtakwatsi:n (no identificado). Según Ceferino Salgado hay el takokwilo:t, el witsatakwatsi:n (no identifcado) y el ista:k takwatsi:n y ti:ltik takwatsi:n quizá dos variantes de (Tlacuatzin canescens (Allen, 1893)) \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx takwal \lx_cita takwal \lx_var General \ref 02310 (duda) parece que se usa más para comida de animales ****** analizar bien el primer significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comida \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig comida (p. ej., un plato de frijoles, verduras, carne o cualquier platillo que sirva para consumir acompañado de tortillas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kwe:lik ki:sak i:n takwal yeh ika niman tamik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Salió muy rica esta comida por eso se acabó rápido. \fr_son 02310-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig comida (para animales, p. ej., granos, forraje) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tamik nopitsow itakwal, nia:ti xola:lpan nikowili:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se acabó el alimento de mi cerdo, voy a ir al centro a comprarle. \fr_son 02310-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable 3a. Sg : itakwal) leche materna (la posesión es del nene, no de la madre) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili mokowa, kihtikokoh itakwal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está enfermo, le hizo daño (en su estómago) su leche. \fr_son 02310-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \semx_tipo Comparar \semxref piltakwal \raiz takwa \dt 16/May/2021 \lx takwalchi:wa \lx_cita takwalchi:wa \lx_var General \ref 04481 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparar.comida \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig preparar, hacer comida \sig_var General \fr_n Mo:sta nikowtapa:nati kaltsi:ntan ika nitahpias a ta: nomá:n kiyole:wkeh mah takwalchi:wati ne: ka:mpa mona:mikti:tih. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a partir leña junto a la casa y ya con eso voy a estar cuidando la casa pues invitaron a mi mamá a que fuera a preparar comida allá donde va a haber una boda. \fr_son 04481-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tapalo:lchi:wa \raiz kwa \raiz chi:wa \dt 18/Jan/2022 \lx takwalchi:waltia \lx_cita kitakwalchi:waltia \lx_var General \ref 06041 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa capacitar.en.preparar.comida \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enseñar o capacitar en la preparación de comida \osten p. ej., una madre a su hija \sig_var General \fr_n Nosiwa:pil niktakwalchi:waltia n' kalihtik, nikneki mah kwali takwalchi:wa wa:n mah kwali tisi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hija le enseño a preparar comida en la casa, quiero que aprenda a preparar bien la comida y hacer bien las tortillas. \fr_son 06041-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tapalo:chi:waltia \raiz kwa \raiz chi:wa \dt 03/Feb/2022 \lx takwalchi:wia \lx_cita kitakwalchi:wia \lx_var General \ref 02240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.comida \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer o preparar la comida (a alguien, p. ej., una sirvienta a sus patrones) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tikpiah miak tekit yeh ika tikte:mohkeh se: siwa:t mah te:chtakwalchi:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenemos mucho trabajo por eso buscamos una señora que nos haga la comida. \fr_son 02240-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tapalo:lchi:wia \raiz kwa \raiz chi:wa \dt 09/May/2021 \lx takwalchi:wkeh \lx_cita takwalchi:wkeh \lx_var General \ref 04713 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocinera \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takwalchi:wanih \sig cocinera; molendera \sig_var Tzina \fr_n I:n tapalo:l tsoyoh, tsonxi:ni n' takwalchi:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta comida tiene cabellos, a la cocinera se le cae el pelo. \fr_son 04713-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tapalo:lchi:wkeh \raiz kwa \raiz chi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx takwaleh \lx_cita takwaleh \lx_var General \ref 01282 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.comida.en.estómago \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig con comida en el estómago (aves domésticas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ait ke:yeh mikik i:n to:tolkonet ta: kwali takwaleh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quién sabe por qué murió este pavipollo y tiene comida en su estómago. \fr_son 01282-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \nota Hay que checar la categoria gramatical de formas con -eh. Puede ser Sust-atributivo, pero derivados de N. \dt 21/Mar/2021 \lx takwalis \lx_cita takwalis \lx_var General \ref 01190 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convite \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig comida \osten en el sentido general como 'tipo de comida' en general, no una comida en particular \sig_var General \fr_n EGS-- Wa:n i:n, tikihtowa, este, xoko:ktamaliswat, ¿yehwa n' ika kipihpi:kih, kipihpi:kiah i:n xokotamal? MFC-- Mm. Yehwa n' ika kipihpi:kiah. A:man a:mo tikchi:wah porque neli ne: nochi tiki:xpatatiwih n' to..., totakwalis. Pero neh nikmattok ke:ní:w we:lik yo:n tapal..., ne:n tixtsí:n. Porque antes no: nikchi:waya. Cuando neh nimoskaltih no: n'chi:waya porque nikwelitaya de nikwa:s. Nikwe:cholia chi:ltekpintsi:n para ne: a:mo nikchi:wtok chi:ltamo:ltal ok. Ne: niki:xtia pero koko:k a. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e EGS-- Y este, dices, este, xoko:ktamaliswat (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas), ¿Con eso lo envueleven, lo envolvían el xokotamal? MFC-- Si. con eso envolvían. Ahora ya no lo hacemos porque de verás que ya vamos cambiando nuestra comida. Pero yo sé como sabe de rico ese…, este la masita. Porque antes yo también lo hacía. Cuando yo crecí también lo hacía porque me gustaba comer. Le molía chiltepín para ya no estar haciendo la salsa. Ya los sacaba picosos. \fr_son 01190-01_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2011-07-19-a | 1167.892, 1200.296 \sig convite, la comida que se ofrece en una fiesta o celebración \sig_var General \fr_n Ya:lwa onkaya takwalis nocha:n, moa:wih nokni:w ipili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer había un convite en mi casa, se bautizó el hijo de mi hermano. \fr_son 01190-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \dt 13/Jul/2021 \lx takwaliska:wa \lx_cita takwaliska:wa \lx_var General \ref 05203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder.apetito \catgr V1 \infl Clase 3 \sig perder el apetito; no tener ganas de comer \osten generalmente por enfermedad \sig_var General \fr_n Nokniw kokolispe:wak wa:n a:mo te:we:lia. Yo:n ke:man ya takwaliska:wak wa:n kokolak ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se enfermó y no le encuentra sabor a los alimentos. Ya tiene días que dejó de comer y ya se adelgazó. \fr_son 05203-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takwaliskwi \raiz kwa \raiz ka:wa \raiz2 takwal \dt 11/Apr/2022 \lx takwaliska:wa \lx_cita takwaliska:wa \lx_var General \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 13/Jul/2021 \lx takwaliskwi \lx_cita takwaliskwi \lx_var General \ref 05208 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.apetito \catgr V1 \infl Clase 4 \sig agarrar apetito \osten después de un tiempo sin querer comer (véase takwaliska:wa) \sig_var General \fr_n Nopitsow ka:n kinekia takwas. Nikpahtih wa:n ke:mah takwaliskwik a. Ekin o:me me:tsti kipia wa:n xa: kipias ke:meh sempowal wa:n mahtak kilo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi puerco no quería comer. Lo mediciné y empezó a tener buen apetito. Apenas tienes dos meses y ya debe pesar como setenta kilos. \fr_son 05208-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takwaliskwi \raiz kwa \raiz kwi \raiz2 takwal \dt 11/Apr/2022 \lx takwalka:n \lx_alt takwa:kwaltsi:nka:n \lx_cita takwalka:n \lx_var \ref 08751 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 22/Mar/2021 \lx takwalmoya:walistah \lx_cita takwalmoya:walistah \lx_var General \ref 05412 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa repartimiento.de.comida \catgr Sust \infl \sig tiempo de repartimiento de comida entre familiares y vecinos \osten \sig_var Tacua \fr_n I:n o:me to:nalika noviembre ihkwa:k a n' takwalmoya:walistah. Se: kinkalpanowa se: ito:ka:ywa:n, se: kinwa:ntiti tsikitsi:n tapalo:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este dos de noviembre es la fecha en que se reparte la comida. Visitamos a nuestros padrinos y les vamos a convidar un poco de comida. \fr_son 05412-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \raiz moya: \dt 11/Apr/2022 \lx takwalo:t \lx_cita takwalo:t \lx_var General \ref 05336 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carnada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carnada; frutos, semillas, carne que se usa en las trampas para atraer a los animales \osten no incluye carnada para pescar \sig_var General \fr_n Ihwa:k nima:tami a n' tahpe:wal, nikta:lia ya n' takwalo:t. Nikwi pahpata oso xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando ya termino la trampa llamada tahpewa, ya le pongo las semillas para atraerlas (p. ej., a las aves que se espera atrapar). Uso plátano o naranja. \fr_son 05336-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \nsem Según los asesores la palabra takwalo:t no se aplica a la carnada que se les pone a los anzuelos usados para pescar. \dt 11/Apr/2022 \lx takwalo:ya:n \lx_cita takwalo:ya:n \lx_var General \ref 04909 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comedor \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig comedor \osten donde comen la gente de una empresa, escuela, pero no un restaurante \sig_var General \fr_n Nokni:w tekiti parahko wa:n kitamakah takwalo:ya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano trabaja en la ciudad y le dan de comer en un comedor. \fr_son 04909-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \raiz -ya:n \dt 24/Jan/2022 \lx takwalse:wia \lx_cita motakwalse:wia \lx_var General \ref 00602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descansar \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : motakwalse:wia) dejar tiempo para la digestión después de comer al hacer un trabajo ligero antes de emprender el trabajo duro del día \sig_var General \fr_n Ekintsin ke titakwah ya kwali xiktapa:na ke:ski kowit, ika timotakwalse:wia ya wa:n sepa tia:s mi:lah titasalo:wi:ti:w. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Ahora que ya comiste bien, parte un poco de leña en lo que digieres tu comida y después vas de nuevo al campo para seguir limpiando la milpa con azadón. \fr_son 00602-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \raiz se:wi \raiz2 takwal \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx takwalwa:nti \lx_cita kitakwalwa:nti \lx_var General \ref 04117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convidar.comida \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig convidarle comida, llevándosela \osten a un familiar, una vecina, particularmente en cualquier fiesta \sig_var General \fr_n I:n siwa:t ye:kkwalta:kat, a:kin eski kitakwalwa:nti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer es muy buena persona, convida comida a quien sea. \fr_son 04117-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takwaltia \raiz kwa \raiz wa:n \raiz2 wa:nti \nsem Se utiliza takwalwa:nti para referirse a la acción de llevar comida preparada para una fiesta a la casa de un pariente, vecino o amigo. Se usa wa:nti para la acción de invitar a alguien a comer en su casa. \dt 18/Jan/2022 \lx takwalwia \lx_cita ne:chtakwalwia \lx_var General \ref 00106 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig provocar empacho a \osten particularmente a un bebé \sig_var General \fr_n Niow nikitati se: na:notsi:n mah kipahti nopili ta: mahyá: niktakwalwih. Telsenka kalanemi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a ver una señora que cure mi bebé pues parece que lo hice empachar, tiene mucha diarrea. \fr_son 00106-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n EGS-- Ke:mah, wa:n neli ke:meh nohne:lmeh, yehwa yo:n, no: taman ne:n pahti n' kin..., kinta:liliah porque neli ke:meh yehwa yo:n kiliah motakwalwiah, a:mo n'mati, ta:taman i:n toxola:lwa:n, tikitah ne:n kimpahtiah n' kone:meh pero ta:taman, pero nipawí:n ne: neh nikita ika, ke:meh yo:n a:ksá: se: pili motakwalwia, kite:mowa ne:n piltakwal, komohkó:n okichpiltsí:n ne:n kiskaltihtok, kite:mowa n' itakwal se:, este, oksé: te:na:n kitahtani:ti tein siwa:pi:l n' kiskaltihtok. A:mo se: kimati ke:yeh yo:n, ompaka ne: iwki n' kichi:wah, wa:n ke:mah kima:nelowah ya yo:n como que ohka:n takwal, wa:n kipante:miliah ne:si, a:mo n'mati ka:nachi, tepitsi:n iwiwyo ne:n a:lwe:we:noh, CVH-- Ke:mah. EGS-- wa:n kipankokotochiliah tsiktsi:n xonakat, CVH-- Ajá, ajá. EGS-- wa:n ke:mah kitapa:nah yo:n, piotet ikwa:ko 'ki:xtiliah nochi ne:n CVH-- Ik.., ika piotee:watsí:n kimolo:ntiyah. EGS-- Tekolah kipanketsah m' piotee:wat. CVH-- Ke:mah. EGS-- Ke:mah, ne:n pues ne: kwaltsi:n yo:n kichihchi:wa no: n' kakawatsí:n porque ikwa:ko sah 'koyo:niah. CVH-- Ke:mah, tepitsi:n sah 'koyo:niyah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Si, y pues como de verás son pequeños, eso es, es diferente el remedio que…, les ponen, porque de verás como eso que le dicen que se empachan con su propia leche, no sé, nuestras comunidades son diferentes, vemos que curan de diferente manera a los bebés, pero por allá yo veo que, como cuando un bebé se empacha de leche, buscan leche materna, si es que es niño el que lo están creciendo, buscan la leche materna de una mujer que está amamantando a una niña. No se sabe porqué eso, allá así lo hacen, y entonces revuelven esa leche materna, y le agregan creo, no que tanto, pero unas hojas de hierba buena. CVH-- Si. EGS-- wa:n kipankokotochiliah tsiktsi:n xonakat, CVH-- Ajá, ajá. EGS-- wa:n ke:mah kitapa:nah yo:n, piotet ikwa:ko 'ki:xtiliah nochi ne:n CVH-- Ik.., ika piotee:watsí:n kimolo:ntiyah. EGS-- Tekolah kipanketsah m' piotee:wat. CVH-- Ke:mah. EGS-- Ke:mah, ne:n pues ne: kwaltsi:n yo:n kichihchi:wa no: n' kakawatsí:n porque ikwa:ko sah 'koyo:niah. CVC-- Ke:mah, tepitsi:n sah 'koyo:niyah. \fr_son 00106-01_corp_Tzina_EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 519.307, 578.26 \raiz ma: \raiz toma: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx takwa:tsako:ni \lx_cita takwa:tsako:ni \lx_var Tzina \ref 08372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig hojas de palma enteras utilizadas en los techos de palma \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx takwa:tsako:ni \lx_cita takwa:tsako:ni \lx_var General \ref 00279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cierra.superior.de.casa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pizarra de caballete, lo que se coloca a lo largo en la parte superior y exterior de una casa de dos aguas para evitar que entre agua por una apertura en el techo \sig_var General \fr_n Xine:chwa:lmakatiw a n' te:hah para mah semi nikta:lilihtiw a n' itakwa:tsako:ni n' kali. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya ve pasándome unas tejas para que de una vez le vaya poniendo la pizarra de caballete. \fr_son 00279-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa: \raiz tsakwi \nsem En Tacuapan para las casas de palma esta parte superior se llama kwa:pacho:l. \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx takwa:tsakwalo:ni \lx_alt takwa:tsakwilo:ni \lx_cita takwa:tsakwalo:ni \lx_var Tzina \ref 08533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palmas.que.tapan.la.punta.superior.de.una.casa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig las hojas (aproximadamente catorce) de palma enteras que se usan para tapar el techo superior de la casa donde se juntan las dos aguas, se ponen para que no gotee adentro de la casa \sig_var Tzina \fr_n Entó:s tiksentiliah yo:n chikwase:n kalikximeh wa:n ke:man tiksakah ya ne:n tapayo:meh, achto tikwitih n' o:me, tikiliah soleras tein isehse:lti tama:mah, ta:nka:yo:meh. Ompa ke:mah tikwitih ya tapayo:meh de ka..., de ka:nachi de weyak mocha:ntsi:n, komo se: de seis pos tikwiti se: seis kale:..., te..., tapayo:meh wa:n tikwiti mahtaktio:mo:me kale:walmeh. Wa:n tikwiti ne: tein ahko tein tak..., takwa:tsakwilo:ni, tein kitsakwilia ne:n ikwa:pan ne:n kale:walmeh wa:n tikwiti tein tate:mpanra:boh no:. Nochi tikpowa ya, tikita ke tikahxitih ya nochi yo:n kalkowit. Tikwiti yehwa tein más kwahkwali kowit, tein tapayo:meh, tikiliah tehwa:n ma:nextikkowit wa:n yehwa yo:n to..., tao:lkowit. \fr_au MMM335 \fr_var Tzina \fr_e Entonces juntamos los seis horcones y luego traemos los tirantes (tapayo:meh, aunque en otros contextos son las tablas para hacer un zarzo o tapanco), primero vamos a traer las dos que les llamamos soleras que cargan solas, los ta:nka:yo:meh. Enseguida vamos por los tapayo:meh de acuerdo a lo largo de tu casa, si es de seis pues consigues seis tapayo:meh y consigues doce alfardas, luego ya vas a traer lo que se pone arriba, las palmas con que se tapan el techo donde se juntan las dos agua (takwa:tsakwilo:ni), lo que protege la punta de las alfardas. Después vas a traer también el tate:mpanra:boh (prob. la plancha lateral). Cuentas toda, si ves que ya está completa la madera. Consigues ya la madera más buena, los tapayo:meh que deben ser el ma:nextikkowit y el tao:lkowit. \fr_son 08533-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08533-01_Tzina \fr_fuente 2009-09-23-l | 37.24, 85.902 \sem Casa-espacio-y-partes \raiz kwa: \raiz tsakwa \dt 26/Sep/2020 \rev \lx takwatsi:n \lx_cita takwatsi:n \lx_var General \ref 04279 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zarigüeya \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para los zarigüeyas o tlacuaches, marsupiales de la familias Didelphidae, Marmosidae y Caluromyidae, de los cuales hay cuatro tipos reconocidos en el náhuat SNP \sig_var General \fr_n Ne: koma:pan kochtok se: takwatsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En las ramas de aquel árbol está durmiendo una zarigüeya. \fr_son 04279-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] nextik takwatsi:n | uno de tres tipos de zarigüeya se encuentran en la región, los otros siendo el takwahkwi:lo:t y el witstakwatsi:n. \sig_var Tzina \fr_n No:pá:n ya:lwa kikwik se: nextiktakwatsi:n, kwa:lkwik kalihtik wa:n ekintsi:n tikwa:tstokeh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá atrapó ayer un nextiktakwatsi:n, lo trajo a la casa y ahora ya lo estamos secando. \fr_son 04279-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Según Eleuterio Gorostiza, aparete del takwakwilo:t existen el nextik takwatsi:n o ista:k takwatsi:n (Tlacuatzin canescens (Allen, 1893)) y el wa:xtakwatsi:n (no identificado). Según Ceferino Salgado hay el takokwilo:t, el witsatakwatsi:n (no identifcado) y el ista:k takwatsi:n y ti:ltik takwatsi:n quizá dos variantes de (Tlacuatzin canescens (Allen, 1893)) \raiz kwa \ency Grabación \dt 18/Jan/2022 \lx takwa:wak \lx_cita takwa:wak \lx_var General \ref 05223 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa duro \catgr Adj \deriv \sig duro \osten de consistencia como piedra, madera, o cosas como la masa o mezcla que deben ser blandas pero que quedan duras \sig_var General \fr_n I:n tixti teltakwa:wak, nikahawi:ti ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta masa está muy dura, le voy a echar más agua. \fr_son 05223-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref takwa:wak \semx_tipo Equivalente \semxref takwaktik \raiz takwa: \dt 11/Apr/2022 \lx takwa:waket \lx_cita takwa:waket \lx_var General \ref 03101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Phaseolus.coccineus \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Phaseolus coccineus L, planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae, en español local 'frijol ayocote'. Es comestible \sig_var General \fr_n Nota:lpan nikto:kak takwa:waket, ihwa:k ta:kis tikwa:skeh n' exo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno sembré frijol ayocote, cuando produzca comeremos ejotes. \fr_son 03101-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comestible-semilla \raiz takwa: \raiz e \dt 07/Jan/2022 \lx takwa:waltia \lx_cita kitakwa:waltia \lx_var General \ref 07339 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.duro \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig endurecer, dejar duro \osten la tierra por el; el cemento en polvo la humedad al cemento en polvo); cuajar (el frío a una gelatina) \sig_var General \fr_n Ke:mah. A:, pos, ne:n, nokahfe:ntah m'pia nika:n San Miguel ne:paka sah, yahkah i:n tokni:wa:n 'kwitoh seki xiwit, ompa no: onkak. Wa:n neli tatakwa:waltia semi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Si. Aa, pues, este, mi cafetal lo tengo un poco hacia allá de San Miguel, habían ido estas personas a colectar unas hierbas, ahí también hay (pitsoa:xiwit, Acmella repens (Walter) Rich.). Y de verás que endurece mucho la tierra. \fr_son 07339-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07339-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-b | 141.375, 151.063 \raiz takwa: \dt 07/Apr/2022 \lx takwa:waya \lx_cita takwa:waya \lx_var General \ref 02093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa endurecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig endurecer, quedarse duro; cuajarse (p. ej., manteca, gelatina por el frío, la tierra por el sol, el cemento por humedecerse) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n gelatina aya:mo takwa:waya wa:n i:n pili kikwa:sneki a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta gelatina todavía no cuaja y este niño ya se la quiere comer. \fr_son 02093-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref takwaktia \raiz takwa: \dt 06/May/2021 \lx takwa:xi:nkeh \lx_cita takwa:xi:nkeh \lx_var General \ref 03128 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa peluquero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takwa:xi:manih \sig peluquero \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikwi:kaya nopili mah kikwa:xi:maka:n wa:n amo yetoya n' takwa:xi:nkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llevé a mi hijo para que le cortaran el cabello y no estaba el peluquero. \fr_son 03128-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \raiz kwa: \raiz xi: \dt 07/Jan/2022 \lx takwa:ya \lx_cita itakwa:ya \lx_var General \ref 01545 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vajilla \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig vajilla, utensilios como platos y tazas \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w itakwa:ya iwki kika:w, a:mo kipahpa:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La vajilla de mi hermano lo dejó así, no la lavó. \fr_son 01545-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \nota Poner como neologismo \dt 15/Apr/2021 \lx takwecha:wka:n \lx_cita takwecha:wka:n \lx_var General \ref 04904 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.húmedo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar o área húmedo \osten pero no pantano (a:chia:wit) \sig_var General \fr_n Nocha:n takwecha:wka:n, ya:lwa taa:kalak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi casa (esto es, el piso interior) está húmeda, ayer se filtró agua. \fr_son 04904-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taa:palah \raiz a: \raiz kwecha: \raiz -ka:n \dt 24/Jan/2022 \lx takwecha:wtok \lx_cita takwecha:wtok \lx_var General \ref 03745 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.húmedo(lugar) \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estár con mucha humedad \osten la tierra o suelo \sig_var General \fr_n Nota:lpan nochipa takwecha:wtok porin kowtampa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi terreno siempre está húmedo porque está en la sombra (por las ramas de los árboles). \fr_son 03745-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwecha: \dt 17/Jan/2022 \lx takwe:chohkeh \lx_cita takwe:chohkeh \lx_var General \ref 07267 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molinero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : takwe:chowa:nih \sig molinero (dueño de un molino de luz) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n me:wak tahkah ya ne: takwe:chohkeh. Wehweliw imolino. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora se levantó ya tarde ese molinero. Se descompuso su molino. \fr_son 07267-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig cliente del molinero (p. ej., las mujeres que usan el servicio de molino de luz) \sig_var 1-Tzina \fr_n Miak takwe:chowa:nih yowih kwalka:n sah tixkwe:cho:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Muchas clientes del molinero van temprano a moler el nixtamal. \fr_son 07267-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tixkwe:chohkeh \raiz kwe:cho \dt 07/Sep/2020 \lx takwe:chol \lx_cita takwe:chol \lx_var General \ref 01851 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molido \catgr Sust-predicado \deriv \sig molido (algún grano seco como café, maíz) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡'Ne:chmaka se: tapi:k kahfe:n takwe:chol! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dame un paquete de café molido! \fr_son 01851-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:ch \dt 18/Apr/2021 \lx takwe:cholo:ni \lx_cita takwe:cholo:ni \lx_var General \ref 07084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molino \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig molino (para moler nixtamal, sea de luz o de mano) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chtane:wti motakwe:cholo:ni mah nikwe:cho nonextamal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Préstame tu molino de mano para que muela mi nixtamal. \fr_son 07084-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz kwe:ch \dt 02/Sep/2020 \lx takweto:l \lx_cita takweto:l \lx_var General \ref 00775 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asado.sobre.comal \catgr Sust-predicado \deriv \sig asado sobre comal, brasas, sostenido sobre el fuego (hojas de plantas comestibles) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tomakilit we:lik takweto:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hierba mora asada al fuego es sabrosa. \fr_son 00775-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taixkal \raiz kweta \nsem La palabra takweto:l se refiere al proceso de marchitar una planta colocándola al fuego, a las brasas o sobre el comal. Es un proceso propio para quelites que se comen asados, también se aplica para algunas plantas medicinales que se necesitan asar al fuego. Esta palabra se usa para plantas comestibles y medicianales pero la palabra taixkal sólo se usa para designar al proceso de asado de las verduras. \nota Checar diferencia entre taixkal y takweto:l. \rev 2020-12-15 \dt 25/Feb/2021 \lx takwil \lx_cita takwil \lx_var General \ref 02413 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa usado \catgr Sust-predicado \deriv \sig usado (p. ej., ropa, herramientas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowak se: machete takwil a, nikowak porin kwali ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un machete ya usado, lo compré porque todavía es bueno. \fr_son 02413-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \dt 17/May/2021 \lx takwitapankat \lx_cita takwitapankat \lx_var General \ref 04667 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa segundo.en.autoridad \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Singular(dom) \sig vocal o último en la jerarquía de una comisión o comité \sig_var General \fr_n Nokni:w tapale:wia tio:pan. Takwitapankat yeh ika a:mo nochipa yowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano ayuda en la iglesia. Es el último en la jerarquía por eso no va siempre. \fr_son 04667-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwita \raiz -pan \dt 24/Jan/2022 \lx takwohkowi:l \lx_cita takwohkowi:l \lx_var \ref 08646 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz kow \dt 04/Dec/2020 \lx takxitah \lx_cita takxitah \lx_var General \ref 08064 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Oct/2018 \lx takxitan \lx_cita takxitan \lx_var General \ref 08424 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ta:ká:n \lx_cita ta:ká:n \lx_var General \ref 05601 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa si.acaso \catgr Modal \deriv \sig si acaso \osten expresa una duda, para suponer que algo puede ocurrir o no \sig_var General \fr_n Tikihsiwili:tih titame:watih a:man, ta:ká:n kiowi mosta. I:pa wa:kis a xiwit. \fr_au HSO370 \fr_var Tzina \fr_e Vamos a apurar a chapear hoy, por si acaso llueve mañana. De por sí ya se va a secar la maleza. \fr_son 05601-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ¿que tal si? ¿y si? \sig_var General \fr_n Nimowi nose:lti niá:s kowtah ¿ta:ká:n nikahsi se: kowa:t? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo miedo de ir solo al rancho, ¿qué tal si encuentro una víbora? \fr_son 05601-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:(?) \raiz ka:n \dt 12/Apr/2022 \lx ta:l \lx_cita ta:l \lx_var General \ref 06035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierra \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig tierra \sig_var General \fr_n Ne: teposmeh kisakatokeh ta:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquellos camiones están acarreando tierra. \fr_son 06035-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : ita:l) propiedad, terreno \osten de alguien \sig_var General \fr_n Timoskaltihkeh te:pal. No:pá:n yahki te:tekitili:to parahko wa:n ke:mah tiko:wkeh ya n' ta:l wa:n ompa ya timocha:ntihkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Crecimos en casa ajena. Mi papá fue a la ciudad a trabajar y con el dinero que ganó compramos el terreno y ahí ya construimos nuestra casa. \fr_son 06035-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \nsem Para los nahuas ta:l significa 'tierra' pero además implica un profundo respeto hacia ella pues se considera que es la base material y espiritual del ser humano. \dt 13/May/2020 \lx ta:lakia \lx_cita ta:lakia \lx_var General \ref 06337 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emparejar.con.tierra \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig emparejar o rellenar con tierra (un espacio o lugar sumido, o el espacio entre dos muros, pero no un pequeño hueco, como el hoyo donde había estado metido un poste) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikpale:wih nokni:w, ta:lakih icha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer ayudé a mi hermano, emparejó el piso de su casa con tierra. \fr_son 06337-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:lpexo:ntia \raiz ta:l \raiz aki \dt 08/Feb/2022 \lx ta:laki:lah \lx_cita ta:laki:lah \lx_var General \ref 02832 (duda) no aparece e el corpus, tal vez la palabra es muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa área.rellenada.con.tierra \catgr Adj \deriv \sig área o superficie (p. ej,. en un solar) que ha sido rellanda o emparejada con tierra (p. ej., lo que era una área sumida) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa etok n' tocha:n ta:laki:lah katka take:s, yehwa ika tita:lakihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde está nuestra casa está emparejado con tierra tenía pendiente, por eso emparejamos echándole tierra. \fr_son 02832-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz aki \raiz -tah \dt 03/Jun/2021 \lx ta:la:mat \lx_cita ta:la:mat \lx_var General \ref 00298 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Papilionoideae.Desmodium.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de varias especies de Desmodium caracterizadas por tener frutos o vainas pegajosos y las hojas generalemente pubescentes \sig_var General \fr_n Miak taman de ta:la:mat onkak, sayoh se: taman kwali se: kikwi pahti. Mochi:wa kahfe:ntah wa:n ohte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay muchas clases de ta:la:mat, sólo una clase se puede usar para medicina. Se da en el cafetal o a la orilla del camino. \fr_son 00298-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Desmodium caripense Kunth; planta de la familia Leguminosae, subfamilia Papilionoideae; sus hojas sirven para curar la disentería \sig_var General \fr_n Yo:n ta:la:mat tein se: kikwi pahti, pisi:ltik ima:xiwyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El ta:la:mat que se usa para medicina tiene hojas pequeñas. \fr_son 00298-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ta:l \raiz a:ma \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx ta:la:mat \lx_cita ta:la:mat \lx_var General \ref 07796 (duda) en el corpus aparece el otro significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escritura.de.terreno \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig escritura de compra-venta de terreno \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowa:k se: ta:l, sayoh poliwi nikte:chihchi:walti:s nota:la:maw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un terreno, sólo falta mandar hacer mi escritura. \fr_son 07796-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz a:ma \dt 22/Sep/2020 \lx ta:la:t \lx_cita ta:la:t \lx_var General \ref 05921 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguas.grises \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig aguas grises \osten de una regadera, de lavabo de ropa o trastes \sig_var General \fr_n Ne: ahkwa:kopa tapa:kah wa:n n' ta:la:t kiohtikeh nokali:ka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En la parte de arriba lavan la ropa y encauzan las aguas negras por la parte trasera de mi casa. \fr_son 05921-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión intrínsica : ita:la:w) aguas grises que salen del lavado de platos \sig_var General \fr_n Tota:la:w tikohtihkeh mah yowi a:taw. No:pá:n a:mo kineki mah yowi ohti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nuestras aguas grises las encauzamos que vayan a la barranca. Mi padre no quiere que corra por el camino. \fr_son 05921-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz a: \dt 12/May/2020 \lx ta:la:tah \lx_cita ta:la:tah \lx_var General \ref 03890 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.aguas.negras \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar donde corren las aguas negras \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ta:l \raiz a: \raiz -tah \dt 02/Oct/2018 \lx ta:la:taw \lx_cita ta:la:taw \lx_var General \ref 04665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cárcava \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cárcava; zanja natural formado por el paso del agua \osten que a veces tiene algo de agua y quiza en otros momentos no \sig_var Tzina \fr_n Noka:li:ka:mpa mochi:w se: ta:la:taw, ompa panowa n' a:ohpana:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Detrás de mi casa se hizo una cárcava, allí pasa agua pluvial. \fr_son 04665-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:tawit \raiz ta:l \raiz a: \nsem Según los asesores en Tzinacapan y Xaltipan la palabra ta:la:taw se aplica a una cárcava, que es seco, sin agua que al correr erosiona el suelo. Pero en Tacuapan la misma palabra ta:la:taw se emplea para un riachuelo, una corriente de agua muy reducido como el agua que sale de una casa por el lavado de platos o la regadera \dt 24/Jan/2022 \lx ta:la:taw \lx_cita ta:la:taw \lx_var General \ref 03616 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barranco \catgr Sust \deriv \infl \sig barranco sin agua al fondo o quizá con un riachuelo nada más \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ta:l \raiz a:taw \dt 13/Jan/2022 \lx ta:la:tawyoh \lx_cita ta:la:tawyoh \ref 08210 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ta:lbu:rroh \lx_cita ta:lbu:rroh \lx_var General \ref 02514 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ta:l; burro \vease ta:lpi:pitsot \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Irregular: ta:lburros \sem Animal-artrópodo \raiz ta:l \dt 15/Aug/2018 \lx ta:lchapolin \lx_cita ta:lchapolin \lx_var General \ref 04926 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Orthoptera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig insecto todavía no identificado de la orden Orthoptera, cava galerías en la tierra y es de color cafe claro, probablemente Acheta domesticus \sig_var General \fr_n Nitachkwak ka:mpa nikchi:wati nocha:n wa:n nikinahsik miak ta:lchapolimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Escarbé donde voy a hacer mi casa y encontré muchos ta:lchapolimeh. \fr_son 04926-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ta:l \raiz chapol \nota Hay que invetigar y colectar el ta:lchapolin. \dt 24/Jan/2022 \lx ta:lcha:wis \lx_cita ta:lcha:wis \lx_var General \ref 05946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.boca.abajo \catgr Sust \deriv \infl N1 \deriv \sig forma terrestial de Syngonium neglectum Schott y, menos común en la región, Syngonium podophyllum Schott \osten la forma arboreal de la misma planta, escandente, se llama aha:wi \sig_var General \fr_n Komo te:malowak mokoko xikpepechowili yo:n ta:lcha:wis ixiwyo mah kite:malki:xti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Si se te infectó el grano pégale un pedazo de hoja de Syngonium para que salga el pus. \fr_son 05946-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz ta:l \raiz cha:wis \nmorf Aunque la palabra cha:wisti existe, y significa 'anemia' es posible que ta:lcha:wis se relaciona con el término totonaco cha:pis[u] para Syngonium spp. \dt 02/Sep/2020 \lx ta:lchik \lx_cita ta:lchik \lx_var General \ref 06312 (duda) CSC no usa esta palabra, usa ta:lte:noh o ta:lte:n \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.ras.del.suelo \catgr Adv-modo \deriv \sig a ras del suelo (p. ej., al cortar algo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xitawi:teki nota:lpan ta:lchik, iwki a:mo niman taxiwyowas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que chapees al ras del suelo en mi terreno, así no se enhierbará luego. \fr_son 06312-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:lte:n \raiz ta:l \raiz chi \nota Checar si el locativo es chi o chik. También checar la categoria gramatical. \dt 18/May/2020 \lx ta:lchokoy \lx_cita ta:lchokoy \lx_var General \ref 03405 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa borreguillo.de.tierra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larva de de los lepidópteros de la familia Megalopygidae; su lomo es urticante y genera un gran dolor al picar. Según dicen el ta:lchokoy vive en la superficie de la tierra, bajo o en la hojarasca \sig_var General \fr_n Yo:n ta:lchokoymeh moe:wah itech tahsol wa:n komo te:kwah iksá: te:kwi toto:nik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los borreguillos se esconden en la hojarasca y si pican a veces da fiebre. \fr_son 03405-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ta:l \raiz chokoy \dt 14/Jul/2021 \lx ta:lema:ni \lx_cita ta:lema:ni \ref 08623 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Feb/2019 \lx ta:lia \lx_cita kita:lia \lx_var General \ref 00846 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner; colocar \osten un objeto sobre una superficie, en cierto lugar \sig_var General \fr_n ¡Ne: kaltech xikta:li yo:n koxta:l, nikpa:kas mo:sta! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pon ese costal en el rincón, lo lavaré mañana! \fr_son 00846-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mota:lia) sentarse \osten una persona \sig_var General \fr_n I:n pili mota:lih itech i:n tet wa:n sesek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se sentó sobre esta piedra y está muy fría. \fr_son 00846-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mota:lia) posarse \osten pájaros, p. ej., en una rama \sig_var General \fr_n Itech i:n kowit mota:lih se: chikteh. Tio:tak a tak ompa kochiti a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En este árbol se posó un pájaro. Ya es tarde, a lo mejor ya va a dormir allí. \fr_son 00846-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ta:lia tixti : kita:lia tixti | hacer tortillas \sig_var General \fr_n ¡Sayoh tsiktsi:n xikta:li n' tixti! Koma:mo moka:was miak taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Haz nada más unas pocas tortillas. Si no, van a sobrar muchas. \fr_son 00846-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y recíproco sen- : senta:lia) juntarse en matrimonio \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat mona:mikti:ti a, se: xiwit a mosenta:lihkeh iwa:n itiska:w wa:n ekintsi:n semi motio:chi:watih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombra ya se va a casar, ya tiene un año que vive en unión libre con su mujer pero ahora ya van a formalizar su unión, bendiciéndose. \fr_son 00846-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con tel- : telta:lia) compactar, comprimir \osten tierra; en Tacuapan se emplea tilta:lia \sig_var General \fr_n Nima:tan ya nikalaki n' tal nocha:n. Mo:sta sayoh niktilta:li:s wa:n wi:pta tiksowaskeh ya n' tet. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya terminé de meter la tierra en mi casa. Mañana nada más la voy a compactar y pasado mañana ya vamos a echar el piso. \fr_son 00846-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tokotsta:lia \raiz ta:l \nsem Para el significado de juntar objetos en un solo lugar se utiliza la expresión seki kita:lia. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx ta:lichkwa \lx_cita ta:lichkwa \lx_var General \ref 02637 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excavar.montículo.de.tierra \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig escarbar o tirar un montículo o bordo de tierra (p. ej., con pico y pala, para dejar la superficie aplanada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh nita:lichkwatok, nita:li:xmela:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa estoy escarbando la tierra, estoy aplanando. \fr_son 02637-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz ichkwa \dt 21/May/2021 \lx ta:lichkwilia \lx_cita kita:lichkwilia \lx_var General \ref 07071 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escarbarle.montículo.de.tierra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig escarbar o tirar un montículo o bordo de tierra (p. ej., con pico y pala, para dejar la superficie aplanada) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimocha:nti:ti wa:n nota:ke:walwa:n ne:chta:lichkwiliah. Sa:te:pan kichi:waskeh tepa:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a construir mi casa y mis mozos me están escarbando la tierra (para prepararla). Después van a hacer la barda. \fr_son 07071-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz ichkwa \dt 05/Apr/2022 \lx ta:lilia \lx_cita kita:lilia \lx_var General \ref 00560 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agregarle, ponerle, echarle \osten p. ej., un condimento a una comida \sig_var General \fr_n Aya:mo poye:k i:n motapalo:l, xikta:lili ok tsikitsi:n istat. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Todavía no está salada tu comida, agrégale un poco mas de sal. \fr_son 00560-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig inyectar con \osten un remedio \sig_var General \fr_n ¡Xne:chta:lili i:n pahti, ne:chkokowa notsontekon! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Inyéctame con este remedio, me duele la cabeza! \fr_son 00560-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \nsem Para acciones como poner algo sobre una tabla se usa simplemente ta:lia con un posposición o sustantivo relacional: x'ta:li itech ne: wapal 'Ponle sobre esa table'. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx ta:lili:ltia \lx_cita kite:ta:lili:ltia \ref 06994 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo está muy forzado en usar la palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mandar.ponerse \catgr V4 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con te:- : te:ta:lili:ltia) llevar a que (a alguien) se le alplique o ponga (medicina, emplastos; por alguien, un agente, no mencionado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nito:to:nia yeh ika niknemilihtok nimote:ta:li:lti:ti pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo fiebre y por eso estoy pensando ir para que me apliquen medicina. \fr_son 06994-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \nmorf El verbo ta:lia es un transitivo significando 'poner' y se aumenta en valencia a un ditransitivo con el aplicativo: ta:lilia signicando 'poner o aplicar (algo, un remedio por ejemplo) a o sobre (alguien). Este verbo tiene el agente, el objeto aplicado y el beneficiado (a quien se le pone el remedio). El náhuat SNP permite la causativización de este verbo ditransitivo, agregando otro agente; ta:lili:ltia literalmente algo como 'hacer (que alguien) ponga o aplique (algo, como un remedio) sobre o en beneficio de (alguien)'. Con el sujeto tiene 4 argumentos. Sin embargo, acepta solamente un agente impersonal, marcado con el prefijo te:-, por ejemplo, tine:chte:ta:lili:ltia pahti 'me llevas a que (alguien, impersonal) me apliquen una medicina'. \dt 14/Feb/2022 \lx ta:li:xko \lx_cita ta:li:xko \lx_var General \ref 07646 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suelo \catgr Sust-loc \deriv \sig suelo, sobre el suelo, piso (sea de losa, cemento) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo ximota:li ta:li:xko! Kachi kwali xikwi i:n ikpal \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No te sientes en el suelo! Mejor usa este banco. \fr_son 07646-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz i:x \raiz -ko \dt 16/Sep/2020 \lx ta:li:xmanistilia \lx_cita ta:li:xmanistilia \ref 08660 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx ta:li:xmela:wa \lx_cita ta:li:xmela:wa \lx_var General \ref 05947 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplanar.tierra \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aplanar la tierra o un terreno \osten p. ej., al hacer un terraplén \sig_var General \fr_n Ihwa:k tikchihchi:wkeh nocha:n tikichkwakeh n' ta:lkwa:it wa:n tita:li:xmela:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando construimos mi casa escarbamos el bordo y aplanamos. \fr_son 05947-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz i:x \raiz mela: \dt 03/Feb/2022 \lx ta:li:xne:si \lx_cita ta:li:xne:si \lx_var General \ref 05904 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amanecer.apenas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apenas amanecer, justamente en el momento que se empieza a vislumbrar la tierra \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chkalpano:ko nokni:w. Ta:li:xne:sik sah ehkok wa:n yahki i:pa tio:tak a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer vino a visitarme mi hermano. Llegó al almanecer y se fue ya en la tarde. \fr_son 05904-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz i:x \raiz ne:si \dt 03/Feb/2022 \lx ta:li:xpachowa \lx_cita kita:li:xpachowa \lx_var Tacua \ref 05347 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrir.ligeramente.con.tierra \catgr V2 \infl Clase 2b \sig cubir con una ligera capa de tierra \osten semillas de jitomate \sig_var Tacua \fr_n Xikpitsi:ni i:n tomat wa:n xita:li:xpacho n’ iteyo mah ixwa. Tikwa:skeh ke:man ta:kis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Rompe este jitomate y cubre sus semillas con una ligera capa de tierra para que germinen. Lo vamos a comer cuando de los frutos. \fr_son 05347-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz i:x \raiz pachV \dt 11/Apr/2022 \lx ta:lkakampa:nah \lx_cita ta:lka:kampa:nah \ref 01630 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ta:l, campana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Oxalis spp., plantas de la familia Oxalidaceae \vease xoko:kxiwit \sem Planta \raiz ta:l \dt 15/Apr/2021 \lx ta:lkamoh \lx_cita ta:lkamoh \lx_var General \ref 06393 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa papa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig papa, tubérculo de Solanum tuberosum L., planta cultivada de la familia Solanaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tiow plaza xine:chkowili o:me ki:loh ta:lkamoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a la plaza, ¡cómprame dos kilos de papa! \fr_son 06393-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta cultivada \sem Comestible-raíz \raiz ta:l \raiz kamoh \dt 20/May/2020 \lx ta:lkamohichkwa \lx_cita ta:lkamohichkwa \lx_var General \ref 08764 (duda) CSC no usa esta palabra porque en su pueblo no siembran papa por lo tanto la palabra no es común para él \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.papa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cosechar papa al desenterrar los tubérculos del Solanum tuberosum L., planta cultivada de la familia Solanaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nikwi:ka mo:stah tita:lkamohichkwatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano lo llevo diariamente a cosechar papa. \fr_son 00945-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz ta:l \raiz kamoh \raiz ichkwa \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx ta:lkamohichkwalis \lx_cita ta:lkamohichkwalis \lx_var General \ref 07176 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosecha.de.papa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cosecha de papa que se hace al desenterrar los tubérculos del Solanum tuberosum L., planta cultivada de la familia Solanaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa wa:lahka se: ta:kat, ne:chyo:lewako mah nikpale:wi ta:lkamohichkwalis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino un hombre, me vino a invitar que le ayudara en la cosecha de papa. \fr_son 07176-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz kamoh \raiz ichkwa \dt 05/Sep/2020 \lx ta:lko:mit \lx_cita ta:lko:mit \lx_var General \ref 06173 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zanja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fosa \osten para cadáver o mascota muerta \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k mikik notskwin nikchi:w se: ta:lko:mit wa:n ompa nikto:kak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando murió mi perro hice una fosa y allí lo enterré. \fr_son 06173-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hoyo, pozo o zanja \osten p. ej., para un muro o un tubo \sig_var Tzina \fr_n Nikchi:wati se: ta:lko:mit ka:mpa tiketsaskeh n' kalikxit porque pala:ntok wa:n tiki:xpatatih. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Voy hacer un hoyo en donde vamos a parar el horcón porque ya se está pudriendo (el horcón que está) y lo vamos a cambiar. \fr_son 06173-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz ko:m \dt 15/May/2020 \lx ta:lkomo:nia \lx_cita ta:lkomo:nia \lx_var \ref 05580 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa glosa azotarse.en.suelo \catgr V1 \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caerse de golpe, azotarse en el suelo \osten personas \sig_var General \fr_n Nopili ne:nentoya kalte:noh. Moxola:w wa:n ta:lkomo:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo andaba caminando en el patio de la casa. Se resbaló y cayó de golpe al suelo. \fr_son 05580-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:lwi:teki \raiz ta:l \raiz komo: \dt 12/Apr/2022 \lx ta:lkone:t \lx_cita ta:lkone:t \lx_var General \ref 00127 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.reptil \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig reptil todavía no identificado \sig_var General \fr_n Kihtowah komo se: kimiktia n' ta:lkone:t, mikih se: ipiliwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que si uno mata un ta:lkone:t, se le mueren los hijos. \fr_son 00127-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz ta:l \raiz kone: \nota Hay que investigar que tipo de reptil es y más sobre la creencia. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx ta:lko:nihtik \lx_cita ta:lko:nihtik \lx_var General \ref 03218 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.de.zanja \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig dentro, al fondo de una zanja o hoyo en la tierra \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: tekiti iksá: te:nawatiah mah se: kalaki ta:lko:nihtik mah se: tachkwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno trabaja a veces ordenan que uno se meta dentro de la zanja a escarbar. \fr_son 03218-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz ko:m \dt 08/Jan/2022 \lx ta:lkwa:it \lx_cita ta:lkwa:it \lx_var Tzina \ref 00490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bordo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig bordo de tierra; terreno elevado que queda después de que se hace un corte en un terreno inclinado, quedando el terraplén abajo \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k tikchihchi:wkeh n' tocha:n tikichkwakeh se: ta:lkwa:it. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hicimos nuestra casa escarbamos un bordo. \fr_son 00490-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz kwa:i \nota Quiza revisando sería mejor cambiar la frase elaborada por una del corpus. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx ta:lkwalka:n \lx_cita ta:lkwalka:n \lx_var General \ref 06175 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terreno.fértil \catgr Sust-loc \infl \sig terreno o tierra fértil \osten donde crece bien las plantas \sig_var General \fr_n Ke:mah yo:n xiwit neh niki:xmati neh. Nika:n tehwa:n tikitanih moskaltia, ne:n, yo:n xiwit wehkapantia ke:meh se:, se: metro, hasta o:me metro ahsi. Ka:mpa ta:lkwalka:n mochi:wa wehkapantik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, esa hierba yo la conozco. aquí nosotros lo hemos visto que crece, este, esa hierba crece alto como un, como un metro o dos metros. En terrenos fértiles crece alto. \fr_son 06175-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06175-01_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2013-04-05-k | 183.464, 193.924 \raiz ta:l \raiz kwal \raiz -ka:n \dt 02/Sep/2020 \lx ta:lkwa:tipan \lx_cita ta:lkwa:tipan \lx_var General \ref 01433 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.el.bordo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sobre el bordo (de tierra) o terreno elevado que queda después de que se hace un corte en un terreno inclinado, quedando el terraplén abajo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:lkwa:tipan kochtok se: itskwinti, i:pa ompa kochi ihwa:k a:mo kiowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sobre ese bordo está durmiendo un perro, de por sí duerme allí cuando no llueve. \fr_son 01433-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz kwa: \raiz -pan \dt 29/Mar/2021 \lx ta:lkwitaxkol \lx_alt ta:lkwetaxkol \lx_cita ta:lkwitaxkol \lx_var General \ref 02621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lombriz.de.tierra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lombriz de tierra, anélido todavía no identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n ta:lkwitaxkolmeh semi onkakeh ka:mpa pala:ntok n' tahsol wa:n takwecha:wya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las lombrices de tierra abundan donde está echándose a perder materia orgánica y está húmedo. \fr_son 02621-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz ta:l \raiz kwita \raiz ko:l \dt 21/May/2021 \lx ta:lmanik \lx_cita ta:lmanik \lx_var General \ref 07532 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.terrestre \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig superficie de la tierra \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech n' ta:lmanik mochi:wa miak taman kilmeh, sayoh mah se: kito:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la superficie de la tierra se dan mucha diversidad de quelites, sólo es necesario sembrarlos. \fr_son 07532-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz mana \dt 11/Sep/2020 \lx ta:lna:miki \lx_cita mota:lna:mikih \lx_var General \ref 03051 (duda) en el corpus aparece otro significado más, adaptarse a un lugar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.terreno.colindante \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (como recíproco : mota:lna:mikih) tener terrenos colindantes \osten dos o más vecinos \sig_var General \fr_n A:mo nikmati ka:nika namota:lnamikih, yeh ika a:mo nochi nitawi:tek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No sé por dónde colindan ustedes, por eso no chapeé todo el terreno. \fr_son 03051-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz na:miki \dt 06/Jan/2022 \lx ta:lna:miki \lx_cita ta:lna:miki \lx_var General \ref 00376 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adaptarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0ta-; 0-lo \sig adaptarse al tipo de suelo y desarrollarse bien, dado las características de la tierra o clima \osten plantas \sig_var Tzina \fr_n Wa:n telpa:pata:wak n' ka:mpa ta:lna:miki wa:n ka:mpa a:mo ta:lna:miki pos achi pisi:ltik. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e Y (las hojas se dan) muy anchas donde se adapta y donde no se adapta pues (las hojas) son chiquitas. \fr_son 00376-01_corp_Zacat-FRP353 \fr_fuente 2012-07-20-q | 367.117, 371.814 \raiz ta:l \raiz na:miki \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx ta:lna:miki \lx_cita ta:lna:miki \lx_var General \ref 07406 (duda) usar frase del corpus CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adaptarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig adaptarse (plantas cuando son cultivadas en zonas fuera de su hábitat común) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ahkwa:kopa no: kito:kah n' pahpata wa:n a:mo ta:lna:miki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la parte alta también siembran plátanos y no se adaptan. \fr_son 07406-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mati \raiz ta:l \raiz na:miki \dt 11/Apr/2022 \lx talna:miki:lis \lx_cita talna:miki:lis \lx_var General \ref 01539 (duda) en el corpus tiene otro significado más aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pensamiento \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig consejo (p. ej., el que da un padre a su hijo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah, tak a:mo kwali talna:miki:lis tikmakak mokone:w yeh ika tachteki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que tal vez no le diste buen consejo a tu hijo y por eso roba. \fr_son 01539-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz elna:miki \nota Checar uso con otros. \dt 14/Apr/2021 \lx ta:lnene:soh \lx_cita ta:lnene:soh \ref 08556 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ta:lnex \lx_cita ta:lnex \lx_var General \ref 07403 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa polvo.de.tierra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig polvo de tierra \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:lnex poto:ni ihwa:k se: tachpa:na wa:n a:mo se: taahtselwia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El polvo se levanta cuando uno barre y no rocía (el piso) con agua. \fr_son 07403-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatix \raiz ta:l \raiz nex \dt 08/Sep/2020 \lx ta:lnextah \lx_cita ta:lnextah \lx_var General \ref 01345 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.polvo \catgr Adj \deriv \sig lugar cubierto de, lleno de polvo (piso, cancha, banqueta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalihtik semi ta:lnextah. Tahtachkwi porin ta:l sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa hay mucho polvo. Se desmorona el suelo porque el piso es de tierra. \fr_son 01345-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz nex \raiz -tah \dt 24/Mar/2021 \lx ta:lnexwia \lx_cita kita:lnexwia \lx_var General \ref 07039 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empolvar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig empolvar (p. ej., ropa, animales, personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikso:so:wto yo:n tasal, yankwik tapa:k wa:n tiktahta:lnexwia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No lo estés restregando en el suelo esa tela porque lo empolvas y está recien lavada. \fr_son 07039-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz nex \dt 16/Feb/2022 \lx ta:lnexyoh \lx_cita ta:lnexyoh \lx_var General \ref 03681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empolvado \catgr Adj \deriv \sig empolvado; cubierto de polvo \osten objetos \sig_var General \fr_n ¡Xiktsetselo i:n tilmah, ye:kta:lnexyoh! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Sacude esta tela, está cubierto de polvo! \fr_son 03681-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz nex \dt 17/Jan/2022 \lx ta:lnexyowa \lx_cita ta:lnexyowa \lx_var General \ref 07863 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empolvarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig empolvarse (objetos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nitachpa:n poto:n ta:lnex wa:n ta:lnexyowak notasa:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando barrí se levantó el polvo y se empolvó mi ropa. \fr_son 07863-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz nex \dt 23/Sep/2020 \lx talo:chtia \lx_cita kitalo:chtia \lx_var General \ref 02930 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.correr \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer correr, o llevar corriendo \osten p. ej., un niño en brazos, un niño al llevarlo de la mano, sobre todo si el adulto tiene prisa \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kitalo:chtia i:pili, ihsiwi yowi kowtah, wa:n pili kineki xo:chitektia:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer hace correr a su niño, va al rancho, tiene prisa y el niño quiere ir cortando flores. \fr_son 02930-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig conducir (un vehículo como auto, bicicleta) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat semi kitalo:chtia n' itepos ihwa:k yowi ise:lti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre conduce muy rápidamente su carro cuando va solo. \fr_son 02930-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref tsikwi:naltia \raiz talo \nsem Mientras que el verbo talo:chtia puede indicar la acción de llevar a una persona (p. ej., a un niño) o a un animal corriendo, jalándolo del brazo o de un lazo (p. ej., con un caballo), o de llevar algo (objetos, animales pequeños, niños) en los brazos y correr con ello, el verbo tsikwi:naltia indica solamente la última acción de 'llevar cargado en los brazos al correr'. \dt 20/Jul/2021 \lx talo:chtilia \lx_cita ne:chtalo:chtilia \lx_var General \ref 05832 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correrle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar a prisa a \osten niño a un médico \sig_var 1-Tzina \fr_n Yehwa nejó:ni porque nochi tamisneki a. Yekintsi:n a:kin yeski a, se: tokni:w, se: pili, tiktalo:chtiliah n' koyo:t mah kipahti. Hasta yekintsi:n, hasta cuando se: ta:kati, siwa:pi:pil, kitane:xtiliah se: pilitsi:n iwa:n ya n' koyo:t. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Eso es porque todo (en cuanto a la tradición) ya se está acabando. Actualmente cualquier persona, un niño se lo llevan rápidamente con el doctor para que lo cure. Hasta ahora cuando nace un bebé, las mujeres dan a luz ya se van con el médico. \fr_son 05832-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05832-01_Xalpn \fr_fuente 2011-07-20-c | 1874.519, 1897.534 \raiz talo \dt 03/Feb/2022 \lx ta:loh \lx_cita ta:loh \lx_var General \ref 06038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mugroso \catgr Adj \deriv \sig mugroso \osten p. ej., la ropa o el cuerpo \sig_var General \fr_n Ye:kta:loh nokami:sah. Ya:lwa nitekitito wa:n niye:kmito:nih. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi camisa está mugrosa. Ayer fui a trabajar y sudé mucho. \fr_son 06038-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \dt 13/May/2020 \lx ta:lohki:xtia \lx_cita kita:lohki:xtia \lx_var General \ref 00302 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitar.mugre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig quitar mugre \osten p. ej., lavando la ropa, a una persona \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xikta:lohki:xti yo:n tasa:l, xikxapohwi sikiera e:xpa oso na:wpa mah pochi:nia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Lava bien esa ropa que se le quite bien la mugre, enjabonalo unos tres o cuatro veces para que quede bien blanca. \fr_son 00302-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz ki:sa \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx ta:lohtilmah \lx_cita ta:lohtilmah \lx_var General \ref 03351 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ropa.sucia \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig ropa sucia (con mugre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nitapa:kas, nikpia miak nota:lohtilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana lavaré, tengo mucha ropa sucia. \fr_son 03351-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz tilmah \dt 05/Jul/2021 \lx ta:lohtok \lx_cita ta:lohtok \lx_var General \ref 04902 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.capa.de.terreno.fértil \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con una capa de tierra fértil \sig_var General \fr_n Ne: miltatsi:ntan nikto:kati:w ye:ktomat. Ompa kwaltsi:n ta:lohtok wa:n kwaltsi:n mochi:was. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en la parte baja de la milpa voy a sembrar jitomate de riñón. Ahí hay mucha tierra fértil y ahí se va a dar muy bien. \fr_son 04902-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx ta:lo:ka:n \lx_cita ta:lo:ka:n \lx_var General \ref 07560 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.sagrado.nahua \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lugar sagrado nahua (es un lugar del que se habla muy poco, se concibe como un paraíso donde viven dos seres creadores y rodeados por vegetación y animales terrestres) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' ta:lo:ka:n a:mo a:kin i:xmati. A:mo a:kin kineki kihto:s ka:ni etok wa:n ke:niwki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Ta:lo:ka:n nadie lo conoce. Nadie quiere decir dónde está y cómo es. \fr_son 07560-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz o:k \raiz -ka:n \ency Grabación \dt 14/Sep/2020 \lx ta:lo:kmeh \lx_cita ta:lo:kmeh \lx_var General \ref 07559 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa servidores.de.Ta:lo:ka:n \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig servidores del lugar sagrados Ta:lo:ka:n al servicio de los dioses creadores que allí viven \sig_var 1-Tzina \fr_n Ta:lo:kmeh nemih Ta:lo:ka:n, ompa te:ta:ke:walwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los ta:lo:kmeh viven en Talokan, son mozos de allá. \fr_son 07559-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz o:k \dt 11/Sep/2020 \lx ta:lowa \lx_cita ta:lowa \lx_var General \ref 06227 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensuciarse (p. ej., con tierra o mugre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nitekitito wa:n nita:lowak, nita:lichkwatok ka:mpa kichi:watih se: yankwik kali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a trabajar y me ensucié (con tierra), estoy escarbando donde van a hacer una nueva casa. \fr_son 06227-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pantalowa) correr hacia abajo, por una cuesta, lugar inclinado \fr_n Ke:man kiowi nokalte:noh mopantalowa miak a:ohpana:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando llueve en frente de mi casa baja mucha agua pluvial (en torrentes). \fr_son 06227-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz talo \dt 08/Feb/2022 \raiz ta:l \dt 15/Aug/2018 \lx ta:lpachiwtok \lx_cita ta:lpachiwtok \lx_var General \ref 07731 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrado \catgr Adj \deriv \sig enterrado, tapado con tierra (y no ser visible), puesto dentro de la tierra (objetos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit itsi:ntayo ta:lpachiwtok. Moneki mah se: kichkwa wa:n mah se: kiki:xti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La base de este árbol está enterrado. Se necesita escarbar y dejarla descubierta. \fr_son 07731-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz pach \dt 20/Sep/2020 \lx ta:lpacho:ltia \lx_cita ne:chta:lpacho:ltia \lx_var General \ref 08744 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.enterrar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a enterrar, poner abajo de la tierra, tapar con tierra (un objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikichkwak se: te:manguera wa:n sa:te:pan wa:lah a:kin ia:xka wa:n ne:chta:lpacho:lti sepa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer desenterré una manguera ajena y después vino el dueño y me hizo enterrarla de nuevo. \fr_son 00822-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz pach \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx ta:lpachowa \lx_cita kita:lpachowa \lx_var Tzina \ref 05346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar con tierra \osten tubérculos que se siembran, una manguera \sig_var General \fr_n ¡Kwali x'ta:lpacho:ka:n i:n manguera koma:mo kitsontekiskeh! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Entierren bien esta manguera, de lo contrario la van a partir (accidentalmente, p. ej., con pala o machete). \fr_son 05346-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz pach \nsem Mientras que en Tzinacapan y Xaltipan to:ka se aplica a semillas, muertos, dinero y tubos de drenaje de PVC. En Tacuapan se usa to:ka además para tubérculos como la yuca y también para manguera (que no se entierra profundo) y tubos. Casi no se usa ta:lpachowa. En Tzinacapan el vocablo ta:lpachowa se usa para la manguera y los tubérculos como camote y yuca. Así en general la diferencia en Tzinacapan es la profundidad del entierro; en Tacuapan casi \dt 11/Apr/2022 \lx ta:lpan \lx_cita ta:lpan \lx_var General \ref 06960 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.el.suelo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sobre el suelo (superficie de un piso o de la tierra misma) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:lpan te:ntok tao:l, tak i:n pili kipi:xoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el suelo está tirado maíz, tal vez este niño lo regó. \fr_son 06960-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión intrínseca ita:lpan) terreno (de alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka nitachiato nota:lpan. Taoksitok a, wi:pta titatekiti:wih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a ver mi terreno. Ya está madurando el café, pasado mañana iremos a cosechar. \fr_son 06960-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz -pan \dt 01/Jun/2020 \lx ta:lpana:l \lx_cita ta:lpana:lmeh \lx_var General \ref 01907 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ta:l; panal \glosa tipo.de.Vespidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig insecto todavía no identificado, quizás de la familia Vespidae. Tiene similitudes con el pana:l; sus alas brillan y el color del nido es café. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:lpana:lmeh te:tipi:niah wa:n ye:kte:kokohkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los ta:lpana:lmeh pican y duelen mucho las picaduras. \fr_son 01907-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ta:l \dt 20/Apr/2021 \lx ta:lpanka:wa \lx_cita mota:lpanka:wa \ref 08065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx ta:lpankopa \lx_cita ita:lpankopa \lx_var General \ref 05787 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.el.terreno.de \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig (posesión enajenable : ita:lpankopa) por el terreno de \osten el poseedor; p. ej., en referencia a un camino o tubo que pasa por el terreno de alguien \sig_var General \fr_n Nota:lpankopa kipano:lti:tih se: yankwik ohti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por mi terreno van a construir un camino nuevo. \fr_son 05787-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz -pan \raiz -k(o) \raiz -pa \dt 12/Apr/2022 \lx ta:lpantane:si \lx_cita ta:lpantane:si \lx_var General \ref 01048 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.apenas.alboreando \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig estar apenas alboreando, vislumbrando poquito la primera luz del sol \sig_var General \fr_n Niah kowtah ihwa:k ta:lpantane:sik sah, yeh ika niehkok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al rancho cuando apenas aclaró, por eso ya llegué. \fr_son 01048-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz -pan \raiz ne:si \nsem El tiempo referenciado por la palabra ta:lpantane:si es antes del tiempo indicado por el verbo tane:si que indica un estado de luz de alba más fuerte por estar el sol más próximo a salir. Para una descripción de los tiempos antes del amanecer, véase ne:si. \nmorf Como verbo impersonal, no acepta un sujeto plural ni uno que no sea 3a persona singular. \rev 2020-12-15 \dt 07/Mar/2021 \lx ta:lpantsi:n \lx_cita ta:lpantsi:n \lx_var General \ref 03502 (duda) se puede cambiar el ejemplo con uno del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.poca.altura \catgr Sust-predicado \sig a poca altura \osten p. ej., la ubicación de los frutos de un árbol \sig_var General \fr_n Tiktekkeh i:n xokot porin ta:lpantsi:n onkaya. Tein wehkapan onkak, ompa moka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cortamos estas naranjas porque estaban a poca altura. Las que están en lo alto, allí se quedaron. \fr_son 03502-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz -pan \dt 17/Jan/2022 \lx ta:lpaxahkaltsi:n \lx_cita ta:lpaxahkaltsi:n \lx_var General \ref 08741 (duda) parece ser una palabra muy rebuscada, existe xahkal \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jacal.bajo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jacal bajo (el techo) que se usa para guardar leña y protegerla de la intemperie \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:lpaxahkaltsi:n moneki mah se: kimetspata, pala:ntok a n' kalikxit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Es necesario que se cambie el horcón a este jacal bajo, ya se está pudriendo el horcón. \fr_son 00788-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz -pan \raiz xahkal \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx ta:lpexo:ntia \lx_cita ta:lpexo:ntia \lx_var General \ref 01750 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emparejar.con.tierra \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig emparejar o rellenar con tierra (un espacio o lugar sumido, o el espacio entre dos muros, pero no un pequeño hueco, como el hoyo donde había estado metido un poste) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh tachkwak a:ohpana:t. Nikchi:w se: tepa:mit wa:n nita:lpexo:nti:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa erosionó (la tierra) el agua de lluvia. Hice un muro (de retención) y voy a rellenar (el espacio entre el muro y la casa) con tierra. \fr_son 01750-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:lakia \raiz ta:l \raiz pexo: \dt 18/Apr/2021 \lx ta:lpi:pi:tsani \lx_cita ta.lpi:pi:tsani \lx_var General \ref 04859 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Myrmeleontidae.Myrmeleon.spp.larvae.de \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larva de Myrmeleon spp., género de la familia Myrmeleontidae; tiene propiedades medicinales \sig_var General \fr_n Ne: kaltsi:ntitech te:ntok ta:lnex wa:n ompa yetokeh miak ta:lpi:pi:tsanimeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Al pie de mi casa hay mucha tierra en polvo y ahí hay muchos pocitos de las larvas de Myrmeleon. \fr_son 04859-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Comparar \semxref ta:lpi:pitsot \raiz ta:l \raiz pi:tsa \nsem El nombre ta:lpi:pi:tsani no se debe confundir con ta:lpi:pitsot (en Tacuapan dicen pi:pitsotsitsi:n) que refiere a las Isopoda. Según Ceferino Salgado, en Tacuapan saben que cuando una persona padece lo que le llaman "empacho del dedo gordo del pie", buscan un ta:lpi:p:tsani y una araña que tiene la cola esférica de color café brilloso. Machucan a estos dos bichos juntos y le untan el dedo afectado. Posteriormente lo envuelven con la cascara fina de la cebolla para que con este remedio el dedo reviente y ya reventando tira el pus que contiene. Aunque es una infección muy dolorosa, así ya no le duela a la persona afectada. Según Hermelindo Salazar en San Miguel Tzinacapan también tiene uso medicinal. Cuando a alguien se le mete en el pie una espina o una piedra y no puede lo pueden sacar buscan un ta:lpi:pitsani y una kalihtik tokat. A esos dos animales las machucan del abdomen y le ponen en donde se encuentra la espina. Dicen que de esa forma sale la espina. \dt 24/Jan/2022 \lx ta:lpi:pitsot \lx_alt pi:pitsotsitsi:n \lx_cita ta:lpi:pitsot \lx_var General \ref 00533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Isopoda.cochinillas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Isopoda, comúnmente conocido como cochinilla, tipo de artrópodo que es de color grisáceo y vive en los rincones de las casas, debajo de madera o piedra \sig_var General \fr_n I:n kaltech etokeh miak ta:lpi:pitsomeh, moe:wah tatampa de i:n tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En este rincón hay muchos ta:lpi:pitsomeh se esconden debajo de esta piedra. \fr_son 00533-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Referente natural igual \semxref ta:lburroh \semx_tipo Comparar \semxref ta:lpi:pi:tsani \raiz ta:l \raiz pitso \nsem El nombre ta:lpi:pitsot quizá sea por el hecho que vive en el polvo del suelo. En Tacuapan dicen pi:pitsotsitsi:n. No es de confundirse con ta:lpi:pitsani que son larvae de Myrmeleontidae \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ta:lrra:rrá:banoh \lx_cita ta:lrra:rrá:banoh \ref 07479 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ta:l, rábano \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xoko:kxiwit \sem Planta \raiz ta:l \dt 15/Aug/2018 \lx ta:lsaka \lx_cita ta:lsaka \lx_var General \ref 05578 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.tierra \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acarrear tierra \osten de un lugar a otro, p. ej., para construir una casa o barda \sig_var General \fr_n Ya:lwa nita:lsakak iwa:n nokni:w. Nikpale:wihtok kichi:wa icha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer acarreé tierra con mi hermano. Le estoy ayudando a construir su casa. \fr_son 05578-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz saka \dt 12/Apr/2022 \lx ta:lsa:wat \lx_cita ta:lsa:wat \lx_var General \ref 00352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nigua.tipo.de.Trombiculidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig niguas o coloradillas, ácaros diminutos de la familia Trombiculidae cuyas larvas que crecen bajo la piel provocan mucho comezón en los seres humanos \sig_var General \fr_n Yo:n ta:lsa:wameh semi pisi:ltikeh wa:n nemih itech ixta:wat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los ta:lsa:wameh (niguas) son muy pequeños y viven en los potreros. \fr_son 00352-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz ta:l \raiz sa:wa \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ta:lsese:xpan \lx_cita ta:lsese:xpan \lx_var General \ref 00953 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suelo.fresco \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar o suelo fresco, generalmente con humedad y sombreado \sig_var General \fr_n A: pos yo:n niki:xmattok (yo:lpoliwka:xiwit) no: tepitsi:n porque, nejó:n, yo:n mochi:wa ka:mpa onkak a:t wa:n ka:mpa yekawilah, ka:mpa, ka:mpa ta:lsese:xpan, ka:mpa tehtei:xko, ka:mpa yo:n pantsikwi:ntok a:tsí:n wa:n takwecha:w..., takwecha:wtok. Ompa yo:n mochi:wa. Pero a:mo onkak, a:mo onkak teli:xkich, ke:meh okseki taman xiwit. Yo:n semi tasohti. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ah, pues ese (yo:lpoliwka:xiwit; Peperomia mexicana (Miq.) Miq.) lo conozco un poco porque, este, ese crece donde hay agua y sombra, y en lugares muy frescos, en las superficies de las rocas, donde cae la brisa del agua y está con..., está con humedad. Ahí crece. Pero no hay, no hay mucho como otro tipo de hierbas. Ese escasea mucho. \fr_son 00953-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-03-a | 27.649, 50.245 \fr_n Okotsoxiwit, a:mo nikel..., a:mo n'mati yo:n para toni pahti, pero kihtowah ke no: pahti, n' okotsot, yo:n se: kwowit, we:i, we:i kowot mochi:wa. Pero i..., ima:xiwyo ahwia:k, nika:wí:n kayo:t. Nika:n mochi:wa no: mah se: kito:ka pero kachi mochi:wa ka:mpa, ka:mpa ta:lsese:xpan, ompa kihtowah, este, telwehkapan ya, ka:mpa kipia se: mil, panowa, ne:n, de n' i..., n' i..., de n' i:x..., i:xmanisyo ne:n we:ya:t. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e El okotsoxiwit (Liquidambar styraciflua L.) no me acuer..., no sé para qué es remedio, pero dicen que también es medinal, el okotsot, ese es un árbol, crece muy, muy alto. Pero las hojas tienen un aroma, se da por aquí. Aquí sí crece, solamente hay que sembrarlo, pero crece mejor donde, donde el suelo es más fresco, ahí dicen, este, es muy alto, donde tiene más de un mil metros sobre el nivel del mar. \fr_son 00953-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-24-s | 1650.103, 1679.278 \raiz ta:l \raiz sese: \ncomp No se usa ta:lsese:xpan en Tacuapan \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx ta:ltakwa:waltia \lx_cita kita:ltakwa:waltia \lx_var General \ref 07187 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.con.mugre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar con mugre (ropa blanca que no se lava bien, es decir que no sale bien la mugre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notilmah nikta:ltakwa:waltih, a:mo nikta:lohki:xtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi ropa la dejé con mugre, no le quité bien (la mugre). \fr_son 07187-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref a:ti:le:waltia \raiz ta:l \raiz takwa:wa \nsem La acción indicada por el verbo ta:ltakwa:waltia refiere al lavar mal o incompletamente la ropa sucia, dejándola con mugre. Nótese que takwa:wak significa 'tieso' o 'duro' y así este verbo probablemente refiere al hecho de que con la mugre todavía en la ropa, está o se queda algo tiesa. \dt 05/Apr/2022 \lx ta:ltapala:n \lx_cita ta:ltapala:n \lx_var Tzina \ref 07962 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abono.de.hierba.cortada.mezclada.con.tierra.suelta \catgr \infl \sig abono.de.hierba.cortada.mezclada.con.tierra.suelta \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ta:l \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx ta:ltatsakwil \lx_cita ta:ltatsakwil \lx_var General \ref 01725 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa muro.de.contención \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig muro de contención hecho de piedra, pegada con mezcla (mortero) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh tikchihchi:wkeh ta:ltatsakwil, a:mo tiknekih mah xiti:ni n' ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa hicimos un muro de contención, no queremos que se deslave la tierra. \fr_son 01725-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz tsakwi \dt 18/Apr/2021 \lx ta:ltekochtik \lx_cita ta:ltekochya:n \ref 02782 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa lugar.hundido \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig lugar hundido; cañada \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 31/May/2021 \lx ta:lte:mia \lx_cita kita:lte:mia \lx_var General \ref 03868 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.tierra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con pan- : panta:lte:mia) echarle tierra a \osten algo o alguien que está dentro de una fosa o hoyo, un muerte, un tubérculo de camote u otra planta \sig_var General \fr_n No:pá:n kito:kak seki kahfe:n wa:n tehwa:n tikpanta:lte:mihtiahkeh wa:n ihkwi niman tima:tankeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá sembró una matas de café y nosotros fuimos echándole tierra (mientras que el sembraba) y así terminamos pronto. \fr_son 03868-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz te:mi \dt 17/Jan/2022 \lx ta:lte:n \lx_cita ta:lte:n \lx_var General \ref 00068 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.raz.del.suelo \catgr Sust-loc \deriv \sig al raz de la tierra, suelo \osten p. ej., cuando se corta una planta pegadito al suelo \sig_var General \fr_n Nikneki xitame:wa ta:lte:n wa:n ihkwi nitato:kas a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quiero que limpies pero a raz del suelo para que ya así siembre. \fr_son 00068-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:lchik \raiz ta:l \raiz te:n \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx ta:lte:no:tsaltia \lx_cita mota:lte:no:tsaltia \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \pres_tipo Neologismo \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 05/May/2021 \lx ta:ltewia \lx_cita mota:ltewia \lx_var General \ref 05306 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.cabeza.contra.tierra \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig golpearse con los cuernos o la frente contra la tierra \osten las reses \sig_var Tzina \fr_n Ne: ixta:wat nikitak se: kwa:koweh mota:ltewihtoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En ese potrero vi un toro que estaba golpeando la tierra con sus cuernos. \fr_son 05306-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:tewia \raiz ta:l \raiz tewi \dt 11/Apr/2022 \lx ta:ltik \lx_cita ta:ltik \lx_var General \ref 04607 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.café \catgr Adj \deriv \sig color café \sig_var General \fr_n Nikpia se: tilmah ta:ltik. Nikwiti, nikchi:wati ika se: nopalte:l \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una tela de color café. La voy a ocupar para hacer una bolsa. \fr_son 04607-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx ta:ltikpak \lx_cita ta:ltikpak \lx_var General \ref 07282 (duda) usar otra frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierra \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig superficie terrestre, tierra (solamente en referencia a la superficie) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ta:ltikpak mochi:wa miak taman tato:k, sayoh moneki mah se: tato:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la tierra se dan muchos cultivos, sólo se requiere que uno los siembre. \fr_son 07282-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz ikpak \nsem Los nahuas respetan mucho a la tierra pues se considera que es la base de la existencia humana. \dt 07/Sep/2020 \lx ta:ltikpakti \lx_cita ta:ltikpakti \lx_var General \ref 05213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nacer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig nacer \osten seres humanos \sig_var General \fr_n Ke:man ta:ltikpaktik nosiwa:pil neh nimokokowa:ya. A:mo niman nikitato ne: tapahtilo:ya:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando nació mi hija yo estaba enfermo. No fui luego a visitarla en el hospital. \fr_son 05213-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz ikpa \raiz -ko \nsem Este vocablo parece ser un neologismo, siendo un verbalizador de sustantivo ta:ltikpak, 'la tierra'. No es muy común este verbo aunque sí se usa. Para decir 'nacer' es más común decir nemi como en el pasado, nemik, 'nació'. \ncomp En el náhuatl clásico aparece tlaticpacquiza 'nacer, venir al mundo' (RS, p. 605). Esta palabra no está en Molina y significa, literalmente, 'salir al o del mundo' \dt 11/Apr/2022 \lx ta:lto:ka \lx_cita kita:lto:ka \lx_var General \ref 00709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enterrar \osten p. ej., monedas, animales muertos, sea para ocultar o para dejar descomponer \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nikta:ltokak nomanguera paniá:n wetstoya wa:n nikmowilih mah kitsontekika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer enterré mi manguera, estaba tendida en la superficie (de la tierra) y temí que la cortaran (con machete). \fr_son 00709-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Yehwa sah niki:xmattok o:me taman yo:n okwilimeh wa:n yo:n mota:liah itech, itech ka:mpa tu:sankal mokalakiah oso ka:mpa kimichtaphsol ompa motahchihchi:wiah. Ke:mah wa:n komohkó:n we:i *mata** mochi:wah, mota:lto:kah ya komo ... I:n koyok tein ka:mpa *tuza**, mota:lto:kah wa:n a:mo para xikinki:xti ok pero yo:n seki:n mota:liah paniá:n sah yo:n kwitako:ni..., ihista:keh, paniá:n sah itech, ke:meh itech kimichtapahsol ompa, ompa mocha:ntiah wa:n pero a:mo, a:mo lo:kohmeh yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Eso es lo único que conozco, dos tipos de esos insectos (abejas llamadas xi:kohmeh), esos se ponen en, se meten en los huecos de las tuzas o en los nidos de los ratones hacen su nido. Si, y si es que hacen muchas pues se entierran en los huecos como…, se entierran en los huecos de las tuzas, se entierran y ya no los puede sacar uno pero hay unos que se ponen a la intemperie, esos son de cola…, son blancos, en la intemperie, como en los nidos de las ratas, ahí se anidan pero no, no son agresivos. \fr_son 00709-01_corp_faltar \fr_fuente 2013-04-05-e | 77.281, 102.929 \raiz ta:l \raiz to:ka \nsem El verbo to:ka se utiliza para la acción de sembrar o de enterrar un muerto humano. En este último caso implica la ceremonia del entierro mientras que ta:lto:ka significa nada más tapar o cubrir con tierra. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ta:lto:kani \lx_cita ta:lto:kani \lx_var General \ref 01269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pompilidae \catgr Sust \deriv \infl \sig Pompilidae \sig_var General \fr_n Niki:xmattok pané: o:men nijó:n se: ahtapalchi:chi:ltik wa:n oksé: ti:ltik. Nijó:n okwiltsi:n ne:n ta:lto:kani kiliah, yo:n seki achto ne:n motachkwili:ti wa:n ka:mpa kitah se:, se: okwiltsi:n oso se: tokat oso yo:n se: cha:nkwe:tah. Teisá: okwiltsi:n 'ki:tskia wa:n kwi:ka, ne: kimiktia wa:n kwi:ka itech ne: ka:mpa icha:n, ne:n, icha:n. Kiliah icha:n te:ntok seki ta:ltsi:n, ompa tak takoyo:nia wa:n ompa ne: 'kalaki:ti. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Conozco dos de esos (Pompilidae), uno es de alas rojizas y otro de alas negras. A ese animalito le llaman ta:lto:kani, ése primero excava la tierra y donde ven un animalito, un animalito o una araña o ese gusano medidor. Cualquier animalito agarra y se lo llevan, allí lo matan y se lo llevan allá donde tienen su casita, en su casita. Le dicen que es su casa donde hay tierrita, a lo mejor ahí hace un hoyo y allá lo va a meter. \fr_son 01269-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2013-04-05-a | 38.887, 73.302 \nsem Por la descripción es probable que el ta:lto:kani sea un Pompilidae aunque avispas del tribu Bembicini también llevan a otros insectos a sus nidos terrestres para consumirlos. Pero por la descripción el ta:lto:kani es un Pompilidae. El nombre más común para estas familia de insectos sin embargo, es te:to:kani. De 38 ocurrencias en el corpus de grabaciones 37 son de te:to:kani y solamente una de ta:lto:kani. \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Referente natural igual \semxref te:to:kani \raiz ta:l \raiz to:ka \dt 21/Mar/2021 \rev \lx ta:lto:kilia \lx_cita ne:chta:lto:kilia \lx_var General \ref 06202 (duda) CSC usa solamente to:ka porque se entiende del contexto de lo que se habla, parece más común con to:ka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enterrar en el suelo (p. ej., un cadáver, un reloj, objetos que no sean semillas) de o para \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chta:lto:kili nomanguera, a:mo nike:manti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me entierres mi manguera, no tengo tiempo. \fr_son 06202-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz to:ka \dt 08/Feb/2022 \lx ta:ltsaya:na \lx_cita ta:ltsaya:na \lx_var General \ref 01789 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig arar con yunta (generalmente con bueyes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w weli ok ta:ltsaya:na, neh a:mo ne:chne:xtilihkeh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano todavía sabe arar, a mi ya no me enseñaron. \fr_son 01789-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz tsaya: \nsem Véase nota con ta:ltsaya:nalis. \dt 18/Apr/2021 \lx ta:ltsohya:k \lx_cita ta:ltsohya:k \lx_var General \ref 04379 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.tierra \catgr Adj \infl \sig con olor a tierra \osten generalmente por haber estado en suelo mojado, p. ej., granos de café que se habían caido de las matas \sig_var General \fr_n X'ne:chchiaka:n. No: 'neki niá:s n' ilwit namowa:n sayoh nima:lti:ti. Yeki:n nikowsakatoya wa:n telsenka nita:ltsohya:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Espérenme. También quiero ir a la fiesta con ustedes pero nada más me voy a bañar. Hace rato estaba acarreando leña y apesto a tierra. \fr_son 04379-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz tso \raiz hya: \dt 18/Jan/2022 \lx talwat \lx_cita talwat \lx_var General \ref 01880 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vena \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig vena o arteria \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: kiteki se: italwayo, semi eski:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno se corta la vena, sangra mucho. \fr_son 01880-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz talwa \dt 18/Apr/2021 \lx talwatik \lx_cita talwatik \lx_var General \ref 03855 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa delgado \catgr Adj \deriv \sig delgado \osten persona \sig_var General \fr_n I:n pili ye:ktalwatik, kwaltsi:n takwa pero a:mo motoma:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy delgado, come bien pero no engorda. \fr_son 03855-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref omitik \raiz talwa \nsem El adjetivo talwatik se aplica solamente a personas, sea niño o adulto. Para animales se usa ko:kolotik. \nota Checar como se dice delgado en referencias a animales como perros, vacas, etc. \dt 17/Jan/2022 \lx ta:lwelita \lx_cita ta:lwelita \ref 02560 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa adaptarse.a.tierra.fértil \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Oct/2018 \lx ta:lwia \lx_cita kita:lwia \lx_var General \ref 07853 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.tierra.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con ta- : tata:lwia) aterrar la milpa \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tiahka titata:lwi:toh iwa:n no:pá:n, kwaltsi:n moskaltihtok n' tomi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos a aterrar la milpa con mi padre, está creciendo bien nuestra milpa. \fr_son 07853-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \dt 22/Sep/2020 \lx talwiki:xtia \lx_cita talwiki:xtia \lx_var General \ref 06042 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.fiesta \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer fiesta religiosa \osten p. ej., en celebrar a un santo de una mayordomía incluyendo el santo patrono \sig_var General \fr_n Ihwa:k titalwiki:xtihkeh titamiktihkeh wa:n a:mo ahsik nakat. Nikinkowak ok seki piomeh. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando hicimos la fiesta religiosa matamos un cerdo y no alcanzó la carne. Todavía compré unos pollos \fr_son 06042-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \raiz ki:sa \dt 03/Feb/2022 \lx talwiki:xtilia \lx_cita kitalwiki:xtilia \lx_var Tzina \ref 03900 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.fiesta \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle fiesta \osten a un santo de una mayordomía u otra figura religiosa \sig_var Tzina \fr_n Tota:tah tein tikselihkeh i:n xiwit tiktalwiki:xtili:skeh itech i:n me:tsti noviembre. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al santo que recibimos este año (en nuestra casa) le haremos fiesta en el mes de noviembre. \fr_son 03900-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \raiz ki:sa \nsem Se usa talwiki:xtilia para la fiesta hecha a los santos no patronales, para el santo patrón se usa talwiti \dt 17/Jan/2022 \lx ta:lwilia \lx_cita ne:chta:lwilia \lx_var General \ref 01855 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar tata:lwia y siempre con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitata:lwilia) aterrar la milpa de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwan ma:tan nokni:w ne:chtatal:wilih nomi:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano ayer terminó de aterrar mi milpa, yo no tuve tiempo para echarle tierra. \fr_son 01855-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitahta:lwilia) ensuciar (p. ej., ropa, herramienta) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:chkwi:lih nowi:pi:l wa:n ne:chtahta:lwilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño me quitó mi huipil y me lo ensució. \fr_son 01855-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \dt 18/Apr/2021 \lx ta:lwi:teki \lx_cita kita:lwi:teki \lx_var General \ref 06993 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.al.suelo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig azotar al suelo (a alguien, a propósito o por accidente); tumbar de golpe al suelo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n sokitah katka. Nimoxola:w wa:n nimota:lwi:tek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al campo y estaba lodoso (el camino). Me resbalé y caí de golpe en el suelo. \fr_son 06993-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ta:lkomo:ni \raiz ta:l \raiz wi:teki \dt 14/Feb/2022 \lx talwiti \lx_cita talwiti \lx_var General \ref 03902 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa haber.fiesta.patronal \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig haber o hacer fiesta del santo patrón de un pueblo \sig_var General \fr_n A:man talwiti San Miguel Tzinacapan yeh ika Hermelindo a:mo wa:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ahora es la fiesta en San Miguel, por eso Hermelindo no vino. \fr_son 03902-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ilwi \dt 17/Jan/2022 \lx ta:lxelwia \lx_cita timota:lxelwiah \ref 02256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa repartirse.tierra \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 09/May/2021 \lx ta:lxi:pets \lx_cita ta:lxi:pets \lx_var General \ref 08724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suelo.pelón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig suelo pelón, que ha sido dejado sin hierba, pasto ni maleza \osten a causa de chapeo o consumo de la hierba por animales \sig_var Tzina \fr_n Ka:mpa nitatamaka tamik xiwit. Sayoh moka:w ta:lxi:pets. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde apaciento (mis animales) se acabó la hierba. Sólo quedó el suelo pelón. \fr_son 00517-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \raiz xi: \raiz petsV \nota Checar ya que CSC no usa aunque dice que hay escuchado la palabra. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx ta:lxo:xompe \lx_cita ta:lxo:xompe \lx_var General \ref 01494 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ihtikoyokkilit \sem Planta \sem Comestible-hojas \raiz ta:l \raiz tsompi (?) \dt 08/Apr/2021 \lx tama:chihchi:w \lx_cita tama:chihchi:w \lx_var General \ref 06040 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hecho.a.mano \catgr Sust-predicado \deriv \sig hecho a mano \osten p. ej., una artesanía \sig_var General \fr_n I:n wi:pi:l tama:chihchi:w, kihkitik nokni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este huipil está hecho a mano, lo tejió mi hermana. \fr_son 06040-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz chi:wa \dt 13/May/2020 \lx tama:chihchi:walis \lx_cita tama:chihchi:walis \lx_var \ref 08617 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx tamachi:lis \lx_cita tamachi:lis \lx_var General \ref 06206 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carácter \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig carácter; forma o manera de ser (de una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tehwa:n tima:se:walmeh no: taman totamachi:lis, tikwa:ntih a:t a:kin te:chtahtania. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nosotros los nahuas es diferente nuestro carácter, convidamos agua a quien nos la pida. \fr_son 06206-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 16/May/2020 \lx tamachi:w \lx_cita tamachi:w \lx_alt tatamachi:w \lx_var General \ref 02489 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unidad.para.medir.lo.largo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig unidad, por ejemplo, palo o regla, que se usa para medir lo largo de un objeto, el tamaño del tamachi:w puede variar según lo que se quiere medir \sig_var 1-Tzina \fr_n Notamachi:w tein nikwi ihwa:k nikalkowteki se: kowtako:t wa:n kipia na:wi kwa:rtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi unidad de medida que uso cuando corto madera para casa es una vara y tiene cuatro cuartas. \fr_son 02489-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tamachi:wa \dt 21/May/2021 \lx tamachi:wa \lx_cita kitamachi:wa \lx_var General \ref 05944 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medir \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig medir en cuanto a lo largo o alto \osten p. ej., una tela, un terreno, una hoja, una persona \sig_var General \fr_n Xiktamachi:wa i:n kowit, tikwiskeh yehwa n' kale:wal. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mide este trozo, lo vamos a ocupar para (sacarle) alfardas. \fr_son 05944-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig medir \osten lo que cabe en un recipiente, p. ej., granos, líquidos \sig_var General \fr_n Xiktamachi:wa o:me almo:n tao:l, nika:wili:ti:w nokni:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mide dos almudes de maíz, voy a ir dejárselos a mi hermano. \fr_son 05944-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig pesar de peso \osten objetos o personas \sig_var General \fr_n Mo:sta kwalka:n xne:chpale:wi:ki:w, tiktamachi:waskeh n' pitsot. Wa:la:ti n' pitsoko:wkeh pero tio:me:n sah a:mo tiweliskeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana vienes a ayudarme para pesar el marrano. Va a venir el comprador de cerdos pero nosotros dos (él y yo) no vamos a poder hacerlo. \fr_son 05944-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tamachi:wa \dt 03/Feb/2022 \lx tamachi:wilia \lx_cita kitamachi.wilia \lx_var General \ref 05922 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig medirle lo largo \osten a alguien, p. ej., tela, terreno; incluye la medición la circunferencia, p. ej., la cintura \sig_var General \fr_n Nikitati se: ta:kat tein kwali tai:xmati mah ne:chtamachi:wili:ti se: ta:l nikowati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Iré a ver a un señor que conoce bien de números y calculos para que vaya a medir un terreno que voy a comprar. \fr_son 05922-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tamachi:wa ? \dt 03/Feb/2022 \lx tamachtihkeh \lx_cita tamachtihkeh \lx_var General \ref 04269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa profesor \catgr Sust-agent \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo : tamachtia:nih \sig maestro; profesor; asesor; persona que enseña \sig_var General \fr_n Notamachtihka:w semi kwaltsi:n ne:chmachtia. Tein a:mo niweli ne:chpale:wia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi maestro me enseña muy bien. Lo que que no puedo me ayuda. \fr_son 04269-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 18/Jan/2022 \lx tamachti:l \lx_cita tamachti:l \lx_var General \ref 06369 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa habituado \catgr Adj \deriv \sig adiestrado, amaestrado (un animal para realizar cierta actividad como arar, cargar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: tapial wa:n tamachti:l para kowtila:nas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una bestia y está habituado para jalar (y arrastrar) madera. \fr_son 06369-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \nsem Generalmente le sigue a tamachti:l el préstamo del español 'para' seguido por la forma futura del verbo que indica la actividad aprendida. \dt 19/May/2020 \lx tamachti:lis \lx_cita tamachti:lis \lx_var General \ref 03180 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enseñanza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig enseñanza \osten que se imparte a una o un grupo de personas \sig_var General \fr_n I:n tamachti:lis moneki mah mote:maka itech nochi xola:lmeh, ihkó:n pilimeh kwali momachtiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La enseñanza se requiere que se de en todos los pueblos, así los niños pueden estudiar. \fr_son 03180-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \raiz mati \dt 26/Jun/2021 \lx tamahma:tokal \lx_cita tamahma:tokal \lx_var General \ref 02681 (duda) CSC no usa esta palabra como para el ejemplo, quizá taihital a \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manoseado.no.escogido \catgr Sust-predicado \deriv \sig revisado y dejado por no haber sido escogido; sobrado (frutos y verduras en el mercado que han sido tocado todo el día por compradores y dejado por no ser de calidad) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tomat tama:tokal a, moita ke:meh kima:xohxokolihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos jitomatos ya son lo que no se escogieron, se ve como ya lo magullaron con la mano. \fr_son 02681-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz toka \dt 21/May/2021 \lx tamahsika:yo:t \lx_cita tamahsika:yo:t \lx_var General \ref 01868 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa complemento \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Poseído termina en -yo \sig complemento \osten p. ej., un pedazo de tela que hace falta para terminar un vestido, dinero que completa una cantidad necesitada \sig_var General \fr_n Nikwa:lkwik a n' itamahsika:yo n' tao:l tein ya:lwa nikwi:kak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya traje el complemento (de dinero para terminar de pagar) para el maíz que llevé ayer. \fr_son 01869-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahsika \raiz ahsi \nmorf El origen o proveniencia de la /m/ en tamahsika:yo:tl no es claro. \dt 18/Apr/2021 \lx tamahteki:l \lx_cita tamahteki:l \lx_var General \ref 05442 (duda) parece que la entrada y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manos.lavadas \catgr Sust-predicado \deriv \sig con las manos lavadas \sig_var General \fr_n ¡Xikmakaka:n taxkal i:n pili, tamahteki:l a! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dénle las tortillas a este niño, ya tiene las manos lavadas. \fr_son 05442-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mah \raiz teki (2) \dt 11/Apr/2022 \lx tama:ihital \lx_cita tama:ihital \lx_var General \ref 06182 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.queda.al.último \catgr Sust-predicado \deriv \sig que ha quedado hasta el último \osten p. ej., en un mercado de frutas y verduras, la mercancía que se queda después de que muchos compradores han pasado y escogido lo mejor, dejando lo que desprecian) \sig_var General \fr_n Komo tikowa n' tomat, xikowa ka:mpa aya:mo semi tama:ihital. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si compras jitomate, compra donde todavía no está solamente lo que queda después de haber pasado muchos compradores (quienes seleccionaron lo mejor). \fr_son 06182-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ita \dt 14/May/2020 \lx tama:ihkitil \lx_cita tama:ihkitil \lx_var General \ref 07099 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trenzado \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig trenzado (p. ej., un rollo de hilos, cabellos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kwaltsi:n tama:ihkitil n' itso:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta niña tiene bien trenzado su cabello. \fr_son 07099-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ihkiti \nota Checar significado con alguien que usa telar. \dt 04/Sep/2020 \lx tama:koto:n \lx_cita tama:koto:n \lx_var General \ref 03020 (duda) no aparece en el corpus y para el significado parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrancado \catgr Sust-predicado \deriv \sig arrancado, suelto \osten a un plátano, naranja, lima que ha sido arrancado (de su penca o rama) y que se vende uno por uno en el mercado \sig_var General \fr_n I:n pahpata tama:koto:n a:mo kiwe:ikowah, kachi kikowah ika mexkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El plátano arrancado de su penca casi no lo compran, lo compran más con su penca. \fr_son 03020-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz koto: \nsem Para una discusión de los términos asociados con los plátanos, véase pahpata. \dt 06/Jan/2022 \lx tamal \lx_cita tamal \lx_var General \ref 05376 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tamal (alimento hecho a base de masa y siempre relleno de algo como frijoles, carne y salsa; también se puede hacer un tamal sin relleno de elote molido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikchi:w miak tamal, a:man nikwi:kak niknamakato tamachti:lo:ya:n, ihsiwka nima:tamik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice muchos tamales, hoy los llevé a vender a la escuela, los vendí rápidamente. \fr_son 05376-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz tamal \nsem Existen términos para los siguientes tipos de tamales: etixtamal, e:lo:tamal,, nakatamal, chi:la:yo:tamal, owakiltamal y pi:ksa. \dt 11/Apr/2022 \lx tamalchi:wa \lx_cita tamalchi:wa \lx_var General \ref 05652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tamales \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer tamales \osten de cualquier tipo, particularmente para una fiesta \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitamalchi:w wa:n a:man a:mo nitisik ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice tamales y hoy ya no hice tortillas. \fr_son 05652-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tamal \raiz chi:wV \dt 12/Apr/2022 \lx tamali:n \lx_cita tamali:n \lx_var General \ref 04416 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cordón.torcido \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cordón o mecate \osten algo hecho con hilos, generalmente dos o tres, torcidos \sig_var General \fr_n Wa:kik a n' xo:no:t tein niki:xtih, nikchi:wati ka:n o:me e:i tamali:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya se secó el jonote que saqué, voy a hacer unos mecates. \fr_son 04416-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref mali:na \raiz mali: \nsem El sustantivo tamali:n refiere a los mecates y cordones pero no a los lazos gruesos. Puede ser que este significado se deriva del hecho que los mecates y cordones, generalmente delgados, se fabricando torciendo hilos entre los dedos de las manos y el lazo se fabrica ya con herramientas como la taravía. \dt 18/Jan/2022 \lx tamaliswat \lx_cita tamaliswat \lx_var General \ref 07433 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.para.tamal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Canna tuerckheimii Kraenzl., de la familia Cannaceae, cuyas hojas sirven para envolver tamales de carne \sig_var Tzina \fr_n Nika:n tehwa:n miak taman xiwit tikwih para tamal, tikwih: nexkoko:kiswat, noktaiswat, nexkihit, sankose:n iswat wa:n pahpataiswat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí nosotros usamos muchas hojas para tamal, usamos: nexkoko:kiswat, noktaiswat, nexkihit, san kose:n iswat y hojas de plátano. \fr_son 07433-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hojas y planta entera del Renealmia alpinia (Rottboell) Maas, de la familia Zingiberaceae, planta cuyas hojas se usan para envolver tamales de frijol \osten exclusivamente para las hojas y la planta Renealmia alpinia \sig_var Tacua \fr_n Niow mi:lah nikwiti tamaliswat. Mo:sta tikwa:skeh tamal wa:n ika tikpihpi:kis ta: yo:n to:tomo:ch a:mo ihkwi kiahwia:lia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a la milpa por hojas de tapicón. Mañana vamos a comer tamales y con eso los vas a envolver porque con las hojas de mazorca no tienen el mismo aroma. \fr_son 07433-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Planta-parte \raiz tamal \raiz iswa \nsem La palabra nekoko:kiswat se usa tanto por los pueblos de Tzinacapan como por los pueblos de Tacuapan (tierras bajas) para referirse a Canna tuerckheimii Kraenzl., de la familia Cannaceae, cuyas hojas se usan para envolver tamales de carne. Por los pueblos de Tzinacapan esta planta, C. tuerckheimii también se conoce como tamaliswat, por el uso de sus hojas. Además, en Tzinacapan el mismo término tamaliswat puede referise a las hojas del nexkihit (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas), a las hojas y planta de noktaiswat (Heliconia schiedeana Klotzsch), a las hojas y la planta de San José iswat (pendiente colectar e identificar) y a las hojas de plátano. En Tacuapan tamaliswat es exclusivamente para las hojas y la planta de Renealmia alpinia aunque los frutos si se llaman nexkihit. En los pueblos de San Miguel Tzinacapan se usa nexkihit tanto para la planta como para los frutos. \dt 10/Sep/2020 \lx tamalko:mit \lx_cita tamalko:mit \lx_var General \ref 04702 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olla.para.tamales \catgr Sust \deriv \infl N2(intrínseca-solo) \infl_n Vocal final > 0 \sig olla para tamales \osten para hervir los tamales, normalmente es una olla grande de barro \sig_var General \fr_n Nikowak se: tamalko:mit, tein nikpiaya niktapa:n ina:man. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré una olla para tamales, la que tenía la rompí hace poco. \fr_son 04702-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tamal \raiz ko:mi \dt 24/Jan/2022 \lx tamalkowit \lx_cita tamalkowit \lx_var General \ref 05454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araliaceae.Oreopanax.capitatus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Oreopanax capitatus (Jacq.) Decne & Planchtipo, árbol o arbusto de la familia Araliaceae \sig_var General \fr_n Yo:n tamalkowit a:mo mochi:wa ka:mpa yeski. Mochi:wa sayoh ka:mpa tepe:yoh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El tamalkowit (Oreopanax capitatus (Jacq.) Decne & Planchtipo) no se da en cualquier lugar. Se da sólo en lugares donde hay riscos. \fr_son 05454-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tamal \raiz kow \dt 11/Apr/2022 \lx tamalowa \lx_cita kitamalowa \lx_var General \ref 06270 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparar.en.tamales \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig preparar en tamales \osten p. ej., carne \sig_var General \fr_n Koma:mo tami i:n pio:nakat, mo:sta niktamalo:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si no se acaba esta carne de pollo, mañana la prepararé en tamales. \fr_son 06270-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tamal \dt 08/Feb/2022 \lx tama:mahkeh \lx_cita tama:mahkeh \lx_var General \ref 02115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tama:ma:nih \sig cargador (de cualquier objeto pesado que se carga por los hombros o la espalda) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia ya na:wi koxta:l sinti wa:n a:mo ehkoh n' tama:ma:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya tengo cuatro costales de mazorca y no llegan los cargadores. \fr_son 02115-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig portador del féretro en el proceso de enterrar un fallecido \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k aksá: kito:kah monekih mah etoka:n tama:ma:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando entierran a alguien es necesario que estén los cargadores. \fr_son 02115-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:ma \dt 09/May/2021 \lx tama:mal \lx_cita tama:mal \lx_var General \ref 05987 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carga \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig carga \osten de leña, costal de hierba para forraje \sig_var General \fr_n Ne: kowtah nikwa:lka:wte:w se: tama:mal. Mo:sta nikwiti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el campo dejé una carga. Mañana la iré a traer. \fr_son 05987-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma:ma \dt 12/May/2020 \lx tamamalwa:s \lx_alt tamanalwa:s \lx_cita tamamalwa:s \lx_var General \ref 02230 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Clethraceae.Clethra.schlechtendalii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Clethra schlechtendalii Briquet, planta de la familia Clethraceae; sirve para leña o para construir las casas \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tamamalwa:s se: kowit telwe:i moskaltia. kwali se: kiteki wa:n se: kikwi para kalkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tamamalwa:s es un árbol que crece mucho. Se puede cortar y usar para madera de casa. \fr_son 02230-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz mamal ? \dt 09/May/2021 \lx taman \lx_cita miak taman \lx_var General \ref 05099 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo, grupo o forma de un objeto que marca diferencia con respecto a otro \sig_var General \fr_n Ke:mah, pos neh nejó:n no: niki:xmati yo:n kiliah mi:lahehkaw oso ma:we:weyakehkaw 'to:ka:itiah, o:me taman ito:ka:y, pero se: taman sah xiwit tiki:xmatih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, pues yo conozco ese que le llaman mi:lahehkaw o el que le llaman ma:we:weyakehkaw su nombre tiene dos formas distintas pero pero lo conocemos como un solo tipo de hierba. \fr_son 05099-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 209.412, 219.122 \sig [col] okse: o se: taman) otro diferente \osten objetos que pueden varias entre si, dentro de una sola clasificación \sig_var General \fr_n In xo:chit tein tikwa:lkwik no: okse: taman. A:mo yehwa tein nimitstahtanih. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Esta flor que me trajiste es de otro tipo. No es la que te pedí. \fr_son 05099-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mana \nsem La diferencia entre no: taman y se: taman / okse: taman es sútil y quizá no importante para saber si uno u otro se debe usar. Habría que investigar la diferencia, si es que existe. \dt 03/Feb/2022 \lx taman \lx_cita taman \lx_var General \ref 00052 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lamentablemente \catgr Modal \deriv \sig palabra modal que indica que el que habla lamenta alguna hecho o acontecimiento, por ejemplo, que alguien hizo algo esperando un cierto resultado que finalmente no se dio \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w a:mo kika:wili:koh n' to:tolin tein kikowak wa:n taman kitamiixta:wka ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano no le vinieron a dejar el pavo que compró y lamentablemente ya lo pagó todo (en un solo pago). \fr_son 00052-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo nikpia tomi:n wa:n taman nitahtan ya n' kowit. A:it keni:w nikixta:wati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No tengo dinero y lamentablemente ya pedí la leña. Quién sabe cómo la voy a pagar. \fr_son 00052-02_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz taman \ncomp Aunque las grabaciones fueron hechas por Ceferino Salgado de Tacuapan él observó que en su pueblo no usan la palabra taman con este significado. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx tamanal \lx_cita tamanal \lx_var General \ref 07163 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocido \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig cocido, por haberse hervido en agua o algún líquido \osten un huevo, un guisado \sig_var General \fr_n Tamanal nakat tein mo:sta tikwa:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La carne que vamos a comer mañana está cocida (en un guisado). \fr_son 07163-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz mana \dt 04/Sep/2020 \lx tama:nelo:l \lx_cita tama:nelo:l \lx_var General \ref 03214 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revuelto \catgr Sust-predicado \deriv \sig revuelto \osten granos, un tipo con otro como maíz molido revuelto con alimento para engorda de puercos \sig_var General \fr_n I:n kahfe:n tama:nelo:l, nikihitaka ya xoxowik wa:n oksik wa:n ne:chnelowilihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este café está revuelto, ya había separado el verde del maduro y me lo revolvieron. \fr_son 03214-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz nel \dt 03/Jul/2021 \lx tamanis \lx_cita tamanis \lx_var General \ref 03442 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planicie \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig planicie; plano; lugar de extensión regular muy plano y sin peturbaciones topográficas \sig_var General \fr_n Nikpia se: ta:l ne: tamanis, komo se: kichi:wa kali a:mo motachkwalani. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un terreno en aquella planicie, si se hace una casa no se requiere rascar la tierra. \fr_son 03442-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Topografía \raiz mana \dt 14/Jul/2021 \lx tamanistik \lx_cita tamanistik \lx_var General \ref 00173 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplanado \catgr Adj \deriv \sig aplanado \osten p. ej., un terreno que ha sido nivelado \sig_var General \fr_n Tita:li:xmela:wkeh n' ka:mpa kichi:watih n' tocha:n wa:n kwaltsi:n tamanistik moka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nos ayudamos entre todos para aplanar el terreno donde van a hacer nuestra casa y quedó bien aplanado. \fr_son 00173-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mana \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx tamankeh \lx_cita tamankeh \lx_var General \ref 06992 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fabricante.de.panela \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tamananih \sig fabricante de panela (persona que se encarga de cuidar que el piloncillo se hierva y escoge el punto preciso para dejarla solidificar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:k nite:tekitilia:ya kowtah, katka nitamankeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes trabajaba de peón (contratado por alguien) en un rancho, era fabricante de panela. \fr_son 06992-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mana \dt 14/Feb/2022 \lx tamantia \lx_cita tamantia \lx_var General \ref 03915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descomponerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig descomponerse; echarse a perder \osten víveres, particularmente carnes \sig_var General \fr_n I:n nakat tamantiak a xa: porin telto:nak i:n to:nal. A:mo wel tikwa:skeh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne se descompuso tal vez porque este día hizo mucho sol. Ya no lo podremos comer. \fr_son 03915-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mana \nsem La palabra tamantia es una verbalización del sustantivo taman que significa 'cosa distinta'. Refiere a la acción de 'cambiarse de estado', en este caso la carne, y quizá otras cosas comestibles, que se echa a perder. \dt 17/Jan/2022 \lx tamantik \lx_cita tamantik \lx_var General \ref 07557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deformado \catgr Adj \deriv \sig feo \osten p. ej., un animal, una persona, un objeto \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xa:yak kichihchi:wkeh teltamantik, si:pa:lohtok wa:n i:xwehwe:i. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta máscara la hicieron muy fea, está pelando los dientes y tiene los ojos muy grandes. \fr_son 07557-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig descompuesto \osten productos perecederos, particularmente carnes y otros víveres \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nakat nika:n kie:wkeh wa:n tamantik a. Kelka:wkeh a:mo kimankeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne aquí la guardaron y ya está descompuesta. Se les olvidó y no la hirvieron. \fr_son 07557-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mana \dt 28/Apr/2021 \lx tamantilia \lx_cita kitamantilia \lx_var General \ref 03112 (duda) usar frases del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.descomponer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (p. ej., por un descuido) descomponer \osten p. ej., carne que a alguien se le olvidó hervir \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikowak nakat wa:n a:mo niki:xtih niman. Niktamantilih, ekintsi:n niktamo:tati a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré carne y no la saqué luego. La dejé descomponer (se me echó a perder), ahora ya la voy a tirar. \fr_son 03112-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig impregnar de olor (p. ej., una bolsa de plástico a la carne) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nakat kachi kwali mah se: ki:pi ika xiwit, a:iloh kitamantilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La carne es mejor envolverla con hojas vegetales, el plástico le impregna un olor (propio del plástico). \fr_son 03112-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mana \dt 08/Nov/2021 \lx tama:pa:k \lx_cita tama:pa:k \lx_var General \ref 04485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpio.de.cal \catgr Sust-predicado \deriv \sig limpiado de cal \osten nixtamal por haberse lavado con agua limpia \sig_var General \fr_n I:n nextamal tama:pa:k a. Sayoh tikwe:cho:ti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este nixtamal ya esta limpio de cal (por haberse lavado). Sólo falta que lo vayas a moler (en molina de luz). \fr_son 04485-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pa:ka \dt 18/Jan/2022 \lx tama:patachihkit \lx_cita tama:patachihkit \lx_var General \ref 05474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trenzado.en.forma.ancha \catgr Sust \infl N1 \sig largo y trenzado de forma ancha y algo como aplastada \osten la agarradera de un soplador de palma, la inflorescencia de algunas bromelias \sig_var General \fr_n Ke:mah. Onkak (tekolo:me:t) no: n' kowke:span ata yo:n mochi:wa no: pané:, ata yeh wihwitsyoh, ata no: tiki:xmattok yo:n wihwitsyoh, wa:n ikwa:pan no:, no: pané: tama:patachihkit pero yeh achi mihmimiltik, a:mo, a:mo patachtik. Wa:n i:n seki i:n tekolo:me:t patachtik wa:n ne: mimiltik sah, i..., ima:xiwyotsitsi:n mahyá: mimiltik wa:n, nejó:n, ikechtan panki:sati a n' iteyo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí. Se da (tekolo:me:t) en los troncos, también se ven como con muchas espinas, las has de conocer, tienen espinas. En las puntas se ven trenzadas y anchas pero son un poco más cilíndricas, no son aplastadas. Y el otro tekolo:me:t es aplastada y el otro es cilíndrica. Sus hojitas se ven así como cilíndricas y en la punta se dan las semillas. \fr_son 05474-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-24-h | 139.374, 161.261 \raiz ma: \raiz patachV \raiz ihki \dt 11/Apr/2022 \lx tama:pa:tal \lx_cita tama:pa:tal \lx_alt tama:pa:t \lx_var General \ref 02770 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa batido.a.mano \catgr Sust-predicado \deriv \sig batido o disuelto a mano (p. ej., masa en agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tixti kwaltsi:n tama:pa:tal a, sayoh nikmolo:nti:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta masa ya está bien batida (en agua) a mano, sólo la voy a hervir (para hacer atole). \fr_son 02770-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pa:(ta) \dt 31/May/2021 \lx tama:pa:tskal \lx_cita tama:pa:tskal \lx_var General \ref 02767 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exprimido.a.mano \catgr Sust-predicado \deriv \sig exprimido a mano (cítricos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xokoa:t tama:pa:tskal. Neh amo nikpia yo:n tepos tein kwali ika se: kipa:tska. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este jugo de naranja está exprimido a mano. Yo no tengo ese aparato con el que se puede exprimir (exprimidora). \fr_son 02767-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz pa:tska \dt 31/May/2021 \lx tamasolih \lx_cita tamasolih \lx_var General \ref 06332 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.sapo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de sapo (según es un animal muy grande que come abejas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tamasolih semi we:i sa:poh, a:mo kachi se: kita ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tamasolih es un sapo muy grande, casi ya hay. \fr_son 06332-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \raiz tamasol \nota Checar forma plural. Eleuterio habia escuchado tamasolihmeh. \dt 18/May/2020 \lx tama:takwal \lx_alt tama:kwal \lx_cita tama:kwal \lx_var General \ref 03565 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mordisqueado.de.las.hojas \catgr Sust-predicado \deriv \sig con las hojas carcomidas, comidas o mordisqueadas \osten plantas, por gusanos, gallinas \sig_var General \fr_n I:n xiwit tama:kwal, xa: kimpia sipomeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta hierba esta carcomida de las hojas, a lo mejor tiene orugas. \fr_son 03565-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref ma:takwal \raiz ma: \raiz kwa \dt 17/Jan/2022 \lx tama:ta:li:l \lx_cita tama:ta:li:l \lx_var General \ref 02608 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla.echado.a.mano \catgr Adj \deriv \sig echado a mano (tortilla, esto es, sin usar la prensa o tortillera de metal o madera) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' taxkal tein tama:ta:li:l kachi pati:yoh, tein tepos ika kichi:wah kachi tsi:nki:stok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las tortillas que están hechas a mano son más caras, las que las hacen con máquina son más baratas. \fr_son 02608-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ta:l \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:taxkal \dt 21/May/2021 \lx tama:tekoch \lx_cita tama:tekoch \lx_var Tzina \ref 00486 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puñado \catgr Sust \infl N1 \sig puñado \osten de objetos pequeños y sueltos \sig_var Tzina \fr_n Neli tikwitih ya yo:n tomakilit, se: taki:tskil tomakilit, wa:n kikwitih ya neli yo:n chi:ltekpin, tiktekih sikie:ra o:me, se: tama:..., se: tama:tekoch wa:n sikie:ra na:wi yo:n totsi..., *este**, tomat, tomat yo:n pisi:ltik nimitsilwia wa:n tikchihchi:wah ya se: kowtsí:n tiktekih. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e De verás ya vamos a traer la hierbamora, un manojo de hierbamora, y de verás que ya van a traer el chiltepín, vamos a cortar por lo menos unos dos, un…, una medida de lo que cabe en un puño (con las manos haciendo hueco) y unos cuatro…, este, tomate, tomate del chiquito que te digo y ya preparamos, cortamos un palito. \fr_son 00486-01_corp_Tzina-RMM302 \fr_fuente 2010-07-28-a | 555.817, 570.956 \raiz ma: \raiz tekoch \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx tamati:lia \lx_cita ne:chtamati:lia \lx_var General \ref 05991 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calmarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig calmarle un dolor \osten p. ej., una medicina a alguien \sig_var General \fr_n Ihwa:k aksá: kikokowa iihtik, kimanah xiwpahmeh wa:n kimakah mah tai. Iksá: kitamati:lia wa:n iksá: a:mo teh kineki n' kokolis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando a alguien le duele su estómago, hierven hierbas medicinales y se lo dan a beber. A veces le calma (el dolor) y a veces no se calma con nada el dolor. \fr_son 05991-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 03/Feb/2022 \lx tamati:ya \lx_cita tamati:ya \lx_var General \ref 05155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calmarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig calmarse \osten dolor \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chkokowa:ya noihtik. Nita:i:k pahti wa:n tamati:yak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me dolía el estómago. Tomé medicina y se calmó el dolor (en mi estómago). \fr_son 05155-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatamati:ya) dejar de hacer ruido al terminar \osten p. ej., un evento como boda o fiesta; espectáculo; o bien maquinaria que hace mucho ruido \sig_var General \fr_n Nokni:w kichi:w ilwit wa:n a:mo wel nikochia, tane:si a n' tatamati:yak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano hizo una fiesta y no podía dormir, ya de madrugada dejaron de hacer ruido. \fr_son 05155-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tamati:ya (?) \dt 11/Apr/2022 \lx tamatka:nemi \lx_cita tamatka:nemi \ref 08031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tamatkeh \lx_cita tamatkeh \lx_var General \ref 07051 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sabio \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tamatinih \sig sabio (persona que tiene conocimiento sobre las costumbres y tradiciones, el uso de las plantas, conocimientos científicos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Towehka:wkayo:ta:tahwa:n katka tamatinih. kwali kichi:wayah pue:nteh wa:n amo kikwiah varilla. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nuestros antepasados eran sabios. Podían construir puentes y no usaban varillas. \fr_son 07051-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 01/Sep/2020 \lx tama:tsahtsaya:n \lx_cita tama:tsahtsaya:n \lx_var General \ref 05933 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.gajos.separadas(de.plátanos) \catgr Sust-predicado \deriv \sig con los gajos (o manos) de plátano separado del racimo principal \sig_var General \fr_n I:n pahpata tama:tsahtsaya:n ya, sayoh xikoxta:lketsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos plátanos ya están separados en gajos, sólo mételos al costal. \fr_son 05933-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz tsaya: \nsem Para una discusión de los términos asociados con los plátanos, véase pahpata. \dt 12/May/2020 \lx tama:tsol \lx_cita tama:tsol \lx_var General \ref 07059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puñada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig puñada, unidad de medida de sólidos que es lo que cabe en un las palmas de las dos manos juntadas \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikte:mili se: tama:tsol tao:l nopio! Ye:kmaya:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Échale un puñado de maíz a mi pollo! Tiene mucha hambre. \fr_son 07059-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medida \raiz ma:ts \dt 01/Sep/2020 \lx tamattok \lx_cita tamattok \lx_var General \ref 01295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa consciente \catgr Adj \deriv \sig tener uso de la razón; estar consciente de sus actividades (p. ej., un niño de cinco años que se va a acordar de cosas que le pasan y que ya tiene uso de razón) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tel tamattok a wa:n yekin kipia o:me xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño ya tiene mucho uso de la razón y apenas tiene dos años. \fr_son 01295-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati \dt 21/Mar/2021 \lx tamawiso:ltia \lx_cita kitamawiso:ltia \lx_var General \ref 01787 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar tamowisowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.divertirse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer o llevar (a alguien) a divertirse \sig_var 1-Xalti \fr_n Noa:wi ne:chwi:kaya ne:chtamawiso:lti:to yalwa ne: ilwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi tia me llevó a divertirme ayer en la fiesta. \fr_son 01787-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mawis \dt 18/Apr/2021 \lx tamaxakwalo:l \lx_cita tamaxakwalo:l \ref 07872 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz \dt 17/Oct/2018 \lx tama:xakwalo:l \lx_cita tama:xakwalo:l \lx_var General \ref 07523 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregado.a.mano \catgr Sust-predicado \deriv \sig restregado a mano (ropa, hierbas, p. ej., por niños jugando) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah kwaltsi:n tama:xakwalo:l, yehwa ika ema:nik. kwaltsi:n tapa:ka siwa:t tein ne:chpale:wia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela está bien restregada a mano, por eso está suave. Lava bien la mujer que me ayuda. \fr_son 07523-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xakwal \dt 11/Sep/2020 \lx tama:xakwalo:l \lx_cita tama:xakwalo:l \ref 00412 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa hierbas.machacadas \catgr Sust \infl N1 \sig conjunto de hierbas machacadas, generalmente para uso medicinal \sig_var General \fr_n Komohkó:n teltoto:nia mopili xikmetspi:ki ika chakayxiwit tama:xakwalo:l wa:n ihsiwka tamati:yas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Si tu hijo tiene la temperatura muy alta puedes envolverle los pies con hojas de chaca (Bursera simaruba (L.) Sarg.) machacadas con las manos y veras que pronto se va a mejorar. \fr_son 00412-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xakwalV \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx tama:xe:lo:l \lx_cita tama:xe:lo:l \lx_var General \ref 01726 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desordenado \catgr Sust-predicado \deriv \sig desordenado; regado; tirado \osten papeles, ropa, libros que han sido tocados por alguien \sig_var General \fr_n Niahka xola:lpan wa:n ihwa:k niehkok nikahsiko noa:mawa:n nochi tama:xe:lo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al centro y cuando llegué encontré todos mis papeles desordenados. \fr_son 01726-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xe:l \nsem Como otros sustantivos deverbalizados tama:xe:lo:l indica que el desorden de los objetos fue causado por una acción, generalmente de un ser humano. Si, por ejemplo, uno llega a un cuarto y ve todos los papeles (o la ropa) tirados por el viento o por la acción de un animal se utiliza la palabra tate:ntok, 'regados, tirados, desordenados'. \dt 18/Apr/2021 \lx tama:xi:n \lx_cita tama:xi:n \lx_var General \ref 06190 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desramado \catgr Sust-predicado \deriv \sig desramado (un árbol, con machete) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit tama:xi:n ya, achto tatampawia:ya. \fr_au EG \fr_var Tzina \fr_e Este árbol ya está desramado, antes proyectaba sombra. \fr_son 06190-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xi:ma \dt 15/May/2020 \lx tama:xohxokoli:l \lx_cita tama:xohxokoli:l \lx_var General \ref 01294 (duda) CSC no usa esta palabra para este significado, así le dicen cuando un bebé hace del baño de color verde porque lo han cargado demasiado con las manos \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa magullado.por.maltrato.con.las.manos \catgr Sust-agent \deriv \sig mallugado por maltrato de las manos (frutas maduras por alguien que las estaba tocando) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pahpata ye:ktama:xohxokoli:l a, yeh a:mo a:kin kikowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos plátanos ya están muy magullados por las manos (de la gente que estaba pensando comprarlos), por eso nadie los compra. \fr_son 01294-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xoko \dt 21/Mar/2021 \lx tama:xokoli:l \lx_cita tama:xokoli:l \lx_var General \ref 06242 (duda) quizá sea más común con reduplicación \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa magullado \catgr Sust-predicado \deriv \sig magullado (frutas, un bebé) por haber sido tocado bruscamente o fuertemente, causando contusiones \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tama:xokoli:l, eliwis kikwikeh ihwa:k kina:palohkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este bebé está mallugado, lo agarraron descuidadamente cuando lo cargaron. \fr_son 06242-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz xoko \dt 08/Feb/2022 \lx tamaya:n \lx_cita tamaya:n \lx_var General \ref 03410 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planicie \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig terreno plano; planicie \sig_var General \fr_n Ne: tamaya:n neh nota:lpan, nikto:kati kahfe:n wa:n xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquella planicie es mi terreno, voy a sembrar café y naranja. \fr_son 03410-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mani \raiz -ya:n \dt 10/Jan/2022 \lx tama:ye:ktil \lx_cita tama:ye:ktil \lx_var General \ref 04255 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiado.a.mano \catgr Sust-predicado \deriv \sig limpiado a mano \osten pimienta, cuando se le quitan los pedúnculos y quedan sólo los frutos \sig_var General \fr_n I:n pimienta aya:mo nochi tama:ye:ktil, poliwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta pimienta todavía no está todo limpiada a mano. Falta todavía. \fr_son 04255-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ma: \raiz ye:k \dt 18/Jan/2022 \lx tamela:wa \lx_cita tamela:wa \lx_var General \ref 04073 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease mela:wa \raiz mela: \dt 15/Aug/2018 \lx tamela:wka:iskaltia \lx_cita motamela:wka:iskaltia \lx_var General \ref 08674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz mela: \raiz iskal \dt 04/Dec/2020 \lx tametspa:tal \lx_cita tametspa:tal \lx_var General \ref 03257 (duda) para CSC no es común usar esta palabra de esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastado.con.pie \catgr Sust-predicado \deriv \sig aplastado por haber sido pisoteado (p. ej., hierba, fruta blanda) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit tametspa:tal. Xa: pi:pil ipan tahtaksakeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas hierbas están aplastadas por haber sido pisoteadas. Tal vez los niños pisaron sobre ellas. \fr_son 03257-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz pa:(ta) \dt 10/Jan/2022 \lx tametste:xi:n \lx_cita tametste:xi:n \lx_var General \ref 06377 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortado.de.base \catgr Adj \deriv \sig cortado desde la base (árboles, arbustos y algunas plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tepe:xi:lo:t nochi tametste:xi:n, a:it a:koni kwi:kak n' ikowyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos tepejilotes (Chameadorea ssp.) todos están tumbados desde la base. ¿Quién sabe quién se llevó sus tallos? \fr_son 06377-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz te: (?) \raiz xi:ma \dt 19/May/2020 \lx tametsxakwalo:l metsxakwalowa \lx_cita tametsxakwalo:l \lx_var General \ref 08799 (duda) es una palabra muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machacado.con.pie \catgr Sust-predicado \deriv \sig machacado, aplastado con pie (p. ej., hierbas, frutas sobre que alguien haya pisado o pisoteado) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' xiwpahmeh tein nikto:ktok tane:sik nochi tametsxakwalo:l. Aksá: wa:lahka yowak wa:n kimetsxakwaloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las plantas medicinales que tengo sembrados amanecieron todas machacadas con pies. Alguien vino por la noche y las machacó con los pies. \fr_son 01069-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mets \raiz xakwal \dt 14/Jul/2021 \lx tame:wal \lx_cita tame:wal \lx_var General \ref 07206 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshierbado \catgr Sust-predicado \deriv \sig deshierbado a mano (un cultivo como frijol o maíz) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n et kwaltsi:n tame:wal, yeh ika kwaltsi:n xoxoktik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este frijol esta bien deshierbado, por eso está bien verde. \fr_son 07206-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:wa \dt 05/Sep/2020 \lx tame:walah \lx_cita tame:walah \lx_var General \ref 05891 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa campo.deshierbado \catgr Sust-loc \deriv \sig campo o área de siembra deshierbado, chapeado \osten esto es, un campo limpio por haber sido arrancada o chapeada (con machete) la maleza \sig_var General \fr_n Nokahfe:ntah kwaltsi:n tame:walah, yekin ya:lwa nima:tan nitame:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi cafetal está bien deshierbado, apenas ayer terminé de deshierbar. \fr_son 05891-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekiti:lah \raiz me:wa \raiz -tah \dt 07/May/2020 \lx tame:walah \lx_cita tame:walah \lx_var General \ref 04652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.chapeado \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig lugar chapeado, de que se le ha quitado la maleza, en preparación en preparación para la siembra \osten un terreno sin árboles pero con maleza y arbustos o subarbustos \sig_var General \fr_n No:pá:n ita:lpa ka:mpa tame:walah. Yo:n xiwka:wal, nokni:w ia:xka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde está chapeado es el terreno de mi papá. El terreno abandonado es de mi hermano. \fr_son 04652-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:wa \dt 24/Jan/2022 \lx tame:wkeh \lx_cita tame:wkeh \lx_var General \ref 06205 (duda) para el significado parece muy inventado, comparar el significado con lo que aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.dehierba.terrenos \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tame:wanih \sig persona que deshierba campos de cultivo (sea a mano arancando la hierba o con machete cortándola a raz de tierra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notame:wka:w ne:chximiktilih nomi:l, a:mo niman kime:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi trabajador que deshierba mi terreno dejó que se enhierbara mi milpa, no lo limpió a tiempo. \fr_son 06205-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz me:wa \dt 08/Feb/2022 \lx tamexkaltsahtsaya:n \lx_cita tamexkaltsahtsaya:n \lx_var General \ref 05909 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despencado.en.gajos(plátano) \catgr Sust \deriv \infl N1 \diag \sig gajo de plátanos \osten solamente se aplica a plátanos, los gajos o 'manos' de un racimo o kowit pahpata \sig_var General \fr_n Xikwiti seki pahpata nika:w ka:mpa moa:wi. Tamexkaltsahtsaya:n ya, sayoh xikwi:ka n' chikiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ve a traer unos plátamos que dejé en la casa de tu tia. Ya está en gajos, sólo lleva la canasta. \fr_son 05909-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mexkal \raiz tsaya:n \dt 12/May/2020 \lx tami \lx_cita tami \lx_var General \ref 02857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig acabarse (productos que se consumen, se venden) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tamik n' tao:l ka:mpa nikowaya, ekintsi:n nia:ti nikte:mo:ti kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer se acabó el maíz donde lo compraba, ahora voy a ir a buscarlo a Cuetzalan. \fr_son 02857-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \dt 17/Jul/2021 \lx tami \lx_cita motami \lx_var General \ref 00429 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.de.crecer \catgr V1(refl) \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig dejar de crecer \osten personas; animales; y para algunos hablantes, plantas \sig_var General \fr_n Yo:n pitso:siwa:t a:mo wehka:wa motamiti a wa:n kite:mos a n' pitsowe:wet. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa marrana ya no tarda en terminar de crecer y ya va a querer aparearse con el barraco. \fr_son 00429-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \nmorf El verbo tami ocurre tanto como intransitivo ('acabarse') y como reflexivo ('terminar de crecer'). Ceferino Salgado comentó que él usa el verbo con este significado solamente para personas y animales porque las plantas nunca dejan de crecer. Pero Amelia Domínguez si acepta su uso para referirse a plantas y unas frases en el corpus presentan este significado. Nótese que quizá es por influencia del español. Algo similar ocurre con el verbo tikwi pero este último solamente ocurre en el reflexivo que, por influencia del español tiene el reflexivo y significa 'prenderse'. Tami ocurre tanto como intransitivo como reflexivo, pero no acepta un objeto referencial específico: kitami. La diferencia con tikwi es que tikwi no ocurre como intransitivo mientras que tami si ocurre, y con significado distinto de cuando es reflexivo. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx tami- \lx_cita tami- \lx_var General \ref 06195 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa todo \catgr Prefijo \deriv \sig prefijo utilizado antes de cualquier raíz verbal, sea intransitivo, transitivo o ditransitivo que indica que la acción tiene un efecto total, sobre todos los sujetos o objetos que posiblemente se puede afectar por la acción verbal \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomi:l tamiwa:ktok a porin a:mo kiowtok. Komo niman kiowi moyo:lkwis ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi milpa se está secando todo porque no ha llovido. Si llueve pronto todavía se recuperará. \fr_son 06195-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \dt 02/Sep/2020 \lx tami- \lx_cita kitamikwa \lx_var General \ref 03363 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabar.con.todo \catgr Adv \deriv \infl \sig antes de un verbo tami- significa terminar de o acabar: kitamikwa 'lo come todo', kitaminamaka 'vender todo'. \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Sep/2020 \lx tamia:n \lx_cita itamia:n \lx_var General \ref 07733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.fines.de \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig a fines de, a finales de (periodos algo largos como un mes, un año) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noo:kichpil ya:ti tekititi parahko itami:an i:n me:tsti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo irá a trabajar a la ciudad a fines de este mes. \fr_son 07733-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \raiz -ya:n \dt 20/Sep/2020 \lx tamia:wilowa \lx_cita kitamia:wilowa \lx_var General \ref 01991 (duda) bajo a:wilowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desperdiciar.todo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desperdiciar todo (p. ej., comida al no preservarla bien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nakat niktamia:wiloh. A:mo niman nikmolo:ntih wa:n xokoyak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne la desperdicié toda. No la herví luego y se acedó. \fr_son 01991-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \raiz a:wia \dt 21/Apr/2021 \lx tamiki \lx_cita tamihmiki \lx_var General \ref 07035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder.sensibilidad.dental \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (reduplicación interna de vocal corta y /h/ : tamihmiki) perder sensibilidad en los dientes (al consumir alimentos fríos o calientes cuando uno tiene caries) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nitai kahfe:n toto:nik nitamihmiki, tak porin koyoktik se: notan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando tomo café caliente pierdo la sensibilidad en los dientes tal vez porque está picado un diente. \fr_son 07035-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz miki \nsem Tamihmiki es un verbo que indica la pérdida de sensibilidad en dientes picados (como si fuera una anestesia) provocado por el consumo de alimientos fríos o calientes. Posteriormente a esta sensación puede comenzar a sentirse un dolor en el diente picado. \dt 16/Feb/2022 \lx tamiktia \lx_cita tamiktia \lx_var General \ref 07207 (duda) no aparece en el corpus con este significado. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.dolor.dental \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir un dolor en los dientes picados (p. ej., por tomar alimentos calientes o fríos o muy dulces) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitai:k kahfe:n toto:nik yeh ika nitamiktiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Bebí café caliente por eso sentí un dolor en mi diente picado. \fr_son 07207-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz miki \dt 05/Apr/2022 \lx tamiktia \lx_cita kitamihmiktia \lx_var General \ref 00310 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.dolor.dental \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar dolor en los dientes picados \osten p. ej., por tomar alimentos calientes o fríos o muy dulces \sig_var General \fr_n Komo koyoktik se: itan wa:n se: tai a:t telsese:k, te:tamihmiktia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si un tiene picado un diente y bebe agua muy fría, se siente dolor en el diente. \fr_son 00310-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz miki \nmorf Aunque este verbo se compone de tan + miktia se escucha la secuencia igual como en el verbo miktia con el objeto no referencial, no humano ta- : tamiktia siendo el primero transitivo kitamiktia y el segundo no, nunca lleva objeto adicional. Podría ser que algunas personas, por hipercorrección, pronuncian tanmiktia pero no es común. \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx tamiktihkeh \lx_cita tamiktihkeh \lx_var General \ref 05979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carnicero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tamiktia:nih \sig carnicero de los que sacrifican a los animales; matancero (en referencia a marranos) \sig_var General \fr_n Mo:sta titamikti:tih. Tikte:mohkeh ya n' tamiktihkeh wa:n te:chilwih kwalka:n wi:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana vamos a sacrificar (un cerdo). Ya buscamos a un carnicero que lo mate y nos dijo que viene temprano. \fr_son 05979-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz miki \dt 12/May/2020 \lx tamikwa \lx_cita kitamikwa \lx_var General \ref 02929 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabar.todo.de.comer \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acabar todo (p. ej., frutas, comida) consumiendo o comiendo \sig_var General \fr_n I:n pili kitamikwah nochi n' xokot tein ya:lwa tiktekkah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño acabó con todas las naranjas que habíamos cortado ayer. \fr_son 02929-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \raiz kwa \dt 20/Jul/2021 \lx tamikwalia \lx_cita ne:chtamikwalia \lx_var General \ref 07002 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabarle.todo.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acabar en perjuicio de (alguien) todo (p. ej., frutas, comida) consumiendo o comiendo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:chtamikwalih n' tsapot tein ya:lwa nikow:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño acabó con todos los zapotes que ayer había comprado. \fr_son 07002-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \raiz kwa \dt 16/Feb/2022 \lx tamikwaltia \lx_cita kitamikwaltia \lx_var General \ref 07432 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.acabar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (por no vigilar, por omisión) acabar todo (p. ej., frutas, comida) consumiendo o comiendo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kitamikwaltih itskwinti n' emo:l. Nomá:n ta:lpan kiketsak wa:n nokni:w a:mo kimowtih n' itskwinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano dejó que el perro comiera todos los frijoles. Mi mamá los puso en el suelo y mi hermano no ahuyentó al perro. \fr_son 07432-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \raiz kwa \nsem Por razones semánticas, el verbo tamikwaltia se usa principalmente en referencia a animales que, por falta de vigilancia o cuidado, acaban con todo de una comida. \dt 11/Apr/2022 \lx tamilia \lx_cita ne:chtamilia \lx_var General \ref 00977 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa consumirle.todo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig consumirle todo \osten p. ej., comida, bebida, dinero \sig_var General \fr_n I:n okichpil kitamilih n' itapalo:l n' iikni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho le acabó la comida a su hermano. \fr_son 00977-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motamilia) morir \osten alguien que muere después de haber estado en cama durante un tiempo, en el pasado indicaba una muerte por cualquier causa y es una forma más delicada de decir 'morir' que miki; cf. tanawi) \sig_var General \fr_n Noa:wi a:mo te:wa:n ahsik ok i:n xiwit. Se: me:tsti a motamilih. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi tía no llegó a finalizar este año (viva, con nosotros). Ya tiene un mes que se murió. \fr_son 00977-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tam \ngram Aunque el objeto es no referencial no se emplea la forma alternativa de tatamia \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx tamixahkokwi \lx_cita tamixahkokwi \lx_var Tacua \ref 08062 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa depejarse.cielo \catgr V2(refl) \infl Clase 4 \sig (con reflexivo : motamixahkokwi) depejarse el cielo; levantarse las nubes \osten \sig_var Tacua \fr_n Motamixahkok a. No: kwali a mah taki:sa ya ta: mo:sta titsapotekitih wa:n ke:man a:paltik n' kowit a:mo wel se: tehko. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya se levantaron las nubes. Que bueno que ya se quiten las lluvias porque mañana vamos a cortar zapotes y cuando el árbol está mojado no se puede uno subir. \fr_son 08062-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \raiz ahko \raiz kwi \nmorf El verbo mixahkokwi ocurre solamente con el prefijo no referencial o impersonal ta- con un significado impersonal. El equivalente en Tzinacapan y Xaltipan es motaahkokwi; véase ahkokwi. \dt 23/Sep/2020 \lx tamixiowa \lx_cita tamixiowa \lx_var General \ref 02591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nublarse \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig nublarse \sig_var 1-Xalti \fr_n Sepa tamixiowak wa:n to:natoya ya. Eski sepa kiowiti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Nuevamente se nubló y ya estaba haciendo sol. Quizá llueva otra vez. \fr_son 02591-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mix \nmorf El verbo mixiowa ocurre solamente con el prefijo no referencial ta-. \dt 21/May/2021 \lx tamixiowa \ref 02544 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 17/Oct/2018 \lx tamixte:mi \lx_cita tamixte:mi \lx_var General \ref 02868 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nublarse \catgr V0 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig nublarse \osten el cielo \sig_var General \fr_n Kwalka:n ok pe:wak n' kiowit. Nepantah sah pe:wak tamixte:mi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Empezó a llover muy temprano (por la tarde). Al medio día empezó a nublarse. \fr_son 02868-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tamixowa \raiz mix \raiz te:mi \dt 17/Jul/2021 \lx tamixwa:kti \lx_cita tamixwa:kti \lx_var General \ref 01026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa haber.neblina.mañanera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig blandura; literalmente 'nube seca', se refiere a una capa de nubes o neblina que al amanecer se observa pero durante una hora o dos horas para posteriormente quitarse y dejar aparecer el sol. Eso indica que va ser un dia muy caluroso. Ocurre más en la primavera; dice que es bueno para el café, que hace florear \sig_var General \fr_n Mo:stah kwalka:n tamixwa:kti, yeh ika teltakawa:ni nepantah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Todas las mañanas amanece con nube seca, por eso se siente demasiado calor a mediodía. \fr_son 01026-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \raiz mix \raiz wa:ki \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx tamolo:nti:l \lx_cita tamolo:nti:l \lx_var General \ref 00084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hervido \catgr Adj \deriv \infl N1 \sig hervido \osten un guisado, un líquido \sig_var General \fr_n Nochi tamolo:nti:l ne: tapalo:l. Tikmolo:ntihkeh, komo a:mo xokoyaskia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Todo esa comida está hervida. La hervimos, si no (lo hubiéramos hecho) se hubiera agriado. \fr_son 00084-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz molo: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tamo:ltal \lx_cita tamo:ltal \lx_var General \ref 01022 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machacado \catgr Adj \deriv \sig martajado; molido \osten comestibles como chile, jitomate, verdura hervida que se emplean en preparar una salsa \sig_var General \fr_n Wa:n ne:n ina:notsi:n kontamakaya oso koma:mo, este, kwi:kaya itaxkal, ke:mah. Pos ka:n teh kwi:kaya tapalo:l ika chi:..., ika chi:ltsi:n tamo:ltaltsi:n oso ika emo:l komo kipiayah wa..., wa:n komoma:mo kilit, ke:mah. I:ksá: más tikwa:yah kwapitsokilit wa:n, este, ne:n, i:n yo:n soyokilit wa:n xokoyo:lemo:l wa:n yehwa yo:n [...] kilit sah tikwa:yah. Ke:mah. A:mo ke:meh a:xkan ne: kikwih teposmeh para takwah, ihwa:k toma:i:xko tikwa:yah ika n', ika n' totaxkal ika emo:ltsi:n oso kilit. Soyokilit tikwa:yah wa:n tomakilit, tikilia:yah ne: wehweikilit wa:n ne:n n' cha:wakilit. Yehwa yo:ni tikwa:yah tehwa:n. \fr_au EJA350 \fr_var Xaltn \fr_e Y su señora le llevaba de comer y si no este, llevaba sus tortillas, si. pues no llevaba comida con…, con chilito martajadito o con comida si es que tenía y…, y si no con quelite, si. A veces comíamos (Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott y quizá otras especies) y, este, el soyo:kilit (Ipomoea dumosa (Benth.) L. O. Williams) y los frijoles con Begonia y eso es…, nada más comíamos quelites. Si. No como actualmente usan herramientas para comer, antes comíamos en la palma de las manos con, con nuestra tortilla y la comida o quelites. El soyo:kilit y la hierba mora (Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti), (y lo que) le decíamos wehweikilit (Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott y quizá otras especies) y este el chia:wakilit (Physalis gracilis Miers). Eso es lo que comíamos nosotros. \fr_son 01022-01_corp_Xaltn-EJA350_faltar \fr_fuente 2011-08-24-b | 333.64, 376.605 \fr_n I:n tomat kwaltsi:n tamo:ltal a, sayoh moneki mah se: kimo:lta n' chi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este jitomate ya está bien machacado sólo se requiere que se martaje el chile. \fr_son 01022-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:l \raiz ta (?) \nsem Es poco común usar el sustantivo deverbalizado tamo:ltal. En el corpus hubo 89 ocurrencias de \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx tamomotso:l \lx_cita tamomotso:l \lx_var General \ref 07445 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa roido \catgr Adj \deriv \sig roido, mordisqueado (p. ej., ropa, tela, papel por animales roedores como ratones) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n to:tomo:ch nochi tamomotso:l, kikwahkeh kimichimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este totomochtle está todo roido, se lo comieron los ratones. \fr_son 07445-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapisi:lo:l \raiz mots \dt 10/Sep/2020 \lx tamomoxo:l \lx_cita tamomoxo:l \lx_var General \ref 03683 (duda) usar fase del corpus ya que este ejemplo está muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pulverizado \catgr Sust-predicado \deriv \sig piedra pulverizada, desmoronada \osten p. ej., queso seco \sig_var Tzina \fr_n Mokni:w eski mocha:nti:ti. Miak tet tamomoxo:l kite:ntok ne: ikaltsi:ntan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tu hermano quizá va a construir su casa. Tiene amontonada bastante piedra triturada (gravilla) cerca de su casa. \fr_son 03683-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz momox \nsem El término \dt 17/Jan/2022 \lx tamo:ta \lx_cita kitamo:ta \lx_var General \ref 00942 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \vease mo:ta \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx tamo:taltia \lx_cita ne:chtamo:taltia \lx_var General \ref 01873 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.tirar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer (a alguien) tirar como basura (p. ej., echando el objeto a una cubeta, a una barranca) \sig_var 1-Xalti \fr_n Tehwa tine:chtamo:taltih nakat, tikihtoh tsohya:k a katka. Nikilwi:ti no:má:n mah teh mitsahwa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu me hiciste tirar la carne, dijiste que ya olía feo. Voy a decirle a mi mamá para que a ti te regañe. \fr_son 01873-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer (a alguien) tumbar (árbol) \fr_n Mokni:w ne:chtamo:taltih se: pimie:ntahkowit wa:n telta:ktoya. Ne:chilwihka ke ompa mocha:nti:skia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano me hizo tirar un árbol de pimienta y tenía mucho fruto. Me había dicho que ahí (donde estaba el árbol) iba a construir su casa. \fr_son 01873-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz mo:ta \dt 18/Apr/2021 \lx tamoya:wtok \lx_cita tamoya:wtok \lx_var General \ref 02697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regado.con.objetos.desordenados \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig regado (un lugar o espacio) con objetos tirados y desordenados \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh telsenka tamoya:wtok, nopili kite:mak miak a:wilmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El frente de mi casa está muy desordenado, mi hijo tiró muchos juguetes. \fr_son 02697-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tate:ntok \raiz moya: \dt 21/May/2021 \lx tampa \lx_cita itampa \lx_var General \ref 03867 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig debajo de \osten p. ej., un tornillo debajo de la superficie de una mesa \sig_var General \fr_n I:n pio kochi itampa ne: kowach, komo wi:tsa kwe:kti kikwa:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo duerme debajo de aquel piñón, si viene la zorra se lo comerá. \fr_son 03867-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz pa \dt 17/Jan/2022 \lx tampa:ka \lx_cita motampa:ka \lx_var General \ref 06372 (duda) CSC usa te:mpa:ka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cepillarse.los.dientes \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : motampa:ka) cepillarse los dientes \sig_var 1-Tzina \fr_n Nia:ti a, sayoh nimotampa:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya me voy a ir, sólo me lavo los dientes. \fr_son 06372-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz pa:ka \dt 08/Feb/2022 \lx tampakostik \lx_cita tampakostik \ref 08592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tampatawi:teki \lx_cita tampatawi:teki \lx_var General \ref 05990 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chapear.debajo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig chapear debajo de las plantas \osten generalmente debajo de los cafetos, quitando el círculo de hierba que crece en la sombra de las ramitas y dejando sin chapear la demás hierba que está más lejos de la planta. \sig_var General \fr_n A:man sayoh nitampatawi:teki nokahbe:ntah, ke:man sepa ya nitame:was chipa:wak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta vez sólo estoy chapeando por debajo (de las plantas) en mi cafetal, a la próxima ya dejaré bien limpio. \fr_son 05990-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tani \raiz wi:teki \dt 03/Feb/2022 \lx tampatawi:tekilia \lx_cita kitampatawi:tekilia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chapearle.debajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig chapear debajo de quitando el círculo de hierba que crece directamente abajo de y en la sombra de las ramas y cerca del tronco \osten una planta como cafeto \sig_var General \fr_n Nia:ti niktampatawi:tekili:ti nokahfe:n. Yankwixtok nikto:kak wa:n kwaltsi:n moskaltihtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ir a chapear por debajo a mis cafetos. Apenas los sembré y están creciendo bien. \fr_son 00707-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tani \raiz -pa \raiz wi:teki \dt 05/Oct/2020 \lx tampa:ti \lx_cita tampa:ti \lx_var General \ref 04742 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastarse.superficie \catgr V1 \infl Clase 4/3 \sig desgastarse.superficie \osten superficie de un molino de piedra o de mano \sig_var General \fr_n Xahxakachtik ki:sa n' tixti. Tampa:tik a momoli:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Sale martajada la masa. Ya se le desgastó la superficie de las piedras del molino de luz. \fr_son 04742-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz pa: \dt 24/Jan/2022 \lx tampawia \lx_cita kitampawia \lx_var General \ref 07845 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.sombra.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig proyectar o echar una sombra sobre (árboles grandes que no permiten que la luz del sol llegue a los chicos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n chalawih kwaltsi:n kitampawia n' kahfe:n yeh ika tikto:kah kahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chalahuite (Inga spp.) sombrea bien el café por eso lo sembramos en el cafetal. \fr_son 07845-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig pasar (mujeres con faldas) sobre (objetos, alimentos como frijoles, sopas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:pil kitampawih i:n emo:lko:mit, xikahchi:waka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta muchacha pasó sobre esta olla para frijoles, quítenla (para que otra no le haga igual). \fr_son 07845-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tampa \dt 22/Sep/2020 \lx tampawilia \lx_cita ne:chtampawilia \lx_var General \ref 04791 (duda) parece ser más común tampawia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.sombra.sobre \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig proyectar o echar una sombra en beneficio o perjuicio de \osten un árbol o arbusto \sig_var General \fr_n Ne: a:wa:t ne:chtampawilia nokahfe:n, yeh ika a:mo we:i ta:ki ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese encino proyecta sombra a mis cafetos por eso ya no producen bien. \fr_son 04791-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -tampa \nsem Si una mujer con falda pasa cerca de o arriba de alimentos no cocidos que están expuestos, se tiene que volver a limpiarlos para que sean comestibles. \dt 24/Jan/2022 \lx tampayohtok \lx_cita tampayohtok \ref 07911 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.cavidad.subterránea.abajo \catgr Estativo \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n Wa:n de kisa:lowa, ihkó:n mochi:wa de kisa:lowa, kwaltsi:n ke:meskia tatampayohtok no:. Kichkwah ta:l se: cachito ihko:ni wa:n ompa kikwa:tahta:liah ya ne:n n' tet ya. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e Y depués de apilarlo (en este caso piedras para el temazcal), se hace como un hueco abajo. Escarban un poquito de tierra así (señalando con las manos) y allí meten las puntas de las piedras. \fr_son 07911-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07911_01 \fr_fuente 2010-07-15-g | 61.621 \fr_n Koma:mo se: kitak se: moma:kwaltia. Ke:mah. Wa:n yo:n kikwah no: n' ima:xiyo ne: xa:lxokot ata. Kikwah wa:n cuando moohketsah, kochitih ya, temowah ike:span kowit, mowila:nah hasta ike:sp..., ka:mpa tepitsi:n tampayohtok. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si uno no se fija, se pica la mano. Sí. Y ésos (los xa:lxokosipo) comen también las hojas de guayabo, verdad. Se las comen y cuando toman su camino para ya dormir (descansar), bajan por el tronco del árbol, forman una fila hasta donde hay un hueco protegido. \fr_son 07911-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07911_02 \fr_fuente 2010-07-26-s | 16.002 \raiz tampa \dt 23/Sep/2020 \lx tampisi:l \lx_cita tampisi:l tsakwa:s \lx_var General \ref 05577 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.dientes.finos \catgr Sust-predicado \vease tsakwa:s \raiz tan \raiz pisi:l \nsem Aparentemente esta palabra se usa solamente en colocación con tsakwa:s aunque quizá se puede imaginar otras situaciones u objetos en que se puede utilizar. \dt 01/Nov/2019 \lx tampi:tsa \lx_cita motampi:tsa \lx_var General \ref 07038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sonido.con.labios \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig hacer un sonido (los bebés) lligero expulsando aire por entre los labios sin provocar casi nada de sonido \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili motampi:tsa, tanixwatok a yehika. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño hace un sonido con la boca (estimulando salida de sus dientes) porque ya le están saliendo los dientes. \fr_son 07038-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz pi:tsa \nsem Es un ruido que hacen los niños con la boca, expulsando un poco de aire antes de que se les salga los dientes de leche, los primeros que salen en la parte anterior de la boca. La gente dice que con este sonido llaman a los dientes, que es una manera de estimular la salida de los mismos. \ency Grabación \dt 16/Feb/2022 \lx tampi:xowa \lx_cita kitampi:xowa \lx_var General \ref 07531 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbarle.dientes \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig tumbarle los dientes (a alguien, p. ej., con un golpe) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili i:xikawetsik wa:n motampi:xoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se cayo de panza con la frente al suelo y se tumbó los dientes. \fr_son 07531-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz pi:xV \dt 11/Sep/2020 \lx tampi:xowi \lx_cita tampi:xowi \lx_var General \ref 01072 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.dientes \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig caérsele dientes \osten generalmente en referencia a perrros; para humanos es más como tampi:xowa en forma reflexiva. \sig_var Tacua \fr_n Kihtowa ke:man te:ketsoma se: itskwinti mah se: kita:lili tehtsonkilcho:kil iwa:n a:xkwitat n' ka:mpa te:kehtsoma. Niman itskwinti tampi:xowi wa:n ihkwi miki a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que cuando a alguien le muerde un perro, a la herida hay que ponerle savia de 'mala mujer' (Cnidoscolus multilobus (Pax) I. M. Johnst.) revuelta con estiércol aguado de color café de guajolote. Luego al perro se le caen los dientes y ya se muere. \fr_son 01073-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tantepe:wi \raiz tan \raiz pi:xV \dt 12/May/2021 \lx tamposteki \lx_alt tanposteki \lx_cita tampohposteki \lx_var General \ref 05558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rompérsele.dientes \catgr V1 \infl Clase 3 \sig rompérsele los dientes \osten peine; serrucho o trozador para leña \sig_var General \fr_n Ya:lwa kwaltsi:n nikohkowtoya wa:n tampohpostek noserrucho. Mo:sta nika:wati:w mah kiyeka:tanti:ka:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer estaba trabajando bien cortando leña pero se le quebraron (algunos) dientes a mi serrucho. Mañana iré a dejarlo a que le pongan nueva dentadura. \fr_son 05558-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ten \raiz posteki \nsem En referencia a la frase ilustrativa, cuando a un serrucho se le desgastan o se le rompen sus dientes se puede renovar. Primero por el lado cortante se corta en línea recta. Después se le vuelven a hacer los dientes con la misma cortadora de metal. \dt 12/Apr/2022 \lx ta:nah \lx_cita ta:nah \lx_var General \ref 07489 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cesto \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cesto de palma tejida (sirve para contener objetos o juntar granos de café durante el corte) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: ta:nah, mo:stah nikwi:ka ika nitatekiti nokowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un cesto de palma, diariamente lo llevo (para echar allí los granos) a cortar café en mi terreno. \fr_son 07489-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ta:nah \ency Grabación, ilustración \dt 10/Sep/2020 \lx tanakastantsakwil \lx_cita tanakastantsakwil \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 13/Apr/2021 \lx tanamak \lx_cita tanamak \lx_var General \ref 06174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mercancía \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig mercancía, cosa o cosas que se venden \osten p. ej., frutos, herramientas, comida, ropa, trastes \sig_var General \fr_n Nikwi:kaya miak tanamak ya:lwa ne: plaza wa:n tio:tak a nimokepak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llevaba mucha mercancía a la plaza y regresé ya tarde. \fr_son 06174-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz namaka \dt 15/May/2020 \lx tanamakakeh \lx_cita tanamakakeh \lx_var General \ref 04449 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vendedor \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tanamakanih \sig vendedor \osten de frutos, herramientas, mercancía en general \sig_var General \fr_n Ne: xola:lpan wa:lahkeh seki tanamakanih, kwa:lkwikeh tapalkameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el centro (del pueblo) vinieron unos vendedores, trajeron trastes de barro. \fr_son 04449-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz namaka \dt 18/Jan/2022 \lx tanamakalo:ya:n \lx_cita tanamakalo:ya:n \lx_var General \ref 03997 (duda) entrada muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa tienda \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig tienda \osten pero no incluye los puestos de mercado sin tiendas \sig_var General \fr_n Nokni:w tekiti itech se: tanamakalo:ya:n. Se: xiwit a n' kalak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano trabaja en una tienda. Ya tiene un año que entró. \fr_son 03997-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz namaka \raiz -ya:n \dt 17/Jan/2022 \rev \lx tana:palo:l \lx_cita tana:palo:l \lx_var General \ref 05989 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rollo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig rollo \osten p. ej., leña, hierba amarrada, que se toma como la cantidad que se puede agarrar en los brazos \sig_var General \fr_n Xikwiti se: tana:palo:l kowit ne: kalan wa:n xikta:li tikote:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ve a traer un rollo de leña allá afuera y ponlo cerca del fogón. \fr_son 05989-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:palV \dt 12/May/2020 \lx tanawa:l \lx_cita tanawa:l \lx_var General \ref 04252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrazada(medida) \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig "abrazada", unidad de medida que consiste en extender los brazos para calcular el grosor de ciertos objetos (p. ej., los troncos; un tanawa:l representa la circunferencia de un objeto que equivale a un círculo formado por los brazos extendidos hasta que los dedos de las manos opuestas se encuentren) \sig_var General \fr_n Nikpia se: tio:kowit teltoma:wak, xa: kipias ke:meh na:wi tanawa:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un árbol de cedro muy grueso, tal vez tendrá como cuatro abrazadas. \fr_son 04252-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medida \raiz nawa \dt 18/Jan/2022 \lx tanawati:l \lx_cita tanawati:l \lx_var General \ref 07240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa mensaje \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig mensaje (que se envía de una persona o otra); aviso (que se transmite por un medio de comunicación) \sig_var General \fr_n Nika:wati se: tanawati:l ne: radio mah kipano:lti:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a dejar un aviso allá en la radio para que lo pasen. \fr_son 07240-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig ley; orden; reglamento \sig_var General \fr_n Nikwa:lkwik se: coto...,, teh tikelna:miktok, nikwa:lkwik se: cotorrita, se: cotorrito, tein kihtowa:ya, ne:n, ¿Ke:ní:w kihtowa ye:wa?, tein tahtowa, este, nikwa:lkwik, yo:n ihwa:k ke:meh, ke:meh yo:n, yo:n este n' mah ti]kihto:ka:n, titahtohtokeh como mil novecientos setenta y ocho, setenta y nueve, ompakawi:n. Setenta y ocho, setenta y nueve, miak tanawati:lmeh ke a:mo onkaya. A:man a:mo wel se: kwi:katinemi se: okwilin, se:, se:, se:meh de yo:n se: chikteh mah se: kipano:lti ka:sá: ika itech tepos, a:mo weli ok, mah se: kwi:ka, a:mo weli ok. A:man te:tsakwah. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Traje un coto..., tú recuerdas, traje una cotorrita, un cotorrito, lo que dicen, este, ¿Cómo dice él?, él que habla, este, lo traje, en ese tiempo, como, como ese, ese, este, digamos, estamos hablando como en mil novecientos setenta y ocho, setenta y nueve, en esos tiempos. Setenta y ocho, setenta y nueve, tantas leyes que aún no estaban. Ahora uno no puede andar llevando un animalito, uno de esos, que uno lleve un pájaro, ya no se puede. Ahora nos encarcelan. \fr_son 07240-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07240-01-Tzina \fr_fuente 2009-09-23-i | 1163.955, 1209.532 \nmorf El verbo nawatia se ha nominalizado a tanawati:l. Antiguamente siempre se usaba el verbo transitivo para expresar los conceptos relacionados con mensajes, avisos, leyes y órdenes. Por ejemplo, antes uno podría decir, "Nika:n xiwtekiwah wa:n i:n tein te:chi:xyeka:na ne: kalnemachti:lo:ya:n pre-escolar name:chnawatia ke mo:sta a:mo wi:tsa tamachtihkeh (nos avisan que mañana no van a llegar el maestro). Actualmente, por el impacto de la idealogía del purisimo, muchos dirán: Nika:n xiwtekiwah wa:n tein te:chi:xyeka:na ne: kalnemachti:lo:ya:n pre-escolar kipiah se: tanawatil (para nochi tepopa:wa:n tein kipiah pilimeh ne: pre-escolar), mo:sta a:mo wi:tsa tamachtihkeh. A:mo xikinwa:lti:tanika:n namopilwa:n". Otro ejemplo es una frase ilustrativa de esta entrada, tomado de las grabaciones en que se usa la frase miak tanawati:lmeh para expresar el concepto de 'muchos reglamentos' o 'muchas leyes'. En hablante en este caso era un señor que mete muchos neologismos en su habla. Nótese que también se pluraliza \raiz nawa \dt 06/Sep/2020 \lx tanawi \lx_cita tanawi \lx_var General \ref 03638 (duda) CSC usa tanowi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empeorarse.de.salud \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig empeorarse en cuestión de salud hasta quedar cerca de la muerte \sig_var General \fr_n I:n ta:kat pahtika ya wa:n sepa tanaw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre ya se había curado y otra vez empeoró. \fr_son 03638-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fallecer \osten una persona moribunda, sea por enfermedad o accidente \sig_var General \fr_n I:n na:nahtsi:n wehka:wak tahyo:wih ika kokolis, ya:lwa tanaw a wa:n mo:sta kito:katih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta señora sufrió mucho tiempo la enfermedad, ayer falleció y mañana la sepultan. \fr_son 03638-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tanawi \dt 17/Jan/2022 \lx tanawia \lx_alt tanowia \lx_cita kitanawia \lx_var General \ref 01240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provcar.recaida.de.salud \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar una recaída de salud; hacer empeorar de salud hasta llevar cerca de la muerte \osten p. ej., a causa de un disgusto o preocupación \sig_var General \fr_n I:n siwa:t mokokowa:ya wa:n pahtika ya. Ta:wa:n ikone:w wa:n tayo:koyak ihwa:k kinawatihkeh ke iokichpil kitsakkeh. Kitanawih sepa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer estaba enferma y ya se había curado. Su hijo tomó alcohol y lo sufrió (su mamá) cuando le avisaron que habían encarcelado a su hijo otra vez. Le provocó una recaída. \fr_son 01240-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Yo:n semi, semi te:mach ika se: icortada komohkó:n se: kipia. Komo sepa se: kitanawih, we:iti wa:n te:malowa. Para yo:n se: kita:lilia yehwa yo:n ialakyo ne:n, ne:n, a:te:nkwa:kwala, a:mo teh, a:mo teh, a:mo teh mochi:wa ok, nehnemi n' kokolis, sanoke a:mo pala:ni nió:n no: xokoya. Kitsakwilia yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Eso es muy, es muy delicado si es que uno tiene una cortada. Si es que lo empeora uno, se infecta y se le hace pus. Para eso se le pone la baba del, este, del (Odontonema callistachyum (Schltdl. & Cham.) Kuntze), no hay, no hay, ya no se hace nada, (ya no) camina la enfermedad, ya no se pudre ni se agria. Eso lo detiene. \fr_son 01240-02_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-07-16-e | 119.54, 137.099 \raiz tanawi \dt 19/Jul/2021 \lx tanechiko:lwitsti \lx_alt witstanechilo:l \lx_cita tanechiko:lwitsti \lx_var General \ref 01068 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa conjunto.espinas \catgr Sust \infl N1 \sig conjunto de espinas que se hierven para remedios \osten Se emplea remedios de espinas para baño de personas de varias edades que sufren de enfermedades como paludismo. \sig_var General \fr_n AND-- Kwi:kah wa:n kita:liah, nijó:n ki..., [teih]sá: ko..., ko:n te..., teihsá: te:ahsi pos ki..., kikwitih wa:n kitekitih kinechikowah nochi wa:n después kiliah tanechiko:lxiwit. Ke:mah, pero miak, miak nijó:n witstsitsí:n de n..., JVC-- Mm. Tan..., tanechiko:lxiwit neli, tanechiko:lwitsti ti..., de miak taman n' wi..., t..., witsti a. AND-- kisentiliah achto, JVC-- Ke:mah. AND-- wa:n kise:manah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Lo llevan y lo ponen, este…, algo co…, co…, algo nos pasa pues…, lo van a traer y lo van a cortar, lo juntan todo y después le dicen conjunto de hierbas. Si, pero muchas, muchas este, espinas de…, JVC-- Si. Tan…, conjunto de hierbas con espinas de…, de muchos tipos de…, ya las espinas. AND-- Lo juntan antes. JVC-- SI. AND-- Y lo hierven todo junto. \fr_son 01068-01_corp_faltar \fr_fuente 2013-07-22-g | 142.267, 161.505 \raiz nechiko \raiz wits \nmorf Según Ceferino Salgado es más común decir witstanechiko:l con este significado de conjunto de plantas con espinas que se hierven para preparar un baño. \dt 12/May/2021 \lx tanechiko:lxiwaha:wia \lx_cita kitanechiko:lxiwaha:wia \lx_var Tzina \ref 07922 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bañar.con.agua.de.hierbas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig bañar (a alguien) con agua preparada hirviendo un grupo de varias plantas medicinales y, una vez tibia el agua, usándola para bañar (al enfermo) \sig_var Tzina \fr_n Pero x'kita motetsi:lowa, mo..., mox..., xi..., mokepa hasta pané: i:ka:n..., ii:ka:mpa mi:xo:mekelpachowa. Wa:n pe:wak tiktanechiko:lxiwaha:wiah. Pos no: n'manka. No: n'manka iwa:n .... Pos ka:n n'matia ok, ka:n t'matiah ok toni t'pahti:tih ika. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Pero hubieras visto como se tuerce, se ..., se ...., se dobla fuertement hacia atrás. Y empezamos a echarle un baño de agua con la esencia de varias plantas (se hace hirviendo juntas varias plantas cuando ya está tibia el agua se usa para bañar a un enfermo). Si, yo lo había preparado. Lo había preparado con .... Pues ya no sabía, ya no sabía con qué lo podíamos curar. \fr_son 07922-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07922_01_Xaltn \fr_fuente 2010-07-27-d | 1315.771 \raiz nechiko: \raiz xiw \raiz a: \dt 22/Sep/2020 \lx tanechiko:lxiwit \lx_cita tanechiko:lxiwmeh \ref 08258 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx taneh \lx_cita taneh \lx_var General \ref 05536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentado \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig dentado \osten una rueda de un engranaje \sig_var General \fr_n I:n tepostachipa:walo:ni kwaltsi:n taneh ok. Tak porin yankwik ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta despulpadora todavía está bien dentado, tal vez porque todavía es nueva. \fr_son 05536-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tener superficie con agujeros \osten un metate solamente \sig_var General \fr_n Nomet a:mo taneh ok. Mo:sta ne:chtehtewili:ki se: siwa:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi metate ya no tiene agujeros. Mañana viene a picármela una señora. \fr_son 05536-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \dt 12/Apr/2022 \lx tanehnektia \lx_cita kitanehnektia \lx_var General \ref 07784 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \vease nektia \raiz neki \dt 15/Aug/2018 \lx tanehnepano:l \lx_cita tanehnepano:l \lx_var General \ref 06180 duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hecho.manojo \catgr Sust-predicado \deriv \sig hecho, atado en manojo \osten solamente totomochtle o quizá otros objetos que se pueden encimar, uno sobre otro \sig_var Tzina \fr_n Nikpia noto:tomo:ch tanehnepano:l a, sayoh niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mi totomochte ya atado en manojos, sólo falta (ya está todo lo demás) que lo venda. \fr_son 06180-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nepan \nsem En cuanto al tanehnepano:l de totomoxtle, se van encimando como unos veinte y se ata con hilo o con el mismo totomochtle hecho tiras. \dt 08/Feb/2022 \lx tanehnepano:l \lx_cita tanehnepano:l \lx_var General \ref 02784 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encimado \catgr Sust-predicado \deriv \sig acomodado en manojos por estar encimado uno sobre otro (hojas de maíz para tamales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tikwis n' to:tomo:ch nikpowas. Nikpia tanehnepano:l a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a ocupar (comprar) el totomochtle los contaré (los manojos). Ya las tengo acomodadas (las hojas en manojos). \fr_son 02784-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tanepan \raiz nepan \nmorf Aparentemente esta palabra se utiliza siempre en la forma reduplicada, tanehnepano:l y no simple, ?tanepano:l. \dt 31/May/2021 \lx taneki:sa \lx_cita taneki:sa \lx_var General \ref 04143 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig bajarse \osten p. ej., pantalón, falda, puesto a una persona) \sig_var General \fr_n Nikye:kkwe:ytia i:n pili. Taneki:ska ikwe:y. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy acomodándole el pañal a este niño. Se le había bajado. \fr_son 04143-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bajérsele indigestión \osten principalmente aplicado a niños pequeños \sig_var General \fr_n I:n pili taneki:sak a inexwitil. Ya:lwa nikpoxpi:k ika seki xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño ya se le bajó su indigestión. Ayer le envolví su abdomen con unas hierbas. \fr_son 04143-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bajar el cauce \osten p. ej., de un río \sig_var General \fr_n We:iaka n' a:t tayowak wa:n ye:wa kwalka:n taneki:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había crecido el cauce el río ayer por la noche y hoy por la mañana bajó. \fr_son 04143-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsi:nki:sa \raiz tani \raiz ki:sa \dt 18/Jan/2022 \lx taneki:xtia \lx_cita kitaneki:xtia \lx_var General \ref 05958 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bajar \osten p. ej., pantalón, falda puesto \sig_var General \fr_n I:n pili kitaneki:xtih ipantalón wa:n a:mo wel kahkoki:xtia ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño bajó su pantalón y ya no puede subirlo. \fr_son 05958-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tani \raiz ki:sa \nsem No se emplea taniki:xtia para la acción de bajar un objeto guardado, por ejemplo de un estante alto a un punto más abajo; véase temowia \dt 03/Feb/2022 \lx taneki:xtilia \lx_cita ne:chtaneki:xtilia \lx_var General \ref 03293 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig bajarle \osten el pantalón, falda \sig_var General \fr_n I:n okichpil ye:knexi:ko:l, kitaneki:xtilih nopili ipantalón. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy malo, le bajó a mi hijo los pantalones. \fr_son 03293-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tani \raiz ki:sa \nmorf Aunque la etimología viene de tani se pronuncia taneki:xtilia. \dt 06/Jan/2022 \lx tanelo:l \lx_cita tanelo:l \lx_var General \ref 03150 (duda) usar frase del corpus, el ejemolo no es bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa revuelto \catgr Sust-predicado \deriv \sig mezclado, revuelto \osten varias hierbas juntas, o un líquido con otro \sig_var General \fr_n I:n a:toto:n tanelo:l a ika sese:kat, kwali se: kikwis a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta agua caliente ya está mezclada con agua fría, ya se puede usar. \fr_son 03150-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nelV \dt 07/Jan/2022 \lx tanelo:loh \lx_cita tanelo:loh \lx_var General \ref 03207 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mezclado \catgr Adj \deriv \infl \sig revuelto, mezclado \osten plantas mezcladas al hervirse para un remedio \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz nelV \dt 17/Sep/2018 \lx tanelo:tia \lx_cita kitanelo:tia \lx_var General \ref 07388 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mezclar.líquidos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mezclar con agua fría (agua caliente, para bajarle la temperatura) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo teltoto:nik mokahfe:n, ¡xiktanelo:ti ika sese:ka:t! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si está muy caliente tu café, ¡mézclala con agua fría! \fr_son 07388-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nel(2) \dt 07/Apr/2022 \lx tanelo:tilia \lx_cita ne:chtanelo:tilia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mezclarle.líquidos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig mezclar con agua fría (agua caliente para bajarle la temperatura) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktanelo:tili i:n pili ia:w! Motahtatihti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Mézclale el agua (caliente) de este niño con agua . Se vaya a quemar. \fr_son 00626-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nel(2) \dt 05/Oct/2020 \lx taneltokakeh \lx_cita taneltokakeh \lx_var General \ref 07438 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creyente \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : taneltokanih \sig creyente católico (solamente, no a los creyentes de otra religión) \sig_var 1-Tzina \fr_n Miak taneltokanih yowih tio:pan, sayoh seki nexi:kolmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Muchos creyentes van a la iglesia, sólo que algunos son malos. \fr_son 07438-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nel \raiz toka \dt 08/Sep/2020 \lx tanemililia \lx_cita kitanemililia \lx_var General \ref 06256 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pensar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pensar en matar (un animal domesticado para comer) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kipia se: pitsot wa:n kitanemililihtok, kihtowa ke kimikti:s i:n sábado. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano tiene un cerdo y está pensando en él (cerdo) para matarlo este sábado. \fr_son 06256-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \nsem Aunque superficialmente el objeto secundario no referencial ta- puede significar 'algo', esto es, algo no referencial, en su uso con nemililia adquire el significado de 'sacrificar' o 'matar'. \dt 08/Feb/2022 \lx tanemili:lis \lx_cita tanemili:lis \lx_var General \ref 04756 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pensamiento \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pensamiento; modo de pensar \sig_var General \fr_n I:n ta:kat no: taman itanemili:lis. Ka:n te:chpale:wia ika n' tekit nika:n toxola:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este señor tiene un pensamiento distinto. No nos ayuda en las actividades aqui en el pueblo. \fr_son 04756-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \dt 24/Jan/2022 \lx tanemili:ltia \lx_cita kitanemili:ltia \lx_var General \ref 00890 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.preocupar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig causar preocupación a; dar porque preocuparse a \sig_var General \fr_n Miguel a:mo ehkotok, kiwi:ka chikwe:i to:nal a wa:n ne:chtanemili:ltihtok a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Miguel no ha llegado, ya lleva ocho dias y ya me dio razón para preocuparme. \fr_son 00890-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz nemi \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx tanepan \lx_cita tanepan \lx_var General \ref 04580 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa montón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig montón, pila \osten de objetos encimados, uno arriba del otro como tortillas \sig_var General \fr_n Ihwa:k tiowih kowtah tikwi:kah se: we:i tanepan taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vamos al rancho llevamos un gran paquete de tortillas. \fr_son 04580-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tanehnepano:l \raiz nepan \nsem Nótese que la palabra tanehnepano:l se usa solamente como predicado o atributivo, y no como argumento de un verbo. La palabra tanepan es un sustantivo que se puede emplear como argumento (p. ej., sujeto u objeto) de un verbo. \dt 24/Jan/2022 \lx tanepantik \lx_cita tanepantik \lx_var General \ref 02695 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.dientes.encimados \catgr Adj \deriv \infl \sig con los dientes encimados, uno encima del otro \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx tane:si \lx_cita tane:si \lx_var General \ref 00140 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amanecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig despertarse; amanecer \osten Una persona en el sentido de despertar, p. ej., bien o mal, en un lugar; en el sentido de estar presente en un lugar en el momento de amanecer [el día] \fr_n Ya:lwa tiahkah se: ilwit wa:n ompa titane:skeh. Tiwa:le:wkeh na:wi hora kwalka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos a una fiesta y allá amenecimos. Venimos a las cuatro de la mañana. \fr_son 00140-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig amanecer \fr_n Tane:ska:na:wak a, nia:ti a n' kowtah. Ohti nitane:siti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya está apenas aclarando el cielo, ya voy a ir al campo. En el camino iré a amanecer. \fr_son 00140-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \nmorf Este uso de tane:si como verbo transitivo con sujeto parece derivarse del uso del español "amanecer" que implica que al día siguiente hubo un cambio y así apareció algo al principio del día que no estaba en día anterior. Véase la entrada ne:si para, en un subentrada, el uso impersonal tane:si. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx tane:sik \lx_cita tane:sik \lx_var General \ref 02740 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buenos.días \catgr Saludo \deriv \sig buenos días, se usa desde antes del alba y hasta las primeras horas del día \sig_var 1-Tzina \fr_n Tane:sik ta:tah. ¿ke:ni:w tietok? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Buenos días señor. ¿Cómo está? \fr_son 02740-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Saludo \raiz ne:si \nsem Este saludo, que usan tanto mujeres como hombres, está decayendo en uso (véase tio:takih). Pero cuando se usa tane:sik es solamente al encontrar una persona en el camino. Para las personas (sean hombres o mujeres) que usan esta expresión se les debe de contestar dependiendo de la persona que conteste, si es una mujer ne:ki:n o kineki:n y si es un hombre kinekiltiá:n o simplemente tiá:n. \dt 31/May/2021 \lx tane:sna:wak \lx_alt tane:ska:na:wak \lx_cita tane:sna:wak \lx_var General \ref 03429 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Adv-tiempo \deriv \glosa antes.de.alba \catgr Adv-tiempo \deriv \sig antes del alba cuando apenas se vislumbra un poquito de claridad en el cielo como a las 4 de la mañana \sig_var General \fr_n Tane:sna:wak a, nia:ti a n' kowtah. Ohti nitane:siti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya está apenas aclarando el cielo, ya voy a ir al campo. En el camino iré a amanecer. \fr_son 03429-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ne:si \raiz na:wa \nsem Para una descripción de los tiempos antes de amanecer, véase ne:si. \raiz ne:si \raiz -na:wa \dt 14/Jul/2021 \lx tane:w \lx_cita tane:w \lx_var General \ref 02728 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa préstamo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig préstamo, lo que se había dado de préstamo (p. ej., dinero, objetos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n etok a notane:w. Tasohka:matik miak tine:chpale:wihka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está ya lo que me prestaste. Muchas gracias por haberme ayudado. \fr_son 02728-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tane:wi \dt 25/May/2021 \lx tane:wi \lx_cita kitane:wi \lx_var General \ref 02850 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedir.prestado \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pedir prestado (p. ej., dinero, trastes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k niilwichi:wak, nikta:ne:w seki tapalkameh tein a:mo nikpia. No:má:n ne:chtane:wtih se: we:icazuela wa:n nokni:w se: we:io:yah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hice la fiesta, pedí prestado unos trastes que no tengo. Mi mamá me prestó una cazuela grande y mi hermana una olla grande. \fr_son 02850-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tane:wi \dt 17/Jul/2021 \lx tane:wi \lx_cita tane:wi \lx_var General \ref 06327 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedir.prestado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig pedir prestado (p. ej., herramientas, alimento). \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k a:mo nitekiti wa:n nikneki nitakowas nitane:wi n' tomi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pido prestado dinero cuando no trabajo y quiero comprar. \fr_son 06327-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tane:w \nmorf Parece que no hay diferencia semántica entre el uso intransitivo y transitivo del verbo tane:wi. Por ejemplo, uno puede decir nitane:witi tomi:n y niktane:witi tomi:n sin una obvia diferencia. \dt 08/Feb/2022 \lx tane:wilia \lx_cita ne:chtane:wilia \lx_var General \ref 03764 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedirle.prestado \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pedir prestado \osten alimento, dinero, ropa a alguien \sig_var General \fr_n Niktane:wilih nokni:w se: imekapal, tein neh nikpiaya koto:n ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le pedí prestado un mecapal, el que yo tenía ya se reventó. \fr_son 03764-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tane:w \dt 17/Jan/2022 \lx tane:wtia \lx_cita ne:chtane:wtia \lx_var General \ref 02961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa prestarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig prestarle a \osten herramientas, alimento, dinero, a alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktane:wtih se: pio no:má:n, yeh ipiowa:n tami mikkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le presté un pollo a mi mamá, los pollos de ella murieron todos. \fr_son 02961-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tane:wi \dt 26/Jul/2021 \lx tane:x \lx_cita tane:x \lx_var General \ref 03845 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa luz \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig veladora o vela \sig_var General \fr_n Nikti:tan nopili mah kikowati se: tane:x xola:lpan. Tika:wati:wih tio:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mandé a mi hijo que vaya a comprar una veladora en el centro del pueblo. La iremos a dejar a la iglesia. \fr_son 03845-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fuente de luz portátil (linterna), cualquier aparato que genera luz artificial \osten p. ej., un foco, lámpara o antorcha \sig_var General \fr_n A:it toni mili:ntok ne: ohti nikwa:lpanowih. Amo nikmatik toni porin amo nikwa:lkwia notane:x. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Allá en el camino quien sabe qué pasé centelleando. No supe qué era porque no traía linterna. \fr_son 03845-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ne:si \dt 17/Jan/2022 \lx tane:xtia \lx_cita kitane:xtia \lx_var General \ref 03667 (duda) CSC solamente usa esta palabra como nimotane:xtih o timotane:xtih con el sentido de hacercele tarde en la mañana \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.amanecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer quedar despierto hasta amanecer \osten (por cualquier actividad, como el trabajo) hasta el amanecer \sig_var 1-Tzina \fr_n Tikwi:kayah nokni:w se: ilwit wa:n te:chtane:xtih. A:mo niman wa:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Habíamos acompañado a mi hermano a una fiesta y nos hizo quedar despiertos hasta el amanecer. No vino luego. \fr_son 03667-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tahkahtilia \semxref nepantahtilia \semxref tio:taki:ltia \semx_tipo Comparar \semxref tayowaltia \raiz ne:si \dt 17/Jan/2022 \lx tani \lx_cita tani \lx_var General \ref 02936 (duda) CSC usa paratani \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abajo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig abajo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tani onkak miak kowit, sayoh moneki mah se: kitehteki wa:n mah se: kiwa:lkwi kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá abajo hay mucha madera, sólo se requiere que se corte y que se traiga a la casa. \fr_son 02936-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tani \dt 06/Jun/2021 \lx -tani \lx_cita takwahtani \lx_var General \ref 08527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa requerirse \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tani \dt 01/Apr/2019 \lx ta:ni \lx_cita kita:ni \lx_var General \ref 03469 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ganarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ganar \osten un sueldo, un premio \sig_var General \fr_n I:n ta:kat tekiti parahko, kihtowa kwali tata:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre trabaja en la ciudad, dice que gana bien (sueldo). \fr_son 03469-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ganarle \osten a alguien, p. ej., en una competencia \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nima:wiltih iwa:n nokni:w wa:n nikta:nik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer jugué con mi hermano y le gané. \fr_son 03469-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como recíproco con reduplicación de vocal larga : mota:ta:nih) competir \osten en una carrera, en una apuesta \sig_var General \fr_n Ne: xola:lpan mota:ta:nkeh seki pi:pil, ma:wiltihkeh ika pelota. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el centro del pueblo compitieron unos muchachos, jugaron con pelota. \fr_son 03469-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ni \dt 06/Jan/2022 \lx tanikopa \lx_cita tanikopa \ref 00474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa hacia.tierras.bajas \catgr Adv-lugar \deriv \infl \sig hacia tierras de menos altitud, hacia abajo \osten \sig_var General \fr_n Ma:ski a:mo titato:kah pero tikowah. Wa:n de tikowah a:mo te:chwa:lkwiliah miak ok. Yehwa yo:ni. Sayoh ekintsi:n te:chwa:lkwiliah seki, toyo:lia de nika:n tanikopa kayo:meh, ne:wí:n Tepetitan, ne:wí:n Rayón, pero nika:n a:mo akah ok porque nika:n a:mo mochi:wa. Ika yo:n 'tapolowah. Ne: tanikopa mochi:wa ohpa. Mochi:wa xo:pami:l, mochi:wa to:nalmi:l wa:n nika:wí:n sayoh sepa. ¿Ka:ni n' tikwitih más?, ika yo:ni titapolowah. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Aunque no sembramos (maíz), pero lo compramos. Y de que lo compramos pues ya no nos lo traen mucho. Eso es. Nada más que ahora nos traen otro, los que traen el maíz son de la zona baja, por allá por Tepetitan, por Rayón, pero de acá ya nadie porque acá no se da. Con eso ya pierden. Allá en la zona baja se da dos veces. Se da la cosecha del milpa de primavera o veranos (xo:pami:l) y se da la cosecha de la milpa de invierno (to:nalmi:l) y por acá (donde vivimos, se cosecha nada más una vez. ¿De dónde vamos a agarrar más? ya que con eso estamos perdidos. \fr_son 00474-01_corp_Xalpn_MSG328 \fr_fuente 2011-07-20-i | 968.995, 999.681 \semx_tipo Comparar \semxref tanipaka \semxref tanikwa:kopa \raiz tani \raiz -ko \raiz -pa \nsem Aunque el término tanikopa para significar 'hacia el norte' viene del hecho que las tierras bajas (p. ej., Tacuapan) se encuentran en tierras bajas (en comparación a Cuetzalan) ahora se usa tanipaka simplemente para indicar 'hacia el norte' en referencia a un lugar cercano aunque en la topografía local el norte puede ser un lugar de más altitud que la ubicación del que habla. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tanikwa:kopa \lx_cita tanikwa:kopa \lx_alt tanikokopa \lx_var General \ref 07816 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.el.norte \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig hacia el norte \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tanikwa:kopa okachi takawa:ni wa:n a:mo okachi kiowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por allá abajo (hacia el norte) hace más calor y casi no llueve. \fr_son 07816-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tanipaka \semxref tanikopa \raiz tani \raiz kwa: \raiz -ko \raiz -pa \nsem Literalmente tanikwa:kopa significa 'hacia [las tierras] de abajo' pero como las tierras bajas quedan al norte de Cuetzalan se utiliza este término para referirse a 'hacia el norte' no importa donde el hablante este situado (p. ej., puede estar en otro estado donde las tierras al norte son más altas, de todos modos tanikwa:kopa significa 'hacia el norte'. \dt 22/Sep/2020 \lx ta:nilia \lx_cita ne:chta:nilia \lx_var General \ref 00796 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ganarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ganarle \osten a una persona, objetos, pero generalmente no dinero, en un juego de apuestas o competencia \sig_var General \fr_n Nokni:w nikta:nilih seki canicas ihwa:k tima:wiltihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le gané unas canicas cuando jugamos. \fr_son 00796-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ni \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx tanipaka \lx_cita tanipaka \lx_var General \ref 03060 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.el.norte \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig hacia el norte \osten sólo se usa para referir que algo está situado en un lugar cercano generalmente no visible \sig_var Tzina \fr_n Noto:tol tata:sa i:n tanipaka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pava pone su nido por hacia el norte. \fr_son 03060-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tanikopa \semxref tanikwa:kopa \raiz tani \raiz -pa \raiz -ka \nsem Aunque el término tanikopa para significar 'hacia el norte' viene del hecho que las tierras bajas (p. ej., Tacuapan) se encuentran en tierras bajas (en comparación a Cuetzalan) ahora se usa tanipaka simplemente para indicar 'hacia el norte' en referencia a un lugar cercano aunque en la topografía local el norte puede ser un lugar de más altitud que la ubicación del que habla. \dt 07/Jun/2021 \lx tanixwa \lx_cita tanixwa \lx_var General \ref 02650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírse.dientes \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salírle dientes (a personas o animales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili tanixwatok a. kwali te:kwa ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo ya le están saliendo los dientes. Ya puede morder (a la gente). \fr_son 02650-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz ixwa \dt 21/May/2021 \lx tanka \lx_cita itanka \lx_var General \ref 01012 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa porvenir \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig desenlace; porvenir; futuro \osten en referencia al desenlace de la vida de alguien, el resultado o como va a ser \sig_var General \fr_n I:n okichpil a:it toni eski n' itanka. Ka:n kineki tekitis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Quién sabe cual será el fin de este muchacho (que será de él). No quiere trabajar? \fr_son 01012-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tami \rev 2020-12-15 \nsem La traducción quizá más atinada de todo es algo como "Cómo se va a acabar?" o "¿Qué será de ___?". \dt 28/Apr/2021 \lx tankaxa:ni \lx_cita tankaxa:ni \lx_var General \ref 06177 (duda) no aparece en el corpus y no parece muy común usar esta forma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojársele.dientes \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aflojársele los dientes o la muela \osten \sig_var General \fr_n I:n pili pawetsik ya:lwa wa:n tankaxa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño ayer se cayó de lo alto y se le aflojaron los dientes. \fr_son 06177-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz kaxa: \dt 08/Feb/2022 \lx tankaxa:nia \lx_cita kitankaxa:nia \lx_var General \ref 04985 (duda) la entrada y el ejemplo parecen muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aflojarle.dientes \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig aflojarle los dientes \osten a alguien, p. ej., con un golpe en la boca \sig_var General \fr_n Nokni:w ta:wa:n ya:lwa wa:n kitewihkeh. Kitankaxa:nihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se emborrachó ayer y le pegaron. Le aflojaron los dientes. \fr_son 04985-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz kaxa: \dt 24/Jan/2022 \lx ta:nka:yo:t \lx_cita ta:nka:yo:t \lx_var General \ref 04989 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargador \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig cargador, la viga o palo cilíndrico y grueso que va de horcón a horcón de lado lateral, o sobre los muros laterales, de una casa con techo generalmente de hojas, de sacate, de palma, de teja o de cartón. Cada casa tiene dos cargadores sobre los cuales se montan las alfardas \sig_var General \fr_n Katekwowit, entó:s nikinkehketsak wa:n ke:mah nikwito ya n' to:to:kwowit para neh no..., no..., nota:nka:yo:w, ke:meskia. Entó:s wa:n nikchihchi:wak nokali pero a:mo, después niknemilih tonika nikpantsakwati. Ka:n nikpiaya tonika nikpantsakwas \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e (Se usa) el kakatekowit (el Tapira mexicana), entonces paré los (horcones) del árbol de bienvenido y fui por mi cargador de matacaballo (Trema micrantha). Entonces ya hice mi casa pero después pensé con que iba a techarla. No tenía con que techarla. \fr_son 04989-01_corp_Zuapl-MFC314_ faltar \fr_fuente 2010-07-28-c | 189.737, 204.581 \fr_n AND-- Se: kita:lia yo:n ta:nka:yo:t wa:n ke:mah se: kihita ne:n kowit, o:me, achto ne: nika:n iesquina de nika:n se: kita:lia wa:n se: ne:pa. JVC-- Tein achi mehmela:wak. A:, bueno. Tein achi i:xtoma:wak. AND-- Mm, achi mehmela:wak. Ompa se: kitekpa:ntiw ya ihkó:n, komo chi..., chik..., chikwase:n vara, pos no: se: chikwase:n eski ne:n taihtiyo:t, kiliah taihtiyo:t. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Se pone el cargador y posteriormente se escogen dos (palos) rectos para ponerlos en los dos extremos, primero se pone uno en esta esquina y después el otro en la otra esquina. JVC-- De los más rectos. Ah, bueno. De los un poco gruesos. AND-- De los que son un poco rectos. Posteriormente ya los va uno formando así, si (la casa) es de seis varas pues también se tienen que poner seis taihtiyo:t, eso lo que le llaman tirantes. \fr_son 04989-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-07-18-e | 113.175, 137.207 \nsem La etimología de ta:nka:yo:t no está segura pero quizá se relaciona con ta:ni como 'ganar'. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz ta:mi \dt 24/Jan/2022 \nmorf The possessed form adds the possessed marker -w: nota:nka:yo:w. \rev \lx tanki:xtia \lx_cita kitanki:xtia \lx_var General \ref 07072 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extraerle.diente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig extraerle diente (a alguien, accidentalmente por un golpe, caída, o quirúrgicamente) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n koyo:t kintanki:xtia n' tokni:wa:n iwki sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este mestizo (dentista) les extrae los dientes a las personas gratuitamente. \fr_son 07072-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz ki:sa \dt 05/Apr/2022 \lx tankoch \lx_cita itankoch \lx_var General \ref 05101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muela \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \plural Regular-cuant \sig muela, uno de varios dientes posteriores y planos \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa se: notankoch, nikitati n' tapahtihkeh mah ne:chki:xtili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me duele una muela, voy a ver al dentista que me lo saque. \fr_son 05101-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz koch \dt 11/Apr/2022 \lx tankopi:ni \lx_cita tankopi:ni \lx_var General \ref 04455 (duda) la entrada y el ejemplo son muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprendersele.diente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desprendersele, caersele un diente \osten particularmente a animales por morder algo duro \sig_var General \fr_n Notskwin kikwa:ya omit wa:n porin takwa:wak, tankopi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro se comía un hueo y por ser duro se le cayeron algunos dientes. \fr_son 04455-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tantepe:wi \semxref tanpi:xowi \raiz tan \raiz kopi: \nsem En cuanto a dientes hay varias palabras que indican se pérdido o aflojamiento. Así, tampi:xowi refiere a la acción de caersele los dientes a alguien por un golpe; tamtepe:wi se usa cuando se le cae a una persona los dientes por vejes o enfermedad de encías; tankaxa:ni se usa cuando se le aflojo un diente o varios dientes a alguien, y tankopi:ni indica la acción de desprenderse por ejemplo por morder algo duro. \dt 18/Jan/2022 \lx tankwa:ihkak \lx_cita tankwa:ihkak \lx_var General \ref 01866 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.hincado \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar hincado, con las rodillas sobre la tierra \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tankwa:ihwak wa:n sokiowa n' itilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está hincado y se ensucia su ropa. \fr_son 01866-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz kwa:i \raiz ihka \dt 18/Apr/2021 \lx tankwa:ketsa \lx_cita motankwa:ketsa \lx_var General \ref 07705 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrodillarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig arrodillarse; hincarse \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili motankwa:ketsa ihwa:k kiwiwita xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se arrodilla cuando arranca la hierba. \fr_son 07705-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tankwa: \raiz ketsa \dt 19/Sep/2020 \lx tankwa:ko \lx_cita itankwa:ko \lx_var General \ref 03647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rodilla \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig en o sobre la rodilla \sig_var General \fr_n Nopili nochipa kiwelita mota:li:s notankwa:ko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi niño siempre le gusta sentarse sobre mis rodillas. \fr_son 03647-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tan \raiz kwa: \raiz -k(o) \dt 17/Jan/2022 \lx tankwa:kwi:kwil \lx_cita tankwa:kwi:kwil \lx_var General \ref 05916 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Piper.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Piper jacquemontianum Kunth., planta de la familia Piperaceae. Sus hojas son medicinales, se usan para curar dolores musculares. El tallo se puede usar para leña delgada y los tallos, aunque no pega (echan raices) se utilizan para cercas al empotrarlos verticalmente. \sig_var General \fr_n Ixiwyo n' tankwa:kwi:kwil kwali se: kikwi para pahti. Komo te:kokoh se: imetswa:n kwali ika se: motahtatia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de tankwa:kwi:kwil se puede usar para medicina. Si a uno le duelen los pies con eso se caliente uno (sin quemar). \fr_son 05916-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \sem Medicinal \sem Leña \sem Cerca \sem Planta \raiz tankwa: \raiz kwi \nsem Se toma un manojo de estas hojas y se acerca a una fuente de calor (fuego) para que se calienten. Después se restriegan las hojas calientes en la parte adolorida, esto sin que queme la piel del paciente. \nota En mis notas (JDA) tengo claramente #1423 como tankwa:kwi:kwil y 1316 como simplemente xa:lkowit. Hay que checar cuando estén las dets. \dt 02/Sep/2020 \lx tankwa:olokochxo:chit \lx_cita tankwa:olokochxo:chit \lx_alt olokoxo:chit \lx_var General \ref 07550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Amaranthaceae.Achyranthes.japonica \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Achyranthes japonic (Miquel) Nakai, planta de la familia Amaranthaceae. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tankwa:olokochxo:chit iteyo mopihpilowa itech se: itilmah ihwa:k chika:waya. I:n xiwit mochi:wa kahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las semillas de tankwa:olokochxo:chit se pegan en la ropa de uno cuando madura. Esta hierba se da en los cafetales. \fr_son 07550-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semxref olokoxo:chit \semx_tipo Referente natural igual \raiz tankwa: \raiz oloko \raiz xo:chi \nsem Cuando se colectó el #1135 el único que lo reconoció fue Juan de los Santos, quien le llamó olokoxo:chit. Posteriormente, Miguel Gorostiza dijo que él conocía esta planta con el nombre de tankwa:olokochxo:chit. Sin embargo, es posible que confundía el Achyranthes japonic con otra planta todavía no colectada. \nota El nombre tankwa:olokochxo:chit fue hallado en Maseualxiujpajmej, p. 124, por la descripción corresponde a esta planta colectada.. Habría que checar este nombre. El nombre olokoxo:chit fue dado solamente por Juan de los Santos Dionicio a una planta, colecta #1135, que nadie más podía identificar. \dt 11/Sep/2020 \lx tankwa:pech \lx_cita tankwa:pech \lx_var General \ref 08273 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapete.de.bagazo.de.caña \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tapete que se elabora del bagazo de caña y que sirve para protegerle las rodillas a la gente arrodillada; enrollado el tankwa:pech puede servir como asiento \sig_var General \fr_n A: ¿Wa:n owapach toni kichi:wilia:yah? B: Owapach se: kikwi a para se: ikochpet katka tikinchi:wayah kochpetameh, tankwa:pechmeh wa:n seki para tataya, ika tamanah ya, mm. A: ¿Ke:niwki yo:n tankwa:pech? B: Yo:n se: kwi:pa:na achichi i:n mesita, ke:mah se: kiniwi:pa:naya wa:n kochpetat se: kichi:wa we:i ke:meh i:n mesa etok. Yehwa ne: ke:man katka n' tapechmeh para kochih. A: Tehwa:tsi:n xa: tiweli t'chihchi:wa ne:n kochpetat. B: Neh niweli, niweli wa:n niweli tankwa:pech nikchi:wa. \fr_au ESL311 \fr_var Tzina \fr_e A: ¿Y qué hacían con el bagazo de caña? B: El bagazo de caña se ocupa para hacer petates para dormir, nosotros hacíamos petates para dormir y tapetes para las rodillas y una parte se quemaba para hervir cosas. A: ¿Cómo es el tankwa:pech? B: Ese se entrelaza (el bagazo) del tamaño de esta mesita, si, así como esta mesa que está aquí. En aquéllos tiempos, eran éstos los que se ocupaban para dormir. A: Quizá usted sepa hacer el petate para dormir. B: Yo sí puedo, puedo éste y también sé hacerlo el tankwa:pech. \fr_son 08273-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08273 \fr_fuente 2010-07-15-c | 504.283, 544.202 \fr_n Kichihchi:wayah se: ke:meh ihwa:k tapa:tskayah abuelos, kichihchi:wayah se: tankwa:pech wa:n yehwa yo:ni tankwa:pech kikwiah wa:n ompa 'ketsayayah metat. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Como en esos años hacían panela los abuelos y molían la caña, hacían un tankwa:pech tapete que usaban para protegerse las rodillas y ahí mismo acomodaban el metate para moler. \fr_son 08273-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08273-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-g | 437.213, 449.874 \semx_tipo Equivalente \semxref tamkwa:petat \raiz tan \raiz kwa: \raiz kwa: \raiz2 tankwa: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tankwa:petat \lx_cita tankwa:petat \lx_var General \ref 08267 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapete.de.bagazo.de.caña \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig tapete que se elabora del bagazo de caña y que sirve para protegerle las rodillas a la gente arrodillada; enrollado el tankwa:petat puede servir como asiento \sig_var General \fr_n Ta: tisiya ika tankwa:petat, ihkó:n ompa kiso:wtok m' petat wa:n ompa ne: tistok. Tankwa:ihkak n' tisi wa:n ompa cerca n' tikote:noh. \fr_au MMC327 \fr_var Ixtla \fr_e Pues hacía tortillas hincada sobre un ta:nkwa:petat extendido allí en el suelo y ahí hacía las tortillas. Hace tortillas hincada y ahí junto estaba su fogón. \fr_son 08267-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08267-01_Ixtla \fr_fuente 2009-09-22-h | 729.266, 738.923 \fr_n Ampó:n onkak, nika:n toxola:lpan, entó:s ompa ya kikowah wa:n kisohsoh, mm. Iwki yo:n neh nikitaya wehka:w wa:n yehwa yo:n ne: tankwa:petat a ne: kisowah ompa ya mota:liah. Tankwa:petatsi:n kite..., ki..., kitetekwinowah oso kisowah, ompa mota:liah ya, ompa kintamakah ya. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Allí hay, aquí en nuestro pueblo, entonces ahí lo compran y ensartan (las flores para el collar), mm. Así veía yo en aquéllos tiempos y ese, el tankwa:petat lo extendían, y sobre ello se sentaban. Sí. El tankwa:petatsi:n lo enrollan o lo extendien y sobre ello, ya se sentaban, allí les daban de comer. \fr_son 08267-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08267-01_Ixtla \fr_fuente 2010-07-14-b | d \semx_tipo Equivalente \semxref tamkwa:pech \raiz tan \raiz kwa: \raiz peta \raiz2 tankwa: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tankwa:tapech \lx_cita itankwa:tapech \lx_var General \ref 07281 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapete.para.hincarse \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig tapete que se colocaba en el piso para hincarse, se hacía con bagazo de caña entrelazado y se usaba como protector de las rodillas al hincarse y moler en el metate que también se colocaba en el piso. Actualmente ya no se usa el tankwa:tapech pues los metates ya se ponen en lo alto, sobre una base de palos o hasta concreto \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpoloh notankwa:tapech wa:n nikwe:cho:ti kahfe:n. Nikwiti se: koxta:l wa:n sa:te:pan nikte:mo:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Perdí mi tapete para hincarme y voy a moler mi café. Voy a usar un costal y después lo buscaré. \fr_son 07281-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \raiz tankwa: \raiz pech \dt 05/Sep/2020 \lx tankwa:y \lx_cita itankwa:y \lx_var General \ref 02563 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa rodilla \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig rodilla \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kixitowa itankwa:y, wetsik itech xa:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño raspó su rodilla, se cayó en la arena. \fr_son 02563-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tan \raiz kwa:i \dt 21/May/2021 \lx tanokwilin \lx_alt tamokwilin \lx_cita tanokwilin \lx_var General \ref 01422 (duda) CSC no usa esta palabra, para él es más común decir tanokwilpah o tamokwilti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caries \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tan \raiz okwil \dt 29/Mar/2021 \lx tanokwilkwi:ltia \lx_cita kitanokwilkwi:ltia \lx_var General \ref 04127 (duda) parece una palabra formada y no es común usarla \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.dolor.dental \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar dolor de muelas u otros dientes \osten p. ej., cosas muy dulces, calientes o frías) \sig_var General \fr_n Komo se: kitelkwa owat iksá: te:tanokwilwi:ltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se come mucha caña a veces provoca dolor de muelas. \fr_son 04127-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz okwil \dt 18/Jan/2022 \lx tanokwilpahxiwit \lx_cita tanokwilpahxiwit \lx_var General \ref 05163 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Verbenaceae.Lantana.camara \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lantana camara L. y otras plantas de la misma subgénero, plants herbácea que pertenece de la familia Verbenaceae; se usa como planta medicinal para tratar el dolor de muelas; en español local 'orozus' \sig_var General \fr_n Kihtowah ke n' tanokwilpahxiwit se: kimana wa:n ika se: moka:kampa:ka n' i:a:yo ke:man se: tanokwilti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen (la gente) que las hojas de orozus se hierven y con eso se enjuaga uno la boca con su jugo cuando se tiene dolor de muelas. \fr_son 05163-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Physalis sp., según Rubén Macario el término tanokwilpahxiwit también se aplica a un Physalis sp. que también se emplea para remedio de dolores de muelas. La mayoría de la gente llama a esta última planta, chi:chia:wakilit. \sig_var Tzina \fr_n I:n xiwit tein no: kilwiah tanokwilpahxiwit a:mo semi a:kin kixmati, a:mo semi onkak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta hierba que también le dicen tanokwilpahxiwit casi nadie la conoce, casi no hay. \fr_son 05163-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz tan \raiz okwil \raiz pah \raiz xiw \nsem La referente más común para tanokwilpahxiwit es la Lantana camara aunque alguna gente también usa este término para referirse a un Physalis (Solanaceae) que más comúnmente se llama chi:chia:wakilit. Otros han empleado el término para el Asclepias curassavica (véase ixta:wapo:pototsitsi:n). \dt 11/Apr/2022 \lx tanokwilpahxiwit \lx_cita tanokwilpahxiwit \lx_var General \ref 03310 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Verbenaceae.Lantana.camara \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lantana camara L., planta de la familia Verbenaceae \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Planta \raiz tan \raiz okwil \raiz pah \raiz xiw \semx_tipo Comparar \semxref ixta:wapo:pototsitsi:n \nsem Nótese que se ha escucha esta palabra usada también en referencia a Asclepias curassavica L. \dt 21/Jan/2020 \lx tanokwilti \lx_cita tanokwilti \lx_var General \ref 03841 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padecer.dolor.dental \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig padecer dolor de muelas (u otros dientes) por caries \sig_var General \fr_n Nokone:w tanokwilti, niow nikte:moli:ti xiwpahmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo padece dolor de muelas voy a buscarle hierbas medicinales. \fr_son 03841-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Comparar \semxref tantsi:kati \raiz tan \raiz okwil \dt 17/Jan/2022 \lx tanteki \lx_cita kitanteki \lx_var General \ref 07413 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morder \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig morder \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n itskwinti kitanteki ina:n ihwa:k chi:chi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro muerde a su madre, cuando mama. \fr_son 07413-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz teki \dt 11/Apr/2022 \lx tantekilia \lx_cita ne:chtantekilia \lx_var General \ref 05283 (duda) no aarece en el corpus, para CSC no se le hace común porque un perro no solamente le da una mordida si no que arrebata el taco completo, así que sería ma:kwi:lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig morderle \osten algo como el taco o tortilla de alguien \sig_var General \fr_n I:n itskwinti kitantekilih n' itaxkal i:n pili, yeh ika cho:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perró le mordió la tortilla a este niño, por eso llora. \fr_son 05283-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tan \raiz teki \dt 11/Apr/2022 \lx tantepe:wi \lx_cita tantepe:wi \lx_var General \ref 02546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.dientes \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caérsele los dientes (por edad o caries) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nowe:ita:t iwki mikik, a:mo ke:man tantepe:w. kwahkwali katka n' itawa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi abuelo murió así, nunca se le cayeron los dientes. Eran buenos sus dientes. \fr_son 02546-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tampi:xowi \semx_tipo Comparar \semxref tankopi:ni \raiz tan \raiz tepe:w \nsem El verbo tantepe:wi se usa para designar la caída de dientes de una persona como consecuencia de la edad o caries en la edad adulta, esto implica que la caída de las piezas dentales es un proceso natural o no deseado pero que tiene que ocurrir. En cambio el verbo tampi:xowa es casi siempre consecuencia de un accidente, generalmente una caída frontal en el piso o un golpe recibido con un palo, piedra o puño en las mandíbulas. \dt 21/May/2021 \lx tanti \lx_cita tanti \lx_var General \ref 00139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa diente \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig diente \osten p. ej., de un rueda dentada \sig_var General \fr_n I:n tepos tein ika nikxama:nia kahfe:n kwali taneh ok. Aya:mo wehka:w nikowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este fierro que uso para despulpar café (despulpadora) todavía tiene buenos sus dientes, no tiene mucho tiempo que la compré. \fr_son 00139-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesionado : itan) diente de \osten una persona, un animal \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa notan. Mo:sta niá:s nikitati:w n' tapahtihkeh mah ne:chki:xtili para a:mo nitahyo:wihtos ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me duele un diente, mañana iré con el dentista para que me lo saque y ya no estar padeciendo. \fr_son 00139-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tan \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tantia \lx_cita kitantia \lx_var General \ref 03471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.rasposo.picando \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig hacer rasposa al golpear la superficie con un objeto como martillo (lit., 'hacerle dientes') \osten metate o bien las piedras de un molino de luz para que se muela bien los granos \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tan \dt 20/Sep/2018 \lx tantsi:kati \lx_cita tantsi:kati \lx_var General \ref 02309 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padecer.caries \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig padecer caries dental \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tantsi:kati moneki xikwi:kili:ka:n tapahtihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño padece caries, deben de llevarle al médico (dentista). \fr_son 02309-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \semx_tipo Comparar \semxref tanokwilti \raiz tan \raiz tsi:ka \nsem El verbo tantsi:kati refiere al estado de padecer caries pero no implica el dolor dental. El verbo tanokwilti, al contrario, implica el sentir un dolor dental, casi siempre por caries también. Entonces, la diferencia entre los dos es la presencia o ausencia de dolor dental. \dt 16/May/2021 \lx tantsi:katilia \lx_cita kitantsi:katilia \lx_var General \ref 01972 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.caries \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar caries dental \osten p. ej., dulces \sig_var General \fr_n I:n pili kitelkwa pane:lah wa:n kitantsi:katili:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño come mucho piloncillo y le provocará caries. \fr_son 01972-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz tan \raiz tsi:ka \dt 21/Apr/2021 \lx tantsikowa \lx_cita motantsikowa \lx_var General \ref 00392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aferrarse.con.los.dientes \catgr V2(refl) \infl Clase 2b \sig (con reflexivo : motantsikowa) aferrarse con los dientes \osten ciertos animales \sig_var General \fr_n AND-- Ta: te:ki:tskia porque ika n' itan, te:kehtsoma. JVC-- Te:..., te:kehtsoma wa:n yo:n te:ki:tskia, yo:n te:ki:tskia moka:wa, ompa moka:wa se: kihtowa porque itan kohko:ltik. Por eso moka:wati itech se: i..., ka:mpa mopilo:ti ompa motantsikowa por eso ompa mopilowa. A:mo porque, a:mo te:kampachowa sanoke motampilo:ti. AND-- Mopilo:ti. JVC-- Iwki yo:n kichi:wa n' okwilin. AND-- Mopilo:ti porque ihkwi:ni kichi:wtok n' itan. JVC-- Ke:mah. Ke:mah. AND-- Wa:n yehwa yo:n nochi, pos de yehwa i:n remedio pos nijó:n kintsi:n ni..., timomakatokeh kwe:ntah de que ke:ní:w para ti..., tikmatiskeh, mah tikmatika:n nochi. JVC-- Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Pues le agarra a uno (en este caso, una culebra) porque con sus dientes, muerde. JVC-- Mue…, muerde y eso lo agarra a uno, AND-- eso lo agarra a uno, ahí se queda, dice uno que ahí se queda por sus dientes son quebrados. Por eso se queda en…, donde se agarra ahí se va a atorar con sus dientes por eso ahí se queda fijado. No es porque, no muerde sino que se atora con sus dientes. AND-- Se queda fijado. AND-- Se queda prendido porque así están formados sus dientes. JVC-- Si. Si. AND-- y eso es todo, pues de este remedio pues este, ahora…, nos estamos dando cuenta cómo es que vamos a saberlo, a saberlo todo. JVC-- Sí. \fr_son 00392-01_corte \fr_fuente 2011-07-18-d | 364.042, 394.504 \raiz tan \raiz tsiko \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx taokxiti:l \lx_cita taokxiti:l \lx_var General \ref 06196 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocido \catgr Sust-predicado \deriv \sig cocido \osten p. ej., alimentos \sig_var Tzina \fr_n I:n pio:nakat kwaltsi:n taokxiti:l, kwali kimankeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne de pollo está bien cocida, la hirvieron bien. \fr_son 06196-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz oksi \dt 15/May/2020 \lx tao:l \lx_cita tao:l \lx_var General \ref 06380 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig maíz (lo que se desprende de la mazorca al desgranarla) \sig_var 1-Xalti \fr_n Itech yo:n koxta:l etok seki tao:l, tayowak niko:yak, yehwa xikmaka moa:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En ese costal hay algo de maíz, anoche lo desgrané. Eso dáselo a tu tía. \fr_son 06380-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 20/May/2020 \lx tao:l \lx_alt tago:l \lx_cita tao:l \lx_var General \ref 05377 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz.desgranado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig maíz seco desgranado \osten desgranado de mazorcas, de maíz seco \sig_var General \fr_n Xikololo yo:n tao:l tein tikpi:xoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Recoge ese maiz que regaste. \fr_son 05377-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \dt 11/Apr/2022 \lx tao:lchikteh \lx_cita tao:lchikteh \lx_var General \ref 03608 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de ave todavía no identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tao:lchiktehmeh nemih ehkawtah wa:n kwali se: kinkwi ika ochpa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los pájaros tao:lchiktehmeh viven en donde hay plantas de ehkaw y se pueden atrapar con la trampa ochpa:n. \fr_son 03608-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \sem Comestible-animal \raiz o:ya \raiz chikteh \nota Preguntar a Ernesto Vázquez cómo son esos pájaros. \dt 17/Jan/2022 \lx taolería \lx_cita taolería \lx_var General \ref 08781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Hispanizado \pres_el tao:l \glosa lugar.de.puestos.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lugar (p. ej., en un tianguis) de puestos de maíz a la venta \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiwtekiwa:nih de ne: a:ltepe:t kwesala:n kahchi:wkeh n' taolería. A:man ye:kwehka ka:mpa monamaka n' tao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las autoridades de Cuetzalan quitaron el lugar de los puestos de maíz. Ahora está muy lejos el lugar donde se vende el maíz. \fr_son 01140-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \dt 01/Jun/2021 \lx tao:lkowit \lx_cita tao:lkowit \lx_var General \ref 02304 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Flacourtiaceae.Pleuranthodendron.lindenii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer., planta de la familia Flacourtiaceae. Su madera se usa como leña y para construir casas \sig_var General \fr_n Yo:n tao:lkowit kwali se: kikwi para kalkowit wa:n para kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de maicillo se puede usar para la construcción de casas y para leña. \fr_son 02304-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ista:k tao:lkowit (lit., 'blanco Pleuranthodendron lindenii) tipo de Pleuranthodendron lindenii que se reconoce por su madera blanca \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] a:taw tao:lkowit (lit., 'barranca tao:lkowit) Casearia corymbosa Kunth, de la familia Salicaceae \osten \sem Construcción \sem Leña \sem Planta \raiz o:ya \raiz kow \dt 16/May/2021 \lx tao:lkowtet \lx_cita tao:lkowtet \lx_var General \ref 05898 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.tao:lkowit \catgr Sust \infl N1 \sig semilla del árbol llamado tao:lkowit (Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer, de la familia Salicaceae) \osten \sig_var General \fr_n Ke:man onkak yo:n tao:lkowtet tel miak taman chiktehmeh ompa takwah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando hay semillas del maicillo, muchos tipos de pájaros ahí comen. \fr_son 05898-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \raiz kow \raiz te \raiz2 tao:l \dt 02/Sep/2020 \lx tao:lmomox \lx_cita tao:lmomox \lx_var General \ref 01964 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz.triturado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig maíz triturado (molino de mano, de luz, pero no molido para masa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n piomeh a:mo kikwahkeh ok n' tao:lmomox. Sayoh kikwahkeh tein kwahkwali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos pollos no comieron el maíz triturado. Sólo comieron lo que era entero (bueno, maíz). \fr_son 01964-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \raiz momox (?) \dt 20/Apr/2021 \lx tao:lnamakakeh \lx_cita tao:lnamakakeh \lx_var General \ref 00116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vendedor.de.maíz \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tao:lnamakanih \sig vendedor de maíz \sig_var General \fr_n Ya:lwa a:mo wa:lahka n' tao:lnamakakeh tein i:pa n'takowia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer no vino el vendedor de maíz a quien siempre le compro. \fr_son 00116-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \raiz namaka \raiz2 tao:l \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx taolo:ch \lx_cita taolo:ch \lx_var General \ref 06901 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \nota add A:m... a:mo miak poso:ni sah, ke:meh yo:n seki xo:chit mochi:wa miak ika taolo:ch ne: a:mo ne: sehse:tsi:n poso:ntiw yo:n ke:meh moskaltihtiw ne:n, ka:mpa i..., ka:mpa imahma:tsi:ntan ka:mpa i..., its..., iteyo mochi:wati poso:ni se:tsi:n o o:me xo:chit poso:ni. Iwki sah yo:n mochi:wa yo:n. \dt 02/Sep/2020 \lx tao:loh \lx_cita tao:loh \lx_var General \ref 04573 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.granos \catgr Adj \deriv \sig con granos bien formados \osten mazorca \sig_var General \fr_n Sinti tein kisa:k i:n xiwit wehwei wa:n kwaltsi:n tao:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las mazorcas que salieron este año son grandes y están bien llenas de granos. \fr_son 04573-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Se usa tao:looh, por ejemplo, para cuando uno va a la milpa y ve que los elotes ya tienen granos de maíz, bien desarrollados. \raiz o:ya \dt 24/Jan/2022 \lx taololo:l \lx_cita taololo:l \lx_var General \ref 04365 (duda) parece una palabra muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recogido \catgr Sust-predicado \deriv \sig recogido y juntado \osten granos de café que cayeron de las matas por estar maduras y después de un tipo se recogen para dejarlos a secar \sig_var General \fr_n I:n kahbe:n taololo:l. Seko xikte:ma a:mo iwa:n xiknelo tein tatek, i:ksá: ta:ltsohya:ya:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este café es de lo recogido del suelo. Ponlo aparte no lo revuelvas con lo que fue cosechado, a vece se impregna a olor a tierra. \fr_son 04365-01_elab_pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapehpen \raiz olol \dt 16/Jan/2022 \lx tao:lo:tia \lx_cita motao:lo:tia \lx_var General \ref 03162 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formársele.granos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo motao:lo:tiaSolanum lycopersicum L., planta de la familia Solanaceae; sus frutos son pequeños y se usan para hacer salsa. \sig_var Tzina \fr_n Nokalte:noh ixwak miak tao:ltomat, ihwa:k ta:kis niktekis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa germinó mucho tao:ltomat, cuando tenga frutos los voy a cortar. \fr_son 00781-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref pisi:ltomat \semxref si:taltomat \raiz o:ya \raiz toma(-t) \raiz2 tao:l \nsem Esta palabra, tao:ltomat es un término que usa Eleuterio Gorostiza Salazar pero que Amelia Domínguez y Ceferino Salgado lo conocen como pisi:ltomat. Véase notas con este último. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx taowihka:ntilia \lx_cita taowihka:ntilia \lx_var General \ref 01761 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo no tiene sentido \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.extenderse.maleza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar extenderse maleza \osten sobre un campo de cultivo, por no limpiarlo seguido \sig_var General \fr_n Nokni:w taowika:ntilih ka:mpa tato:ka, na:wi xiwit ya a:mo tato:ktok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano dejó que su terreno de siembra se cubriera de maleza, desde hace cuatro años no siembra. \fr_son 01761-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz owih \raiz -ka:n \ngram Causativo: este causativo es uno de "omisión" esto es, al no hacer algo, el sujeto deja que algo pase. \dt 18/Apr/2021 \lx tao:yal \lx_cita tao:yal \lx_var General \ref 05348 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgranado \catgr Sust-predicado \deriv \sig desgranado \osten maíz, en lugar de maíz todavía en mazorca \sig_var General \fr_n Ekintsi:n a:mo nikowa ok sinti, kachi kwali nikowa tao:yal a n' tao:l. A:mo nike:manti niko:yas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya no compro mazorca, mejor compro ya desgranado el maíz. No tengo tiempo para desgranar. \fr_son 05348-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:ya \dt 11/Apr/2022 \lx tapachiwi \lx_cita tapachiwi \lx_var General \ref 03074 (duda) esta palabra no parece ser muy común usarlo de la manera como en el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse.boca.abajo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caerse o acostarse boca abajo \osten personas y a veces objetos como plato, cubeta, p. ej., sobre una mesa, cama, tabla o el suelo \sig_var General \fr_n I:n pili wetsis wa:n tapachiwis ta:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se caerá y quedará boca abajo en el suelo. \fr_son 03074-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \dt 07/Jan/2022 \lx tapachiwis \lx_cita tapachiwis \lx_var General \ref 03743 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chaparral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chaparral; matorral; lugar cubierto de arbustos, árboles pequeños y bejucos que no es fácil penetrar \sig_var General \fr_n Tawahwihtok notskwin, a:it toni kiahsik ne: a:tawte:noh, tiowih tikitatih ox kwali tikalakiskeh porque tapachiwis wa:n tel owihka:n. \fr_au CSC3700 \fr_var Tacua \fr_e Está ladrando mi perro, quien sabe que encontró allá en la orilla del arroyo. Vamos a ver si podemos entrar porque es un chaparral donde es muy dificil de pasar. \fr_son 03743-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \dt 17/Jan/2022 \lx tapachiwtok \lx_cita tapachiwtok \lx_var General \ref 05945 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.boca.abajo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar boca abajo \osten objetos como platos, tazas, bandeja, pero no ollas (; personas dormidas o descansando \sig_var General \fr_n JVC-- Wa:n yo:n tiktamo:tas n' a:ihtik a:mo mah tapachiwto ihkó:n, mah a:mo tapachiwto n' chikiwit porque yo:n tsi:npata:wak. AND-- Para, para mah mo..., a:, mah moketsati ihkó:n. \fr_au EVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y (la canasta) la vas a poner en el agua pero que no esté así de boca abajo, que no esté boca abajo esa canasta porque tiene la base ancha. AND-- Para, para que se vaya a parar así. \fr_son 05945-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05945-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-24-d | 259.399, 264.608 \corpus 9, 2017-10-23 \raiz pachV \nota Checar si es mejor poner la raiz como tapach \dt 12/May/2020 \rev \lx tapachohkeh \lx_cita tapachohkeh \lx_var General \ref 03426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa clueca \catgr Sust-agent \deriv \infl N1=N2 \plural Regular agentivo : tapachowa:nih \sig clueca \osten una gallina, una pava, cual ave doméstica que está incubando sus huevos \sig_var General \fr_n Nikte:mowa se: tapachohkeh. Tein nikpiaya mikik wa:n pio:temeh sese:yah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Busco una clueca. La que tenía se murió y se enfrían los huevos. \fr_son 03426-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \nmorf Se posesiona pero no como agentivo sino como sustantivo no así derivado: notapachohkeh. Parece que si se posesiona es muy raro. \dt 14/Jul/2021 \lx tapacho:lihkwita \lx_cita motapacho:lihkwita \lx_var General \ref 04195 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa defecar.como.clueca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig defecar como clueca \osten una clueca empieza a defecar así, cambiando su excremento de gallina no cluecas, o otra ave, como pava, que defeca como clueca \sig_var General \fr_n I:n pio motapacho:lihkwitak i:n kalte:noh. Ye:ktsohya:k n' ikwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta gallina defecó como clueca (esto es, empezó a defecar así por ya estar empollando). Huele muy mal su excremento. \fr_son 04195-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \raiz ih ? \raiz kwita \nsem El excremento de las cluecas es distinta al excremento de las gallinas en otra etapa. Huele diferente y la gente se fija en esta diferencia. Las pollas y las pavas cuando ya casi van a dejar de poner huevos, unos quince días antes de echarse para empollar, el excremento tiene un olor diferente, "motapacho:lihkwitah". Este periodo dura días antes, durante y unos quince o veinte días de haber empollado. Después del período de empollar, el excremento cambia y nuevamente se prepara el siguiente periodo para echar huevos. \dt 18/Jan/2022 \lx tapacho:lkwitat \lx_cita tapacho:lkwitat \lx_var General \ref 03589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excremento.de.clueca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig excremento de clueca \osten una gallina que está empollando \sig_var General \fr_n Xikmetspahpa:ka i:n pili *porque** mometsakih tapacho:lkwitat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lávale los pies a este niño porque se embarró con excremento de clueca. \fr_son 03589-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \raiz kwita \nsem El excremento de la clueca es distinta al excremento de las gallinas; véase tapacho:lihkwita. \dt 17/Jan/2022 \lx tapacho:ltet \lx_cita tapacho:ltet \lx_var General \ref 07645 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.empollándose \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huevo que en el momento una gallina (tapachohkeh está empollando \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n itskwinti kikwahtok se: tapacho:ltet. A:it ka:ni mokwilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro está comiendo un huevo que estaba siendo empollado. Quién sabe por dónde se lo agarró. \fr_son 07645-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \raiz te \dt 14/Sep/2020 \lx tapachowa \lx_cita kitapachowa \lx_var General \ref 07060 (duda) revisar el segundo significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.boca.abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner boca abajo (p. ej., ollas, cazuelas, platos, canastas) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n kintapachowa n' i:ko:wa:n itech se: wapal ihwa:k a:mo kinkwi. A:mo kineki mah ta:lpan yetoka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá pone boca abajo sus ollas en una tabla cuando no las usa. No quiere que estén en el suelo. \fr_son 07060-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig encubrir (p. ej., a un delincuente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat tein te:miktih a:mo kitsakwah. Kitapachowah i:kni:wa:n wa:n te:ilwiah ke a:mo yetok ihwa:k kiki:tski:snekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre que mató no lo encierran. Lo encubren sus hermanos y dicen que no está cuando lo quieren atrapar. \fr_son 07060-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \dt 05/Apr/2022 \lx tapahpa:kila:t \lx_cita tapahpa:kila:t \lx_var General \ref 01140 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.de.lavada \catgr Sust \infl N1 \sig agua que sale después de lavar un traste de cocina o de cocer \osten \sig_var General \fr_n Entó:s timoxelwia:yah yo:n panelita. Nochi yo:n tapahpa:kila:t de ne:n, de paila te:chtayo:kolia:ya. Ika yo:n ompa titekitiah pero yo:n te:chtane:wtia:ya sah ne:n ta:ltsi:n, tik..., tikto:kayah nijó:n owat. Yo:n de n' cuando yo:n name:chilia ke tik..., nikta:nia neh se: pilón panela, después uno vei[nte], yo:n nikpale:wia:ya. Nikihitaya owapach o bien nikpahpa:kaya ne:n moldes. De ompa ke:mah de nikimpahpa:ka moldes pos ne:n después nik..., niksakaya ya n' owat, komo ke ke:ski, ke:..., ke:ski niksakaya. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Entonces nos repartíamos esa panela. Todo lo que es el agua que se ocupa para lavar la paila, nos la regalaban. Por eso ahí trabajábamos pero solamente nos prestaban el terreno, lo…, sembrábamos la caña. Eso de cuando les digo que…, yo ganaba un pilón de panela, después ganaba uno veinte, ese le ayudaba. Escogía el bagazo o bien lavaba los moldes. Después de terminar de lavar los moldes este…, ya acarreaba la caña, de a poco, poco…, a carreaba de a poco. \fr_son 01140-01_corp_faltar \fr_fuente 2010-07-14-g | 848.301, 887.585 \raiz pa:ka \raiz a: \dt 01/Jun/2021 \lx tapahsol \lx_cita tapahsol \lx_var General \ref 07502 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nido \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nido o guarida de animales silvestres o domésticos (indica el lugar donde la madre incuba los huevos en el caso de ovíparos o donde nacen las crías en el caso de vivíparos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: chechelo:t kichihchi:w n' itapahsol ne: kowma:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Una ardilla construyó su nido en las ramas de ese árbol. \fr_son 07502-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pahsol \dt 11/Sep/2020 \lx tapahsoltia \lx_cita motapahsoltia \lx_var General \ref 02133 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.nido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : motapahsoltia) hacerse un nido \osten pájaros, insectos como ciertas avispas, Lepitoptera de la familia Psychidae, entre otros \sig_var General \fr_n Se: to:to:t motapahsoltih itech ne: xokokowit wa:n ompa kimpia ya n' itewa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un pájaro hizo su nido en la rama de este naranjo y allí ya tiene sus huevos. \fr_son 02133-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pahsol \dt 09/May/2021 \lx tapahtihkeh \lx_cita tapahtihkeh \lx_var General \ref 02807 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa médico \catgr Sust-agent \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo : tapahtia:nih \sig curandero; médico \osten sea tradicional o alópata \sig_var General \fr_n I:n tapahtihkeh tein yetok tapahtil:lo:ya:n de toxola:l semi kwalta:kat, nochipa tana:nkilia ma:ski yowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El médico que está en la clínica de nuestra comunidad es muy buena persona, siempre atiende aunque sea de noche. \fr_son 02807-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 02/Jun/2021 \lx tapahti:l \lx_cita tapahti:l \lx_var General \ref 06995 (duda) sólo aparece una vez en el corpus pero con diferente significado, el ejemplo está muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vacunado \catgr Sust-predicado \deriv \sig vacunado (personas, animales) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio tapahti:l yeh ika a:mo wel se: kikwa:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo está vacunado, por eso no se podrá comer (sino hasta que pase un tiempo). \fr_son 06995-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 01/Jun/2020 \lx tapahti:lo:ya:n \lx_cita tapahti:lo:ya:n \lx_var General \ref 05167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa clínica.de.salud \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig casa de salud, clínica rural, u hospital donde se usa medicina alópata \sig_var General \fr_n Yo:n tapahti:lo:yan tein yetok toxola:l a:mo okachi tatapowah, n' tapahtihkeh a:mo okachi wi:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La clínica que está en nuestro pueblo casi no abren, el médico casi no viene. \fr_son 05167-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \raiz -ya:n \dt 11/Apr/2022 \lx tapahwi:l \lx_cita tapahwi:l \lx_var General \ref 03266 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envenenado \catgr Sust-predicado \deriv \sig envenenado (frutas, comida para matar a un animal nocivo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pahpata tapahwi:l, a:mo mah kikwa:ka:n piomeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este plátano está envenedado (p. ej., para matar a una rata, ardilla), que no se lo coman los pollos. \fr_son 03266-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \dt 10/Jan/2022 \lx tapahwi:lah \lx_cita tapahwi:lah \lx_var General \ref 03284 (duda) revisar el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terreno.contaminado \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig terreno que ha sido contaminado por efecto de uso extendido o intensivo de fumigación \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pah \raiz -tah \dt 10/Jan/2022 \lx tapa:k \lx_cita tapa:k \lx_var General \ref 03727 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavado \catgr Sust-predicado \deriv \sig lavado \osten ropa; semillas; nextamal \sig_var General \fr_n I:n tilmah tapa:k, xikaohkwika:n mah a:mo wetsto ta:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela está lavada, levántenla para que no esté tirada en el suelo. \fr_son 03727-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ka \dt 17/Jan/2022 \lx tapa:kalis \lx_cita tapa:kalis \lx_var General \ref 00118 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acción.de.lavar.ropa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig lavado de ropa; acción de lavar ropa \sig_var General \fr_n Ne:chpolowa tapa:kalis wa:n no: ne:chpolowa ok nitachpa:nas n' kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo que lavar ropa y todavía me falta barrer la casa. \fr_son 00118-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:ka \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tapa:ktet \lx_cita tapa:ktet \lx_var General \ref 08429 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.ancha.para.lavar.ropa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig piedra maciza, ancha y plana que se usa para lavar ropa en los jagüeyes, generalmente tiene suficiente superficie para acomodar a cobijas \sig_var General \fr_n Ka:mpa nimoskaltih yetoya se: a:ichkwal wa:n ompa sah nitapa:kaya. We:i tapa:ktet yetoya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Donde crecí había un jagüey y nada más ahí lavaba. Había una piedra grande especial para lavar \fr_son 08429-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \raiz pa:ka \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tapaktik \lx_cita tapaktik \lx_var General \ref 06959 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa roto \catgr Adj \deriv \sig roto (p. ej., trastes u objetos duros y frágiles) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: koma:l tapaktik, nikteloh ika telamas wa:n tapa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un comal roto, le pegué con el tenamaste y se rompió. \fr_son 06959-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapa: \dt 01/Jun/2020 \lx tapa:kxi:kal \lx_cita tapa:kxi:kal \lx_var General \ref 01457 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jícara.grande \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jícara grande y extendida \osten en referencia a la poca profundidad y amplio diámetro de la apertura) que se obtiene del fruto de una especie de guaje (Cucurbitaceae) \sig_var General \fr_n Nota:lpan nikto:kak xi:kaltet, ki:satih miak tapa:kxi:kalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno sembré semillas de jícara grande, van a salir muchos jícaras grandes. \fr_son 01457-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \semx_tipo Sinónimo \semxref pata:wakxi:kal \semx_tipo Comparar \semxref xi:kal \raiz pa:ka \raiz xi:kal \nmorf La etimología de esta palabra es difícil de entender. En su sinónimo, pata:wakxi:kal, es obviamente de pata:wa 'ensancharse'. Pero en tapa:kxi:kal es, aparentemente, de pa:ka 'lavar' (véase tapa:k 'lavado'), aunque la relación semántica de 'lavado' con este tipo de jícara no está clara. \dt 05/Apr/2021 \lx tapal \lx_cita tapal \lx_var General \ref 02962 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pintura \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pintura, sea natural o artificial \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowak tapal kostik, niktapalwi:ti nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré pintura amarilla, voy a pintar mi casa. \fr_son 02962-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesionada itapal) lunar (en el cuerpo de una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili itapal semi we:i, sayoh ke a:mo ne:si porin kipia ike:sko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El lunar de este niño es muy grande, sólo que no se ve porque lo tiene en la pierna. \fr_son 02962-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa \dt 06/Jun/2021 \lx tapala:n \lx_cita tapala:n \lx_var General \ref 00999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa abono.orgánico \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig abono orgánico o conjunto de abono orgánico derivado de desechos biodegradables \osten particularmente desechos de la cocina y hojarasca \sig_var General \fr_n Ke:mah. Ke:mah, pos, ke:mah, yo:n kwaltsi:n para tapala:n semi, yo:n semi kipale:wia n' ta:lmanik para n' tato:k se: ki... kita:lilia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si. Si, pues, si, ese es muy bueno para abono, ese le ayuda mucho a la respetada tierra, para la siembra se le…, se le pone. \fr_son 00999-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-c | 297.49, 307.23 \raiz pala: \nsem Esta palabra se empezó a usar para tratar de explicar que los abonos son producto de descomposición de materiales orgánicos, aunque hay algunas personas que extienden el término hasta el abono químico. \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx tapala:ntok \lx_cita tapala:ntok \lx_var General \ref 07362 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.materia orgánica.descompuesta \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar cubierto, nutrido de materia orgánica en proceso de descomposición \sig_var 1-Xalti \fr_n Nota:lpan na:wi xiwit a ka:n nitato:ktok, kwaltsi:n tapala:ntok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi terreno desde hace cuatro años no he sembrado, está muy bien nutrida con matería orgánica. \fr_son 07362-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pala: \dt 08/Sep/2020 \lx tapala:nyohtok \lx_cita tapala:nyohtok \ref 07963 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx tapala:t \lx_cita tapala:t \ref 00509 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa agua.teñida \catgr Sust \infl N1 \sig agua teñida o tintada \osten p. ej. de mowih, Justicia spicigera \sig_var Tzina \fr_n Pos neh niki:xmattok yehwa sah i:pa no: yo:n sentaman neli ke:meh yo:n tikihtowa yo:n ma:p..., ma:pisi:ltik, ma:we:weyak, wa:n neli i:pa no: n'mattok que yehwa neli yo:n pilimeh, tein yo:n mohka:kwih kinilwiah, yehwa yo:n ika kina:ltiah neli. Wa:n kwaltsi:n mochi:wa neli n' a:t, ye:k..., ye:ktapala:t mochi:wa, ye:kchi:chi:ltik. N'mattok que yehwa yo:ni neli ika kina:ltiah m' pilimeh, kihtowah para mah kelka:wa de yo:n tsahtsiskwi. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e Pues yo conozco un solo tipo, de verás como dices que ese…, tiene las hojas chiquitas, son alargadas, y de verás que también sé que de verás eso es lo para los niños que le dicen que tienen miedo, de verás que con eso los bañan. Y de verás que el agua se hace bonito, muy…, se tiñe de color el agua, es de color muy rojo. Sé que con eso bañan a los bebés, dicen que para que se le olvide de que lloran mucho. \fr_son 00509-01_corp_MSO325_faltar \rev 2020-12-15 | 104.508, 125.049 \dt 08/Feb/2021 \lx tapala:wa:t \lx_cita tapala:wa:t \lx_var General \ref 02416 (duda) CSC no usa este nombre \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Fagaceae.Quercus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Quercus sp., árbol de la familia Fagaceae. Su madera sirve para leña y para construcción de casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tapala:wa:t kwali se: kikwi kowtati:l oso kalkowit, semi takwa:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tapala:wa:t se puede usar para leña o para madera de casa, es muy dura. \fr_son 02416-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz tapa \raiz a:wa: \raiz Posiblemente #1548 sea el tapala:wa:t. Eleuterio Gorostiza no está muy familiarizada con este árbol pero piensa que se llama así por su madera o por un líquido rojo que se le sale. \dt 17/May/2021 \lx tapala:yohtok \lx_cita tapala:yohtok \ref 03767 (duda) CSC usa tapala:ntok \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa lugar.fértil \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig lugar fértil por tener material orgánica descompuesta \osten lugar en bosque \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz pala: \nmorf La palabra tapala:yohtok proviene de la raíz pala:[ni], 'pudrirse'. El prejido ta- impersonal indica que se refiere a una condición que afecta una área. La raíz verbal pala:yowa no existe. Nota que la /n/ se pierde, como es común, antes de /y/. \raiz pala: \dt 13/Jan/2022 \lx tapale:wihkeh \lx_cita tapale:wihkeh \lx_var General \ref 07201 (duda) el primer ejemplo es muy inventado, revisar si verdaderamente se usa con ese significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayudante \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tapale:wia:nih \sig ayudante; asistente; mozo (alguien que ayuda a otro en una tarea) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa a:mo yahkeh nochi notapale:wihka:wa:n, yeh ika a:mo nima:tan mi:lme:walis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer no fueron todos mis ayudantes, por eso no terminé de limpiar la milpa. \sig abogado; defensor legal \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ne:chtsakkah wa:n ne:chtanohno:chih se: tapale:wihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me había encarcelado y abogó por mi un defensor (abogado). \fr_son 07201-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:pale:wihkeh \raiz pale: \dt 05/Sep/2020 \lx tapalkakotol \lx_cita tapalkakotol \lx_var General \ref 07548 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedazo.de.barro \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Singular-nocuant \sig pedazo de barro (sea de traste, de teja) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh te:ntok miak tapalkakohkotol. Nopiliwa:n kitahtapa:nkeh se: ko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa están tirados muchos pedazos de barro. Mis hijos rompieron una olla. \fr_son 07548-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapal \raiz koto: \dt 11/Sep/2020 \lx tapalkasol \lx_cita tapalkasol \lx_var General \ref 00249 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traste.viejo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig traste de barro viejo \osten pero no roto \sig_var General \fr_n Nikpia miak tapalkasol tein a:mo nikwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo muchos trastes viejos que ya no ocupo. \fr_son 00249-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapalka \raiz -sol \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx tapalkat \lx_cita tapalkat \lx_var General \ref 04174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traste.de.barro \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig trastes caseros de barro \osten p. ej., cazuelas, ollas, jarros \sig_var General \fr_n Nikpia miak taman tapalkameh ko:meh, cazuelas, ko:ntsitsi:n wa:n o:me koma:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una gran diversidad de trastes: ollas, cazuelas, jarritos y dos comales. \fr_son 04174-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig teja \sig_var General \fr_n No:pá:n kichihchi:wka se: xiwkal. Ihwa:k wehweliw kita:lilih tapalkat a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre había hecho una casa de hojas. Cuando se descompuso ya le puso teja. \fr_son 04174-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref tepalkat \raiz tapalka \dt 18/Jan/2022 \lx tapalkatsohya:k \lx_cita tapalkatsohya:k \ref 03475 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.olor.a.barro \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor de barro \osten por haberse cocido o hervido en trastes de barro \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tapalka \raiz tso \raiz hya \nmorf Aunque no es neologismo es una palabra por decir idiosincrático de un asesor que a menudo busca manera de expresar conceptos que quizá no sean comunes. \dt 08/Oct/2018 \lx tapalo:chi:waltia \lx_cita kitapalo:chi:waltia \lx_var General \ref 07656 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oriental.a.preparar.comida \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) preparar comida \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n kitapalo:lchi:waltia nokni:w. Kineki mah weli n' chi:walis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá obliga a mi hermana a preparar la comida. Quiere que pueda hacer bien el quehacer. \fr_son 07656-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref takwalchi:waltia \raiz palo \raiz chi:wa \dt 16/Sep/2020 \lx tapaloh \lx_cita tapaloh \lx_var General \ref 04297 (duda) usar frase del corpus para el ejemplo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pintado \catgr Adj \deriv \sig pintada o teñida con pintura natural o artificial \osten p. ej., pared, piedra, tela \sig_var General \fr_n I:n tepa:mit kwaltsi:n tapaloh. Ya:lwa kitapalwihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta barda está bien pintada. Ayer la pintaron. \fr_son 04297-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa \dt 18/Jan/2022 \lx tapalo:l \lx_cita tapalo:l \lx_var General \ref 04426 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guisado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig comida; guisado \osten cualquier alimento líquido o sólido que pueda acompañarse con tortillas, incluyendo e:mol \sig_var General \fr_n Ye:kwe:lik ki:sak i:n tapalo:l, yeh ika niman tiktamihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta comida salió muy rica, por eso nos la acabamos rápidamente. \fr_son 04426-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \raiz palo \dt 18/Jan/2022 \lx tapalo:lchi:wa \lx_cita tapalo:lchi:wa \lx_var General \ref 05907 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparar.comida \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig preparar, hacer comida \osten particularmente guisados \sig_var General \fr_n Nokni:w kwali tapalo:lchi:wa ya. Weli kitsoyo:nia ya n’ emo:l. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi hermana ya puede preparar comida. Ya puede freír frijoles. \fr_son 05907-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref takwalchi:wa \raiz palo \raiz chi:wa \dt 03/Feb/2022 \lx tapalo:lchi:wia \lx_cita ne:chtapalo:lchi:wia \lx_var General \ref 04856 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.comida \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle o prepararle comida \osten para alguien \sig_var General \fr_n No:má:n te:chtapalo:lchi:wih wa:n yahki ok kwahkowito. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá nos preparó la comida y todavía fue a leñar. \fr_son 04856-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref takwalchi:wia \raiz palo \raiz chi:wa \nmorf Nótese que esta forma aplicativa utiliza la terminación -ia y no -ilia por tener un objeto incorporado al verbo, un objeto que por esta razón es no referencial. Pero si se separa sería ne:chchihchi:wilia tapalo:l con la reduplicación y la forma 'completa' (por decirlo así) del aplicativo. \dt 24/Jan/2022 \lx tapalo:lchi:wkeh \lx_cita tapalo:lchi:wkeh \lx_var General \ref 04248 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa cocinera \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tapalo:lchi:wanih \sig cocinera; molendera \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia se: tapalo:lchi:wkeh icha:n porin isiwa:w no: tekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tiene una cocinera en su casa porque su esposa también trabaja. \fr_son 04248-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref takwalchi:wkeh \raiz palo \raiz chi:wa \dt 18/Jan/2022 \lx tapalowa \lx_cita tapalowa \lx_var General \ref 02415 (duda) usar frase del corpus y sopear comida debe ser el otro significado [wa:n ke:mah tik..., yo:n a:tsi:n kwaltsi:n, kwaltsi:n, kwaltsi:n tapalowa, xoxoktsi:n mochi:wa] \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa teñirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig teñirse con un color (p. ej., ropa con tinte, pared con pintura), sopear comida \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah kwaltsi:n tapalowak, sayoh xa: sepa i:xki:sas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela se tiñó bien, sólo que tal vez volverá a despintarse. \fr_son 02415-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa \nmorf Cf. palowa, 'sopear'. El transitivo de 'teñir' es tapalwia. \dt 17/May/2021 \lx tapalwia \lx_cita kitapalwia \lx_var General \ref 04106 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pintar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; +pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cubrir con pintura o color; pintar; teñir \osten en el sentido de cubrir la superficie de un objeto [pared, lienzo o tela, papel] para que cambie de color \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktapalwi:ti nochi nocha:n, nikneki mah kwaltsi:n moka:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a pintar toda mi casa, quiero que quede bien. \fr_son 04106-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : motahtapalwia) maquillarse (mujeres) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man ki:sa ne: siwa:t, achto motahtapalwia. Pané: xino:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando sale esa mujer, antes se maquilla. Parece mujer mestiza. \fr_son 04106-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa \dt 18/Jan/2022 \lx tapalwilia \lx_cita ne:chtapalwilia \lx_var General \ref 01723 (duda) es más común usar tapalwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa teñirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pintar (p. ej., pared, papel, lienzo o tela) de o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta niktapalwili:s nokni:w icha:n, kineki mah kwaltsi:n moka:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana le pintaré la casa a mi hermano, quiere que quede bonita. \fr_son 01723-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa \dt 18/Apr/2021 \lx tapalwi:ltia \lx_cita ne:chtapalwi:ltia \lx_var General \ref 07191 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.pintar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) pintar (p. ej., una pared, papel) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n te:chtapalwi:ltih topue:rtah, kineki mah kwaltsi:n moita. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre nos hizo pintar nuestra puerta, quiere que se vea bien. \fr_son 07191-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa \dt 05/Apr/2022 \lx tapampi:k \lx_cita tapampi:k \lx_var General \ref 03833 (duda) parece no ser común esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa forrado \catgr Sust-predicado \deriv \sig forrado \osten libro, para protegerlo; \sig_var General \fr_n I:n libro kwaltsi:n tapampi:k, kita:lihkeh a:mat wa:n nylon. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este libro está bien forrado, le pusieron papel y plástico. \fr_son 03833-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz pi:ki \nsem Nótese el uso de pan que aquí refiere a la superficie, la pasta, del libro, que se forra (el verbo pi:ki solo significa 'envolver'). \dt 17/Jan/2022 \lx tapan \lx_cita tapan \lx_var General \ref 00433 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zarzo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig zarzo o tapanco de una casa \osten que sirve para guardar cosas o también para un espacio donde dormir \sig_var Tzina \fr_n Itech tapan tike:wah sinti, sayoh ke kitelkwah n' kimichimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el zarzo guardamos mazorca, sólo que los ratones se la comen mucho. \fr_son 00433-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz -pan \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx tapa:na \lx_cita kitapa:na \lx_var General \ref 03114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romper \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig romper \osten trastes de barro, vidrio \sig_var General \fr_n I:n pili kitapa:n i:n kaxit, yetoya metai:xko wa:n kipantamo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño rompió este plato, estaba sobre el metate y lo tiró hacia abajo. \fr_son 03114-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig partir \osten leña, piedra \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktapa:n miak kowit, xoxowik ok pero nikneki mah wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer partí mucha leña, está verde pero quiero que se seque. \fr_son 03114-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motapa:na) nacer; salir del huevo al nacer (aves y reptiles que nacen de huevos con cascarón duro) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio:kone:meh motapa:nkeh ya, wi:pta nikintamakas a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos pollitos ya nacieron, pasado mañana ya les daré de comer. \fr_son 03114-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapa: \dt 07/Jan/2022 \lx tapa:naltia \lx_cita ne:chtapa:naltia \lx_var General \ref 07285 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.romper \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer romper por accidente (p. ej., trastes de barro al golpear de paso a alguien que los tiene en las manos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitapa:naltih se: ko:mit i:n pio, ihwa:k kimowtih pata:n wa:n koli:nih n' ko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño hizo que ese pollo rompiera una olla, cuando lo ahuyentó voló y alcanzar a mover la olla. \fr_son 07285-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig obligar (a alguien) partir (p. ej., leña) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chtapa:naltia kowit, sa:te:pan yeh kololowa wa:n kisa:lowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá me hace partir leña, después él la recoge y la apila. \raiz tapa: \dt 05/Apr/2022 \lx tapani \lx_cita tapani \lx_var General \ref 05593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.la.superficie \catgr Adv-lugar \infl \sig sobre; sobre la superficie \osten \sig_var Tacua \fr_n Xiksa:lo nochi yo:n kowit. Tein xoxowik mah yowi tatampa wa:n tein wa:kik xikta:li tapani para niman tikwiskeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estiba esa leña. La leña verde que vaya abajo y la seca la pones encima para ocuparla luego. \fr_son 05593-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \ncomp En Tzinacapan utilizan el término paniá:n como equivalente a Tacuapan tapani \dt 12/Apr/2022 \lx tapa:ni \lx_cita tapa:ni \lx_var General \ref 07309 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig romperse (p. ej., trastes de barro) \osten \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikma:petsko i:n ko:mit wa:n tapa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla se me cayó de las manos y se rompió. \fr_son 07309-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig partirse (p. ej., leña) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit kwaltsi:n tapa:ni, ema:nik porin xoxowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta leña se parte bien, es suave porque está verde. \fr_son 07309-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : tahtapa:ni) abrirse (frutos al madurar para liberar las semillas, p. ej., ceiba, caoba, frutos de algunos Asclepiadaceae) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech i:n me:tsti mayo tahtapa:ni n' po:cho:t ita:kka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de mayo se parten los frutos de la ceiba. \fr_son 07309-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : ta:tapa:ni) cuartearse (p. ej., muros, la tierra) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:l telsenka ta:tapa:n ya de a:mo kiowtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La tierra ya se está agrietando mucho de que no ha llovido. \fr_son 07309-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatapaka \raiz tapa: \nsem Para los cítricos se usa la palabra xahxama:ni, para mamey y calabazar se usa tapa:ni, para el anonas, plátanos, zapote negro se dice pa:ti. Todos indican una manera en que se malatra un fruto. \dt 07/Apr/2022 \lx tapania:ntia \lx_cita tapania:ntia \ref 08601 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa quedar.despejado \catgr V1 \deriv \infl \sig quedar limpio o despejado \osten un sitio sin árboles o con árboles desramadas \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Apr/2019 \lx tapania:ntilia \lx_cita kitapania:ntilia \lx_var General \ref 08301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V3 \infl Clase 2a \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx tapa:nilia \lx_cita ne:chtapa:nilia \lx_var General \ref 00115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig romper de o en perjuicio de \osten alguien, p. ej., trastes de barro \sig_var General \fr_n I:n pili ne:chtapa:nilih nokoma:l. Ma:wiltihtoya tikote:noh wa:n kitsomo:ta ika se: kowit. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este niño (me) rompió mi comal. Estaba jugando en la cocina y le aventó un palo. \fr_son 00115-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapa: \nmorf Aparentemente la forma alternativa del aplicativo, que sería tapa:nia no existe por no user tapa:nilia con objeto no referencial, ta-. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tapanki:sya:n \lx_cita tapanki:sya:n \lx_var General \ref 01870 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumbre \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig cumbre \osten de un camino que va por las faldas de un cerro \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiahto wa:n xine:chchiati ne: tapanki:sya:n! Yo:li:k nipanki:sati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ve adelantándote y espérame en la cumbre! Voy a subir lentamente. \fr_son 01870-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz ki:sa \raiz -ya:n \dt 18/Apr/2021 \lx tapanta:lia \lx_cita kitapanta:lia \lx_var General \ref 05701 (duda) parece que esta palabra es muy compuesta, no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.en.zarzo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner en el zarzo o tapanco de una casa \osten p. ej., mazorcas, ropa \sig_var General \fr_n No:pá:n kitapanta:lih sinti tein tiki:xtihkeh. A:mo kinekik mah tiksa:lo:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre puso en el zarzo la mazorca que sacamos. No quiso que la estibáramos. \fr_son 05701-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz ta:l \dt 12/Apr/2022 \lx tapapayats \lx_cita tapapayats \lx_var General \ref 05698 (duda) parece que la palabra sola casi no se usa, antes siempre va acompañado con algo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa martajado \catgr Adj \deriv \sig martajado; molido burdamente \osten nixtamal que no está bien molido \sig_var General \fr_n Nopiowa:n nikinmaka nextamal tapapayats. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mis pollos les doy nixtamal martajado. \fr_son 05698-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapaya:n \raiz paya: \nsem Mientras que tapaya:n refiere solamente al nixtamal mal molido tapapayats se emplea también para referir a ramas o troncos de árboles que han sido tumbados y trozados en pequeños pedazos. Hay una diferencia entre paya:na, que indica el primer paso sobre el nixtamal (u otros granos como el frijol) en el proceso de moler. El resultado es una masa tosca, no fina. Después se muele otra vez para dejar la masa ya para echar tortillas, para este segundo proceso se usa kwe:chowa. Véase paya:na para una discusión. \dt 12/Apr/2022 \lx ta:pa:t \lx_alt ta:pa:kowit \lx_cita ta:pa:t \lx_var General \ref 01079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Brunelliaceae.Brunellia.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Brunellia mexicana, árbol de la familia Brunelliaceae. \osten Su madera se usa para leña. \sig_var Tzina \fr_n Nota:lpan nikpia miak ta:pa:kowit. Tikinte:xi:matih wa:n tiktehtekitih kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno tengo muchos árboles de ta:pa:t. Los vamos a tumbar y vamos a cortar leña. \fr_son 01079-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz ta:pa: \ncomp Parece ser un árbol de zonas medianas a altas. En la Sierra Nororiental las 10 colectas todas son de entre 800 y 1,000 m., aproximadamente. Es de notar que en el náhuatl clásico y en el náhuatl de muchos pueblos de la cuenca del Balsas la palabra ta:pa:tl se emplea para Datura spp. \dt 16/May/2021 \lx tapatacho:l \lx_cita tapatacho:l \lx_var General \ref 03981 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastado \catgr Sust-predicado \deriv \sig aplastado; doblado; golpeado \osten objetos que pueden ser aplastados pero no hechos añicos, particularmente objetos de lámina o metal: botes, ollas de metal, un coche \sig_var General \fr_n I:n tepos tapatacho:l. Eski i:pa taksak n' tapial wa:n yankwik katka. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este fierro está golpeado. Quizá lo pisó el caballo y era nuevo. \fr_son 03981-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz patachV \dt 17/Jan/2022 \lx tapatal \lx_cita tapatal \lx_var General \ref 05493 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.menor.denominación \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig de menor denominación, cambio (dinero) \osten en referencia a dinero de menor denominaión, que se usa para dar cambio fácilmente \sig_var General \fr_n Niknamakato kahfe:n. A:mo ne:chixta:wilihkeh porin amo kipiayah tomi:n tapatal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a vender café. No me lo pagaron porque no tenían dinero de baja denominación. \fr_son 05493-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pata \dt 11/Apr/2022 \lx tapa:tal \lx_cita tapa:tal \lx_var General \ref 07262 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshecho \catgr Sust-predicado \deriv \sig apachurrado; machacado \osten frutas blandas, plantas herbáceaes \sig_var General \fr_n Kima:xakwalowa:yah kwaltsi:n wa:n kima:pa:tskayah wa:n te:ta:lilia:yah nika:n wa:n tsikitsi:n te:pepechowilia:yah pero yehwa yo:n kwaltsi:n tapa:tal. Se: kipa:ta ika se: ima:ko wa:n no: ekintsi:n, nijó:n, no:, no: tikitah ke:meh i:n tikowtahtekitinih wa:n tinentinemih pos yehwa yo:n tik..., tiktekih wa:n tikma:xakwalowah para tik..., tikta:liliah ka:mpa ne: te..., te:chkwa ne:n chokoy. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Las machacaban (ehkaw, (prob. Melampodium divaricatum (Rich.) DC.) muy bien con las manos y las exprimen con las manos y ya le ponían a uno aquí y un poquito se lo ponían como emplasto, pero ese debe ser bien machacado. Se machaca entre las manos y también ahora, este, también vemos pues como trabajamos en el monte pues ese las cort..., las cortamos y las machacamos entre las manos para luego ponerlo donde nos ha picado el borreguillo (larva de los lepidópteros de la familia Megalopygidae). \fr_son 07262-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07262-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-a | 221.604, 244.345 \raiz pa: \dt 07/Sep/2020 \lx tapata:wya:n \lx_cita tapata:wya:n \lx_var General \ref 04696 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espacio.amplio \catgr Sust-loc \infl \sig espacio amplio \osten espacio que interior o exterior \sig_var General \fr_n Ya:lwa tikalakka yo:n osto:k tein yetok nokali:ka:n. Kwaltsi:n se: ne:nemi, tapata:wya:n taihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer nos habíamos metido en la cueva que está atrás de mi casa. Uno puede caminar muy bien, por dentro está amplio. \fr_son 04696-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref takopitsya:n \raiz pata: \raiz -ya:n \dt 24/Jan/2022 \lx tapa:tskakeh \lx_alt tapa:tskanih \lx_cita tapa:tskakeh \lx_var General \ref 03952 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moledor.de.caña \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tapa:tskanih \sig persona que muele caña, que tiene por oficio hacerlo \sig_var General \fr_n Mo:sta wi:tse moa:wi te:chpale:wi:kiw, nepantah tikintixili:skeh n' tapa:tskanih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana va a venir tu tía a ayudarnos a hacer las tortillas para darles de comer a los que van a moler la caña. \fr_son 03952-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa:tska \nmorf Casi siempre se usa en plural tapa:tskanih. Por eso se pone como alternativa. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx tapa:tskal \lx_cita tapa:tskal \lx_var General \ref 03590 (duda) esta palabra es muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa exprimido \catgr Sust-predicado \deriv \sig exprimido \osten naranja, caña, cualquier fruta que produce jugo al ser apretado \sig_var 1-Tzina \fr_n kwesala:n kinamakah xokoa:t tapa:tskal. Nika:n tehwa:n amo tikowah yo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En Cuetzalan venden jugo de naranja (de naranjas) exprimidas. Aquí nosotros no compramos eso. \fr_son 03590-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz patska \dt 17/Jan/2022 \lx tapaya:n \lx_cita tapaya:n \lx_var General \ref 00631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa martajado \catgr Sust-predicado \deriv \sig martajado; molido burdamente \osten nixtamal que no está bien molido \sig_var General \fr_n I:n nextamal tapaya:n. Kwaltsi:n kikwa:skeh nopiowa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este nixtamal está martajado (esto es, molido de tal forma que aunque no sirve bien para hacer tortillas, sirve para animales). Se lo comerán bien mis pollos. \fr_son 00631-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tapaya:nal \semx_tipo Comparar \semxref tapapayats \raiz paya: \nsem Hay una diferencia entre paya:na, que indica el primer paso sobre el nixtamal (u otros granos como el frijol) en el proceso de moler. El resultado es una masa tosca, no fina. Después se muele otra vez para dejar la masa ya para echar tortillas, para este segundo proceso se usa kwe:chowa; la tercera vez es alaxowa, para dejar lo que se muele muy fino. Véase paya:na para una discusión. Parece que la forma participial tapaya:n no es común y quizá sea un neologismo aunque si ocurre una vez en el corpus. \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx tapaya:nal \lx_cita tapaya:nal \lx_var General \ref 01342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \vease tapaya:n \raiz paya: \dt 24/Mar/2021 \lx tapayoh \lx_cita tapayoh \lx_var General \ref 05228 (duda) usar frase del corpus, CSC usa tapan \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.zarzo \catgr Adj \deriv \sig con zarzo, tapanco \osten una casa \sig_var General \fr_n Nocha:n a:mo tapayoh. A:mo tikpiah wapal, yeh ika a:mo tiktapayo:tiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi casa no tiene zarzo. No tenemos tablas, por eso no le ponemos zarzo. \fr_son 05228-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \dt 11/Apr/2022 \lx tapayo:t \lx_cita tapayo:t \lx_var General \ref 07525 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tablas.de.zarzo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tablas que se ponen horizontalmente en lo alto de una casa para hacer un zarzo o tapanco \sig_var 1-Tzina \fr_n Tapayo:t tein kipia nocha:n wehka:w a wa:n aya:mo okwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las tablas del zarzo que tiene mi casa ya tienen tiempo y todavía no se apolillan. \fr_son 07525-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \raiz -pan \dt 11/Sep/2020 \lx tapayo:tia \lx_cita kitapayo:tia \lx_var General \ref 06963 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.zarzo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle zarzo, tapanco (a una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktapayo:ti:ti nocha:n. Ompa nike:was nosin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi casa le voy a poner un zarzo. Allí guardaré mi mazorca. \fr_son 06963-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \dt 14/Feb/2022 \lx tapech \lx_alt tepech \lx_cita tapech \lx_var General \ref 01528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calza \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nido arreglado (hecho generalmente de periódico o hojas de árbol) para que las aves de corral tengan donde poner o empollar \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopio kipitsi:nih n' itew ihwa:k tata:sak wa:n kipitsotilih n' itapech. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi gallina rompió su huevo cuando puso (los huevos) y ensució su tapete. \fr_son 01528-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pech \dt 14/Apr/2021 \lx tapechtia \lx_cita kitapechtia \lx_var General \ref 03810 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig ponerle cobijas a (un bebé en su cuna) \fr_n Nikochte:kati nopili ¡Xiktapechti ika se: we:ia:ya:t ko:so:lko!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a hacer que duerma a mi bebé ¡Pónle una cobija grande dentro de la cuna de madera!. \fr_son 03810-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \lx_var \raiz pech \dt 17/Jan/2022 \lx tapehpen \lx_cita tapehpen \lx_var General \ref 04232 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recogido \catgr Sust-predicado \deriv Devebal \sig recogido \osten café que se había dejado en la mata en el momento de cosechar, quizás por falta de tiempo; semillas de cualquier tipo \sig_var General \fr_n Kahfe:n tein tapehpen kwechawak, mah se: kiwa:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El café que está recogido (del suelo donde había caido de la mata) está húmedo, hay que secarlo. \fr_son 04232-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taololo:l \raiz pena \nsem Se dice de café que se ha caido al suelo, este café tirado al suelo después se recoge y es este café que se llama tapehpen. Amelia Domínguez también escuchó un señor decir acerca de su hija adoptiva, itapehpen. \dt 18/Jan/2022 \lx tapepecho:l \lx_cita tapepecho:l \lx_var General \ref 04274 (duda) parece que esta entrada es rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegado \catgr Sust-predicado \deriv \sig pegado \osten p. ej., papel a una pared o sobre otro papel \sig_var General \fr_n I:n a:mat kwaltsi:n tapepecho:l, a:mo ehke:wis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este papel está bien pegado, no se despegará. \fr_son 04274-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pepechiwtok \raiz pepechV \nsem Las dos palabras, tapepecho:l y pepechiwtok son cercanos en significado. Las dos indican que el objeto de que se habla está pegado a otro. Sin embargo, parece que pepechiwtok se usa más para cosas pegadas por una acción natural o por un humano pero sin que haya conocimiento de que fue. Por otro lado, tapepecho:l solamente se emplea cuando el objeto está pegado por intervención humana. Esta distinción semántica aparece reflejar el hecho de que tapepecho:l se deriva de un verbo transitivo pepechowa mientras pepechiwtok se deriva de un intransitivo, pepechiwi. \nota Discutir dif. tapepecho:l (por accion humana) y pepechiwtok (natural) \dt 18/Jan/2022 \lx tapepecholo:ni \lx_cita tapepecholo:ni \lx_var General \ref 08464 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegamento \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pepech \dt 22/Mar/2021 \lx tapepecho:lo:ni \lx_cita tapepecho:lo:ni \lx_alt tapepecholo:ni \lx_var General \ref 03033 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa pegamento \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pegamento \osten p. ej., para pegar madera, papel \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tapepecho:lo:ni kinintahtaniah n' pi:pil ne: tamachti:lo:ya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pegamento se lo piden a los niños en la escuela. \fr_son 03033-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz pepechV \dt 06/Jan/2022 \lx tape:petalah \lx_cita tape:petalah \lx_var Tacua \ref 00544 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.pisoteado \catgr Sust-loc \infl \sig lugar pisoteado con la hierba y maleza aplastada \osten en cafetal, milpa \sig_var Tacua \fr_n Ne: a:tawte:noh ait to:ni kikwah se: pio. Moita yo:n mi:lah n' kiki:tskih ta: telsenka n' tape:petalah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en la orilla del arroyo quien sabe que animal se comió un pollo. Se ve que allí en la milpa lo agarró pues las hierbas están pisoteadas. \fr_son 08730-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz peta \raiz -lah \dt 15/Feb/2021 \lx tape:petalan \lx_alt tape:peto:lah \lx_cita tape:petalah \lx_var General \ref 02209 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.hierbas.movidas.al.lado \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 09/May/2021 \lx tapeta:ni \lx_cita tapeta:ni \lx_var General \ref 02125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa relampaguear \sig véase peta:ni \sig_var 1-Tzina \raiz peta: \fr_n Nimoye:kmowtih ihwa:k tape:ta:n, nimolwih xá: nika:wi:n kitatatsi:wihkeh se: kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me asusté cuando relampagueó, pensé que tal vez por aquí le pegaron los rayos a un árbol. \fr_son 02125-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Con la reduplicación tape:peta:ni indica relampaguear varias veces. \dt 09/May/2021 \lx tapeto:lah \lx_cita tapeto:lah \lx_var General \ref 07361 (duda) no aparece en el corpus. CSC usa tapetalah \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.hierba.pisoteada \catgr Sust-predicado \deriv \sig lugar donde el pasto y la hierba ha sido pisoteado, quedándose aplastado y pegado al suelo (aunque con el paso del tiempo se levanta) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwtah ye:ktapeto:lah, seki pi:pil nika:n ma:wiltihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En este campo (abierto) cubierto de pasto y hierba todo (la hierba) está muy pisoteada, unos niños aquí jugaron. \fr_son 07361-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pet \raiz -tah \dt 08/Sep/2020 \lx tape:walti:l \lx_cita tape:walti:l \lx_var General \ref 05868 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empezado \catgr Sust-predicado \deriv \sig empezado \osten un objeto que se fabrica \sig_var Tzina \fr_n I:n chikiwit tape:walti:l a katka. Neh sayoh nima:tantok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta canasta ya estaba empezada. Yo solamente la estoy terminando. \fr_son 05868-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \dt 03/Feb/2022 \lx tape:wkeh \lx_cita tape:wkeh \lx_var General \ref 02600 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arreador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tape:wanih \sig arreador \osten persona que arrea animales para el trapiche en una fábrica de caña \sig_var General \fr_n Ihwa:k nitapa:tska ne:chpale:wia se: tape:wkeh, pili ok wa:n kwelita tekitis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando exprimo la caña me ayuda un arreador, todavía es chico pero le gusta trabajar. \fr_son 02600-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pe:wa \dt 21/May/2021 \lx tapexo:nti:l \lx_cita tapexo:nti:l \lx_var General \ref 06382 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno \catgr Sust-predicado \deriv \sig lleno hasta el tope (un contenedor o costal de líquido, granos, arena, harina) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tso:tsokol kwaltsi:n tapexo:nti:l. Yo:li:k nikwi:kati, komo a:mo mimilowis n' a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este cántaro está bien lleno, lo voy a llevar lentamente si no se regará el agua. \fr_son 06382-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pexo: \dt 20/May/2020 \lx tapial \lx_cita tapial \lx_var General \ref 07441 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animal.doméstico \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig animal domesticado pero no mascota (p. ej., aves, cerdos, vacas, mulas, burros, pero no gatos ni perros; generalmente el contexto establece a que tipo de animal se refiere) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tikpiah se: tapial kwaltsi:n tama:ma. Tikteltasohta, yeh ika a:mo tiknekih tiknamakaskeh, miak tokni:wa:n te:chkowili:snekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenemos un animal (mula, burro) que carga bien. Lo queremos mucho por eso no queremos venderlo, muchas personas nos la quieren comprar. \fr_son 07441-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal \semx_tipo Comparar \semxref tapialwa:xin \raiz pia \dt 10/Sep/2020 \lx tapialkone:t \lx_cita tapialkone:t \lx_var General \ref 05360 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animal.doméstico.jóven \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig animal doméstico joven, cría \osten cualquier animal doméstico joven, tales como aves de corral como pollo, pavo, burros, caballos, marranos \sig_var General \fr_n Nikimpia miak notapialkone:wa:n, yeh ika a:mo semi kanah niow. Achka nikintamaka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo muchos animales domésticos jovenes, por eso casi no voy a ninguna parte. Los alimento a cada rato. \fr_son 05360-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pia \raiz kone: \dt 11/Apr/2022 \lx tapialwa:xin \lx_cita tapialwa:xin \lx_var General \ref 04033 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Mimosoideae.Leucaena.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Leucaena leucocephala (Lam.) DeWit, planta de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae; sus frutos y hojas tiernas se comen y la madera sirve para leña, en español local se llama 'guaje' \sig_var General \fr_n Itech me:tsti junio ta:ki n' tapialwa:xin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de junio produce el tapialwa:xin. \fr_son 04033-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comida-silvestre \raiz pia \raiz wa:x \nsem Este guaje no es silvestre sino que solamente se encuentra en las huertas o cafetales locales. \dt 17/Jan/2022 \lx tapichekone:t \lx_cita tapichekone:t \lx_var General \ref 08567 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx tapi:k \lx_cita tapi:k \lx_var General \ref 00200 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envuelto \catgr Sust-atributivo \deriv \sig envuelto \osten p. ej., tacos, plátanos \sig_var General \fr_n Neh a:mo ne:chwa:ltoktihkeh tapi:k. Nikwa:lkwik tapalo:l wa:n nikowas taxkal ke:man titakwa:skeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A mi no me enviaron tacos envueltos. Traje comida (guisado) y voy a comprar tortillas cuando sea la hora de comida. \fr_son 00200-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig paquete, envoltura en unidad de medida no convencional \osten p. ej., para cosas vendidas metidas en bolsas chicas como chiles secos, incienso \sig_var General \fr_n ¡Xine:chmaka se: tapi:k kopal wa:n se: tapi:k chi:lwa:k! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dame una bolsita (una medida) de incienso y otra de chile seco. \fr_son 00200-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:ki \nsem Se usa tapi:k para cosas envueltas como son los tacos, plátanos y tamales pero no para cosas como regalos ni para dulces que vienen envueltos. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx tapilkaya:n \lx_cita tapilkaya:n \lx_var General \ref 05905 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa precipicio \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar muy inclinado, casi vertical; precipicio \sig_var General \fr_n Nota:lpante:noh semi tapilkaya:n, a:mo a:kin motokia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el límite de mi terreno hay un precipicio, nadie se acerca. \fr_son 05905-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ehekaya:n \raiz pil \dt 12/May/2020 \lx tapiniso:l \lx_cita tapiniso:l \lx_var General \ref 05939 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mal.cosechado \catgr Sust-predicado \deriv \sig mal cosechado \osten la mata de café \sig_var General \fr_n I:n kahfe:n ye:ktapiniso:l, kitekkeh sayoh tein kwali oksitoya wa:n ima:tampa kika:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este cafeto está muy mal cosechado, sólo cosecharon de la punta de la mata lo que estaba bien maduro y sus ramas bajas las dejaron. \fr_son 05939-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pinis \nsem La pimienta queda mal cosechada, cuando va alguien a cosechar, pero solo escoge los árboles con mejor producción o escoge un árbol y cosecha solamente en la parte donde hay más frutos, por ejemplo, en la copa es donde da mayor producción. Deja las ramas de abajo sin cosechar y ya no vuelve al campo. En otro momento va otra persona que lo contratan a cosechar, pero éste no acepta porque él o ella ya no va a cosecha mucho por quedar semillas solamente en lugares donde no hay mucho. \dt 03/Feb/2022 \lx tapipi:n \lx_cita tapipi:n \lx_alt tapipi:nal \lx_var General \ref 03132 (duda) quitar, parece muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chupado \catgr Sust-predicado \deriv \sig chupado \osten fruto, particularmente café que se había caido al suelo y fue chupado, pero no comido enteramente, por animales, o bien flores como de calabaza \sig_var General \fr_n Kahfe:n tein tapipi:n ta:lpan te:ntok, xa: chechelo:meh kipipi:nkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El café (fruto) chupado está tirado en el suelo, tal vez las ardillas los chuparon (tirando o dejando después el fruto seco al suelo). \fr_son 03132-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na \dt 07/Jan/2022 \lx tapi:pi:ts \lx_cita tapi:pi:ts \lx_var General \ref 03304 (duda) no aparece en el corpus porque quizá no es una manera comun de usar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiado \catgr Sust-predicado \deriv \sig limpiado de basurilla e impurezas por haber sido soplado \osten granos que así se limpian de basurilla e impurezas \sig_var General \fr_n I:n tao:l tapi:pits a, sayoh niknexketsas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este maíz ya está limpiado de basurio, sólo la pondré a nixtamalizar. \fr_son 03304-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:tsa \dt 10/Jan/2022 \lx tapisi:lo:l \lx_cita tapisi:lo:l \lx_var General \ref 03566 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmenuzado \catgr Adj \deriv \sig desmenuzado, despedazado, deshebrado \osten carne de pollo o de res que ha sido desmenuzado \sig_var General \fr_n I:n pionakat tapisi:lo:l a, sayoh xikpante:mili:kan yo:n ko:lex. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne de pollo ya está desmenuzada, sólo échenle a esa col. \fr_son 03566-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tamomotso:l \raiz pisi:l \dt 17/Jan/2022 \lx tapi:ts \lx_cita tapi:ts \lx_var General \ref 03295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flauta \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig instrumento de aliento que puede producir notas melódicas, para danzantes como los Santiagos, Quetzalaes \osten flauta, silbato, flores \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikchi:wati se: tapi:ts ika i:n a:kat, nikneki nimomachti:s nitapi:tsas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a hacer una flauta con este carrizo, quiero aprender a tocar la flauta. \fr_son 03295-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz pi:tsa \dt 03/Jul/2021 \lx tapitsak \lx_cita tapitsak \lx_var General \ref 02495 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa franja.de.terreno \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig franja de terreno \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: tapitsak ta:l, nikto:kati et wa:n ayohwach. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una tira de terreno, voy a sembrar frijol y pipián. \fr_son 02495-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pitsa: \dt 21/May/2021 \lx tapi:tskeh \lx_cita tapi:tskeh \lx_var General \ref 05754 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flautista \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tapi:tsanih \sig flautista \sig_var General \fr_n N' tapi:tskeh kipoloh itapi:ts. Kinekih mah nikwi:li:ti a:kat wa:n kichihchi:wati sepa se:. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El flautista perdión su flauta. Quiere que yo vaya a traerle el carrizo y va a hacer otro. \fr_son 05754-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:tsa \nsem Para los danzantes de Santiagos, al que toca la flauta lo conocen como tapi:tskeh, (pitero). En la danza de los Quetzales sólo una persona, que no es danzante, toca la flauta y un tamborcito colgado de la flauta. En la presentación de los voladores sólo el caporal toca la flauta y el tambor. \dt 12/Apr/2022 \lx tapitsoka:n \lx_cita tapitsoka:n \lx_var General \ref 04188 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.asqueroso \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar sucio, asqueroso y contaminado \osten de basura, animales muertos, comida desecha \sig_var General \fr_n Ne: a:taw tapitsoka:n, miak tokni:wa:n ompa kipampi:xowah tahsol wa:n piomike:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquella barranca está asquerosa, muchas personas tiran basura y pollos muertos allí. \fr_son 04188-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahsolah \raiz pitso \raiz -ka:n \dt 18/Jan/2022 \lx tapitsoka:n \lx_cita tapitsoka:n \ref 08027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx tapixkakeh \lx_cita tapixkakeh \lx_var General \ref 02815 (duda) se usa más en plural \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pizcador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tapixkanih \sig pizcador, persona que cosecha la mazorca \osten desprendiéndola con todo y totomoxtle (hojas que cubren la mazorca \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitapixkaskia wa:n a:mo nikinahsik n' tapixkanih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer iba a piscar maíz y no encontré personas que piscaren. \fr_son 02815-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatekkeh \raiz píxka \dt 02/Jun/2021 \lx tapixkal \lx_cita tapixkal \lx_var General \ref 04928 (duda) CSC usa tapeta:w para mazorcas \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelado \catgr Adj \deriv \sig sin envoltura \osten tamal sin hoja o totomochtle; mazorcas sin hojas \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikwito miak sinti. Seki nikwa:lkwik tapixkal wa:n seki e:wayoh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a traer muchas mazorcas. Unas las traje peladas y otras con hojas. \fr_son 04928-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pixka \dt 24/Jan/2022 \lx tapixkalah \lx_cita tapixkalah \lx_var General \ref 03181 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa.cosechada \catgr Adj \deriv \sig milpa o sembradío de maíz que ha sido cosechado \sig_var General \fr_n Ne: tanikwa:kopa tapixkalah ya wa:n nika:n tehwa:n yekin titakelpachowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por allá abajo (al norte en los terrenos bajos) ya está cosechada el maíz (las milpas) y aquí nosotros apenas estamos doblando los tallos (para que se seque la mazorca). \fr_son 03181-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pixka \raiz -tah \dt 26/Jun/2021 \lx tapixkalis \lx_cita tapixkalis \lx_var General \ref 00064 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pisca.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig la acción o trabajo de cosecha de maíz; pisca \osten en mazorcas al haberse secado en los tallos \sig_var Tzina \fr_n Ne:chpolowa tapixkalis wa:n mosenketsak n' kiowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me falta mucho trabajo de cosechar maíz pero ya se entabló la lluvia. \fr_son 00064-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz pixka \rev 2020-12-15 \dt 15/Dec/2020 \lx tapixkalistah \lx_cita tapixkalistah \lx_var General \ref 01368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa época.de.pisca.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig época de pisca de maíz (durante los meses de julio y agosto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihkwa:k tapixkalistah semi onkakeh a:lsimitmeh, motapahsoltia itech owasin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la época de pisca de maíz hay muchas avispas, construyen su nido en la caña de maíz. \fr_son 01368-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz pixka \raiz -tah \dt 25/Mar/2021 \lx tapo:tika:wa \lx_cita tatapo:tika:wa \lx_var General \ref 03394 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.abierto \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- y a menudo con -te:wa : tatapo:tika:wte:wa) dejar abierto (p. ej., puertas, ventanas; con -te:wa indicar 'al salir [de la casa]') \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w yahki xola:lpan wa:n tatapo:tika:wte:w icha:n. Se: itskwinti kininkwali:to inintapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue al centro y dejó abierta su casa (al salir). Un perro les fue a comer su comida. \fr_son 03394-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapowa \raiz ka:wa \dt 06/Jan/2022 \lx tapo:tok \lx_cita tapo:tok \ref 01777 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa abierto \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx tapo:tsal \lx_cita tapo:tsal \lx_var General \ref 04292 (duda) CSC usa askatahpo:ts \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hormiguero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig nido de hormigas (a veces como compuesto con la raíz a:ska : a:skatapo:tsal, con el mismo significado) \sig_var General \fr_n Nika:n etok se: tapo:tsal a:skameh, tikimpahwi:tih mah mikika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí hay un nido de hormigas, vamos a envenenarlas para que mueran. \fr_son 04292-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz po:tsa \dt 18/Jan/2022 \lx tapowa \lx_cita kitapowa \lx_var General \ref 07768 (duda) analizar bien esta entrada porque para la puerta se usa tatapo y para una botella te:ntapo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig abrir (p. ej., una puerta, caja, una sombrilla) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktapo yo:n puerta mah kalaki yo:n pili tano:tstok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Abre esa puerta que entre ese niño que está tocando (en la puerta). \fr_son 07768-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig destapar (botella); quitarle la tapadera a (un objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktapo i:n lome:tah! Kipia refi:noh wa:n nikwisneki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Destapa esta botella! Tiene aguardiente y lo quiero ocupar. \fr_son 07768-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig liberar (p. ej., un preso, una gallina encerrada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktapo yo:n pio, mah yowi a, tata:sak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Libera a esa gallina, que ya se vaya, ya puso (el huevo). \fr_son 07768-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapo \dt 22/Sep/2020 \lx tapowal \lx_cita tapowal \lx_var General \ref 03409 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa número \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig número (p. ej., 'uno', 'dos', 'tres') \sig_var General \fr_n I:n pili weli kihkwilowa tapowalmeh tein a:mo semi owih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño sabe escribir números que no son tan difíciles. \fr_son 03409-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fecha \sig_var General \fr_n ¿Katí:n tapowal tietokeh a:man? O:me to:nalika agosto. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿A qué fecha estamos hoy? Dos de agosto. \fr_son 03409-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz powa \dt 14/Jul/2021 \lx tapowal \lx_cita tapowal \lx_var General \ref 00877 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contado \catgr Sust \deriv \sig contado, lo que es contado \osten \sig_var \fr_n Pos yehwa no: se: kitehte:ka, no: se: kitamachi:wa ke:meh o:me ma:it, o:me ma:it panowa n' *hilo** se: kitehte:ka. *O más** panowa para ah..., ki:sati:w ilpikat sikie:ra o:me ma:it wa:n tahko, para te:tili:nti:s. No: iwki se: kitehte:ka no: ika yo:n ma:kwi:l kowtsi:n wa:n no: iwki se: ki..., kitehte:ka se: ki..., se: kita:lia nika:n kowmeh para mahyá: [no]chi kiyewalohtiw ihkó:n, nika:n pané: *mocrusa:rohtiw**. Wa:n ompa pos no: nima:tami, no: sayoh tapowal nejó:n sempowal wa:n ma:kwi:l, no: se: kipo:wtiw, e:yi *por** se: tapowal, *hasta** ahsi yo:n sempowal wa:n ma:kwi:l. Wa:n ke:mah pos no:, no: *igual** nikchi:wa, nikte:mpilowa n' [i]tech kowke:span. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e Pues eso también lo acuesta uno, también lo mide uno como dos brazadas, pasan de dos brazadas los hilos que tiende uno. O pasa más para…, para que la faja salga de dos brazadas y media, para que apriete. También se tienden así los hilos con los cinco palitos ya también así se…, lo tiende uno, lo…, pone uno aquí los palos para que le vaya rodeando así, aquí como si fuera que se va cruzando. Y allí pues también termino, también sólo esta contado esos veinticinco, también se va contando, tres por cada conteo, hasta llegar a los veinticinco. Y entonces pues también, también lo hago así, lo cuelgo en la superficie de la madera. \fr_son 00877_01_corp_Tzina-CGN309_faltar \fr_fuente 2010-07-14-e | 113.298, 161.564 \fr_n I:n xokot a:mo xikma:tokaka:n ok, tapowal a wa:n ixta:wtok a, sayoh kikwiki:wih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya no toquen estas naranjas, ya están contadas y pagadas, sólo las vendrán a traer. \fr_son 00877-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz powa \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx tapowaltahkwilo:l \lx_cita tapowaltahkwilo:l \lx_var General \ref 08899 (duda) es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa número.escrito \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig número, esto es, el símbolo que se pone para representarlo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kwali kihkwilowaya tapowaltahkwilo:lmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño ya puede escribir los números. \fr_son 01023-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Neologismo \raiz powa \raiz ihkwilV \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx tapowi \lx_cita tapowi \lx_var General \ref 07522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig (con ta- : tatapowi) abrirse una puerta (por sí solo o provocado por algo como el viento) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kalte:noh tatapow yowak porin a:mo tikta:lihkah n' ponta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La entrada de la casa (puerta) se abrió en la noche porque no pusimos la tranca. \fr_son 07522-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapo \dt 11/Sep/2020 \lx tapowilia \lx_alt tapolia \lx_cita ne:chtapowilia; ne:chtatapolia \lx_var General \ref 04434 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abrirle \catgr V3 \infl Clase 2a \sig abrirle \osten cajas, ventanas, puertas; un camino de maleza \sig_var General \fr_n Se: xiwit a n' xiwtekiwah te:chtapowilih n' ohti. Ekitsi:n sepa tikitati:wih xa: kinekis mah kite:mili texa:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya hace un año que la autoridad nos abrió la brecha. Ahora iremos a ver si acaso quiere echarle gravilla. \fr_son 04434-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapo \nmorf Es importante notar que la forma alternativa del aplicativo, la forma utilizada con objetos no referenciales como ta-, en Tacuapan es tapolia que se usa con objetos no referenciales como ta- (cf. Tacuapan kitatapolia y Tzinacapan kitatapowilia). Con el sustativo incorporado te:n- también se distinguen los aplicativos: te:ntapolia en Tacuapan y te:ntapowilia en Tzinacapan. \dt 18/Jan/2022 \lx tapo:wka:yo:t \lx_cita tapo:wka:yo:t \lx_var Tzina \ref 00797 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa incluido con \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig [col] te:wa:n tapo:wka:yo:t | contado, considerado con los demás \osten un objeto del mismo tipo que los demás \sig_var Tzina \fr_n Nimitsintane:wti:ti mahtak kaxmeh. I:n kaxit tatsiktik te:wa:n tapo:wka:yo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Te voy a prestar diez platos. Este plato fisurado está contado con los demás (forma parte de los diez). \fr_son 00797-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n JVC-- Yehwa sah yo:n ma:ski, ma:ski a:mo ye:kte:weli pero tahtowa, yo:n kikalakiah koyo:tahto:l, taman sah kihtowah, buey nochi mono:tsah, ka:n no: kwali, yo:n a:mo koyo:tahto:l ok yo:n. RMM-- Ehe, wa:n neli yo:n, yo:n a:mo .... A:mo no: kwaltsi:n tahto:l ok. JVC-- A:mo ok, a:mo. Kanah ok, yo:n a:mo koyo:tahto:l ok yo:n, ke:mah hijo de la mala. RMM-- Yo:n a:mo neli, a:mo mah tikihto:ka:n tehwa:n a:mo ye:ktapo:wka:yo:t ok, a:mo ye:ktapo:wka:yo:t ok. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Eso es aunque, aunque no puede hablar bien pero habla, esos meten el español, lo dicen diferente, buey así todos se hablan, tampoco es bueno, eso ya no es español. RMM-- Aja, y de verás eso, eso no… Ya no es buen lenguaje. JVC-- Ya no, no. Ya no, eso ya no es lenguaje español, si 'hijo de la mala'. RMM-- Eso no es verdad, no que digamos nosotros eso ya no es parte de (el buen habla), ya no parte. \fr_son 00797-01_corp \fr_fuente 2010-07-28-b | 815.259, 830.004 \raiz powi \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx tapoya:wi \lx_cita tapoya:wi \lx_var General \ref 07429 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oscurecer \catgr V0 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig oscurecer al atardecer \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tapoya:wi tsahtsih miak chapolimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando oscurece (al caer la tarde) muchos chapulines cantan. \fr_son 07429-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz poya:wi \dt 11/Apr/2022 \lx tapoye:lil \lx_cita tapoye:li:l \lx_var Xaltn \ref 04590 (duda) no es común usar esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust-predicado \infl \sig salado \osten en sentido de algo, particularmente carne, que ha sido impregnado de sal para que no se eche a perder luego \sig_var \fr_n Mah kwaltsi:n tapoyeli:l nakat. Xiki:xtapa:na se: ie:l wa:n xikeko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Que la carne esté bien de sal. Parte una pechuga y lo pruebas. \fr_son 04590-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref taistawi:l \raiz poye: \nsem Aparentemente tapoye:li:l se usa en Tacuapan pero es más común taistawi:l por Tzinacapan. \dt 24/Jan/2022 \lx tapoye:lilo:ni \lx_cita tapoye:lilo:ni \lx_var General \ref 08513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx tariahtia \lx_cita kitariahtia \lx_var General \ref 06203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_el tarea \pres_tipo Nahuatizado \glosa atarear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig atarear; dar mucho a trabajo a \sig_var 1-Tzina \fr_n Tote:ko te:chtariahtia n' tawi:teki:lis. Kineki mah niman tima:tamika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nuestro patrón nos atarea el chapeo. Quiere que terminemos luego. \fr_son 06203-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 08/Feb/2022 \lx ta:sa \lx_cita tata:sa \lx_var General \ref 00928 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease tata:sa \raiz ta:sa \nmorf En la región de Cuetzalan el verbo ta:sa ocurre solamente en la forma con objeto no referencial ta- con el significado de 'poner huevos'; véase tata:sa. \rev 2020-12-15 \dt 28/Feb/2021 \lx tasa:l \lx_cita tasa:l \ref 02482 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa ropa.cosida \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 21/May/2021 \lx tasa:loh \lx_cita tasa:loh \lx_var General \ref 01425 (duda) para CSC es más común decir tatasa:lwi:l \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remendado \catgr Adj \deriv \sig remendado (una prenda de vestir) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nia:ti kowtah wa:n nimaki:ti nokami:sah tasa:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ir al campo y me voy a poner mi blusa remendada. \fr_son 01425-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tatasa:lwi:l \raiz sa:l \dt 29/Mar/2021 \lx tasa:lo:l \lx_cita tasa:lo:l \lx_var General \ref 03075 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arreglado.bien.estibado \catgr Sust-predicado \deriv \sig con objetos bien estibados, arreglados \osten p. ej., un costal con mazorcas bien acomodadas, que no dejan mucho espacio entre una y otra; un rincón con las mazorcas bien colocadas una sobre otra \sig_var General \fr_n Xikwi:ka tein tate:te:n sah. Ka:n eti:k, wa:n neh nikwi:kati n' tein tasa:lo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lleva (en este caso un costal) el que está lleno con mazorcas desordenadas. No está pesado, y yo me llevo el (costal) que está lleno de mazorcas bien acomodadas (y que es más pesado). \fr_son 03075-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tate:te:n \raiz sa:l \dt 07/Jan/2022 \lx Tasa:lo:lpan \lx_cita Tasa:lo:lpan \lx_var General \ref 07347 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.objetos.encimados \catgr Topónimo \deriv \infl N1 \sig lugar donde hay objetos encimados o apilados \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: Tasalo:lpan etok se: we:i ixta:wat wa:n etokeh miak kwa:kwehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En Tasalolpan hay un gran potrero y están muchos toros. \fr_son 07347-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Toponómico \raiz sa:l \raiz -pan \dt 08/Sep/2020 \lx tasalo:wihkeh \lx_cita tasalo:wihkeh \lx_var General \ref 04287 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el azadón \glosa persona.que.barbecha.con.azadón \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tasalo:wia:nih \sig persona que barbecha la tierra con azadón, removiendo y aflojando las tierra para facilitar la siembra \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikinte:mohtok tasalo:wia:nih, nikneki nitato:kas a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy buscando personas que barbechan, ya quiero sembrar maíz. \fr_son 04287-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 18/Jan/2022 \lx tasa:ltia \lx_cita motasa:ltia \lx_var General \ref 00083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vestirse \catgr V2 \infl Clase 2a \sig vestir \osten una persona, generalmente a si mismo aunque se puede usar con objeto no reflexivo \sig_var General \fr_n Nimotamia:ltih ya. Sayoh nimotasa:ltia wa:n ampó:n niow nimitstatapoli:ti. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Ya terminé de bañarme. Nada más me visto y voy para allá para abrirte (la puerta). \fr_son 00083-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:lV \dt 29/Dec/2020 \lx tasa:lwia \lx_cita kitasa:lwia \lx_var General \ref 02414 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remendar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig remendar \osten ropa rasgada \sig_var General \fr_n I:n siwa:t kitasa:lwia n' ikwe:y, kitsaya:n ika witsti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer está remendando su enagua, la rasgó con una espina. \fr_son 02414-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nika:n nikta:lia i:n nokami:sah tein pantsayaktik taka:n tiweli mo:sta xiktasa:lwi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquí pongo mi camisa la que está rota de la espalda, si puedes mañana lo remiendas. \fr_son 02414-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:l \dt 17/May/2021 \lx tasa:lwilia \lx_cita ne:chtasa:lwilia \lx_var General \ref 03769 (duda) es más común usar tasa:lwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remendarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig remendarle \osten ropa, prendas de vestir a alguien \sig_var General \fr_n Niktasa:lwilia nokni:w itilmah. A:mo ke:manti yahki tatekito. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le estoy remendando la ropa de mi hermana. No tiene tiempo, fue a cortar café. \fr_son 03769-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sa:l \dt 17/Jan/2022 \lx tasasalka:n \lx_cita tasasalka:n \lx_var General \ref 04374 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.pegajoso \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar o área pegajoso \osten p. ej., algo como una mesa pegado con algo dulce que se queda sobre la superficie \sig_var General \fr_n Xiki:xpahpa:ka: i:n me:sah. Ya:lwa nopili ompa kitoya:w nekti wa:n tasasalka:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lava la superficie de la mesa. Ayer mi hijo regó la melaza y está pegajosa. \fr_son 04374-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sal \raiz -ka:n \nmorf Para la raiz sal, véase la nota en la entrada sasalowa. \dt 18/Jan/2022 \lx tasekwetsi \lx_cita tasekwetsi \lx_var General \ref 01172 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caer.nieve \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig caer nieve, aguanieve, escarcha \osten sobre todo en zonas altas y en invierno \sig_var General \fr_n Ne: ahkwa:kopa ka:mpa okachi tasese:ya itech i:n me:tsti noviembre pe:wa tasekwetsi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por allá en las tierras altas (al sur) donde hace más frío en el mes de noviembre empieza a caer nieve. \fr_son 01172-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \raiz wetsi \dt 14/Jun/2021 \lx tasekwi:lo \lx_cita tasekwi:lo \lx_var General \ref 02738 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.helado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \sig (con ta- : tasekwi:lo) caer la helada \osten por una región o sobre todo lo sembrado \sig_var General \fr_n Ke:man tasekwi:lo, ihwa:k patiyowah nochi n' kilit tein mochi:wa ne: ahkwa:kopa. Kihtowah sekti tawa:tsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se le cae la helada a todo, es cuando encarecen todo tipo de quelites que se dan en las partes altas. Dicen que la nieve seca todas las plantas. \fr_son 02738-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sek \raiz kwi \semx_tipo Comparar \semxref sekyowa \nsem El verbo sekwi:lo no se usa sino con el prefijo del impersonal ta-. Pero su significado es paralelo al de otros verbos que terminan en -i:lo tales como to:nalwi:lo y kiawi:lo, objetos que se afectan por la acción de un evento de la naturaleza. La diferencia es que sekwi:lo se usa solamente como tasekwi:lo (impersonal). Para indicar que algo referencial en particular se afectó por el frío se usa sekyowa. \nmorf \dt 25/May/2021 \lx taselma:yowi \lx_cita taselma:yowi \lx_var General \ref 05861 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.huevos.inmaduros \catgr V1 \infl Clase 3 \sig poner huevos inmaduros de cascarón muy suave \osten una ave, particularmente gallinas y pavas; los huevos no llegan a madurar ni se pueden comer \sig_var General \fr_n Yo:n mopio taselma:yowi, xikanaki witskola:ntoh, iksá: kinika:miki. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu gallina pone huevos inmaduros, dale de comer Eryngium foetidum L. (witskola:ntoh), a veces los cura. \fr_son 05861-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz sel \raiz ma:yowi \dt 12/May/2020 \lx taselo:t \lx_cita taselo:t \lx_var General \ref 07205 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.ornamental \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig flor de adorno ( es la que se pone en los floreros de los altares caseros, generalmente comprada, p. ej., gladiola, alhelí) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tima:ltomohtih i:n xiwit yeh ika nosiwa:w yowi tio:pan kika:wili:ti taselo:t n' toxa:ntohtsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año somos mayordomos por eso mi esposa va a la iglesia a dejarle flores a nuestro santito. \fr_son 07205-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz seli \dt 05/Sep/2020 \lx taselo:tsohya:k \lx_cita taselo:tsohya:k \ref 08645 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 07/Feb/2019 \lx tase:ltihka:n \lx_cita tase:ltihka:n \lx_var General \ref 03604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.temporalmente.abandonado \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar temporalmente dejado solo \osten generalmente una casa, p. ej., cuando los habitantes salen de viaje, de trabajo \sig_var General \fr_n Niow nikwahkowiti wa:n nokalihtik tase:ltihka:n. Xina:ltakakto, iksá: aksá: tano:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ir a traer leña y mi casa se queda sola. Quiero que estés al pendiente de escuchar si algo pasa), a veces alguien toca la puerta. \fr_son 03604-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tase:wtok \raiz se:l \raiz -ka:n \dt 17/Jan/2022 \lx tase:se:wi:l \lx_cita tase:se:wi:l \lx_var General \ref 05943 (duda) parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfriado \catgr Sust-predicado \deriv \sig enfriado a propósito \osten alimentos calientes que han sido enfriados por una acción humana a propósito \sig_var Tzina \fr_n ¡Xitai a i:n ato:l! Tase:se:wi:l a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ya toma este atole! Ya está enfriado (por acción como soplar o por vertirlo de una tasa a otra repetitadas veces). \fr_son 05943-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz se:wi \nsem El sustantivo deverbalizado tase:se:wi:l refiere a algo que ha sido enfriado por una acción a propósito y no a algo que se ha enfriado por un proceso natural de pérdida de calor. Por ejemplo, de un atole o café que se enfría por estar mucho tiempo sobre una mesa, no se le dice tase:se:wi:l sino más bien sese:yak a 'ya se enfrió'. \dt 03/Feb/2022 \lx tase:wtok \lx_cita tase:wtok \lx_var General \ref 03613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.solitario \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig lugar solitario \osten donde no pasa gente, no hay casas o edificios \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref tase:ltihka:n \raiz se:wi \dt 25/Sep/2018 \lx tasiowti:l \lx_cita tasiowti:l \lx_var General \ref 02674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cansado \catgr Sust-predicado \deriv \sig cansado \osten por trabajo, sea persona o animal \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tapial mokokowa wa:n moneki kwali xikpahti *porque** no: telsenka tasiowti:l a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esa bestia está enferma y se requiere que la cures bien porque también ya está mal por el exceso de trabajo. \fr_son 02674-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz siowi \dt 21/May/2021 \lx taskaltia:nih \lx_cita taskaltia:nih \ref 05134 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \pres_tipo Neologismo \glosa padres \catgr Sust \infl N1 \sig padres (padre y madre) \osten \sig_var Tzina \fr_n Te:kne:ltihkeh n' taskaltia:nih, chika:wkeh ya wa:n inse:lti nemih. ipilwa:n nochi yahkeh parahko. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Dan lástima ver a los padres que ya están con edad muy avanzada y viven solos. Sus hijos todos se fueron a la ciudad (generalmente México o Puebla). \fr_son 05134-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz iskal \nsem Este neologismo se ha creado para que haya una palabra en el náhuat local que refiere sin ambigüedad tanto al padre como a la madre. No se posesiona. Para indicar "mi padre/madre" se puede usar note:iskaltihka:w; véase te:iskaltihka:w, obligatoriamente posesionado. Ceferino Salgado no usa taskaltia:nih sino te:iskaltihka:w, posesionado. \dt 11/Apr/2022 \lx taskaltia:nih \lx_cita taskaltia:nih \lx_var General \ref 05853 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padre \catgr Sust-agent \deriv \infl N1-N2.basic \sig padres \osten literalmente los que crian a un hijo; refiere a los padres, tanto el padre como la madre; casí no se usa en singular \sig_var General \fr_n Ne: wehkaw n' taskaltia:nih kinine:xtiliayah n' pi:pil mah tekitika:n kowtah. A:man a:mo a:kin semi kine:xtiliah ok mah tekitih. Nochi momachtiah ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace muchos años los padres enseñaban a sus hijos a trabajar en el campo. Actualmente ya casi nadie le enseñan a trabajar. Ya todos estudian. \fr_son 05853-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz iskal \nmorf Solamente se utiliza la forma plural taskaltia:nih. Otros usan el término obligatoriamente posesionado te:iskaltihka:w como 'progenitor' (p. ej., note:iskaltihka:w, 'mi progenitor', esto es, papá o mamá) o en plural te:iskaltihka:wa:n. \dt 02/Sep/2020 \lx taskalti:l \lx_cita taskalti:l \lx_var Tacua \ref 08350 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hijo/a.adoptivo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hijo adoptivo o hija adoptiva \sig_var Tacua \fr_n Nochi n’ ipi:pilwa:n mona:miktihkeh ya, ekintsin sayoh iwa:n nemi yo:n itaskalti:l. \fr_au CSC \fr_var Tacua \fr_e Todos sus hijos ya se casaron, ahora ya nada más vive con su hijo adoptivo. \fr_son 08350-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra ha sido documentado en Tacuapan pero no en Tzinacapan cuyos asesores dijeron no usar esta palabra. \raiz iskal \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tasohikni:w \lx_cita itasohikni:w \lx_var General \ref 06266 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amigo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig amigo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: notasohikni:w. Wa:n ke:man ke:manti wi:tsa ne:chkalpano:ki wa:n kwaltsi:n timonohno:tsah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un amigo. y cuando tiene tiemo libre viene a visitarme y platicamos bien. \fr_son 06266-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \raiz ikni:w \nmorf Como en otras lenguas náhuatl la /w/ final se ha fusionada a la raíz, aquí se considera la /w/ como parte de la raíz y no el sufijo de posesión. \dt 16/May/2020 \lx tasohka:macho:ni \lx_cita tasohka:macho:ni \lx_var General \ref 05448 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agradecimiento \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agradecimiento \osten p. ej., un regalo por un favor recibido, unas palabras de agradecimiento \sig_var General \fr_n Tasohka:macho:ni nochipa tikte:makah ihwa:k aksá: te:chchi:wilia teisá: kwalta:kayo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El agradecimiento siempre lo damos cuando alguien nos hace algún favor. \fr_son 05448-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tasohka:mati:lis \raiz tasoh \raiz mati \nsem La palabra tasohka:macho:ni es un neologismo que se escucha mucho por la radio XECTZ, la radio en lengua indígena (náhuat y totonaco). Se nota que es una construcción que utiliza la terminación instrumental para referirse a una acción, a menudo solamente verbal. Esta es una extensión del uso tradicional de -o:ni. \dt 11/Apr/2022 \lx tasohka:mati \lx_cita kitasohka:mati \lx_var General \ref 01642 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agradecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agradecer (p. ej., por un regalo, préstamo de herramientas o animales, comida) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktasohka:mati miak ihwa:k aksá: ne:chwa:nti tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Agradezco mucho cuando alguien me convida comida. \fr_son 01642-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \raiz mati \dt 15/Apr/2021 \lx tasohka:matilia \lx_cita ne:chtasohka:matilia \lx_var General \ref 03070 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agradecerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agradecer a \osten alguien, p. ej., un favor, servicio o un objeto regalado \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpolohka se: notskwin wa:n se: tokni:w ne:chma:ktilih, niktasohka:matilih miak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había perdido un perro y una persona me lo entregó, se lo agradecí mucho. \fr_son 03070-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \raiz mati \dt 07/Jan/2022 \lx tasohka:mati:lis \lx_cita tasohka:mati:lis \lx_var General \ref 07468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agradecimiento \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agradecimiento (p. ej., el que se da por un favor recibido, puede ser en especie o sólo de con unas palabras de agradecimiento) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tasohka:mati:lis nochipa tikte:makah ihwa:k aksá: mochi:wa tokompa:leh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El agradecimiento siempre lo damos cuando alguien se hace nuestro compadre. \fr_son 07468-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tasohka:macho:ni \raiz tasoh \raiz mati \dt 10/Sep/2020 \lx tasohka:ne:si \lx_cita tasohka:ne:si \lx_var General \ref 06007 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \pres_tipo Neologismo \pres_el tasohka:, ne:si \glosa escasear \catgr V2 \infl Clase 4/3 \sig escasear, ser escaso \osten generalente plantas o, quizá, fauna \sig_var General \fr_n Yo:n gachupi:nxiwit semi tasohkane:si, a:mo onkak ok ke:meh ne: wehka:w. Ihwa:k motelchi:waya kahbe:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El (gachupinxiwit) es muy escaso, ya no hay como había antes. En aquél entonces se daba mucho en los cafetales. \fr_son 06007-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \raiz ne:si \dt 01/Dec/2020 \lx tasohsol \lx_cita tasohsol \lx_var General \ref 05685 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensartado \catgr Sust-predicado \deriv \sig ensartado \osten cuentas, flores en un collar \fr_n Mi:ltomat kinamaka tasohol, kichi:wa mahyá: ko:skat wa:n kinamakah ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El mi:ltomat lo venden ensartado, hacen como un collar y ya lo venden. \fr_son 05685-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz so \dt 12/Apr/2022 \lx tasohta \lx_cita kitasohta \lx_var General \ref 00086 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa querer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig querer; apreciar \osten a una persona, un animal o un objeto \sig_var General \fr_n Nochi:n nikintasohta nopilwa:n. Nikinkalpanowa mo:stah wa:n timonohno:tsah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A todos mis hijos los quiero. Los visito diariamente y platicamos. \fr_son 00086-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtasohta \raiz tasoh \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tasohtalis \lx_alt netasohtalis \lx_cita tasohtalis \lx_var General \ref 04359 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cariño \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cariño; afecto \sig_var General \fr_n Itech i:n toxola:l ihkó:n ke:meh onkak tasohtalis no: onkak nexi:kolis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En nuestro pueblo así como hay cariño también hay envidia. \fr_son 04359-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \nmorf Aunque parece que gramaticalmente es más "correcto" netasohtalis en el corpus hay 8 ocurrencias de tasohtalis y sola una de netasohtalis, ambos con el mismo significado. \dt 18/Jan/2022 \lx tasohti \lx_cita tasohti \lx_var General \ref 04077 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escasear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig escasear \osten p., ej., agua en temporada seca, maíz u otras semillas, dinero \sig_var General \fr_n Ke:man semi takawa:ni iksá: to:nalwa:ki mi:l wa:n sa:te:pan tasohti n' tao:l. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace mucho calor a veces se secan las milpas y después se escasea el maíz. \fr_son 04077-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \dt 17/Jan/2022 \lx tasohtilia \lx_cita ne:chtasohtilia \lx_var General \ref 06284 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa negarle.acceso.por.ser.protectivo.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig impedir (a alguien) tocar, tomar, usar (un objeto como herramienta personal, por varias razones incluyendo el recelo o por tenerle mucho afecto al objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitasohtiliah n' tapalo:l. A:mo kinekih mah kikwa miak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño le impiden comer (mucha) comida. No quieren que coma mucho. \fr_son 06284-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \nsem El verbo tahsotilia indica una acción de negar a alguien el uso o el acceso a cualquier tipo de objeto, comida, por estimar mucho o querer cuidar el objeto no permitiendo que otro lo toque. \dt 08/Feb/2022 \lx tasohtsi:n \lx_cita tasohtsi:n \lx_var General \ref 05918 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pareja \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pareja amorosa \osten p. ej., esposo o esposa, novio o novia \sig_var General \fr_n Ke:man Miguel iwinti kielna:miki itasohtsi:n wa:n pe:wa mokwi:katia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando Miguel está borracho se acuerda de su amorcito y empieza a cantar. \fr_son 05918-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tasoh \dt 12/May/2020 \lx tasokita:lia \lx_cita tasokita:lia \lx_var General \ref 03793 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease sokita:lia \raiz soki \raiz ta:l \dt 12/Jan/2022 \lx tasokiti \lx_cita tasokiti \lx_var General \ref 07259 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crearse.lodazal \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig crearse, formarse un lodazal \osten cuando llueve mucho y los caminos se ponen lodosos \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k kiowi semi tasokiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llueve hay mucho lodo. \fr_son 07259-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sokitia \raiz soki \dt 05/Apr/2022 \lx ta:t \lx_cita ita:t \lx_var General \ref 04175 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padre \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig padre \osten de personas solamente \sig_var General \fr_n EGS-- A:konimeh ne:n kita:lia:yah yo:n xo:chiko:skat. MHO-- Ne:, ne: yehwa ya ne:n siwa:t n' i..., ina:n wa:n ita:t ka:mpa ahsi ya, kikwitih ya ne:n siwa:t ina:n wa:n ita:t. \fr_au MHO316 \fr_var Yohua \fr_e EGS-- ¿Quiénes hacían el collar de flores (a la novia en una boda)? MHO-- Son la mamá y el papá de la muchacha en donde llegaba, los padres ya van a traer a la muchacha. \fr_son 04175-01_corp_Yohua-MHO316_ faltar \fr_fuente 2010-07-22-e | 264.391, 279.977 \sig principal; padre \osten animales, en referencia a la especie principal o básica de todos especies relacionadas \fr_n Yo:n sa:yo:lin, sa:yo:lin yehwa kiliah, yo:n sa:yo:lin iwki a tein más, más, ke:meskia ita:t a de i:n mo:yo:meh porque sa:yo:lin más we:i ata wa:n ne:stok kipia, ne:stok n' i:xtololo, i:xtololowehwei wa:n kwita..., kwitawe:i, kwitawe:i, kwitawe:i, más we:i de yo:n, ke:meh o:me tanto de we:i. \fr_au PSC320 \fr_var Zilte \fr_e Esa mosca, esa mosca es el que le llaman, parece que es como el padre de todos los tipos de moscos, porque es la mosca más grande y parece que tiene, parece que tiene los ojos, los ojos grandes y con abdomen más gordo, de gordo como unos dos tantos de esto. \fr_son 04175-02_corp_Zilte-PSC320_faltar \fr_fuente 2010-07-20-k | 595.417, 611.74 \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref na:n \raiz ta:t \nsem Mientras que los animales tienen su mamá (inina:n) no tienen "papá" en el sentido que no se puede decir ?ita:t notskwin pero si se puede decir ina:n notskwin. Pero si en algunos casos se ha notado el uso de ita:t con un animal pero no tanto en significado de 'padre' biológico. También el término ta:t se usa en referencia al padre y no para dirigirse directamente a esta persona. Entonces se usa pa:n o ma:n. \dt 18/Jan/2022 \rev \lx tata \lx_cita tata \lx_var General \ref 03283 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quemarse \osten leña, madera, papel, hojas vegetales secas, una casa, una persona (p. ej., parte de su cuerpo) \sig_var General \fr_n I:n tane:x kwaltsi:n tata. Tantok a wa:n a:mo ke:man se:wik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta veladora se quema bien. Ya se está acabando y nunca se apagó. \fr_son 03283-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta \dt 06/Jan/2022 \lx ta:tah \lx_cita ta:tah \lx_var Tzina \ref 03791 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa señor \catgr Sust-vocativo \deriv \infl N1 \sig señor (suele usarse también en diminutivo: ta:tahtsi:n) \sig_var Tzina \fr_n ¿Ka:ni n' tiow ta:tah, tiow tikwahkowiti oso tinemiti sah? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿A dónde vas señor, vas a leñar o sólo vas a pasear? \fr_son 03791-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : ita:tah) padre \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:tah a:mo nemi ok. Ihwa:k nikpiaya mahtak xiwit, ne:chka:wte:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre ya no vive. Cuando tenía diez años, me dejó. \fr_son 03791-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión no enajenable 1a. pl. : tota:tah Dios; santo católico \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tota:tah tein yetok itech toxola:l tikilwichi:wilia na:wi to:nal, nochipa onkakeh miak taman mihto:tia:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al santo que está en nuestro pueblo le hacemos fiesta por cuatro días, siempre hay muchas clases de danzas. \fr_son 03791-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tah \nsem La palabra tota:tah, también se puede decir totahtsi:n, de hecho muchas personas dicen eso para referirse a un santo católico y también a Dios, que en la cultura nahua no se distingue entre Dios y un santo, todos son totahtsi:n. Se usa en los pueblos de la región de Tzinacapan; en pueblos por Tecoltepec, Tacuapan, Tzicuilan y otros se usa ta:toh. \dt 17/Jan/2022 \lx tatahko \lx_cita tatahko \lx_var General \ref 06304 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.medio \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig punto medio entre dos objetos o dos puntos de referencia \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ximota:li tatahko ka:mpa etokeh ne: o:me siwa:meh! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Siéntate en medio de donde están esas dos mujeres. \fr_son 06304-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahko \raiz tahko \dt 18/May/2020 \lx tatahkokali \lx_cita tatahkokali \lx_var General \ref 06358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.medio.de.casa \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en medio del interior de una casa \sig_var 1-Tzina \fr_n A: Ke:mah wa:n ompa kitamitetekwinowah, kitohtomah ya ne:n pili, kitohtomah ke:mah ihwa:k a yo:n tatahkokali, kikwia se: este, se: kaxit o se: tein eski tapalkat tein pata:wak, wa:n yo:n tikihtowa teh kite:kilia n' a:t, wa:n ke:mah, kipante:milia, a:mo n'mati, a:mo ke:man ni..., ox po:wtok yo:n pero kita:lilia:ya tao:ltsí:n. Wa:n a:mo n'mati ox yetok sah yo:n tao:l kati:ni yo:n kikwia, pero sayoh kikwia n' tao:l, kia:te:maya wa:n ke:mah ki..., ki..., pos tatahko..., kihtowa:ya yeh tatahkokali pos ne: ke:man..., a:man i:n este nikilia neh mochahcha:ntiah ne:n yankwik kali pos este nochi taxehxeliwtok este mahyá: koyo:kali, pero ne: ke:man ne:n tocha:n katka ke:meh i:n sen ihtikoya:wak, entó:s kilia:yah tatahkokali n' kiketsa yehwa yo:n tapalkat ika n' a:t wa:n tao:l. B: Ke:mah, ke:mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Una vez que terminan de rodar (un niño enrollado dentro de una cobija, se hace rodar sobre otra cobija sostenido por dos personas), lo desenvuelvan (esto es, quitándole la cobija con que envolvieron al niño antes de ser rodado), luego, ya en el centro de la casa, toman un plato o cualquier otro recipiente que sea ancho y eso que tú dices, (dentro del recipiente) echan agua y luego le agrega…, no sé, nunca he (preguntado) si acaso están contados (cuantos maíces), pero sí le echaba maíz. Pues no sé si el maíz (que ocupaban) era uno especial (de color), pero solamente ocupaban el maíz y le agregaban agua (dentro del recipiente) y luego…, pues en el centro, decía que en el centro de la casa, pues en aquéllos tiempos…, ahora, (en estos tiempos) yo digo que construyen sus casas nuevas, pues todas con divisiones, se parecen a las casas de los mestizos, pero en aquéllos tiempos, nuestra casa era como esta, era ancha (una sola pieza) entonces decía(n) que en el centro de la casa coloca ese recipiente que contiene el agua y el maíz. \fr_son 06358-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06358-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-26-b | 938.003, 982.063 \nsem En la frase ilustrativa se menciona un tipo de curación para niño con empacho. Primero enrollan el niño dentro de una cobija, algo apretado y amarrado con tela para que no se desenvuelva o bien se meten las esquinas de esta primera cobija para que no se desenrolle. Luego ponen el niño así amarrado sobre otra cobija sujetada por dos personas en ambos lados. Luego lo hacen rodar de de un lado a otro con el fin de curarlo por el empacho. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz tahko \raiz kal \dt 02/Sep/2020 \rev \lx tatahkokalikxit \lx_cita tatahkokalikxit \lx_var General \ref 08440 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa horcón.en.medio.de.pared.de.casa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig en las casas algo grandes, el horcón que se entierra en medio, por el lado más largo, de los dos horcones esquineros \sig_var General \fr_n A: Mar..., ma:ski se: tehkoya ihkó:n a:mo moli:nia:ya, a:mo mo..., mochihkolowa:ya. B: Ka:n moko:so:lowa ok. A: A:mo moko:so:lowa ok. B: Pero no: semi tel..., telimportante yo:n, este, tatahkokalikxit porque yehwa n' tama:ma no:. A: Yehwa, yehwa nijó:n nochi, ne:n. B: Kimpale:wihtok nochi. Ke:mah. A: Taxi:kowa:yah, yo:n a:mo monekia semi telwehweikowit. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: Aunque uno se subía, no se movía, no, no se torcía. B: Ya no se pandeaba. A: Ya no se pandeaba. B: Pero es muy importante el tahtahkokalikxit horcón que va en medio porque también sostiene una buena parte del peso. A: Todo eso, todo eso, este. B: Le ayuda a sostener todo. Si. A: Sí aguantaban, no se necesitaba que los palos fueran muy grandes. \fr_son 08440-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08440-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-e | 1457.066, 1473.99 \sem Casa-espacio-y-partes \raiz tahko \raiz kal \raiz ikxi \rev \dt 26/Sep/2020 \lx tatahkokimichin \lx_cita tatahkokimichin \lx_var Tacua \ref 08461 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa falso.tirante \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig falso tirante (también llamado 'viga de lima'), una madera cilíndrica (generalmente una rama de árbol) de aproximadamente 15 o 20 cm de diámetro que se coloca horizontalmente entre dos alfardas para evitar que ellas se pandee hacia adentro con el peso del techo (particularmente la palma) \sig_var Tacua \fr_n Tehwa:n tiksentokatih tikwi:pa:ntotih n´kowxiwit wa:n o:me:n mah kitekika:n e:yi kowmeh tein yo:n kilwiah tatahkokimichin, tein kitsakwilia mah a:mo mochihkolo n’ kali. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Nosotros vamos a seguir tejiendo la palma mientras dos personas que corten tres palos rollizos que servirán para pasa ratón, lo que ayudará a que las dos aguas de la casa no se pandeen.. \fr_son 08461-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Esta palabra, tatahkokimichin se emplea en Tacuapan para el falso tirante de una casa de palma. Andrés Juárez, de Tzinacapan, mencionó un kalitskwinti que tiene la misma función pero que no quedó bien definido si son como puntales o falsas tirantes. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalitskwinti \raiz tahko \raiz kimich \dt 26/Sep/2020 \nota Checar kalitskwinti. \rev \lx tatahkomahpil \lx_cita itatahkomahpil \lx_var General \ref 02410 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dedo.medio \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dedo medio de la mano \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili itatahkomahpil kikokoh, ka:wiltihtoya se: tet wa:n ika moma:tsontewih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo se lastimó el dedo medio de la mano, estaba jugando con una piedra y con eso se machucó. \fr_son 02410-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tahko \raiz mah \raiz pil \dt 17/May/2021 \lx tatahkoohti \lx_cita tatahkoohti \lx_var General \ref 03309 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.medio.de.camino \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig en medio de un camino \osten esto es, la parte media entre una orilla y otra \sig_var General \fr_n Se: itskwinti wetstok ne: tatahkoohti. ¡Xikmowti:ka:n, mah me:wa! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un perro está echado en medio de ese camino. ¡Asústenlo, que se levante! \fr_son 03309-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \raiz oh \dt 05/Jul/2021 \lx tatahkopla:nchah \lx_cita tatahkopla:nchah \lx_var General \ref 04387 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el plancha; tahko \glosa plancha.central \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha central, madera que se pone sobre los tirantes de una casa y que sostienen la madera que se llama 'pie derecho' \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowak se: a:wa:kowit. Nikte:teki:lti:tis, mah kiki:xti:ka:n tatahkoplancha wa:n kale:walmeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Compre un árbol de encino. Voy a mandar que lo asierren para que le saquen el tatahkoplancha y las alfardas. \fr_son 04387-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref ihtikkowa:yo:t \semxref kalihtikkowa:yo:t \semxref taihtikkowa:yo:t \semxref tatahkoyo:t \semxref yo:lchika:walo:ni \raiz tahko \dt 18/Jan/2022 \rev \lx tatahkotikonex \lx_cita tatahkotikonex \lx_var General \ref 05514 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ceniza.caliente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ceniza caliente \osten recién salida del fogón \sig_var Tzina \fr_n Tatahkotikonex kwali se: kikwi pahti. Se: kipa:ta itech a:t wa:n se: tai ihwa:k se: moxwitia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La ceniza caliente (recién salida del centro del fogón) sirve como medicina. Se bate en agua y se toma cuando uno tiene empacho. \fr_son 05514-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kownex \raiz tahko \raiz ti \raiz -ko \raiz nex \nsem El tikonex es la ceniza del fogón, todavía caliente, mientras que ceniza en general se llama kownex, esto es, ceniza ya fría o esparcida fuera del fogón. Se llama tatahkotikonex por ser tomada del centro (tatahko) del fogón donde está más caliente. \ncomp Esta palabra no se usa en Tacuapan sino que todo es kwahnex, equivalent a kownex \dt 12/Apr/2022 \lx tatahkowia \lx_cita kitatahkowia \lx_var General \ref 07490 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.en.medio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner o colocar en medio de dos (p. ej., personas u objetos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitatahkowiah ipopa:wa:n ihwa:k kochih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño lo ponen en medio sus padres cuando duermen. \fr_son 07490-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \dt 11/Apr/2022 \lx tatahkoya:n \lx_cita tatahkoya:n \lx_var General \ref 02409 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.medio \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en medio (p. ej., de un terreno, de una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tatahkoya:n de nota:lpan tiketskeh se: kali, ompa tike:waskeh kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En medio de mi terreno construimos una casa, allí guardaremos leña. \fr_son 02409-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tahko \raiz -ya:n \dt 17/May/2021 \lx tatahkoyo:lchika:wka \lx_cita itatahkoyo:lchika:wka \lx_var Tzina \ref 08370 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pie.derecho \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pie derecho, trozo de madera corta que se para sobre la media plancha para sostener el caballete en lo alto de la casa \sig_var Tzina \fr_n De ompa yo:n kita:lia:yah ki..., k..., achto kilpia ne:n pla:nchah wa:n, ne: n' ikalte:n..., i[kalte:n]chika:walo:ni. Pero nochi kisohsoyah ika kowkla:bos, parejo, a:mo kikwiah clavos de tepos. Miak tokni:wa:ntsitsi:n xa: kipiaskeh ok yo:n tepos, tepostakoyo:li:..., [tepostakoyo:]ni:lo:ni. Pero ekintsi:n a:xka:n a:mo tikitah ok, puro de clavos ya. Entó:s de yo:n kit..., kita:liah, kita:liah a ne:n, tikiliah takalyo:la:nchika:wka, tikiliah pie derecho. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Posteriormente ponen …, antes amarran la plancha y la solera. Pero todo lo clavaban con clavos de madera, no usaban clavos de fierro. A lo mejor muchas personas personas deben de tener todavía el barreno. Pero actualmente ya no se usa eso, ahora ya usan puro clavos. Entonces ya ponen lo que se llama takalyo:la:nchika:wka, lo que le llamamos pie derecho. \fr_son 08370-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08370-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-b | 336.223, 375.495 \nsem Andrés Juárez Hernández, al hablar de la construcción de casas, emplea varios términos con la raíz, chika:w ('fuerte') para referirse a varias partes de las casas, particularmente las de palma. Parece que estas palabras son idiosincráticas de él y no se comparten entre otras. Para la kalte:mpla:nchah, la 'solera', Juárez utiliza kalte:nchika:walo:ni o kalte:nyo:lchika:walo:ni. Para la media plancha utiliza el término yo:lchika:walo:ni o tatahkoyo:lchika:wka. Y para 'pie derecho', una parte de la casa que casi siempre se llama por su nombre en español, Juárez utiliza takalyo:la:nchika:wka. Estas palabras son idiosincráticas y no compartidas, por lo menos hasta lo que se ha determinado. Existen otras palabras que nada más Juárez ha utilizado pero que parecen ser más definidas, refiriéndose a partes de casas por las que no se han documentado otros nombres: kalitskwinti, takaltsompecho:lo:ni y, como ya mencionado, takalyo:la:nchika:wka. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz tahko \raiz yo:l \raiz chika: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tatahkoyo:t \lx_cita tatahkoyo:t \lx_var General \ref 08371 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.central \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha central, madera que se pone sobre los tirantes de una casa y que sostienen la madera que se llama 'pie derecho' \sig_var Ixtla \fr_n ¿Ke:ní:w se: ma:se:walkali? Pos ma:se:walkali se: kichi:wa primero se: tasentilia n' kwameh. Wa:n ompa de petstik yetokeh ya n' kwameh, nochi taihtiyo:meh, kale:walmeh, este kiliah te..., ne:..., ka:lte:mpio kilwiah wehka:wta:tomeh, kalte:mpio tein ka:mpa motsi:nketsa n' kale:wal. Ompa ne: tatahko, ne: mono:tsa, kilwiah tatahko..., tatahkoyo:t, wa:n ompa sepa ne:paka de este n..., ne:pa de ne: ahko ya caballete, ka:mpa mokwa:ta:li:tih n' kale:walmeh. \fr_au MMC327 \fr_var Ixtla \fr_e ¿Cómo es la casa de la gente indígena? Pues la casa de la gente indígena, lo primero que se hace en juntar la madera. Y una vez que esté toda la madera como los tirantes, alfardas y lo que le llaman ka:lte:mpio, así le llaman los señores de antes, el ka:lte:mpio es donde se sostienen las alfardas. Allá lo que está en medio, se llama, le llaman tatahkoyo:t y luego, la pieza que va más arriba es el caballete, ahí donde se juntan o se atoran las alfardas. \fr_son 08371-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08371-01_Ixtla \fr_fuente 2009-09-22-h | 8.549, 40.813 \sig mitad \osten objetos partidos \sig_var Zuapl \fr_n Tikwitih ya palma tik..., tiki:xtapa:nah ya palma, tiktsaya:nah ke:meh eskia tatahkoyo:t, t'tila:nah punta wa:n t'tsaya:nah ya. Tikwi:pa:ntiowih ya, tikwi:pa:ntiowih ya ika temekat a, tikwi:pa:ntiowih, tikwi:pa:ntiowih, t'tso:tsonkeptiowih ke:meskia, mm. \fr_au MSF314 \fr_var Zuapl \fr_e Ya vamos por la palma, lo partimos a la mitad, lo partimos justo a la mitad, lo jalamos desde la punta y lo partimos. Lo vamos entrelazando con el temekat (Dalechampia heteromorpha), lo vamos entrelazando, lo vamos entrelazando (la mitades de la palma), vamos como alternando la direccion de las puntas (y amarrando todo con el temekat para el techo de la casa). \fr_son 08371-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08371-02_Zuapl \fr_fuente 2010-07-21-e | 242.069, 257.122 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref ihtikkowa:yo:t \semxref kalihtikkowa:yo:t \semxref taihtikkowa:yo:t \semxref tatahkopla:nchah \semxref yo:lchika:walo:ni \raiz tahko \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ta:tahti \lx_alt ta:htatia \lx_cita ta:tahti \lx_var Tzina \ref 04357 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envejecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig envejecer; llegar a parecer más viejo \osten solamente personas, por el paso de tiempo, por trabajar duro \sig_var General \fr_n No:pá:n ta:tahtiak a, kipia na:wi powal wa:n chiko:me xiwit. Ihkwi yowi ok tachiati ikahbe:ntah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá ya se hizo viejo, tiene ochenta y siete años. Todavía así va a ver su cafetal. \fr_son 04357-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tah \dt 18/Jan/2022 \lx tata:ilah \lx_cita tata:ilah \lx_var General \ref 05123 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.desmontado \catgr Sust-loc \infl N1 \sig lugar desmontado o chapeado \osten terreno en que se va a sembrar frijol o maíz \sig_var Tzina \fr_n Ne: ka:mpa tata:ilah nentoya se kwe:kti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ahí en el lugar chapeado andaba una zorra. \fr_son 05123-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:i \raiz \dt 11/Apr/2022 \lx tata:ilan \lx_cita tata:ilan \lx_var General \ref 01512 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terreno.limpio.para.sembrar \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig limpio, puede ser después de ser desmontado o después de ser chapeado \osten terreno de siembra \sig_var General \fr_n Wa:n de timotsontemah, pos tehwa:n no: timotata:tawtiliah iwa:n tote:koyo dios para mah kipale:wi ne:n totato:ktsi:n, mah a:mo kima:toka nexi:kol, mah a:mo wi:ki se: yo:n okwiltsi:n tein ekin nankielna:miktoyah porque yo:n nexi:kol. Kiki:xtia ne:n sayoh xina:chtsi:n wa:n ompa 'ka:wa, nió:n kimahse:wa sino que sayoh kipihpiswihtinemih, mm. Entonces, este, ihwa:k, ihwa:k yo:n se: kichi:wa itech n' tata:ilah no: ompa se: kitehtektiw a kowit porque ka:sá: onkak kowmeh ke tatampawiah, mm. Se: kinte:xi:ma para mah kintaka:wili ne:n tato:ktsi:n para kwali moiskalti:s kwaltsi:n. Kimaka ne:n a:tsi:n to:nawi:lo:t, mm. Wa:n se: kichipa:wa kwaltsi:n para no: yeh kwaltsi:n moyo:lpa:ktia. Mooholo:chowa ima:tsi:n, kwaltsi:n ma:ka:ka:lo:e:wi. \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Y al trabajar mucho, pues nosotros le rogamos a nuestro amo dios para que ayude a nuestro cultivo, que no sea atentado por el maldadoso, que no venga el animalito del que uds. lo estaban recordando hace ratito, porque ese es envidioso. Saca las semillas y ahí los deja ni siquiera se las come sino que las anda tirando por varios lados, mm. Entonces, este, es cuando, es cuando eso se hace en un terreno limpio, también ahí ya se va cortando la leña, porque en algunas partes hay árboles que dan sombra, mm. Se tumban para que les permitan crecer bien a los cultivos. Para que les den el agüita y los rayos del sol, mm. Y se desyerba bonito para que también crezca sano con alegría. Las primeras hojas se juntan bonito parecidas a las flores de cacalosúchil \fr_son 01510-02_corp_Tzina-LFF343_faltar \fr_fuente 2011-08-23-c | 116.245, 154.687 \raiz ta:i (?) \raiz -lah \dt 13/Apr/2021 \rev \lx tatak \lx_cita tatak \lx_var General \ref 03072 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemado \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \sig quemado \osten cualquier objeto, incluyendo comida \sig_var General \fr_n N' taxkal tein tatak a:mo we:lik, chichi:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las tortillas que están quemadas no son sabrosas, son amargas. \fr_son 03072-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tachichino:l \raiz tata \nmorf No es claro en SNP si esta forma, tatak es efectivamente una nominalización del verbo tata o simplemente la forma perfectiva. Es difícil diseñar pruebas para distinguir las dos posibilidades en este caso. \dt 07/Jan/2022 \lx tatakaltia \lx_cita tatakaltia \lx_var General \ref 03048 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resecarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig endurecerse, resecarse (una herida) \osten una herida por medicamento, insolación, calor; un objeto por asolearse; con la sangre dura por haberse secada \sig_var General \fr_n Nimotek wa:n tatakaltiak noesyo, nikpa:kati mah ema:nia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me corté y se resecó la sangre (de donde me corté), la voy a lavar (la sangre) para que se suavice. \fr_son 03048-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz takal \dt 06/Jan/2022 \lx tatakaltik \lx_cita tatakaltik \lx_var General \ref 03391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reseco \catgr Adj \deriv \sig reseco y algo duro \osten piel lastimada, tela que se le derramó algún líquido dulce \sig_var General \fr_n I:n tilmah tatakaltik, xa: a:ksá: kite:kilih tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela está reseca, tal vez alguien le echó comida. \fr_son 03391-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz takal \dt 05/Jul/2021 \lx tatakaltilia \lx_cita kitatakaltilia \lx_var General \ref 07375 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resecar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig resecar (p. ej., medicamento, insolación, calor a una herida) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimotek kowtah wa:n to:nal kitatakaltilih noesyo, nikema:nihtahsi ika a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me corté en el rancho y el sol resecó mi sangre, lo voy a suavizar con agua al llegar (a mi casa o destino). \fr_son 07375-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz takal \dt 07/Apr/2022 \lx tatakatsowa \lx_cita kitatakatsowa \lx_var General \ref 06255 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretar.fuertemente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apretar fuertemente (p. ej., un costal, un bulto con un lazo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kwali xiktatakatso mokoxta:l. Komo a:mo tomis wa:n pi:xowis motao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Aprieta bien tu costal! De lo contrario se desatará y se regará tu maíz. \fr_son 06255-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tili:ntia \raiz takats \dt 08/Feb/2022 \lx tatake:nti:lis \lx_cita tatake:nti:lis \lx_var General \ref 04729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa ritual.de.regalar.de.ropa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ritual que se hace en la región y consiste en regalar una muda de ropa a un ahijado de bautizo a cumplir aproximadamente cuatro años de edad \sig_var General \fr_n Ya:lwa mochi:w se: tatake:nti:lis nokaltsi:ntan. Se: siwa:pil kikalpano:ko n' ito:ka:y. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer se hizo un regalo de ropa cerca de mi casa. A una muchacha la vino a visitar su padrino. \fr_son 04729-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ke:mi \nsem Aunque es un neologismo es de uso bastante común para referirse a la acción de regalar ropa a un ahijado por parte de sus padrinos. \dt 24/Jan/2022 \lx tata:ke:wia \lx_cita kitata:ke:wia \lx_var General \ref 02193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mandar.hacer.hechizo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mandar hacerle un hechizo \osten a alguien, p. ej., el sujeto del verbo acude a un hechicero o brujo para que le haga un hechizo a alguien, el objeto primario \sig_var General \fr_n I:n siwa:t kitawe:lita semi ne: ta:kat yeh ika kitatake:wi:to mah kokoliskwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer odia mucho a ese hombre por eso le mandó hacer un hechizo para que se enferme. \fr_son 02193-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig mandar a golpear a \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz ta:ke:wa \nmorf El verbo tata:ke:wia se deriva del aplicativo del verbo ta:ke:wa con el objeto no referencial ta-. Por eso el aplicativo es -wia y no -wilia. Nótese que el aplicativo en -lia no existe para este verbo, esto es, no se puede decir ne:chta:ke:wilia. \dt 09/May/2021 \lx tatakwa:wa \lx_cita tatakwa:wa \lx_var General \ref 04727 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.duro \catgr V0 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar tieso, de movimiento difícil (p. ej., el frío a las manos o a los pies) de (alguien) \fr_n Pero yo:n pitsoa:xiwit moteltili:ntia, moteli:xtohto:ka. Ka:mpa onkak, mahyá: ye:ktatakwa:wa. Tatakwa:waltia porque mo..., mote:li:xkwi wa:n, wa:n nejó:n mo..., monalwayo:tia pero ye:ka:achka kipia ne:n ii:x tein yo:n ika monalwayo:tia. Pos mahyá: mo..., mahyá: kihilpia n' ta:l. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Pero las matas de Acmella repens pitsoa:xiwit) aprietan mucho sus raíces, se entierran. Donde abunda, el suelo se hace como muy duro porque se extienden las matas y este se…, enraiza mucho en cada nudo de su tallo. Entonces sus raíces hacen como si amarraran al suelo. \fr_son 04727-01_corp_Tzina-HSO366_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-b | 46.471, 67.136 \raiz takwa:wa \nmorf El verbo "transitivo" takwa:wa existe solamente con el prefijo impersonal o quizá de objeto no referencial ta-. El intransitivo es, como de esperar, takwa:waya 'endurecerse' y el transitivo, 'endurecer' o 'hacer endurecer' es takwa:waltia. \dt 24/Jan/2022 \lx tatakxiwit \lx_cita tatakxiwit \lx_alt tataktsi:n xiwit \lx_var General \ref 02862 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Euphorbia.heterophylla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Euphorbia heterophylla L., planta de la familia Euphorbiaceae. Se llama así por las manchas negras, como quemaduras, que tienen las hojas. Se da en la milpa y se usa para tratar los granos. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tataktsi:n xiwit cho:kiloh wa:n ikowyo ihtikoyoktik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de tataktsi:n xiwit tienen savia y su tallo está hueco por dentro. \fr_son 02862-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Medicinal \raiz ta \raiz xiw \dt 03/Jun/2021 \lx tata:lwi:lah \lx_cita tata:lwi:lah \lx_var General \ref 03071 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa.aterrada \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar (en referencia a la milpa) donde tierra ha sido juntada o amontonada por la base de las matas de maíz (es la segunda limpia de una milpa) \sig_var General \fr_n I:n milah kwaltsi:n tata:lwi:lah, yeh ika kwaltsi:n moskaltihtok n' mi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En esta milpa la tierra ha sido bien colocada a la base de las matas de maíz, por eso está creciendo bien la milpa. \fr_son 03071-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mi:lme:walah \raiz ta:l \raiz -tah \dt 07/Jun/2021 \lx tata:lwi:lis \lx_cita tata:lwi:lis \lx_var General \ref 03058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa temporada.para.dar.tierra.a.la.milpa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig época o tiempo en que se le colocan montones de tierra alrededor de las matas de milpa, se realiza con azadón y es la segunda limpia que se realiza de la temporada de siembra \sig_var General \fr_n Ne:chpolowa notata:lwi:lis, mo:sta nikininte:mo:ti ta:ke:walmeh mah ne:chpale:wi:ka:n, ihkó:n niman nima:tamis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me falta la aterrada en mi milpa, mañana voy a buscar mozos para que me ayuden, así terminaré pronto. \fr_son 03058-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz ta:l \dt 07/Jun/2021 \lx tata:lwi:listah \lx_cita tata:lwi:listah \lx_var General \ref 03084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa época.de.aterrar.milpa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig época o temporada de aterrar la milpa, cuando echan tierra con azadón a la base de las plantas de maíz \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n tata:lwi:listah onkak miak tekit, sayoh moneki mah se: ke:manti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora que es la época de aterrado de la milpa hay mucho trabajo, sólo se requiere que uno tenga tiempo. \fr_son 03084-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz ta:l \raiz -tah \dt 07/Jun/2021 \lx tatamachi:w \lx_cita tatamachi:w \lx_var General \ref 03134 (duda) parece que no es muy común esta palabra pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medido \catgr Sust-predicado \deriv \sig medido (en cuanto a dimensiones) \osten un terreno, mercancía \sig_var General \fr_n I:n ta:l tatamachi:w a, ihwa:k nimikis sayoh moxehxelo:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este terreno ya está medido (esto es, en secciones), sólo falta que se reparte cuando me muera. \fr_son 03134-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pesado (en cuanto a peso, p. ej., con báscula) \osten granos, mercancía \sig_var General \fr_n I:n tao:l tatamachi:w ika báscula, a:mo tikpiah almo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este maíz está pesado con báscula, no tenemos almud. \fr_son 03134-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tamachi:wa \dt 26/Jun/2021 \lx tatamachi:walo:ni \lx_cita tatamachi:walo:ni \lx_var General \ref 04597 (duda) analizar esta palabra porque se puede interpretar con todo tipo de herramienta de peso y medida. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa báscula \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig báscula \sig_var General \fr_n ¡Ne:chtane:wti motatamachi:walo:ni, nikneki nikmatis ka:nachi ki:sak kahfe:n tein ekintsi:n tiktekkeh! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Préstame tu báscula, quiero saber cuánto salió del café que cortamos hoy! \fr_son 04597-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tamachi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx tatamanka:n \lx_cita tatamanka:n \lx_var General \ref 05917 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiempo.feo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig clima o tiempo feo \osten p. ej., muy nublado o semi nublado con probabilidades de lluvia \sig_var General \fr_n Ye:ktatamanka:n tane:sik. Atox i:pa to:nas. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Amaneció feo. Quien sabe si va a salir el sol. \fr_son 05917-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mana \nsem Aparentemente el vocablo tatamanka:n se basa en el verbo mana que aunque en Cuetzalan significa 'hervir' en otras lenguas náhuatl significa algo como 'extender' (p. ej., en el suelo) y la form tatamanka:n refiere a una situación con las nubes extendidas. Cf. el uso de mana como reflexivo. \dt 02/Sep/2020 \lx tatampakwe:it \lx_cita tatampakwe:it \lx_var General \ref 04786 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enagua \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig enagua o fondo, falda interior de tela \osten usado por las mujeres, son de cualquier color y en el borde inferior siempre lleva encaje. \sig_var General \fr_n Neh nikinchihchi:wa tatampakwe:ymeh wa:n sa:te:pan nikininnamaka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo hago enaguas y después las vendo. \fr_son 04786-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \semx_tipo Sinónimo \semxref xolochkwe:it \raiz tampa \raiz kwe:i \dt 24/Jan/2022 \lx tatapaka \lx_cita tatapaka \lx_var General \ref 04750 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig romperse; hacerse cachos; fisurarse; partirse \osten multiples frutos de algunos árboles (ceiba, caoba, mamey, frutos de algunos Asclepiadaceae) que al madurarse o por ser cortados con garrocha se cayen duro al suelo \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktekito kowtsapot wa:n ke:meh semi tetah ne: ka:mpa ihkak n' kowit miak tatapakak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a cortar mamey pero como hay muchas piedras en donde se encuentra el árbol se partieron muchos (al caerse al suelo). \fr_son 04750-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapa:ni \semxref pipitsika \ngram La palabra de esta entrada se aplica a los objetos que se parten consecutivamente o varios al mismo tiempo, p. ej., los frutos de los árboles. \raiz tapa: \dt 24/Jan/2022 \lx tatapalwi:l \lx_cita tatapalwi:l \lx_var General \ref 03034 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pintado \catgr Sust-predicado \deriv \sig pintado (p. ej., tabla, pared, cuadro) \sig_var General \fr_n I:n tepa:mit kwaltsi:n tatapalwi:l, a:kin kitapalwih i:pa weli. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muro está bien pintado, quien lo pintó de por sí puede. \fr_son 03034-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pa \dt 06/Jan/2022 \lx tatapa:n \lx_cita tatapa:n \lx_var General \ref 06356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partido \catgr Sust-predicado \deriv \sig partido (p. ej., leña) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit tein tatapa:n wa:kik a, a:mo xiksa:lo:ka:n iwa:n tein xoxowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta leña que está partida ya está seca, no la apilen con la leña verde. \fr_son 06356-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapa: \dt 19/May/2020 \lx tatapatsa \lx_cita kitatapatsa \ref 00265 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa rajar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig partir \osten generalmente madera en troncos para leña \sig_var General \fr_n Wa:n nejó:n, yema:nik semi n' kowit wa:n no: kwaltsi:n tata komo se: kitatapatsa, kwaltsi:n wa:kik kwaltsi:n xo:ta, ke:meh chalawihkowit yo:n tein kahfe:ntah mochi:wa. Iwki yo:n kowtsí:n, melaktsí:n para se: kitapa:na wa:n ahoktsí:n. Yehwa yo:n, niki:xmattok, ne:n, ta:pa:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y este, esa madera es muy blanda y también arde bonito si es que lo parte uno, bien seca, arde bien bonito, como la madera de chalohuite (Inga spp.) del que se da en los cafetales. Así es esa madera, es muy recta para partirla (con facilidad) y es muy ligera. Eso es, conozco el ta:pa:t (Brunellia mexicana Standl.). \fr_son 00265-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-24-c | 159.665, 159.665 \raiz tapa: \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx ta:tapi:ts \lx_cita ta:tapi:ts \lx_var General \ref 05731 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Apiaceae.Spananthe.paniculata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Spananthe paniculata Jacq., de la familia Apiaceae. Es una maleza, su tallo hueco se usa como silbato y produce un sonido similar al llanto de un bebé. \sig_var General \fr_n Yo:n ta:tapi:ts mochi:wa mi:lah wa:n ikowyo kwali se: kipi:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Spananthe paniculata (ta:tapi:ts) se da en la milpa y su tallo se puede silbar. \fr_son 05731-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Juguete \sem Planta \raiz pi:ts \dt 12/Apr/2022 \lx tata:sa \lx_cita tata:sa \lx_var General \ref 04710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.huevos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig poner huevos las pavas \osten las gallinas o pavas \sig_var General \fr_n Nopio xiwtahtata:sa, a:mo kineki tata:sas kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi gallina pone entre la hierba, no quiere poner en la casa. \fr_son 04710-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tepe:wa \raiz ta:sa \nmorf El verbo tata:sa proviene del verbo transitivo ta:sa, que no ha sido documentado como tal en la región, más el prefijo de objeto no referencial ta- que le da un significado particular de 'poner huevos'. \dt 24/Jan/2022 \lx tatasa:lwi:l \lx_cita tatasa:lwi:l \lx_var General \ref 02389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa remendado \catgr Adj \deriv \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimaki:ti se: nokwe:y tein tatasalwi:l. Niow kowtah wa:n sokitah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me puse una enagua remendada. Voy a ir al campo y hay lodo. \fr_son 02389-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tasa:loh \raiz sa:l \dt 13/May/2021 \lx tatasi \lx_cita tatasi \lx_var General \ref 01869 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa toser \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig toser \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w tatasi, tio:tak nikta:lili:ti seki xiwit wa:n mo:sta nikwi:kas tapahti:lo:ya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo tose, en la tarde le voy a poner unas hierbas (medicinales) y mañana lo llevaré a la clínica. \fr_son 01869-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tataxisti \raiz tatasi \dt 18/Apr/2021 \lx tata:skeh \lx_cita tata:skeh \lx_var General \ref 02724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponedora \catgr Sust-agent \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo : tata:sanih \sig ponedora (gallina) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: nosiwa:pio tata:skeh, mo:stah tata:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una gallina ponedora, pone diariamente. \fr_son 02724-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:sa \dt 25/May/2021 \lx tatatsika \lx_cita tatatsika \lx_var General \ref 07008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig emitir una serie de sonidos ligeros como golpeteo o clic (aciete cuando hierve, una cierta especie de mariposa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwak kawa:ni mante:ka, pe:wa tatatsika. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se calienta la manteca, empieza a emitir como una serie de sonidos como de golpeteo. \fr_son 07008-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsi: \nsem El mismo sonido uno puede hacer en la boca manipulando la lengua rápida del paladar hace abajo, haciendo "clic". \dt 01/Jun/2020 \lx tatatsikawi:lo \lx_cita tatatsikawi:lo \lx_var General \ref 05914 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salpicarse.de.lluvia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0?na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salpicarse de agua de lluvia o neblina \osten por la llovizna, o brizna \sig_var General \fr_n Nitapihpiloh kalte:nte:noh notilmah wa:n tatatsikawi:lo:k de kiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi ropa la tendí debajo del techo de la casa, llovió y se salpicó de agua. \fr_son 05914-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Este verbo indica que algunos objetos son salpicados por el agua de la lluvia, llovizna, neblina, esto es, de agua natural del cielo. Los objetos se encuentran afuera pero protegidos y el viento hace que la llovizna los salpique. Principalmente la ropa colgada en tendedero o la leña apilada en la banqueta de una casa son los objetos a que más se les aplica este término. \raiz tatsi: \dt 03/Feb/2022 \lx tatatska \lx_cita tatatska \lx_var General \ref 03185 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rechinar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rechinar (un objeto como cama, tablas, p. ej., al friccionarse con otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n wapal tein kima:ma i:n tapial semi tatatska. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas tablas que cargan esta bestia rechinan mucho. \fr_son 03185-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sonido \semx_tipo Sinónimo \semxref nanatska \raiz tatska \ncomp Molina tiene tlatlatzcaliztli definido como 'estruendo o sonido de palnos quebrados, o de trompetas, o ruido de hoguera grande'. Siméon relaciona la raíz tlatlatzca con el verbo tlatla 'quemarse'. \dt 07/Jan/2022 \lx tata:wi \lx_cita tata:wi \lx_var General \ref 08700 (duda) para CSC tata:wik es un color pero no lo usa para el plátano maduro \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empezar.a.madurar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig empezar a madurar (frutas que empiezan a agarrar el color de maduro) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pahpata tata:wiak a, kwali nankinamakaskeh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos plátanos ya empezaron a madurar, ya los pueden vender. \fr_son 00597-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tata:wi \nsem La palabra tata:wik se refiere a un color que oscila entre un rosado con toques oscuros hasta un color café apastelado. Se puede verbalizar la raiz en tata:wia que refiere al estado que lo plátanos empiezan a tomar al madurarse. El verbo tata:wia se usa más en cuanto al plátano rojo llamado chi:chi:lpahpata cuando empieza a madurar. Estos se compran en estado tata:wik para ponerlos en trampos de animales para atraerlos e inducirlos a entrar por la abertura especial que tiene la trampa. \dt 02/Sep/2020 \lx tata:wik \lx_cita tata:wik \lx_var General \ref 00880 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rojo.oscuro \catgr Adj \deriv \sig rojo oscuro, como un rojo de quemado \osten se usa para el color de chamakih (Heliconia); cf. RGB 159,35,5 o Hex #9f2305 \sig_var General \fr_n I:n chamakih tein tata:wik a:mo semi onkak. Kachi onkak tein chi:chi:ltik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chamakih (Heliconia sp.) de rojo oscuro casi no hay. Abunda más el rojo. \fr_son 00880-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz ta:wi \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx tata:wikmasa:kowa:t \lx_cita tata:wikmasa:kowa:t \lx_var Tzina \ref 00597 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.culebra \catgr Sust \infl \sig tipo de culebra no identificada, quizá relacionado a la boa (mazacuate) \osten \sig_var Tzina \fr_n EGS-- A:man xite:chtapowi ke:niwki i:n tata:wikmasa:kowa:t. JVC-- Tein t..., tein tata:wikmasa:kowa:t yeh no: ke:meh na:weyak ipanko, no: igual ke:meh na:weyak ipanko wa:n ikwitapi:l se: ki:xmati, ikwitapi:l se:, se: tsitsikitsi:n ke:meh coralillo chihchi:wtok. Kipia chi:chi:ltik, kostik wa:n ti:ltik, yeh ika se: kimati ke tata:wikmasa:kowa:t, ipanko ke:meh na:weyak no:,ke:mah, yehwa yo:n ika se: ki:xmati ika ikwitapi:l. Ke:mah, niki:xmati miak taman kowa:meh porque ke:meh i:n tite:tektilia:nih kowtah tiki:xmatih wa:n te:chilia:yah tota:tahwa:n ton kowa:yo i:n. Yeh ika, te:chiliah wa:n tikelna:miktokeh. Wa:n nikini:xmattok porque neli ye:kmiak a nikima:k a kowa:meh, ke:mah. EGS-- Yehwa i:n a:mo t'mati ke:yeh kito:ka:itiah i:n tata:wikmasa:kowa:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Ahora platícanos como es el tata:wikmasa:kowa:t. EVC-- El que…, el tata:wikmasa:kowa:t ese también es como la nauyaca en su superficie, es igual que la nauyaca y se le reconoce por su cola, su cola es pequeña como la cola del coralillo. Tiene colores rojo, amarillo y negro, por eso sabe uno que es el tata:wikmasa:kowa:t, su superficie también es como la nauyaca, si, con eso lo reconoce uno, por su cola. Si, conozco varios tipos de víboras porque hemos trabajado en lo ajeno en el monte los conocemos y nuestros padres nos decían que tipo de víboras son. Por eso, nos decían y lo recordamos. Y los conozco porque de verás ya son muchas las víboras que he matado. EGS-- esto es lo que no sabíamos porque le llaman tata:wikmasa:kowa:t. \fr_son 00597-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-28-n | 431.968, 473.365 \sem Animal-reptil \raiz tata: \raiz masa: \raiz kowa: \rev 2020-12-15 \dt 05/Feb/2021 \lx tata:wikmekat \lx_cita tata:wikmekat \lx_var General \ref 01856 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.liana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de liana todavía no identificada, sirve para la estructura de artesanías que se tejen con jonote \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tata:wikmekat kwaltsi:n pochiktik, tikwih ika tikchi:wah wahkalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El bejuco tata:wikmekat es bien blanqueado, lo usamos para hacer huacales. \fr_son 01856-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tata:wi \raiz meka \dt 18/Apr/2021 \lx ta:tawtia \lx_cita kita:tawtia \lx_var General \ref 00322 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rogar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig rogarle o suplicarle \osten p. ej., a una persona para que haga una actividad, a un santo para una curación o bien \sig_var General \fr_n Ihwa:k ilwiti totahpixka:w miak tokni:wa:n kita:tawtiah mah kimpale:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando es la fiesta de nuestro patrono muchas personas le piden que les ayude. \fr_son 00322-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mota:tawtia) rogar, suplicar por otra oportunidad \osten p. ej., para que se le perdone una deuda y se le amplie el plazo para pagar \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ne:chtawi:kilia tepitsi:n tomi:n wa:n ya:lwa wa:lahka nocha:n. Mota:tawtia mah nikchia tepitsi:n ok *porque** aya:mo kipia para ne:chtakepi:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre me debe un poco de dinero y ayer vino a mi casa. Me ruega que le de otros días porque todavía no los tiene para devolvérmelos. \fr_son 00322-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawti \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tataxilia \lx_cita kitataxilia \lx_var General \ref 04234 (duda) tiene otro significado en el corpus, el aparece abajo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa toser.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig toser sobre \osten p. ej., los alimentos, la cara de un interlocutor \sig_var General \fr_n I:n okichpil kitataxilih itapalo:l i:kni:w, ¡mah yeh kikwa ya! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho le tosió a la comida de su hermano, ¡qué se lo coma él! \fr_son 04234-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatas \dt 18/Jan/2022 \lx tata:xilia \lx_cita kitata:xilia \lx_var General \ref 04587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.huevos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner huevos en nido ajeno de \osten las aves domésticas en nido de otra avez \sig_var General \fr_n I:n pio kitata:xilih i:n tapachohkeh, a:man a:mo se: ki:xmati ok kati:ni n' pio:tet tein kita:lih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta gallina le puso (sus huevos) en el nido de esta gallina culeca, ahora ya no reconoce uno (p. ej., el dueño) que huevo es de que gallina. \fr_son 04587-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig poner huevecillos en \osten un insecto, en un huésped, p. ej., una mosca a un cádaver \sig_var General \fr_n I:n sa:yo:limeh kitata:xilihkeh i:n itskwinmike:t, moneki mah niman se: kito:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas moscas pusieron sus huevecillos en este perro muerto, se requiere que luego luego se entierre. \fr_son 04587-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:sa \dt 24/Jan/2022 \lx tataxis \lx_cita tataxis \lx_var General \ref 03192 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tos \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tos \sig_var General \fr_n I:n tataxis semi te:kwehmolowa, moneki mah niman se: mopahti ihwa:k te:kwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La tos molesta mucho, requiere curarse luego cuando ataca. \fr_son 03192-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz tatasi \dt 26/Jun/2021 \lx tataxiskwi:ltia \lx_cita kitataxiskwi:ltia \lx_var General \ref 03096 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.tos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar o provocar tos; enfermar con tos \osten la lluvia o el frío, el mojarse \sig_var General \fr_n Ihwa:k kiowi wa:n se: a:paliwi iksá: te:tataxiskwi:ltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llueve y uno se moja a veces da tos. \fr_son 03096-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tataxtia \raiz tatasi \raiz kwi \nsem Los dos verbos, tataxiskwi:ltia y tataxtia significa 'provocar tos' pero en maneras diferentes. El primero indica que la tos es de una enfermedad mientras que el segundo indica que el tos es provisional, provocado por algo ingerido, por ejemplo, que ocasiona una tos pasajera. Ninguno de los dos verbos se puede utilizar para la acción de contagiar una persona a otra. \dt 07/Jan/2022 \lx tataxisti \lx_cita tataxisti \lx_var General \ref 07547 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.tos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig tener tos \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tataxisti, yeh ika nikta:lilihtok witsikite:mpil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene tos por eso le estoy poniendo (sobre el pecho) Hamelia patens (un Rubiaceae utilizada para curar la tos). \fr_son 07547-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig tener gripa \sig_var 1-Tzina \semx_tipo Comparar \semxref tatasi \raiz tatasi \dt 11/Sep/2020 \lx tataxtia \lx_cita kitataxtia \lx_var General \ref 07174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.tos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar tos (p. ej., la quema de chile, el humo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n po:kti ne:chtataxtia, pané: chi:lwa:k n' tatatok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este humo me hace toser, parece que es chipotle lo que se está quemando. \fr_son 07174-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tataxiskwi:ltia \raiz tatas \nsem El verbo tataxtia significa que se provoca el tos pero sin que se enferme la persona. Es un tos momentáneo. El verbo tataxkwi:ltia significa que se provoca el tos como parte de una enfermedad como la gripa o el resfrío. \dt 05/Apr/2022 \lx tatayo:kolka:n \lx_cita tatayo:kolka:n \lx_var General \ref 04596 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa día.triste \catgr Adj \deriv \sig día triste, nublado y sin sol \osten se dice cuando no sale el sol y hay mucha neblina o esta todo nublado \sig_var General \fr_n Ye:ktatayo:kolka:n tane:sik, xa: niman kiowis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Amaneció muy triste (nublado) el día, tal vez va a llover pronto. \fr_son 04596-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:koya \dt 24/Jan/2022 \lx tatehte:k \lx_cita tatehte:k \lx_var General \ref 00313 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hilos.tendidos(telar) \catgr Sust-predicado \deriv \sig con los hilos tendidos o puestos \osten un telar, armado ya para empezar a tejer \sig_var General \fr_n Notahkiw tatehte:k a, mo:sta sayoh nikihkitis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi telar ya tiene los hilos tendidos para tejer, mañana sólo falta que teje con el. \fr_son 00313-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tate:k \raiz te:ka \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tatehteki:lo:ni \lx_cita tatehteki:lo:ni \lx_var General \ref 02145 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa instrumento.para.cortar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig machete, cuchillo, tijeras u cualquier instrumento para cortar \sig_var General \fr_n MSO-- Ke:mah, pa:pata:wak nextamal nikilia neh nejó:n. CGN-- Yehwa yo:n neli nikpaya:naya no: wa:n ke.mah no: nik..., no: niki:xkwi a ke:meh yo:n pachato:l i:pa se: kichi:wa. Ke:mah wa:n nejó:n nik..., niki:xtilia neli wa:n ompa yehwa yo:n nikwe:chowaya no: n' kamohtsí:n nik..., kwaltsi:n niktehteki ihkó:n ika, ika nejó:n tatehteki:lo:ni. MSO-- Ke:mah, ke:mah, ta neli nejó:n, wa:n nikpisi:ltehteki wa:n ke:mah nikwe:chowa ya n' ika metat wa:n alaxtia, ke:mah no: niktsetselowa ya. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Sí, yo le digo a eso que el (los maíces del) nixtamal son anchos. CNG-- Eso es lo que yo martajaba también y luego también ..., también le quito lo que flota (los pedicelos de los granos) como cuando se prepara el pachato:l. Sí y es cierto, eso se lo quito y luego muelo el camote (de ato:lkamoh, del Ipomoea batatas (L.) Lam.), lo corto así con este, el cuchillo (o machete), MSO-- Sí, sí, pues es cierto, lo corto en pequeños trocitos y luego ya lo muelo en el metate, dejándolo muy fino, luego ya lo cuelo con un cedazo. \fr_son 02145-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2012-07-26-f | 244.594, 266.334 \nsem En el náhuatl del Balsas se distingue teki 'cortar' (p. ej., una rama), tehteki 'cortar' (p. ej., tela o papel con tijeras), te:teki 'rebanar' (p. ej. pan o sandía). En el náhuat de SNP el impacto semántico de la reduplicación es distinto: tehteki puede ser rebanar, o bien cortar leña, refiere a una acción que se repite, te:teki 'cortar repetidas veces' (p. ej., alguien que cortar o pizca café cada año en un terreno), teki 'cortar' o 'cosechar' (frutos grandes como mamey). Nótese que para la cosecha de café se usa tateki. Los significados se elaboran más en la entrada de teki. En la frase ilustrativa de esta entrada se usa tatehteki:lo:ni que parece ser una forma idiosincrática de Celina González en su búsqueda por una palabra náhuat en lugar de 'machete' o 'cuchillo'. La forma tateki:lo:ni es más común; ocurre 12 veces mientras que tatehteki:lo:ni ocurre solamente una vez. \raiz teki \rev \dt 09/May/2021 \lx tatehtewi:l \lx_cita tatehtewi:l \lx_var General \ref 03465 (duda) parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.superficie.picada.por.golpes \catgr Sust-predicado \deriv \sig con la superficie picada por efecto de golpes con algo duro \osten un metate cuya superficie ha sido rectificado o renovado para moler \sig_var General \fr_n Nikpia se: metat tatehtewi:l, sayoh aya:mo nikwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un metate con la superficie picada (para moler nixtamal) sólo que todavía no lo uso. \fr_son 03465-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tantia \raiz te \dt 12/Jan/2022 \lx tatek \lx_cita tatek \lx_var General \ref 01042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortado \catgr Sust \deriv \sig trozo que ha sido cortado \osten de algo más largo, p. ej., un trozo de una rama de un árbol, de caña dulce \sig_var General \fr_n AND-- Ika kip..., kitetsi:lowa:yah, kitetsi:lowa:yah wa:n ihkó:n 'kwi:kayah ki..., kitehtekiah ihkwi:ntsitsi:n wa:n kitamachi:wayah wa:n sehse: tatek wa:n ke:mah ki..., kitahkoilpia:yah ika xo:no:t. JVC-- ¿Yehwa ata? \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Con eso…, lo envolvían, lo envolvían y así lo llevaban…, lo cortaban así y lo median y de un corte y entonces…, ya lo amarraban en medio con un jonote. JVC-- ¿Eso verdad? \fr_son 01042-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2013-04-04-i | 867.017, 878.437 \semx_tipo Comparar \semxref tatsaya:n \raiz teki \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx tate:k \lx_cita tate:k \lx_var General \ref 01283 (duda) usar la frase del corpus para el primer ejemplo porque es muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa servido \catgr Adj \deriv \sig servido \osten guisados en caldo, bebidas como atole, agua \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitai:ti i:n ato:l sayoh porin tate:k a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a beber este atole sólo porque ya está servido. \fr_son 01283-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : tatehte:k) tendido (hilos de un telar) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tahkit sayoh tatehte:k, aya:mo kihkitih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este telar de cintura sólo tiene tendidos los hilos, todavía no tejen (empiezan a tejer). \fr_son 01283-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatehte:kal \raiz te:ka \dt 21/Mar/2021 \lx tatekakwia \lx_cita tatekakwia \lx_var General \ref 01021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa usar.huarache \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig usar huarache o sandalia \sig_var General \fr_n Nopili a:mo kineki tatekakwi:s. Kachi kwelita metsxi:petsnentinemis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo no quiere usar huaraches. Le gusta más andar descalzo. \fr_son 01021-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekak \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx tateki:lah \lx_cita tateki:lah \lx_var General \ref 07838 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cafetal.cosechado \catgr Adj \deriv \sig cafetal cosechado, área sembrada de café donde ya se llevó a cabo una cosecha \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan nochi tateki:lah ya, ya:lwa tima:tankeh n' tateki:li:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno ya todo está cosechado el café, ayer terminamos la cosecha. \fr_son 07838-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz -tah \dt 22/Sep/2020 \lx tateki:lis \lx_cita tateki:lis \lx_var General \ref 04172 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corte.de.café \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig corte de café \sig_var General \fr_n Mo:sta nia:s nikpalewi:ti:w noa:wi. Kihtowa ke kipolowa ok tateki:lis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a ir ayudarle a mi tía. Dice que todavía le falta cortar café. \fr_son 04172-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \nsem Nótese que en el náhuat de Cuetzalan el uso de ta- con el verbo teki refiere a cortar café, no a cualquier cosa. \dt 18/Jan/2022 \lx tateki:listah \lx_cita tateki:listah \lx_var General \ref 02147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa época.de.cosecha.de.café.pimienta \catgr Sust-temporal \deriv \infl N1 \sig época de cosecha de café o de pimienta \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tateki:listah a:mo se: ke:manti, mo:stah se: yowi se: tatekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando es la época de cosecha de café uno no tiene tiempo, diariamente se va uno a cosechar el café. \fr_son 02147-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Época \raiz teki \raiz -tah \dt 09/May/2021 \lx tateki:lo:ni \lx_cita tateki:lo:ni \lx_var General \ref 08282 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machete \catgr Sust \deriv \infl \sig machete \sig_var \fr_n JVC-- Yehwa ika se: kit.... Ke:mah. AND-- Pos se:, se: kwiwita wa:n se: kwi:ka wa:n ompa ne: kalihtik se: kiteki a ika ne:n tateki:lo:ni. \fr_au \fr_var \fr_e JVC-- Por eso uno …. Si. AND-- Pues se arranca y se lleva y ya allá dentro de la casa se corta con machete. \fr_son 08282-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx tatekimachti:l \lx_cita tatekimachti:l \lx_var General \ref 07372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa habituado.a.trabajo \catgr Adj \deriv \sig adiestrado o capacitado al trabajo (una bestia, como de carga) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tapial tein ne:chnamaki:ltihkeh tatekimachti:l a, kwaltsi:n tama:ma. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La bestia que me vendieron ya está habituada al trabajo, carga bien. \fr_son 07372-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz mati \dt 08/Sep/2020 \lx tatekiwtia \lx_cita kitatekiwtia \lx_var General \ref 05642 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa usar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig emplear, dar uso a \osten una herramienta para una actividad; plantas medicinales en remedios tradicionales \sig_var General \fr_n Ma:se:waltapahtia:nih kitatekiwtiah miak xiwpahmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los médicos tradicionales usan muchas plantas medicinales. \fr_son 05642-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ocupar en la preparación de comida \osten animales comestibles \sig_var General \fr_n Nikilpi:ti i:n pio, mo:sta niktatekiwti:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a tener amarrado este pollo, mañana lo vamos a comer. \fr_son 05642-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \nmorf Aunque la derivación de tatekiwtia es obviamente tekiwtia con el objeto no referencial no humano ta- no se usa ?tekiwtia sin este objeto no referencial ta-. Así se considera que la entrada debe ser tatekiwtia como un verbo transitivo y no tekiwtia como un verbo ditransitivo. \dt 12/Apr/2022 \lx tatekkeh \lx_cita tatekkeh \lx_var General \ref 05826 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tatekinih \sig cosechador, persona que cosecha semillas \osten solamente pimienta o café, pero no frutos que se comercializan como la naranja, mamey o mazorca \sig_var General \fr_n Nikinte:mowa tatekinih mah ne:chpale:wi:kan nikteki nopimie:ntah. \fr_au EGS30 \fr_var Tzina \fr_e Busco personas para cosechar para que me ayuden a cosechar (cortar) mi pimienta. \fr_son 05826-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapixkakeh \semxref xokotekkeh \semxref tsapotekkeh \raiz teki \nsem Solamente se usa tatekkeh para los que cosecha pimienta o café. Para mazorca se usa tapixkakeh; para frutos como naranja y mamey, se usa xokotekkeh y tsapotekkeh. \dt 02/Sep/2020 \lx tatekoch \lx_cita tatekoch \lx_var General \ref 01314 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cañada \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig cañada \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh nota:lpan ne: tatekoch. Onkak xokot, pahpata wa:n kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquella cañada es mi terreno. Hay naranjos, plátanos y cafetos. \fr_son 01314-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tawakal \raiz tekoch (?) \dt 24/Mar/2021 \lx tatekochya:n \lx_cita tatekochya:n \ref 02777 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa cañada \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig cañada, \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 31/May/2021 \lx tateko:l \lx_cita tateko:l \lx_var General \ref 01396 no aparece en el corpus, CSC usaría kitekohkeh ya \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargo \catgr Sust \deriv \sig encargado; pedido (p. ej., un objeto que se fabrica, comida como carne, pastel) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ahpa:s a:mo wel nimitsnamaki:ltia porin tateko:l. Kikwiki:wih tio:tak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tinaja no te la puedo vender porque está encargada. La va a venir a llevar por la tarde. \fr_son 01396-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tek (?) \dt 29/Mar/2021 \lx tatekpa:n \lx_cita tatekpa:n \lx_var General \ref 01303 (duda) no es común usarla y en el corpus no aparece \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ordenado.en.fila \catgr Sust-predicado \deriv \sig ordenado en fila (p. ej., teja parada una pieza descansando dentro de otra, block de construcción, piedras alineadas al borde de un camino) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tapalkat tatekpa:n ya, sayoh xikchipa:waka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas tejas ya están ordenadas en fila, sólo hay que límpiarlas. \fr_son 01303-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekpa:ntok \raiz tekpa: \nsem El sustantivo desverbalizado tatekpa:n refiere a objetos que se colocan ordenadamente en fila pero no a personas que se ponen se ponen en fila, por ejemplo niños en una escuela, gente esperando entrar al cine. En tal caso se usa la forma verbal: tekpa:ntokeh. El estativo tekpa:ntok puede referir a cosas también, con un significado muy cercano a tatekpa:n. Quizá el estativo indique un estado menos permanente o más ligado a una acción inminente. \dt 22/Mar/2021 \lx tatelchi:wal \lx_cita tatelchi:wal \lx_var General \ref 00387 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgraciado \catgr Vocativo \deriv \sig ¡Desgraciado! \osten palabra que se dirige a personas que hacen travesuras como insulto \sig_var General \fr_n ¡Tatelchi:wal! Tiktapa:n ya i:n ko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Desgraciado! Ya rompiste esta olla. \fr_son 00387-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx tate:mpan \lx_cita tate:mpan \lx_var General \ref 00650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa borde.de.un.precipicio \catgr Adv-lugar \deriv \sig borde de un precipicio o voladero \osten p. ej., el borde una peña \sig_var General \fr_n A:mo ximotoki tate:mpan. Tipawetsis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No te acerques a ese borde (de un precipicio). Te vas a caer hacia abajo. \fr_son 00650-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig topónimo de un barrio ubicado en la comunidad de San Miguel Tzinacapan \sig_var Tzina \fr_n Xiwa:n nemi Tate:mpan, ikalna:wak etok se: xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Juan vive en Tatempan, cerca de su casa hay un naranjo. \fr_son 00650-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz -pan \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx tate:mpanra:boh \lx_cita tate:mpanra:boh \ref 08534 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n Entó:s tiksentiliah yo:n chikwase:n kalikximeh wa:n ke:man tiksakah ya ne:n tapayo:meh, achto tikwitih n' o:me, tikiliah soleras tein isehse:lti tama:mah, ta:nka:yo:meh. Ompa ke:mah tikwitih ya tapayo:meh de ka..., de ka:nachi de weyak mocha:ntsi:n, komo se: de seis pos tikwiti se: seis kale:..., te..., tapayo:meh wa:n tikwiti mahtaktio:mo:me kale:walmeh. Wa:n tikwiti ne: tein ahko tein tak..., takwa:tsakwilo:ni, tein kitsakwilia ne:n ikwa:pan ne:n kale:walmeh wa:n tikwiti tein tate:mpanra:boh no:. Nochi tikpowa ya, tikita ke tikahxitih ya nochi yo:n kalkowit. Tikwiti yehwa tein más kwahkwali kowit, tein tapayo:meh, tikiliah tehwa:n ma:nextikkowit wa:n yehwa yo:n to..., tao:lkowit. \fr_au MMM335 \fr_var Tzina \fr_e Entonces juntamos los seis horcones y luego traemos los tirantes (tapayo:meh, aunque en otros contextos son las tablas para hacer un zarzo o tapanco), primero vamos a traer las dos que les llamamos soleras que cargan solas, los ta:nka:yo:meh. Enseguida vamos por los tapayo:meh de acuerdo a lo largo de tu casa, si es de seis pues consigues seis tapayo:meh y consigues doce alfardas, luego ya vas a traer lo que se pone arriba, las palmas con que se tapan el techo donde se juntan las dos agua (takwa:tsakwilo:ni), lo que protege la punta de las alfardas. Después vas a traer también el tate:mpanra:boh (prob. la plancha lateral). Cuentas toda, si ves que ya está completa la madera. Consigues ya la madera más buena, los tapayo:meh que deben ser el ma:nextikkowit y el tao:lkowit. \fr_son 08534-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08533-01_Tzina \fr_fuente 2009-09-23-l | 37.24, 85.902 \raiz te:n \raiz -pan \sem Casa-espacio-y-partes \dt 26/Sep/2020 \lx tate:mpawia \lx_cita kitate:mpawia \lx_var General \ref 02700 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirar.al.precipicio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tirar (intención o accidentalmente) desde un precipicio (un ser vivo, un objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tepos motate:mpawih. Niman kiki:xtihkeh wa:n a:mo wehweliw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este vehículo se cayó al precipio. Lo sacaron luego y no se descompuso. \fr_son 02700-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz -pan \dt 24/May/2021 \lx tate:mpilolo:ni \lx_cita tate:mpilolo:ni \lx_var General \ref 08530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enjulio(de.telar) \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig enjulio, palo principal o rodillo, palos que se amarran en cada extremo del urdimbre de un telar de cintura \sig_var General \fr_n MJS-- I:n mono:tsa i:n, i:n tikiliah tate:mpilolo:ni. ADA-- ¿Ipa se: sah kipia? MJS-- A:mo, ta: i:n kipia ne: n..., e:yi. E:yi nochi ni:nipaka i:n nochi yehwa n' tate:mpilolo:ni. ADA-- Neh nikita o:me sah, ¿wa:n se: pos ka:nikahkwí:n yowi? MJS-- Se:, se: yehwa ya n' ke:meh i:n tein moihkittiw a i:n, yehwa ya n' ihkó:n iwa:n t'tetekwinohtiwih ya ihkwí:n ya. \fr_au MJS324 \fr_var Yohua \fr_e MJS-- Éste se llama, éste, a éste le llamamos tate:mpilolo:ni. ADA-- ¿Solo tiene uno? MJS-- No, pues éste tiene, este, tres. Tres en ambos extremos, éstos todos son tate:mpilolo:ni. ADA-- Yo veo sólo dos, ¿y el otro en qué parte va? MJS-- El otro, el otro es el que, ya se va tejiendo, se va envolviendo así (junto con el tejido). \fr_son 08530-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08530-01_Yohua \fr_fuente 2011-07-19-k | 199.716, 220.936 \nsem Al hacerle una entrevista a María Juárez Salgado, ella mencionó una parte del telar que llama tate:mpilolo:ni mencionando que hay tres. Estos son palos que sostienen el urdimbre por los dos extremos, uno por donde se fija el telar a un poste o árbol y el otro que está sujetado por la faja que va por la cintura de la tejedora. Según Juárez Salgado hay tres de dichos palos; el tercero se coloca por la parte de la cintura y se usa en enrollar la tela que se va tejiendo. \sem Herramienta-tejer \raiz te:m \raiz pilV \nota Hay que investigar con alguien que teje el referente preciso de esta palabra. \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tate:mpla:nchah \lx_cita tate:mpla:nchah \lx_var General \ref 00286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el plancha; te:m \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var General \fr_n Niktektok nokalkow, nikahxitih ya. Sayoh ne:chpolowa se: tate:mpla:nchah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy cortando madera para mi casa, ya la completé. Sólo me falta una plancha lateral. \fr_son 00286-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:mpla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalte:mpio \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref kalte:mpla:nchah \semxref kalte:nkowa:yo:t \semxref kalte:nyo:lchika:walo:ni \semxref tate:nilpil \semxref tate:nkowa:yo:t \semxref te:nkowa:yo:t \raiz te:n \rev 2020-12-15 \dt 08/Jan/2021 \lx tate:n \lx_cita tate:n \ref 07875 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Equivalente \semxref tate:noh \raiz te:n \dt 15/Aug/2018 \lx tate:nchi:w \lx_cita tate:nchi:w \lx_var General \ref 01474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.extremo.tejido \catgr Sust-predicado \deriv \sig con el extremo (los dos cabos) tejido en forma ornamental (una faja para hombres) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n wi:pi:l kwaltsi:n tate:nchi:w, a:kin nikowilih i:pa kinchi:wa wi:pi:lmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este huipil está bien tejida su extremo, a quien le compramos de por sí hace huipiles. \fr_son 01474-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chi:wa \dt 07/Apr/2021 \lx tate:nihtso:n \lx_cita tate:nihtso:n \lx_var General \ref 00092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.el.borde.cosido \catgr Adj \deriv \sig con el borde doblado y cosido \osten un costal de plástico o de fibra \sig_var General \fr_n I:n koxta:l tate:nihtson ya, xikwi:ka. Mo:sta tikwa:lkwis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este costal ya tiene el borde cosido (para fortalecer la abertura). ¡Llévatelo (ya está listo para usar)! Mañana lo vienes a dejar. \fr_son 00092-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig amarrado y cerrado \osten sacos, costales \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikoli:ni:ka:n ok i:n koxta:l! Tate:nihtson ya wa:n sayoh nikma:mati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ya no muevan este costal! Ya está amarrado y sólo falta que lo cargue. \fr_son 00092-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ihtsoma \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tate:nilpil \lx_cita tate:nilpil \lx_var Tacua \ref 08369 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var Tacua \fr_n X’tekiti se: awakatsits:nkowit tein weyak wa:n yehwa ya tikwiskeh para tate:nilpil porke i:n kowit tein tikwa:lkwik a:mo weyak, moneki mah miakkan se: kinkwahkwa:na:mikti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve a cortar un palo largo de awakatsitsi:n (tipo de Lauraceae) para usarlo como solera porque esta madera que trajiste es corta, así va a requerir que empatemos muchos a cada tramo corto. \fr_son 08369-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Entó:s, ne:n, ompa tekpa:ntioweh, wa:n para nijó:n ni:nipaka ne: tikitah ka:nachi kikwi. De chikwase:n, ne:n, chikwase:n vara pos kikwi ne:n, ne:n, mahtaktio:mo:me ne:n kale:walmeh. Ke:mah, wa:n komohkó:n de chiko:me pos kikwi ne:n mahtaktio:na:wi. Entó:s yehwa yo:n se: kitekpa:ntiw, de ompa ke:mah, nijó:n kintsi:n, i:n nika:n primero se: kita:lia nika:n taihtikowa:yo:t, i:n name:chilih. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Entonces, este, ahí se van formando en hilera, para ver cuantos palos se van a necesitar en cada lado. S la casa es de seis varas se necesitan doce alfardas. Sí, y si es de siete varas pues deben ser catorce. Entonces se van acomodando en hilera, de ahí este, ahora aquí primero se pone el taihtikowa:yo:t del que les dije. Sí. \fr_son 08369-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08369-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-e | 219.527, 253.831 \fr_n A: Pos, compadrito neh no: nik..., nimitstapowi:ti ke:ní:w neh nikmati. No: niki:xmati yo:n kakatekowit, pos kwaltia para kalikximeh. B: Ke:mah. Ke:mah. A: Komo para ihkó:n, teihsá: kitekih para se: ihkó:n kale:waltsitsí:n o, ke:meh i:n tikwih taihtiyo:meh o ta:nka:yo:tsitsí:n, nochi yo:n kiliah tate:nilpil. B: Ke:mah, tein wehweikowit. Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues compadrito, yo te voy a platicar lo que yo sé. También conozco ese kakatekowit (Tapirira mexicana), pues sirve para horcones. B: Si. Si. A: Si lo cortan para algo, sirve como para alfardas, o a veces lo usamos para tirantes o para cargadores, o eso que le llaman solera. B: Si, si los árboles son grandes (sirven). Si. \fr_son 08369-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08369-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-18-b | 113.473, 133.067 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalte:mpio \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref kalte:mpla:nchah \semxref kalte:nkowa:yo:t \semxref kalte:nyo:lchika:walo:ni \semxref tate:mpla:nchah \semxref tate:nkowa:yo:t \semxref te:nkowa:yo:t \raiz te:n \raiz ilpi \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tate:nkowa:yo:t \lx_cita tate:nkowa:yo:t \lx_var Tzina \ref 08454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var General \fr_n Ompa ata, ka:mpa yetok, ne:n, tate:nkowa:yo:t, ¿ke:ní:w kiliah?, ata yo:n tehwa:n tikiliah tate:nilpil, tate:nkowa:yo:t kilia:yah ta:tahmeh, porque ompa kita:lia:yah nika:n para mah kitsakwili, mah kitsakwili, 'tsakwili, ne:n, kale:wal, ka:mpa ne:n tate:nkowa:yo:t, porque ne: tate:noh kilia:yah tate:nkowa:yo:t. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Justo ahí, donde está, este, el tete:nkowa:yo:t, ¿cómo le llaman?, verdad que pues nosotros le llamamos tate:nilpil, pero los señores de antes le llamaban tate:nkowayo:t porque lo acomodaban para que ahí las detuvieran, que las detuvieran, que se atoraran las alfardas, ahí sobre el tete:nkowa:yo:t porque está en la orilla, le llamaban tete:nkowa:yo:t. \fr_son 08454-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08454-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-o | 599.257, 616.823 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; tatahkopla:nchah y tatahkoyo:t. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalte:mpio \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref kalte:mpla:nchah \semxref kalte:nkowa:yo:t \semxref kalte:nyo:lchika:walo:ni \semxref tate:mpla:nchah \semxref tate:nilpil \semxref te:nkowa:yo:t \raiz te:n \raiz kowa: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tate:noh \lx_cita tate:noh \lx_var General \ref 07653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa borde \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig borde (de un objeto como una mesa, el techo de una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikita yo:n pili mah a:mo mota:li tepechte:noh porque** pawetsis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ve que ese niño no se siente en la orilla de la cama porque se va a caer. \fr_son 07653-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión no enajenable : itate:noh) límite de un terreno (del poseedor) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notate:noh to:ktok se: tet, ompa iwa:n nimona:miki nokni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el límite de mi terreno está enterrada una piedra, allí colindo con mi hermano. \fr_son 07653-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tate:n \raiz te:n \dt 16/Sep/2020 \lx tate:ntasakwil \lx_cita tate:ntasakwil \ref 08558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz te:n \raiz tsakwa \dt 15/Aug/2018 \lx tate:ntek \lx_cita tate:ntek \lx_var General \ref 08749 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbado \catgr Sust-predicado \deriv \sig tumbado (árboles) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n niktehtekiti se: kowit nota:lpan. Tate:ntek a, se: xiwit a niktexi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora voy a cortar un árbol en mi terreno (para sacar leña). Ya está tumbado, hace ya un año que lo tumbé. \fr_son 00834-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz teki \nsem En Tzinacapan se usa para un árbol cortado a la raz de tierra. En Tacuapan se usa para un lindero podado, donde se le cortan las ramas a los árboles puestos como linderos. \nmorf Aunque no se utiliza en plural, Eleuterio Gorostiza dio la forma tate:ntekmeh que sugiere un sustantivo deverbalizado. \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx tate:nti:l \lx_cita tate:nti:l \lx_var General \ref 05833 (duda) no aparece en el corpus, CSC usaría te:neh ya o nikte:ntih ya \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afilado \catgr Sust-predicado \deriv \sig afilado \osten machete, cuchillo, hacha o cualquier utensilio cortante \sig_var General \fr_n Nomachete tate:ntil a, mo:sta sayoh nikwi:kas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi machete ya está afilado, mañana sólo lo voy a llevar (sin tener que afilarlo antes). \fr_son 05833-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \dt 03/Feb/2022 \lx tate:ntila:nalo:ni \lx_cita tate:ntila:nalo:ni \lx_var General \ref 02347 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa espeque \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig espeque, palo horizontal que atraviesa el eje vertical de un trapiche y al que amarran las bestias para que al caminar en círculo alrededor del trapiche le dan vuelta a la madera que exprime la caña \sig_var General \fr_n A: pos nojó:n se: kilpia de n' tapa:tskalis, este, no: se: kinincerca:rowa o:me:n wa:n se: kinkwa:ilpia no:, ke:meh ekin name:chilwihtoya, ka:mpa ne:n tate:n de rueda. Wa:n ke:mah se:, se: kintokia ya ne:n ka:mpa, in..., inilugar a pero nika:n oksé: se: ki..., se: kilpilia n' inakastan lazo we:i para se: kilpia iwa:n espeque kilwiah tate:nti..., tate:ntila:nalo:ni porque para a:mo ki:sas kalampa cuando ta:tayewalo:s ne:n itech n' tekit ya. Wa:n tatahko kwik..., se: kita:lia se: lazo sake:ra i:xna:wi o i:xma:kwi:l tein toma:wak, se: kite:mpilowa itech espeque, tikiliah espeque tein itech n' trapiche aktok. Yehwa yo:n se: kite:mpilowa ke:meh a:mo kinko:tsmagas, para ke:mah se: tapa:tska ya. Ihkó:n nojó:n, mm. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Ah, pues ese se amarra al hacer la panela, este, también se acercan dos (animales) y también se amarran en la cabeza, como les contaba hace un momento, en la orilla del ruedo. Y luego ya se arriman ahí donde deben estar pero aquí, de un lado se amarra un lazo grande para amarrarlo al espeque, al que le llaman tate:ntila:nalo:ni, para que no se salga afuera del ruedo al momento de dar las vueltas (al exprimir la caña) al trabajar. Y en medio se pone un lazo grueso por lo menos de cuatro o cinco hebras y se amarra al espeque. Le llamamos espeque (el palo) que se coloca en el trapiche. Ese es el que se amarra para que no los golpee en la pantorilla y para que luego ya se exprime la caña. Así es eso, mm. \fr_son 02347-01_corp_Tzina-AJH303_ faltar \fr_fuente 2010-07-15-k | 1113.498, 1176.831 \raiz te:n \raiz tila: \dt 12/May/2021 \rev \lx tate:ntilo:ni \lx_cita tate:ntilo:ni \lx_var General \ref 03082 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa instrumento.para.afilar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig instrumento como lima, o bien una piedra, que se usa para afilar a los machetes y cuchillos \sig_var General \fr_n Mm, tiahsikeh se: kali we:i, ka:n ..., kwa..., se: kwa:kow..., se: kwa:kowkal, teposkal, tahko tatsi:ntaktok wa:n tahko taxi:petsya:n, ihkó:n iwki sah. Pos timaya:nah, tikwi:kah a:kon te:chtexili:s. Tik..., tikwi:kah tepitsi:n tein tikwa:skeh, 'kwi:kah tao:l, kwi:kah chi:l, kwi:kah tomat, ta:lkamoh, yo:n, yo:n ¿ke:ní:w kiliah?, yo:n fideos. We:noh, 'kwi:kah man..., aceite wa:n ke:mah o:me hora kwalka:n seki:n i:pa kwi:kayah ya n' tepos, este, tehte:neh ya, seki:n yankwik ne:n i..., inma:na:mik kwi:kah n' tate:ntilo:ni, lima. Wa:n ke:mah e..., o:me hora pos timaya:nah wa:n sa:te:pan pe:wkeh tikohkowih. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Mm, llegamos a una casa grande, no ... , un, una galera para reses, hecha de lámina, la mitad con muros cerrados (de tablas, tarro o piedra) y la otra mitad está abierta, sólo así. Pues tenemos hambre, llevamos quien nos haga las tortillas (literalmente moler para nosotros). Llevamos algo para comer, llevamos maíz, llevamos chile, llevamos jitomate, papas, ese, ese ¿cómo le llaman?, esos fideos. Bueno, llevamos aceite y cuando ya eran las dos de la mañana, unos de por sí ya llevaban el fierro afilado (quizá se refiere al machete con filo), unos llevaban la herramienta nueva, llevan la lima para afilar. Y luego cuando eran las dos, pues ya tenemos hambre, luego empezamos a conseguir leña. \fr_son 03082-01_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-23-i | 550.477, 611.951 \raiz te:n \dt 07/Jun/2021 \rev \lx tate:ntok \lx_cita tate:ntok \lx_var General \ref 05949 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regado.con.objetos.desordenados \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig regado con basura, granos que se ponen a secar, cualquier tipo de objetos tirados y desordenados \osten un lugar o espacio, sea interno o externo \sig_var General \fr_n Nokali:ka:mpa ye:ktate:ntok. Ompa kipampi:xowah miak tahsol. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Atrás de mi casa está todo regado. Ahí avientan todo tipo de basura. \fr_son 05949-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tamoya:wtok \raiz te:mi \dt 12/May/2020 \lx tate:nto:kalah \lx_cita tate:nto:kalah \lx_var General \ref 05753 (duda) no aparece en el corpus pero lo usan mucho los de San Miguel \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubierto.de.siembra.de.maíz \catgr Sust-predicado \deriv \infl \sig cubierto enteramente, todo el terreno disponible, de siembra de.maíz \osten esto es, justamente en el límite de un terreno de cultivo \sig_var Tzina \fr_n Neh nomi:lah a:mo tate:nto:kalah. A:mo titate:nto:kkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi milpa no está cubierto de siembra hasta el límite. No sembramos maíz justamente a las orillas de la milpa. \fr_son 05753-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz to:ka \dt 12/Apr/2022 \lx tate:ntsakwilolo:ni \lx_cita tate:ntsakwilolo:ni \lx_var Tzina \ref 07044 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa orillero.de.casa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig parte de una casa hecha de palma, hojas o zacate que se coloca cerca de la gotera en los dos lados largos de la casa donde termina cada agua (techo), esta construcción funciona para que no haya espacio abierto entre las cintas y la \sig_var General \fr_n A:, yo:n parejo ika kwilo:t, puro kwilo:t, kwilo:t se: kiwi:pa:na, a:mo, a:mo, a:mo t'ta:taka:wilihtiw cada, cada kwilo:t, claro nika:n yowi puro, puro, t'tekpa:na primero ika ne:n tate:n..., tate:ntsakwilolo:ni wa:n motsi:nta:lihtiw wa:n nika:n tikwi:pa:ntiw a, sepa, oksepa tik..., tikwi:pa:na nika:n, sepa tikwi:pa:na nika:n, tikwi:pa:na nika:n, parejo tikwi:pa:ntiw parejo, aha, pero con eso, este, kwali moka:wati n' kali. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e Ah, ese se usa puras cintas, puras cintas, se entrelazan las cintas, no, no, no vas dejando espacio entre cada cinta, claro, aquí va puro, puro …, los acomodas (en hilera) primero en la orilla, en el orillero y la base se va acomodando y aquí ya lo vas amarrando otra vez, una vez más lo amarras aquí, lo amarras todo aquí, lo vas amarrando todo. Aha, y así, con ese amarre, la casa queda muy bien. \fr_son 07044-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07044-01_Zuapl \fr_fuente 2010-07-21-e | 665.994, 692.582 \nsem Es muy probable que la palabra tate:ntsakwilolo:ni es un neologismo idiosincrático del hablante, Miguel Francisco Cruz, aunque se puede checar si otros en Zuapilco lo usan. Parece que refiere a algo que se coloca donde empiezan a colocar las cintas por la orilla inferior o más bajo de una casa con techo de material como palma o zacate. \raiz te:n \raiz tsakwi \dt 02/Sep/2020 \lx tate:te:n \lx_cita tate:te:n \lx_var General \ref 08789 (duda) parece que no se usa mucho \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno.desordenadamente \catgr Sust-predicado \deriv \sig lleno desordenamente \osten costal con mazorcas, que han sido echadas sin ser acomodadas \sig_var 1-Xalti \fr_n Xikwi:ka tein tate:te:n sah. Ka:n eti:k, wa:n neh nikwi:kati tein tasa:lo:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lleva (en este caso un costal) el que está lleno con mazorcas desordenadas. No está pesado, y yo me llevo el (costal) que está lleno de mazorcas bien acomodadas. \fr_son 01159-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tasa:lo:l \raiz te:ma \nsem Las palabras tate:te:n y tasa:lo:l se utilizan solamente, o principalmente, para referir a la manera, buena o mala, en que se acomoda mazorcas en un costal. \dt 08/Jun/2021 \lx tatewa:ts \lx_cita tatewa:ts \lx_var General \ref 02783 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tostado \catgr Sust-predicado \deriv \sig tostado (p. ej., semillas sobre el comal) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:ko:lin tatewa:ts a, sayoh nikwe:cho:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este ajonjolí ya está tostado, sólo lo voy a moler. \fr_son 02783-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig frito (carne, en sartén con poco aceite o manteca) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikpante:ma ya i:n nakat itech chi:lmo:l. Tatewa:ts a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Echa esta carne en el mole. Ya está frita (la carne). \fr_son 02783-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz wa:ki \dt 31/May/2021 \lx tatewihkeh \lx_cita tatewihkeh \lx_var General \ref 03629 (duda) parece que la palabra es muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa peleonero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tatewia:nih \sig peleonero \osten una persona provocativa que golpea a los demás \sig_var General \fr_n I:n tokni:w nochi:n kimowiliah, nochi:n ki:xmatih kwali tatewihkeh wa:n te:pe:waltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este hombre todos le temen, todos lo conocen como buen peleador y provocador. \fr_son 03629-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \dt 17/Jan/2022 \lx tate:wi:pa:nka:yo:t \lx_cita tate:wi:pa:nka:yo:t \lx_var Zuapl \ref 08627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tate:xi:malah \lx_cita tate:xi:malah \lx_var General \ref 03133 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bosque.desmontado \catgr Sust-loc \deriv \sig bosque o lugar desmontado (de árboles y arbustos) \sig_var Tzina \fr_n Ka:mpa nitato:kati tate:xi:malah ya, sayoh nikowtehtekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde voy a sembrar ya está desmontado, sólo voy a ir a cortar las ramas y troncos en leña. \fr_son 03133-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz xi:ma \raiz -tah \dt 07/Jan/2022 \lx tate:xi:n \lx_cita tate:xi:n \lx_var Tzina \ref 01773 (duda) CSC no usa esta palabra, usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbado \catgr Sust-predicado \deriv \sig tumbado \osten árbol, plantas grandes \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit tate:xi:mal a, sayoh moneki mah se: kitehteki wa:n mah se: kisaka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos árboles ya están tumbados, sólo se necesita que se corten y que se acarreen (p. ej., para leña). \fr_son 01773-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tate:xi:mal \raiz te: \raiz xi:ma \dt 18/Apr/2021 \lx tatia \lx_cita kitatia \lx_var General \ref 00918 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quemar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig prender fuego a \osten p. ej., leña, papel, hojas secas de vegetales, envases de plástico o basura \sig_var General \fr_n No:má:n kitatia n' tahsol tein a:mo pa:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá quema la basura inorgánica (lit., 'que no se descompone'). \fr_son 00918-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitahtatia) curar mediante un proceso curativo regional, calentando hojas o líquidos medicinales y aplicándole a la persona enferma \sig_var General \fr_n Komo o:pochehkati mopili xiktahtati n' iyo:lpa:n ika o:pochehkaxiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si tu niño tiene bronquitis, caliéntale el pecho con hojas de Santa María (quizá Bocconia frutescens L.). \fr_son 00918-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta \rev 2020-12-15 \nota checar cuaal es santa maria. \dt 12/Apr/2021 \lx ta:tia \lx_cita kita:tia \lx_var General \ref 05627 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esconder \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig esconder \osten un objeto, quizá robado; un fugitivo para protegerlo \sig_var General \fr_n I:n pili kita:tih ia:wil, a:mo kineki mah akah kikwi:li. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño escondió su juguete, no quiere que nadie se lo quite. \fr_son 05627-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mota:tia) esconderse \osten un ser vivo, p. ej., un fugitivo de la policía \sig_var General \fr_n I:n ta:kat mota:tih ihwa:k kite:mo:ko a:kin kitawi:kilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre se escondió cuando lo vino a buscar quien le debe. \fr_son 05627-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : mota:ta:tia) esconderse durante el juego de las escondidillas; jugar a las escondidillas \sig_var General \fr_n Timota:ta:ti:tih. ¿A:koni kineki te:chte:mo:s? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Vamos a jugar a las encondidillas. ¿Quién nos quiere buscar? \fr_son 05627-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chikota:lia \raiz ta:ti \dt 12/Apr/2022 \lx tatikowa:ts \lx_cita tatikowa:ts \lx_var General \ref 03003 (duda) CSC no usa esta palabra, él usa tatipawa:ts pero para referirse a una carne ahumada, para ropa no tiene una palabra especial \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secado.en.fogón \catgr Sust-predicado \deriv \sig secado en fogón \osten ropa en particular \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah tatikowa:ts. Kitikowa:tskeh porin a:mo to:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa está secada en fogón. La secaron al fuego porque no hace sol. \fr_son 03002-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -ko \raiz wa:ki \dt 06/Jan/2022 \lx tatikpak \lx_cita tatikpak \lx_var General \ref 07376 (duda) para el segundo ejemplo sería más común usar kaltikpak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumbre \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig cumbre (de un cerro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech n' tatikpak de ne: tepe:t kochih seki pe:sohmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la cumbre de ese cerro duermen unos tejones. \fr_son 07376-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig sobre (una superficie en lo alto, p. ej., el techo de una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tatikpak de ne: kali kochtok se: misto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Arriba de esa casa (techo) está durmiendo un gato. \fr_son 07376-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kaltikpak \raiz ikpak \nmorf Generalmente le sigue a tatikpak la preposición del español 'de'. \dt 08/Sep/2020 \lx tatila:wtok \lx_cita tatila:wtok \lx_var General \ref 00103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubierto.de.maleza \catgr Adj \deriv \sig cubierto o tupido de maleza \osten un terreno de cultivo, un campo abandonado \sig_var General \fr_n Nota:lpan ye:ktatila:wtok. O:me xiwit a a:mo nitame:wtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno está muy lleno de hierba. Ya tiene dos años que no he limpiado de hierbas. \fr_son 00103-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tila: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx ta:tilia \lx_cita ne:chta:tilia \lx_var General \ref 02039 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esconderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig esconder (p. ej., ropa, libretas) de o en perjuicio de (alguien, que sea de broma o como parte de un juego) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil kita:tilih ia:wil n' ii:kni:w, ika ma:wiltia porin pili ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le escondió su juguete a su hermano, se aprovecha de él porque todavía es pequeño. \fr_son 02039-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:ti \dt 29/Apr/2021 \lx tatili:nka:yo:t \lx_cita tatili:nka:yo:t \lx_var General \ref 02572 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soporte.de.pared \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig palo que se empotra en el suelo por el cabo inferior y se amarra al cargador en el cabo superior. Sirve para fijar las tablas o palos que sirven de paredes de una casa. \sig_var General \fr_n Pos ne:wi:n mochi:wa ne:wi:n ka..., kahkabe:ntah oso ka:mpa ne: ixta:wat, ompa mochi:wa yo:n kowit, okmakowit. Ke:mah wa:n no: mochi:wa seki mehmela:wak wa:n pos seki ne:n yehwa yo:n kikwih para teisá: kale:waltsitsi:n o tatili:nka:yo:t ne: ke:man se: k'kehketsaya ne: para se: tawi:pa:naya se: kehketsaya yo:n kowit, porque seki mehmela:wak ka:mpa ixta:wat onkak o, o ka:sika ihkó:n ohte:noh onkak. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pues abunda en los cafetales y en los potreros, ahí abunda ese árbol de duraznillo (Vernonanthura patens (Kunth In HBK) H.Rob.). Si, y se hacen rectos y pues algunas personas los ocupan para alfardas o para tatili:nka:yo:t, el palo que se empotra para amarrar la cerca. Eso se ocupaba. Esos árboles se hacen muy rectos en los potreros o en las orillas de caminos. \fr_son 02572-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-h | 136.286, 163.452 \nsem Habrá como 4 tatili:nka:yo:meh por cada lado lateral (2 entre el tatahkokalikxit y cada kalikxit de esquina. Por los lados de la casa habrán otro 2 tatili:nka:yo:t por cada lado. El nombre tatili:nka:yo:meh se usa nada más para las casas. En las cercas se les llama simplemente "postes". \sem Casa-espacio-y-partes \raiz tili: \dt 21/May/2021 \rev \lx tati:lwi:l \lx_cita tati:lwi:l \lx_var General \ref 06360 (duda) no aparece en el corpus, lo más común debe ser aya:mo nikti:lwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznado \catgr Sust-predicado \deriv \sig tiznado (trastes, a propósito para taparles los poros) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tapa:n noemo:lko:n wa:n aya:mo tati:lwi:l noko:n tein yankwik \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se rompió la olla que uso para hervir mis frijoles y todavía no está tiznada la olla que está nueva. \fr_son 06360-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l \dt 19/May/2020 \lx tatio:chi:w \lx_cita tatio:chi:w \lx_var General \ref 02698 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bendito \catgr Sust-predicado \deriv \sig bendito, bendecido (santo, carro, casa, maíz y semillas en general que ha sido rociado con agua bendita) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia kalihtik se: totio:tsi:n aya:mo tatio:chi:w. Aya:mo nikwi:katok tio:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo en la casa un santo todavía no bendito. Todavía no lo he llevado a la iglesia. \fr_son 02698-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tatio:chi:wal \raiz tio: \raiz chi:wa \dt 21/May/2021 \lx tatio:chi:wal \lx_cita tatio:chi:wal \lx_var General \ref 07558 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bendito \catgr Sust-predicado \deriv \sig bendito, bendecido (santo, carro, casa, maíz y semillas en general que ha sido rociado con agua bendita) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia kowxiwit tatio:chi:wal, iksá: moneki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo palma bendita, a veces se requiere. \fr_son 07558-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tatio:chi:w \raiz tio: \raiz chi:wa \dt 11/Sep/2020 \lx tatio:chi:wala:t \lx_cita tatio:chi:wala:t \lx_var General \ref 00205 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.bendita \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig agua bendita \sig_var General \fr_n ¡Xiow xikwiti tatio:chi:wala:t tio:pan! Mitstayo:koli:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ve a traer agua bendita a la iglesia! Te la van a regalar. \fr_son 00205-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz chi:wa \raiz a: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx tatio:chi:walkowxiwit \lx_cita tatio:chi:walkowxiwit \lx_var General \ref 05608 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palma.bendita \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig palma bendita \osten que ha sido rociado con agua bendita en domingo de ramos \sig_var General \fr_n 'Ne:chtayo:koli tsikitsi:n tatio:chi:walkowxiwit, nikwisneki wa:n a:mo teh nikpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Regálame un poco de palma bendita, la quiero usar y no tengo. \fr_son 05608-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz chi:wa \raiz kow \raiz xiw \nsem El tatio:chi:walkowxiwit se bendice el domingo de ramos y cuando durante el año se acerca una tempestad se sahuma el interior de la casa usando incienso mezclado con pedacitos de la palma bendita ya que según una creencia de esa manera se ahuyenta la tempestad. \dt 12/Apr/2022 \lx tatio:chi:walna:mik \lx_cita tatio:chi:walna:mik \lx_var General \ref 05899 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa esposo.por.matrimonio.religioso \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig esposo o esposa en una pareja casada por la iglesia \sig_var General \fr_n Mochi:wati de n' o:me pi:pil mochi:wati se: sah. ¿Ke:yeh? Porque ina:mik a. Tikihtowah itatio:chi:walna:mik a. Ihko:ni yo:n. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e De estos dos jóvenes se va a formar una sola unión. ¿Por qué? Porque ya es su esposa. Decimos que es su esposa bendita. Así es esto. \fr_son 05899-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05899-01_Xaltn \fr_fuente 2009-09-25-j | 1210.413, 1225.181 \raiz tio: \raiz chi:wa \raiz na:miki \dt 03/Feb/2022 \lx tatio:chi:walse:rah \lx_cita tatio:chi:walse:rah \lx_var General \ref 03213 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tatio:chi:wal, cera \glosa vela.de.cera.bendita \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig vela de cera bendita que se usa para las ceremonias mortuorias, se coloca una vela de esta cera bendita en la caja con el difunto \sig_var General \fr_n Nikte:mohtok tatio:chi:walse:rah, kineki ne: siwa:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy buscando una vela de cera bendita, esa mujer la quiere. \fr_son 03213-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz chi:wa \dt 03/Jul/2021 \lx tatiokxiti:l \lx_cita tatiokxiti:l \lx_var General \ref 06181 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madurado.a.medias \catgr Sust-predicado \deriv \sig madurado a medias \osten solamente plátanos que maduran por adentro, quedándose suave la fruta, pero que por afuera tienen la cáscara todavía verde o negro, no amarilla \sig_var General \fr_n I:n pahpata tatiokxiti:l yeh ika ka:n a:kin kikowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos plátanos están madurados a medias, por eso nadie los compra. \fr_son 06181-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz oksi \dt 15/May/2020 \lx tatipawa:ts \lx_cita tatipawa:ts \lx_var General \ref 00794 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secado.arriba.de.fogón \catgr Sust-predicado \deriv \sig secado arriba de fogón \osten carnes, sobre una rejilla hecha de bambú que se coloca como unos 40 a 60 cm arriba del fogón \sig_var General \fr_n N' pionakat tatipawa:ts we:lik a:ko:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La carne de pollo secada arriba del fogón es rica preparada en ajonjolí. \fr_son 00794-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -pan \raiz wa:ki \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx tati:tah \lx_cita tati:tah \lx_var General \ref 02916 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viejo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig hombre viejo (generalmente es un término despectivo dicho a las espaldas de alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tati:tah te:ahwa komo se: kohkowi ita:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este viejo regaña a uno si leña en su terreno. \fr_son 02916-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable itati:tah) esposo de edad avanzada \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Etok motati:tah? Kite:mowa se: ta:kat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Está tu esposo? Lo busca un hombre. \fr_son 02916-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tah \nota Investigar el origen de la terminacion -i:tah, si viene del español. \dt 06/Jun/2021 \lx tati:tahmati \lx_cita motani:tahmati \lx_var Tzina \ref 04987 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse. \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig [col] ka:n motati:tahmati | no portarse o actuar como hombre adulto y de respeto \sig_var Tzina \fr_n Ne: ta:kat ka:n motatitahmati ma:ski kimpia miak ipilwa:n. Achka kima:ytema isiwa:w. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel señor no se porta como adulto aunque tiene muchos hijos. A cada rato golpea a su esposa. \fr_son 04987-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nani:tahmati \raiz mati \dt 24/Jan/2022 \lx tati:tahtia \lx_cita tati:tahtia \lx_var General \ref 01716 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envejecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig envejecer, quedarse viejo (por proceso natural o por el efecto de algo, como trabajo en demasía) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihsiwka nitati:tahtiak, xa: porin niteltekitia ihwa:k katka nipili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Envejecí muy rápidamente, tal vez porque trabajaba mucho cuando era niño. \fr_son 01716-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref we:wehti \raiz tah \dt 18/Apr/2021 \lx tati:tankwi \lx_cita kitati:tankwi \lx_var General \ref 00407 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mandar.traer \catgr V3 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mandar traer \osten cosas en general, de cualquier tipo, y personas que se mandan avisar para venir \sig_var General \fr_n Niktati:tankwik mookichpil para niknohno:tsas, ta: kite:ilwili:likoh nika:n ke kiichtek se: tapial. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mandé traer a tu hijo para platicar con él, pues lo vinieron a denunciar acá (juzgado) que se robó un caballo. \fr_son 00407-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:tani \raiz kwi \nmorf El verbo es un ditransitivo, ti:tankwi, pero siempre ocurre con el objeto no referencial ta-. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx tatix \lx_cita tatix \lx_var General \ref 07222 (duda) revisar que para el ejemplo hubiera sido más específico usar kowtatix \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa polvo.de.material.molido \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \osten Intrínseca-sólo \sig (posesión intrínseca itatixyo) polvo de madera (la que sale de madera o granos apolillados) \sig_var General \fr_n Ihwa:k okwilowa n' kalkowit pe:wa paxi:ni n' itatixyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se apolilla la madera de la casa empieza a caer su polvo. \fr_son 07222-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta:lnex \raiz tix \dt 06/Sep/2020 \lx tatix \lx_cita tatix \ref 08219 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tatixtia \lx_cita tatixtia \lx_var General \ref 07430 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece ser muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volverse.polvo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volverse polvo (p. ej., los granos después de la molienda o ataque de gorgojos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k okwilowa n' kalkowit pe:wa tatixtia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se apolilla la madera de la casa empieza a volverse polvo. \fr_son 07430-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatix ? \nota Preguntar Dakin, etc. si proviene de tisi. \dt 11/Apr/2022 \lx tatixtilia \lx_cita kitatixtilia \lx_var General \ref 04484 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducir.a.polvo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reducir a polvo; pulverizar \osten p. ej., una persona al moler granos, los gorgojos a los granos \sig_var General \fr_n Ihkwa:k sinokwilimeh pe:wah kikwah n' tao:l, nochi kitatixtiliah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando los gorgojos empiezan a comerse el maíz, reducen todo a polvo. \fr_son 04484-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \dt 18/Jan/2022 \lx tatixwia \lx_cita kitatixwia \lx_var General \ref 03987 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.café.molido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar café molido (a agua hirviendo) \sig_var General \fr_n ¡Niktsope:lih ya n' kahfe:n sayoh tiki:xma:yowis wa:n tiktatixwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya le eché azucar al agua (hirviendo) para café (de olla), solamente limpias la superficie (de la espuma que se forma) y le echas el café molido. \fr_son 03987-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kahfe:wia \semx_tipo Comparar \semxref tixwia \raiz tatix \dt 17/Jan/2022 \lx ta:to \lx_cita ta:to \lx_var Tacua \ref 03326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa señor \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig señor \sig_var Tacua \fr_n N' ta:tomeh kwalka:n ki:sah tekititih. Nepantah se: kintamakati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los señores salen a trabajar temprano. Al mediodía se les lleva la comida. \fr_son 03326-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:to \nsem La palabra ta:to, es de uso mayoritario en el municipio de Cuetzalan. Solamente no se usa y se cambia por ta:tah en las comunidades de San Miguel Tzinacapan, Xaltepec, Ayotzinapan y Xaltipan. Al oriente de la Junta Auxiliar de San Miguel Tzinacapan se encuentran todas las localidades que usan la palabra ta:to. \dt 10/Jan/2022 \lx tato:k \lx_cita tato:k \lx_var General \ref 01858 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cultivo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cultivo (maíz, frijol u otro tipo de siembra) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit kwaltsi:n takiti n' totatok, a:mo ehekak wa:n kwaltsi:n kiowtia:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año va a producirse bien nuestra milpa, no hubo mucho viento y fue lloviendo bien. \fr_son 01858-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta cultivada \raiz to:ka \dt 18/Apr/2021 \lx tato:k \lx_cita tato:k \lx_var General \ref 07263 (duda) usar frase del corpus. Comparar las frases del corpus ya que ahí lo emplean más para referirse a la milpa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cultivado \catgr Sust-predicado \deriv \sig cultivado; sembrado (p. ej., plantas ornamentales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n chamakih tein onkak kaltsi:ntan tato:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chamakih que hay cerca de la casa es cultivado (sembrado). \fr_son 07263-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ka \dt 07/Sep/2020 \lx tatokakeh \lx_cita tatokakeh \lx_var General \ref 01089 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cazador \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tatokanih \sig cazador de animales \osten como tejón, mapache, armadillo con arma o con trampa \sig_var General \fr_n Niow nikinitati seki tatokanih mah tatokatih ne: nomi:lah ta: telsenka takwah n' ma:pachimeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a ver unos cazadores a que vayan de cacería allá en mi milpa pues los mapaches se comen mucho los elotes. \fr_son 01089-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cazador \osten particularmente los perros que acompañan a sus amos en la caza \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikimpia o:me itskwimeh. Sayoh se: n' tatoka, mo:stah yowak nikwi:ka kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo dos perros. Solamente uno es cazador, diariamente por las noches lo llevo al bosque. \fr_son 01089-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toka \dt 17/May/2021 \lx tato:kalah \lx_cita tato:kalah \lx_var General \ref 02195 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.sembrado \catgr Sust-loc \deriv \sig terreno sembrado de maíz \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan tato:kalah ya, ya:lwa nima:tan nitato:kak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno ya está sembrado de maíz, ayer terminé de sembrar (el maíz) \fr_son 02195-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ka \raiz -tah \dt 09/May/2021 \lx tatokalis \lx_cita tatokalis \lx_var General \ref 07827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caza (esto es, la acción de cazar animales silvestres comestibles) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tatokalis semi kwaltsi:n, se: kinini:xmati miak taman kowtahokwilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La caza es muy bonita, se conocen muchas clases de animales silvestres. \fr_son 07827-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz toka \dt 22/Sep/2020 \lx tato:kalis \lx_cita tato:kalis \lx_var General \ref 03002 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa temporada.de.siembra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig temporada de siembra de maíz \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz to:ka \nsem Aparentemente \dt 07/Jun/2021 \lx tato:kalistah \lx_cita tato:kalistah \lx_var General \ref 00609 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa época.de.siembra.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig época de siembra de maíz \osten en el mes de noviembre hasta enero y otra vez de junio a julio \sig_var General \fr_n Ihwa:k tato:kalistah miak siwa:meh kikwitih owasin kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando es la época de siembra de maíz, muchas mujeres van a traer caña de maíz de los campos (esto es, de los terrenos sembrados en año anterior donde todavía se quedan los tallos, se usan en las fogatas). \fr_son 00609-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz to:ka \raiz -tah \nota Checar si de veras se usan las cañas para la fogota. CSC no sabe que la caña de maíz se usa para leña. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx tato:kalo:ni \lx_cita tato:kalo:ni \ref 08288 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tato:kkeh \lx_cita tato:kkeh \lx_var General \ref 00772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrador \catgr Sust-agentivo \infl N1 \plural Regular agentivo: tato:kanih \sig persona que siembra con coa \osten especificamente esta persona y no simplemente 'campesino' ni yuntero, ya que poco siembran con yunta en Cuetzalan \sig_var General \fr_n Ye:wa nima:tan notame:walis wa:n ekintsi:n niow nikinte:mo:ti n' tato:kanih mah ne:chpale:wi:kih mo:sta. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Hace rato termine de limpiar el terreno para sembrar y ahorita voy a buscar los sembraores para que me ayuden a a sembrar mañana. \fr_son CSC370 \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 22/Mar/2021 \lx tatokotso:l \lx_cita tatokotso:l \lx_var General \ref 08688 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducido.en.talla \catgr Sust-predicado \deriv \sig reducido en talla \osten vestidos que le quedan grande a uno, generalmente por ser largos \sig_var Tzina \fr_n I:n kwe:it tatokotso:l a, kahsis a nopili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta falda ya está reducida en lo largo, ya le quedará a mi hija. \fr_son 00157-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tokots \dt 26/Sep/2020 \lx tato:nalketskeh \lx_cita tato:nalketskeh \lx_var Tacua \ref 05852 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Falconidae.Herpetotheres.cachinnans \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Herpetotheres cachinnans, ave de la familia Falconidae que empieza a gritar cuando siente que se va a poner el clima más caloroso \osten \sig_var Tacua \fr_n Ne: tato:nalketskeh pe:wak a n’ tsahtsi. Aitox niman kiowis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese huaco que predice el calor ya empieza a gritar. Quien sabe si va a llover pronto. \fr_son 05852-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Equivalente \semxref wa:ktsi:n \raiz kow \raiz wa:x \raiz -tah \dt 25/Jan/2021 \lx tatoto:ni:l \lx_cita tatoto:ni:l \lx_var General \ref 07477 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recalentado \catgr Sust-predicado \deriv \sig recalentado (tortillas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tatoto:ni:l a n' taxkal. ¡Xitakwa:ki a! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las tortillas ya están recalentadas. ¡Ya ven a comer! \fr_son 07477-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref takawa:nti:l \raiz to:na \dt 11/Apr/2022 \lx tats- \lx_cita tatskoko:k \lx_var General \ref 02392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demasiado \catgr Adv \deriv \infl \vease tatskoko:k \vease tatskoto:ni \sig demasiado; fuertemente \nsem Lo que parece ser una partícula, tats- se ha documentado en tres situaciones. Primero, con el adjetivo koko:k ('picoso') significa 'demasiado picoso' o 'muy picoso' (véase tatskoko:k) y con el adjetivo sese:k para comidas con grasa que al enfriarse se le sube la grasa a la superficie donde se medio congela. Pero también se nota el uso de un elemento tats con el verbo koto:ni ('reventarse') para indicar que la acción ocurrió repetinamente y con mucha fuerza. Como existen las palabras koko:k y koto:ni es probable que tats sea un elemento en si mismo y quizá ocurre en estas dos palabras indicadas. \raiz tats \rev \dt 13/May/2021 \rev \lx tatsako:ni \lx_cita tatsako:ni \lx_var General \ref 01493 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa corral \catgr Adj \deriv \sig corral; puerta \fr_n Pos kitohto:kayah yo:n kowit wa:n kite:mowa:yah yo:n kwesalmekat wa:n ika kilpia:yah para a:mo net..., a:mo, a:mo taneki:sa wa:n a:mo ma:koto:ni eliwis. Ma:ski kitope:wah sentapal, a:mo koto:ni porque takwa:wak yo:n kwesalmekat. Yeh ika tawi:panaya nowe:ipopá:n nikitak, kwa:i..., kitekpa:naya ne: kie:ra e:yi kita:lia ne:n i:xtapal mahyá: tatsako:ni wa:n kwali kitili:ntiaya wa:n yo:n ke:mah kite:tetsi:lowa para y..., para yema:nia, 'te:tetsi:lowa para mahyá: posteki ka:mpa ne: i..., itahtakoya:n para kwa:ilpiah komekat no: iwa:n. Ke:mah yo:n a:mo wel se: kikehkelpachowa ke:meh se: kinekis, yo:n se ki..., yeh kitetsi..., moketsa itech komekat wa:n kitetsi:lowa ihkó:n. Katka ma:chihchikaktik, ompa kitetsi:lowa wa:n ke:mah yema:nia kwikomaya kowit wa:n ke:mah kitel..., kilpilia:ya wa:n ompa kipe:waltia kiwi:panah kowit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues sembraban ese palo y buscaban el kwesalmekat (Paullinia clavigera Schlechtd.) y ya con ello los amarraban (los palos) para que no …, no, (para que) no para se resbalara hacia abajo y no fácilmente se revienta el hilo (con que está amarrado). Aunque lo empujen a un lado, no se revienta (el bejuco) porque el kwesalmekat es resistente. Yo vi a mi abuelo que con ese entrelaza, los poniá en hilera, por lo menos unos tres (palos) los ponía en forma horizontal, pareciera como un corral y lo aprietaba muy bien y ese lo tuerce para que se suavice, lo tuerce parece que se quiebra donde …, en medio para que amarren el bejuco junto (con el palo). Sí, ese ya no se puede doblar como uno quiera, ese uno …, uno se para sobre el bejuco y lo tuerce así. Tenía las manos muy fuertes, una vez que lo tuerce luego ya queda suave y ya amarra los palos y luego …, ya lo amarra y ahí empieza a amarrar los palos. \fr_son 01493-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-28-d | 1382.405, 1426.006 \nsem En general el término ma:chikaktik ocurre en forma reduplicada: ma:chihchikaktik. Es sinónimo de ma:chika:wak aunque mucho menos común. Así el corpus tiene (2018-04-18) sólo una ocurrencia de ma:chihchikaktik y quince de ma:chika:wak o ma:chihchika:wak. Nótese que ma:chikaktik no se emplea para árboles con las ramas fuertes o resistentes sino solamente a las personas. \raiz tsakwi \dt 08/Apr/2021 \rev \lx tatsakwi:ltia \lx_cita kitatsakwi:ltia \lx_var General \ref 04436 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa castigar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig castigar \osten p. ej., por alguna falta cometida o por una travesura hecha al encerrar en la carcel por un delito o en la casa a un niño por una travesura \sig_var General \fr_n N' xiwtekiwah kitatsakwi:ltih nokni:w, iwintia wa:n kitewih se: ta:kat. Para kitatsakwi:ltia kitsakwak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La autoridad castigó a mi hermano, estaba borracho y le pegó a un hombre. Para castigarlo lo encerró (en la cárcel). \fr_son 04436-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsakwa(?) \dt 18/Jan/2022 \lx tatsakwi:lti:lis \lx_cita tatsakwi:lti:lis \lx_var General \ref 06283 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa castigo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig castigo; sanción (de cualquier tipo que impone una autoridad civil, escolar, laboral) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tatsakwi:lti:lis tein te:maka n' tekiwah ne: noxola:l semi we:i, yeh ika nochi:n tata:kamatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El castigo que da la autoridad en mi pueblo es muy grande por eso todos obedecen. \fr_son 06283-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsakwa \nsem Aunque parece que el sustantivo deverbalizado tatsakwi:lti:lis proviene de tsakwa 'encerrar' el sustantivo refiere a cualquier tipo de sanción o castigo, sea una condena o una multa. \dt 02/Sep/2020 \lx tatsaya:n \lx_cita tatsaya:n \lx_var General \ref 08689 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasgado \catgr Sust-predicado \deriv \sig rasgado (p. ej., un corte de tela que se ha separado del rollo; se empieza un corte con tijeras por la orilla y después se agarran los dos lados en las manos, jalando fuertemente para separar el corte del rollo principal) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah kwaltsi:n tatsaya:n, ka:mpa nikowak kwaltsi:n kitsaya:nkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta corte de tela está bien cortada (en el sentido de separada, por rasgarse en línea recta), donde la compré la rasgaron bien. \fr_son 00162-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatek \raiz tsaya: \dt 05/Oct/2020 \lx tatsaya:nal \lx_cita tatsaya:nal \ref 08295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust-predicado \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Nov/2019 \lx tatsaya:nal \lx_cita tatsaya:nal \lx_var General \ref 00162 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust-predicado \deriv \sig \sig_var Tzina \fr_n AND-- De: ki:sa kopi:ni ne:n ... JVC-- Ke:mah i..., kachi kwali takowtamach ne:n kwilo:t yo:n mimiltik, yo:n se:senki:sa, a:mo i:xaktok, AND-- A:mo. JVC-- ma:s[ki] chihchihkoltik pero kachi kwali yo:n. kwali taksas tatahko, a:mo te..., a:mo tiki..., tiyo:lnemis ke t'postekis wa:n tipowetsis. Pero yo:n tatsaya:nal kowit ne: se: kimowilia, ke:mah, posteki. AND-- Posteki wa:n yehwa i:n nika:n timotahtanihtokeh nochi ne:n i..., n' ixiwyo pané: nikmati pané: a:mo we:lik ne:n para se: kikwi yo:n. JVC-- Mm, posteki. A:mo, yo:n a:mo we:lik pero no:, no: ma:kahkakaltik ata ke:meh yo:n canela, kachi ma:pisi:ltik ne:, iwki a canela kowit. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Cuando se sale, se desprende… JVC-- Si…, es más confiable para alfajía la madera cilíndrica, esa es madera completo, no tiene juntas, AND-- No. JVC-- aunque este torcido pero esa es muy buena, puedes pisar en medio y no vas a estar dudando que se va quebrar y te caerás. Pero la madera aserrada se le teme más, si, se quiebra. AND-- se quiebra y eso es lo que aquí nos estamos preguntando todo…, sé que sus hojas no se pueden ocupar para ese…, JVC-- Si, se quiebra. No, sus hojas no se ocupan pero también son duras como la canela pero son más chiquitas, el árbol se parece a la canela. \fr_son 00162-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-r | 330.808, 365.437 \raiz tsaya: \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tatsetselo:l \lx_cita tatsetselo:l \lx_var General \ref 04671 (duda) es más común decir tai:xte:k para el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamizado \catgr Sust-predicado \deriv \sig colado \osten líquidos como licuados de agua, jugo de naranja, café de que se le quita la pulpa, la basurilla \sig_var General \fr_n I:n kahfen tatsetselo:l a, ki:sak a xa:xti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este café ya está colado, ya quedó limpio del asiento (que se quedó en la coladera). \fr_son 04671-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsel \nota Agregar la frase y significado de ki:sa que es de I:n kahfen tatsetselo:l, ki:sak a xa:xti. \dt 24/Jan/2022 \lx tatsetselo:lo:ni \lx_cita tatsetselo:lo:ni \ref 08216 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tatse:wtok \lx_cita tatse:wtok \ref 08479 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tatsiktik \lx_cita tatsiktik \lx_var General \ref 04864 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estrellado \catgr Adj \deriv \sig fisurado, agrietado \osten cascarón de huevo, taza, plato \sig_var General \fr_n Yo:n piotet a:mo wel se: kinamakas. Tatsiktik a, pawetsik ke:man kita:lih m' pio. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese huevo no se puede vender. Ya está fisurado, se cayó cuando lo puso la gallina. \fr_son 04864-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsi: \dt 24/Jan/2022 \lx tatsi:ni \lx_cita tatsi:ni \lx_var General \ref 03709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuartearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con ta- : tatatsi:ni) hacer trueno (al relampaguear) \sig_var General \fr_n Itech i:n me:tsti julio nochipa tatatsi:ni, iksá: kintatatsi:wiah kowmeh oso kwa:kwehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de julio siempre truena, a veces le pegan los rayos a árboles o a toros. \fr_son 03709-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \semx_tipo Sinónimo \semx_tipo Comparar \semxref tatsiktia \semxref tikwi:ni \raiz tatsi: \dt 17/Jan/2022 \lx tatsi:nilia \lx_cita ne:chtatsi:nilia \lx_var General \ref 05492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig [col] tatsi:nilia se: mai:t | atestarle (a alguien, algo) un golpe con la mano; pegar (a alguien) con la mano \sig_var 1-Tzina \fr_n Koma:mo timote:ntsakwa nimitstatsi:nili:s se: ma:it. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si no te callas te voy a atestar un golpe con la mano. \fr_son 05492-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsatsi: \dt 11/Apr/2022 \lx tatsi:nkoto:n \lx_cita tatsi:nkoto:n \lx_var General \ref 07224 (duda) no aparece en el corpus. CSC ha escuchado que después de llover bastante y la gente se asoma en la zona baja y ven que ya se empieza a despejar, dicen tatsi:nkoto:n ya \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sin.pedúnculo \catgr Sust-predicado \deriv \sig sin pedúnculo (p. ej., frutas como calabaza, manzana, uvas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ayoh tatsi:nkoto:n. Nikmanati a, komo a:mo pala:nis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta calabaza ya no tiene pedúnculo. Ya la voy a preparar, si no se podrirá. \fr_son 07224-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz koto: \dt 06/Sep/2020 \lx tatsi:ntapo:tok \lx_cita tatsi:ntapo:tok \lx_var General \ref 02146 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.pared.abierta \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig con la pared (de una casa) abierta, sin tablas, tarro o piedras que podría servir de pared \sig_var General \fr_n Ke:meh a:man i:n teltakawa:ni, nikochi itech ne: oksé: kali ka:mpa tatsi:ntapo:tok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Como en esta temporada que hace mucho calor me duermo en aquélla otra casa que no tiene muros. \fr_son 02146-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz tapo \dt 09/May/2021 \rev \lx tatsi:ntokalis \lx_cita tatsi:ntokalis \ref 08185 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tatsi:ntsaktok \lx_cita tatsi:ntsaktok \lx_var General \ref 03420 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerradocon.pared \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig cerrado con pared \osten casa \sig_var General \fr_n Nocha:n a:mo kwali tatsi:ntsaktok, pala:n ya n' wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi casa no tiene las paredes bien, ya se pudrieron las tablas. \fr_son 03420-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz tsakwa \dt 10/Jan/2022 \lx tatsi:ntsakwia \lx_cita ne:chtatsi:ntsakwia \lx_var General \ref 05055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.pared \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ponerle las paredes (de una casa ya hecha) para \osten de tablas, palos de bambú o carrizo a una casa \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktatsi:ntsakwih noa:wi, a:mo yetok n' ita:kaw. Yeh ika ne:chyo:le:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer le puse las paredes a su casa de mi tía , no está su esposo y por eso me pidió (que lo hiciera). \fr_son 05055-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz tsakwi \nmorf Este aplicativo es de la forma que se usa para objetos no referenciales, en este caso el objeto no referencial ta-. El objeto de tatsi:ntsakwia es la persona beneficiada por la acción, el hecho de que es a una casa se expresa mediante el objeto no referencial. No existe la forma sin este objeto, esto es no se puede decir ne:chtsi:ntsakwia nokali. \dt 03/Feb/2022 \lx tatsi:tskil \lx_cita tatsi:tskil \lx_var General \ref 07225 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manojo \catgr Sust \deriv \sig manojo (un rollito que cabe entre los dedos pulgar e índice, p. ej., de hierbas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chnamaki:lti se: tatsi:tskil kola:ntoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me vendas un manojo de cilantro. \fr_son 07225-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref taki:tskil \raiz tsi:tski \dt 06/Sep/2020 \lx tatsiw \lx_cita tatsiw \lx_var General \ref 04746 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flojo \catgr Sust-predicado \deriv \infl N1 \plural Irregular: tatsiwinih \sig flojo; persona floja \sig_var General \fr_n I:n ta:kat semi tatsiw (=teltsatiw), nemi sah wa:n a:mo tekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre es un flojo, sólo pasea y no trabaja. \fr_son 04746-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsiwi \nmorf Aunque los agentivos generalmente tienen una forma singular que termina en -keh después de una raíz verbal en perfectivo y una forma plural que termina en -nih después de una raíz verbal en presente (con alargamiento del vocal final en las clases 1, 2a y 2b), este sustantivo atributivo (solo como predicado) utiliza -nih en el plural. No está claro si se debe tratar a tatsiw como sustantivo (que acepta ser argumento de un verbo) o como sustantivo atributivo/adjectivo que funciona solamente como predicado como en la frase I:n ta:kat semi tatsiw o como atributivo y modificador en Nimona:miktih iwa:n se: ta:kat tatsiw. Parece más probable la segunda opción que implica, entonces, a -nih como pluralizador. \dt 24/Jan/2022 \lx tatsiwi \lx_cita tatsiwi \lx_var General \ref 01356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.flojera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener flojera \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w tatsiwi, a:mo kineki tekitis wa:n nio:nó: kohkowis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tiene flojera, no quiere trabajar y ni siquiera leñar. \fr_son 01356-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tatsiwka:miki \semx_tipo Comparar \semxref tatsiwka:aki \raiz tatsiwi \dt 24/Mar/2021 \lx tatsiwilia \lx_cita kitatsiwilia \lx_var General \ref 00514 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tenerle.flojera \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tenerle flojera \osten p. ej., a un trabajo fastidioso o pesado \sig_var General \fr_n Neh semi niktatsiwilia n' tapa:kalis, kachi nikwelita niá:s kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo le tengo mucha flojera al lavado de ropa, me gusta más ir al rancho. \fr_son 00514-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsV \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tatsiwka:aki \lx_cita tatsiwka:aki \lx_var General \ref 04080 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.flojera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener, sentir flojera \sig_var General \fr_n Ihwa:k takawa:ni nitatsiwka:aki, a:mo nikneki niá:s kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace calor siento flojera, no quiero ir al campo. \fr_son 04080-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tatsiwi \semxref tatsiwka:miki \raiz tatsiw \raiz aki \dt 17/Jan/2022 \lx tatsiwka:akia \lx_cita kitatsiwka:akia \lx_var General \ref 01953 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.flojera \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig darle flojera \osten cierta actividad a alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh a:mo nikwelita nimomachti:s, ne:chtatsiwka:akia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mí no me gusta estudiar, me da flojera. \fr_son 01953-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tatsiwka:miktia \semxref \nsem \raiz tatsiw \raiz aki \dt 20/Apr/2021 \lx tatsiwka:chi:wa \lx_cita kitatsiwka:chi:wa \lx_var General \ref 06290 (duda) revisar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.con.flojera \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer (una actividad) o fabricar (un objeto) con flojera o sin ganas \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat kitatsiwka:chi:w mochikiw, yeh ika pitsotik ki:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre hizo tu canasta sin ganas, por eso salió fea. \fr_son 06290-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsiwi \raiz chi:wa \nmorf Aparentemente aunque 'fabricar' se dice con reduplicación, chihchi:wa, 'fabricar con flojera' se dice sin ella. \dt 08/Feb/2022 \lx tatsiwka:miki \lx_cita tatsiwka:miki \lx_var General \ref 03892 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.mucha.flojera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig no tener ganas de hacer nada; tener mucha flojera \sig_var General \fr_n Ihwa:k takawa:ni nixiwtata wa:n nitatsiwka:miki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hace calor tengo calor y no tengo ganas de hacer nada. \fr_son 03892-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatsiwka:aki \semxref tatsiwi \raiz tatsiwi \raiz miki \nota Elaborar nota sobre dif. entre tatsiwi, tatsiwka:miki y tatsiwka:aki \dt 17/Jan/2022 \lx tatsiwka:miktia \lx_cita ne:chtatsiwka:miktia \lx_var General \ref 01509 (duda) CSC usa tatsiwka:akia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.flojera \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig darle flojera (cierta actividad o situación) a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chtatsiwka:miktia n' tapixkalis porin se: ahwayowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me da flojera la pisca de maíz porque a uno le da comezón. \fr_son 01509-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tatsiwka:akia \raiz tatsiw \raiz aki \dt 13/Apr/2021 \lx tatsiwka:pahti \lx_cita tatsiwka:pahti \lx_var General \ref 05955 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recuperarse.de.sentir.flojera \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig recuperarse, dejar de sentir flojera \sig_var General \fr_n Nitatsiwia, nikoli:nih se: pahpataiswawa:k wa:n ompa pilkatoyah seki a:lsimitmeh, ne:chtipi:nihkeh. Nitatsiwka:pahtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tenía flojera, moví una hoja seca del plátano y ahí estaba colgado un panal de avispas, me picaron. Se me quitó la flojera. \fr_son 05955-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsiw \raiz pah \dt 03/Feb/2022 \lx tatsiwka:pahtia \lx_cita kitatsiwka:pahtia \lx_var General \ref 03493 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahorrarle.trabajo.cansado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer una actividad que ayuda (a otro) a evitar hacer (algo) que le da flojera \sig_var General \fr_n Mosta time:waskeh kwalka:n para tikintokti:skeh n' imintaxkal mopa:n wa:n mokni:wa:n yowih tekititih. Kwali ompa kikowaskiah pero ihkwi timomatih ya te:chtatsiwka:pahtia n’ taxkalnamakakeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana nos vamos a levantar temprano para prepararles sus tacos a tu papá y tus hermanos ya que se van a trabajar, Pueden comprarlo ahí pero ya nos mal acostumbramos de que el tortillero nos ahorra la fatiga de hacer los tacos. \fr_son 03493-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig castigar (p. ej., insectos) a (persona) con flojera o distraído para defenderse \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo niknekia niá:s kowtah, ompa ne:chtatsiwka:pahtihkeh xi:kohmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No quería ir al campo, allí me castigaron unos abejorros. \fr_son 03493-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsi \raiz pah \nsem El verbo tatsiwka:pahtia tiene en significado como 'suplir (curar) la flojera (en llevar a cabo una actividad) de (alguien)'. Se aplica cuando una persona (el objeto del verbo) no hace algo que debe hacer y otra persona (el sujeto del verbo) lleva a cabo la actividad no realizada. O bien la misma persona puede evitarse la molestia de hacer algo dificil al hacer lo mismo con menos esfuerzo (p. ej., en un lugar más cercano). \nota Checar cantidad vocalica de on-. \dt 12/Jan/2022 \lx tatsiwka:tik \lx_cita tatsiwka:tik \lx_var General \ref 07518 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.aspecto.de.perezoso \catgr Adj \deriv \sig tener aspecto de perezoso \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat tatsiwka:tik, pané: mokokowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre tiene aspecto de perezoso, parece que está enfermo. \fr_son 07518-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsiw \dt 11/Sep/2020 \lx tatsiwka:yo:t \lx_cita tatsiwka:yo:t \lx_var General \ref 01531 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flojera \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig flojera \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tatsiwka:yo:t ka:n kwali, ihwa:k se: tatsiwi a:mo se: kineki se: tekitis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La flojera no es buena, cuando uno lo tiene (la flojera) no quiere trabajar. \fr_son 01531-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tatsiw \raiz $$ Checar Itatsiwka:yo i:n pili a:mo kikwah xokot, a:mo kinekik motekili:s con AD, a ver si se puede usar un subordinador, como porin o ika. \dt 14/Apr/2021 \lx tatskoko:k \lx_cita tatskoko:k \lx_var General \ref 02118 (duda) CSC solamente usa koko:k \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demasiado.picoso \catgr Adv \deriv \infl \sig demasiado o muy picaso \sig_var General \fr_n Nikchihchi:w a:ko:ltatix, neli tatskokok, atox kikwa:s nopili. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Preparé de ajonjolí molido, está muy picoso, quizá mi hijo no se lo coma. \fr_son 02118-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nmorf Es probable que tatskoko:k se compone de un elemento intensificador, tats-, y koko:k, para una discusión véase tats-. \raiz Ntats \raiz koko: \dt 09/May/2021 \rev \lx tatskoto:na \lx_cita kitatskoto:na \lx_var General \ref 00468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventar.con.fuerza \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reventar súbitamente y con fuerza \osten sólo cordones, lazos, mecates, hilo \sig_var General \fr_n Xiktatskoto:na yo:n komekat ahkopanki:stok wa:n ika tikilpi:s mokow. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Revienta ese bejuco que está subiendo hacía arriba (en un árbol) y con eso vas a amarrar tu leña. \fr_son 00468-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motatskoto:na) liberarse al reventar un lazo \osten animales amarrados con lazos \fr_n Mah a:mo ma:wilti:tih n' pilimeh ne: ohti porquene: parahko kiilpia se: kwa:kweh wa:n nochipa motatskoto:na. Que no vayan a jugar en el camino los niños porque allá arriba amarran un toro y siempre revienta su lazo. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Que no vayan a jugar en el camino los niños porque allá arriba amarran un toro y siempre revienta su lazo. \fr_son 00468-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref koto:na \raiz tats \raiz koto: \nsem Tatskoto:na se usa nada más para referirse a lazos, cordones y objetos similares mientras que koto:na aparte de indicar menos fuerza se aplica también a la acción de cortar un hilo, pero con tijeras no por jalar con fuerza, o a la acción de cortar un palo con un machete. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx tatskoto:ni \lx_cita tatskoto:ni \lx_var General \ref 01882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarse.con.fuerza \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reventarse \osten p. ej., un cordón, lazo, mecate al superar el peso que sostiene a su máxima resistencia \sig_var General \fr_n Tiktila:nayah se: kowit mah wetsi parahkokopa wa:n tatskoto:n *lazo**. Timokwe:ntahwihkeh porque kitsowi:tek tepitsi:n se: kali wa:n kiwehweloh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estábamos jalando un árbol para tumbarlo y el lazo se reventó. Nos endeudamos porque le alcanzó a pegar contra una casa y la echó a perder. \fr_son 01882-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada. \semx_tipo Comparar \semxref koto:ni \raiz koto: \dt 18/Apr/2021 \lx tatskoto:nilia \lx_cita ne:chtatskoto:nilia \lx_var General \ref 01122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig reventarle \osten p. ej., un cordón al aplicarle una fuerza superior a su capacidad de o en perjuicio de alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtane:wilihka se: lazo wa:n ne:chtatskoto:nilih. Ekintsi:n nikwisneki a wa:n ka:n kineki ok ne:chkepili:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hermano me había pedido prestado un lazo y me lo reventó. Ahora ya lo quiero ocupar pero ya no me lo quiere reponerme (con otro). \fr_son 01122-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz koto: \dt 25/May/2021 \lx tatsmol \lx_cita tatsmol \lx_var General \ref 00810 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tallos.que.quedan.después.de.chapear \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tallos delgado de arbustos y hierbas leñosas que quedan o que retoñan en el campo después de chapear y que se limpian o se quitan con machete después \sig_var General \fr_n Pero ne: ke:man a:mo, ne: ke:man a:kin a:mo kipiaya tapial no:, a:mo kalakia yunta, [mah] tikihto:ka:n ne: ka:mpa tamanis. Ka:mpa take:s, tasalo..., puro salo:n. Puro salo:n, salo:n wa:n machete. Ma:tame:wayah wa:n ika machete kite:xi:ntia:yah tatsmol, tikiliah tatsmol. Pero ne: ke:man teki...; ka:mpa tamanis tei ..., puro kwa:kwehmeh tekitiah, kwa:kwehmeh. \fr_au EJA350 \fr_var Xaltn \fr_e Pero anteriormente no, hace tiempo nadie tenía bestia, no entraba la yunta, digamos que allá en los llanos. En las laderas…, puro azadón. Puro azadón, azadón y machete. Limpiaban con las puras manos y con machete iban tumbando los tallos y retoños de los arbustos. Pero antes trabaja…, en los llanos trabajaban puros reses, puros reses. \fr_son 00810-01_corp_Xaltn-EJE350 \fr_fuente 2011-08-24-b | 273.13, 293.776 \raiz itsmolV \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx tatsmolah \lx_cita tatsmolah \lx_var General \ref 00317 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.vuelto.monte.incipiente \catgr Sust-loc \deriv \sig terreno o milpa que habia sido chapeado y en donde otra vez la hierba empezó a retoñar y crecer como arbustos \sig_var Tzina \fr_n Nika:n tatsmolah ya wa:n yankwixtok nitawi:tek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí ya está otra vez con retoños de hierbas y apenas chapeé. \fr_son 00317-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bosque \sig_var Tzina \fr_n Ompa mokalaki:koh, ompa tatsmolah moe:wako ika na:wi soldados. \fr_au Libro pp. 505 \fr_var Tzina \fr_e Allí se vinieron a meter, allí en el bosque se vino a esconder con cuatro soldados. \fr_son 00317-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kowtatsmolah \raiz itsmoli: \raiz -tah \nsem Aunque la palabra tatsmolah se usa comúnmente para indicar un lugar que había sido limpiado de hierba para sembrar pero donde otra vez la hierba había empezado a crecer, el en libro Tejuan tikintenailiah i:n toueyitatajuan (p. 505) se encuentra utilizada y traducida como 'bosque'. En Tacuapan usan la palabra kowtatsmolah cuando se limpia un terreno para sembrar pero se hace con fumigación. Entonces se mueren las hierbas blandas pero los retoños de los troncos no se mueren. Por lo tanto después hay que cortarlos desde abajo con machete. Es entonces cuando se dice que el terreno para sembrar es kowtatsmolah. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tatsokowa:ts \lx_cita tatsokowa:ts \lx_var General \ref 03603 (duda) es más común decir tsokowa:kik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa evaporado.y.concentrado \catgr Sust-predicado \deriv \sig hervido hasta quedarse con poco líquido o agua \osten guisados, té de hierbas, remedios de hojas hervidas que por mucho hervir queda el líquido muy reducido y lo que quede más concentrado \sig_var General \fr_n I:n emo:l tatsokowa:ts a, komo tikneki xikchi:wa ya tayo:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos frijoles ya quedaron con poco caldo, si quieres ya haz los tlacoyos. \fr_son 03603-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoko \raiz wa:ki \dt 17/Jan/2022 \lx tatso:la:n \lx_cita tatso:la:n \lx_var General \ref 03776 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.estrecho \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar estrecho \osten generalmente dentro de casas o cuartos donde hay cosas tiradas o desordenadas que estorban el paso \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz tso:l \raiz -ya:n \dt 28/Sep/2018 \lx tatsomo:talo:ni \lx_cita tatsomo:talo:ni \lx_var Tzina \ref 00505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parte de una trampa tahpe:wal \catgr Sust \infl \sig parte, llamado en español 'cargador', de una trampa llamada tahpe:wal \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tson \raiz mo:ta \nsem Aparentemente el tatsomo:talo:ni son los travesaños del tahpe:wal que cargan las piedras que se caen sobre el animal al ser activada la trampa. Se ha documentado también el término tatsomo:talo:ni que quizá sea lo mismo o quizá es diferente. \rev 2020-12-15 \nota Checar significado, si es diferente a tatsomo:talo:ni; usar un dibujo o foto. Usar frase del corpus. \dt 08/Feb/2021 \lx tatsomo:talo:ni \lx_cita tatsomo:talo:ni \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Jun/2021 \lx tatsompal \lx_cita tatsompalmeh \lx_var General \ref 08184 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa almohada \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig almohada \sig_var General \fr_n A: Ke:meh kochtahmatih pilimeh yehwa:n kinin..., kinta:liliah ne:n teahwach, kisohsowah wa:n se: tilmahtsi:n kisowiliah ompa kite:kah ya n' pili para a:mo ne: kixehxe:lo:s yo:n xiwtsi:n. B: Para a:mo kimoya:was. A: Ke:mah, nochi ka:mpa intatsompal nochi kita:lia:yah wa:n kita:liah tilmahtsi:n kisowiliah wa:n ompa kochtiah ya n' pili. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues como los niños se mueven al estar durmiendo, a ellos se les coloca el teahwach (Pilea microphylla (L.) Liebm.), lo extienden y sobre ello tienden una tela y ahí acuestan al niño, esto es para que el niño no lo esparce. B: Sí, para que no lo esparce. Si, lo ponen en la almohada, lo ponián ahí y sobre las hojas ponen una tela y acuestan al niño. \fr_son 08184-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08184-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-j | 202.214, 218.926 \sig cama, generalmente de piedra pómez, que se arregla abajo de las piedras que se convierten en cal (los ista:ktet) en un horno de cal \sig_var Tzina \fr_n Pero tikchi:wayah taihtik para kwaltsi:n mo..., ixki a nohjó:n tet tiksakayah. Este, xa:ltet, moka:wa kalihtikpa puro xa:ltet wa:n ne:n tikiliah tatsompalmeh. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Pero lo hacíamos por dentro para que bueno se …, una vez que llega a su punto de cocción, (la piedra que se convirtió en cal) la acarreábamos, Este, la piedra pómez se quedaba por dentro, por dentro se quedaba la piedra pómez y es la que le llamamos 'cargadores'. \fr_son 08184-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08184-02_Tzina \fr_fuente 133.668, \sig cargador del tipo de trampa llamada tahpe:wal sobre que se ponen las piedras que se caen para matar al animal atrapado \sig_var Tzina \fr_n We:noh, pe:wa nikchihchi:wa wa:n no: ne:chne:xtilihtiw, pe:wa nikchihchi:wa. Pos tikta:lilihkeh yehwa yo:n name:chilia ne:n, sepa tikta:lilihkeh komekat. Nikchi:w o:me ruedas de komekat ka:mpa kikwis ne:n kowit, ne: tai:xpanka:yo:meh, tikiliah 'atravesados'. Sepa nikwito tatsompalmeh, 'cargadores' yo:n tikiliah. Sepa n' orquetitas o:me, komaxalmeh, komaxalmeh o:me, tikintekkeh na:wi:n, kiliah komaxalmeh. Entó:s ompa ne: tikta:lihkeh pero cuando se: tate:mpilo:ti a pos se: kikwi:ltia ya ne:. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Bueno, empecé a hacerlo y también me fue orientando, empecé a trabajar. Pues le pusimos el bejuco del que les hablaba. Hice dos ruedas con bejuco para poner en los palos que se colocan atravesados (tai:xpanka:yo:meh). Enseguida fui a traer dos palos para cargadores que le llamamos tatsompalmeh. Luego buscamos las horquetas que tienen que ser cuatro. Entonces pusimos para colgar los dos palos junto con las piedras y pues ya. \fr_son 08184-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08184-03_Tzina \fr_fuente 2010-07-16-a | 620.951, 656.172 \sem Cultura material \semx_tipo Sinónimo \semxref tsompal \nsem La palabra más común para 'almohada' es tsompal aunque también como se ve en la primera frase se ve que la palabra tatsompal también se utiliza con este significado. Pero, en el corpus se ha encontrado el uso de tatsompal en referencia a la cama de piedra pómez en los hornos de cal y una parte ('cargador') de la trampa llamada tahpe:wal. \raiz tson \raiz -pal \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tatsonkwahkwal \lx_cita tatsonkwahkwal \lx_var General \ref 07264 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masticado \catgr Adj \deriv \sig masticado (p. ej., tortillas, caña) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n te:ntok seki taxkal tatsonkwahkwal, tak yo:n pili kite:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está tirada tortilla masticada, a lo mejor ese niño la tiró. \raiz tson \raiz kwa \dt 07/Sep/2020 \fr_son 07264-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \lx tatsonkwahkwal \lx_cita itatsonkwahkwal \lx_var General \ref 08702 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comida.masticada \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig comida masticada (p. ej., una tortilla que queda masticada en la boca sin tragar, a veces se les da a los animales, o si por un mal sabor se escupe) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili itatsonkwahkwal kimakak ne: itskwinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le dio su comida masticada a ese perro. \fr_son 00510-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n pili kinimaka piomeh n' itatsonkwahkwal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño les da a los pollos su alimento masticado (sacándolo de la boca). \fr_son 00510-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz kwa \dt 05/Oct/2020 \lx tatsonkwi:lti:l \lx_cita tatsonkwi:lti:l \lx_var General \ref 03916 (duda) parece no ser muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa copeteado \catgr Sust-predicado \deriv \sig copeteado \osten granos, masa \sig_var General \fr_n I:n pili kwi:kaya nextamal ye:ktatsonkwi:lti:l wa:n kipi:xoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño llevaba el nixtamal muy copeteado, por eso lo tiró. \fr_son 03916-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz kwi \dt 17/Jan/2022 \lx tatsontan \lx_cita tatsontan \ref 08423 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa Adv \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tatsontek \lx_cita tatsontek \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa marcado.con.machete \catgr Sust-predicado \deriv \sig marcado con machete (esto es, por el intento de cortar y atravesar pero que se queda nada más una corte que no logró paritr el objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit tatsontek, aksá: ohnenkeh kitsontek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este árbol tiene marca de cortado, algún caminante lo marcó (con golpe de machete). \fr_son 00436-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatek \raiz tson \raiz teki \dt 05/Oct/2020 \lx tatsontewi:l \lx_cita tatsontewi:l \lx_var General \ref 04896 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machacado.a.golpes \catgr Adj \deriv \sig machacado a golpes \osten tubérculos o camotes \sig_var General \fr_n Yo:n kantsili:n ikamohyo tatsontewi:l kwali mah se: kimana wa:n mah se: tai komo se: estsompi:lti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los tubérculos de kantsili:n (prob. Smilax domingensis Willd.) machacados a golpes es bueno hervirlo y beberlo si uno tiene disentería. \fr_son 04896-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz te \dt 24/Jan/2022 \lx tatsope:li:l \lx_cita tatsope:li:l \lx_var General \ref 00670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa endulzado \catgr Sust-predicado \deriv \sig endulzado \osten líquidos como atole, café; algunos alimentos como calabaza \sig_var General \fr_n Para tapalo:l kikwih *solamente** ayohwach. Ayohwach o ayohwach o ayoh..., ayohtet, iteyo de n' ayoh. Porque n' ayoh tehwa:n tikwah, nika:n tehwa:n tik..., tikwah n' ayohtsí:n solamente tatsope:li:l ika pane:lah. Ika pane:lah o ika, ika tsope:lik, pues*. Ayoh yehwa yo:n tikwah tehwa:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Para la comida solamente ocupan el semilla de pipián. Semilla de pipián o semilla de pipián o cala…, las semillas de calabaza, las semillas de calabaza. Porque la calabaza aquí nosotros la comemos…, la calabaza solamente la comemos endulzado con panela. Con panela o con, con azúcar, pues. La calabaza es lo que nosotros comemos. \fr_son 00670-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2009-09-20-g | 2363.241, 2388.887 \semx_tipo Comparar \semxref tsope:k \raiz tsope: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tatsopo:ni:lo:ni \lx_cita tatsopo:ni:lo:ni \lx_var General \ref 04463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa arpón \catgr Sust \infl N1=N2 \sig árpon \sig_var General \fr_n Pero, ne:n, ika arpón a:mo ke:man. Pero niktani ke:ní:w no..., no..., n' oksé: n' hermano, semi ika tekiti no:. Kipia, ne:n, ixa:yak, a:xa:yak, moi:xkalakilia wa:n mokalakia a:tampa ke:meskia. Wa:n itech, ne:n, tecuevitas ihkó:n ompa i:xnentinemi ka:nika yetokeh, ika ne:, ika n', ne: itatsopo:ni:lo:ni ke:meskia se:, se: alambre kichihchi:wa ihkó:n ika ganchito. Wa:n yehwa ya kiliah arpón, kiwi:katinemih mahyá: pistolita, kwi:katinemi ihkó:n, na:ltachi:xtinemi ne: ka:mpa kita ne: oksé: kina:lmahka:wilia ne:n, ne:n tepos, teposflecha wa:n kiwa:lkwi a pescado, kwa:lkwi a acamaya, ehe. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e Pero, este, con arpón nunca (he pescado). Pero he visto cómo mi otro hermano, se dedica a eso también. Tiene, este, la máscara (visor), el visor, se lo pone sobre la cara y ya se mete como si fuera bajo el agua. Y en, este, las cuevitas ahí anda revisando por donde están con, este, con el arpón (lit., 'con lo que perfora, itatsopo:ni:lo:ni como si fuera un alambre, lo hace así con un ganchito. Y es lo que le llaman árpon, lo anda llevando como si fuera una pistola, lo anda llevando así, anda viendo hacia adentro allá, donde ve uno se lo avienta el fierro (arpón), el arpón y ya trae el pescado, trae la acamaya, ehe. \fr_son 04463-01_corp_Zuapl-MFC314_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-n | 23.911, 68.156 \raiz mah \raiz ka:wa \nsem La palabra tatsopo:ni:lo:ni ocurre una vez en el corpus. Aparentemente es un neologismo, un instrumental que es una forma que comúnmente se utiliza para objetos que no tienen nombre en náhuat. \dt 18/Jan/2022 \lx tatsotson \lx_cita tatsotson \lx_var General \ref 00179 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa música \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig música \osten la que se genera al tocar un instrumento o por prender un aparato como la radio \sig_var General \fr_n ¡Xikta:li tatsotson ika moradio! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pon música con tu radio! \fr_son 00179-01_P \fr_fuente Frase elaborada \sig instrumento musical de cuerdas \osten p. ej., guitarra, violín \sig_var General \fr_n Nikowilih se: tatsotson nopili, kitahtania ka:mpa momachtia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le compré un instrumento musical de cuerdas a mi hijo, se lo piden donde estudia. \fr_son 00179-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsona \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx tatsotsonkeh \lx_cita tatsotsonkeh \lx_var General \ref 00916 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa músico \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tatsotonanih \sig músico \osten generalmente en plural, tatsontonanih \sig_var General \fr_n Mo:sta tia:tih tiktahpa:lo:tih se: nokompa:leh, tikinwi:katih tatsotsonanih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana vamos a ir a felicitar un compadre mío, vamos a llevar músicos. \fr_son 00916-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig música \osten \sig_var General \fr_n Xo:chia:ko:meh nochi yeh kwa:lkwis wa:n no: a:ki..., no: kichihchi:was n' a:kin... a:kin i..., a:kin, a:kin icha:n, no:, no: yeh kite:makas wa:n komo kahxitia n' a:kin kalpano:ki, kwa:lkwi n' tatsotson. Se yowal ta:wa:nah, takwah por i:n kali, mihto:tiah. Yo:n a:mo chi:wi ok porque yekintsi:n tatasohti, a:mo weli ok, tatasohti. Yekintsi:n tatsotsonkeh ye:kpati:yoh, tapa... ye:kpati:yoh n... se: kitaxta:wia, semi, semi ye:ktsi:nki:stok xa: se: mi:l tein semi tsi:nki:stok wa:n hasta de o:me mi:l, e:yi mi:l, na:wi mi:l, ke:meh se: welis, pati:yoh. Yekintsi:n, tapati:yoh a:mo weli ok, mm, yo:n ihwa:k ee... pos... wel... ahsia n' tomi:n, yo:n ihwa:k katka tabara:toh. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Los floreros todos él los va a traer y también el que…, también lo debe hacer el que…, el que…, el que, el que es dueño de la casa, también, él también debe de dar y si está en su posibilidad el que va de visita, trae la música. Beben una noche, comen por la casa, bailan. Eso ya no se hace porque ahora ya no hay recursos, ya no se puede, estamos en crisis. Ahora el músico es caro, es…, es muy caro este…, se le paga, es muy, el que cobre muy mínimo es como de mil pesos y hasta de dos mil pesos, tres mil pesos, cuatro mil pesos, como uno pueda, es caro. Ahora, ya todo es caro y ya no se puede, si, en ese tiempo ee…, pues…, se…, alcanzaba el dinero, en ese tiempo todo era barato. \fr_son 00916-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-20-d | 73.727, 131.883 \raiz tsona \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx tatsowa \lx_cita kitatsowa \lx_var General \ref 02280 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa batir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig batir \osten huevo; masa \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k niktsoyo:nia n' pio:tet achto niktatsowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando frío el huevo primero lo bato. \fr_son 02280-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:nelowa \raiz tatsowa \nsem El verbo tatsowa se aplica solamente a la acción de batir huevos. Para otras sustancias que se remueven se utiliza el verbo ma:nelowa o nelowa. Para acciones como la de batir cal, cemento, grava y arena para formar cemento también se utiliza el verbo ma:nelowa. \dt 11/May/2021 \lx tatsowihkeh \lx_cita tatsowihkeh \lx_var General \ref 08796 (duda) la palabra no es usual y el ejemplo está muy inventado START No está en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lazador \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tatsowia:nih \sig lazador (persona que puede y sabe lazar animales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k kina:wiltiah kwa:kowehmeh kinyo:le:wah tatsowia:nih. Komo cholowah kwa:kowehmeh, ihsiwka kinki:tskiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando juegan con los toros (al hacer un jaripeo) invitan a personas que saben lazar. Si se escapan los toros, rápidamente los atrapan. \fr_son 01218-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \dt 19/Jul/2021 \lx tatsowilia \ref 01279 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 12/Sep/2018 \lx tatsowi:tekilo:ni \lx_cita tatsowi:tekilo:ni \lx_var General \ref 08478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Myrtaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada, planta de la familia Myrtaceae, se usa para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tatsowi:tekilo:ni a:mo semi onkak nika:wi:n yehwa a:mo semi ki:xmatih, kihtowah kwaltia kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tatsowi:tekilo:ni no hay mucho por aquí por eso casi no lo conocen, dicen que sirve para leña. \fr_son 08478-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tson \raiz wi:teki \nota HSO ha escuchado de JVC tatsowi:tekilo:ni para tahpe:wal. Checar. Ernesto no conoce este árbol. \dt 26/Sep/2020 \lx tatsoyo:n \lx_cita tatsoyo:n \lx_var General \ref 00990 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frito \catgr Sust-predicado \deriv \sig frito \osten p. ej., frijoles, carnes, verduras \sig_var General \fr_n Ne: pili motelne:neki. A:mo kikwa a:emo:l, nochi kineki mah tatsoyo:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese niño se chiquea mucho. No come frijoles en caldo, todo lo quiere frito. \fr_son 00990-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoyo: \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx tatssese:k \lx_cita tatssese:k \lx_var General \ref 08643 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa demasiado.frio \catgr Adj \deriv \infl \sig demasiado frío, enfriado \osten chilpozonte u otras comidas caldosas que contienen grasa y a que al llegarse a esta temperatura se le congela la grasa en la superficie \sig_var General \fr_n Yo:n kwa:kowchilposo:n a.mo wel se: kikwa komohkó:n tatssese:k, pane: semi chiawak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El chilpozonte de res no se puede comer si está demasiado frio, parece que tiene mucha grasa. \fr_son 08643-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem Tatssese:k refiere a la temperatura en que al enfriarse a las comidas grasosas se les congela la grasa en la superficie (véase i:xse:wi) \nmorf Es probable que tatskoko:k se compone de un elemento intensificador, tats-, y koko:k, para una discusión véase tats-. \raiz tats- \raiz sek \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tawakal \lx_cita tawakal \lx_var General \ref 04421 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.hundido \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar hundido en cuanto a la topografía natural, puede ser un barranco o un lugar como depresión extendida en un llano, siempre es un lugar habitado \sig_var General \fr_n Niow nikwahkowiti ne: tawakal. Onkak kowit wa:kik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a leñar allá en la cañada. Hay leña seca. \fr_son 04421-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tatekoch \raiz wakal \nsem Es una característica de tawakal que es un lugar habitado. Así, por ejemplo, en Tacuapan hay una mujer a quien sus sobrinos le dicen noawitawakal 'mi tía que vive por el barranco'. \dt 18/Jan/2022 \lx tawa:kka:n \lx_cita tawa:kka:n \lx_var General \ref 03046 (duda) para el primer significado como que no explica mucho porque en todo caso seria tato:nalmiktok. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.seco \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar o área seco \osten p. ej., terrenos cultivados \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nomi:lah. Tawa:kka:n porin amo kiowtok. A:it o:x ta:kis i:n xiwit n' tato:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a mi milpa. Está seco porque no ha llovido. Quién sabe si se va a dar el maíz este año. \fr_son 03046-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con flores que se secaron (altar católico a que no se han cambiado las flores en el florero y las que estaban ya se secaron) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kwesa:la:n wa:n nikowak xo:chit. Nitaa:ketsati, ye:ktawa:kka:n noxa:ntohi:xpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a Cuetzalan y compré flores. Voy a poner flores en el florero, mi altar tiene flores que están muy secas. \fr_son 03046-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tawa:kya:n \raiz wa:ki \raiz -ka:n \dt 06/Jan/2022 \lx tawa:kya:n \lx_cita tawa:kya:n \lx_var General \ref 04793 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.seco \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar seco \osten terrenos, sean cultivados o no \sig_var General \fr_n AND-- Ke:mah. JVC-- Ta: yo:n we:li:k, ne:n, semi n' kilit ka:mpa mochi:wa a:ihtik wa:n a:ta:l ka:mpa takwecha:wtok ika semi we:lik yo:n kiltsi:n. Pero ka:mpa i:n tawa:kya:n kabe:ntampa oso ixta:wat mochi:wa a:mo we:lik nochi. We:lik mochi:wa itech n' a:pitsak tawakal mochi:wa ne:, ne: Texa:yakatitan ata yo:n tawakal. Ompa ke:mah ye:kwe:lik n' kiltsi:n. Ne: ke:masá: tikonkwih ne: we:lik semi yo:n wehweikilit. Pero a:taw mochi:wa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Sí. JVC-- Pues ese es muy sabroso, este, el que crece en el agua y el suelo húmeda, donde hay bastante humedad, el quelite que se da ahí es muy sabroso. Pero en suelos muy secos, debajo de las matas de café o en los potresos no todo el quelite es sabroso. El que se da en arrollos y cañadas es muy sabroso, allá en Texa:yakatitan, ahí en la cañada. El quelite que se da ahí es muy sabroso. A veces vamos a traerlo, el wehweikilit muy sabroso. Pero se da en rio. \fr_son 04793-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 354.927, 377.661 \fr_n Ti:ltika:skameh yeh no:, yehwa:n ti:ltikeh pero yo:n tsikitsitsi:n wa:n no: mota:liah itech ka:sá: ka:mpa yetok cerca de yo:n tsi:kata:l ka:mpa tate:noh ne:n kite:mah tahsol de yehwa:n ompa mocha:ntiah, kwelitah porin tawa:kya:n, ompa mota:liah ti:ltika:skameh. Wa:n no: ke:masá: mota:liah itech ka:mpa kopalak, ompa no: ki..., kita:liah ina:skatapo:tsal kiliah. Ke:mah, ompa yetokeh a:skameh wa:n ka:mpa yo:n kalyetokeh mochi:wa se: we:itaktson ya, a:mo kalaki n' a:t, a:it ke:ní:w kichi:wah tak ox kohkoyo:niah ta:l, ke:ní:w, ma:ski kiowi panowa sah, moka:wa tawa:kya:n ka:mpa yehwa:n yetokeh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Las hormigas también, esos son negras pero esas son pequeñas y también se anidan cerca de tsi:kata:l, en la orilla, donde tiran la basurilla (perece que es de los tsi:kameh) ahí se anidan, les gusta porque el suelo es seco, ahí se anidan las hormigas negras. Y a veces se anidan en troncos podridos, ahí también hacen, el que le llaman hormiguero. Sí, ahí hay hormigas y donde se anidan hacen grande el hormiguero, no entra el agua, quien sabe cómo lo hacen, si acaso perforan el suelo, cómo, aunque llueva, el agua corre (sin perjudicar al hormiguero), donde está el nido queda seco. \fr_son 04793-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-27-a | 76.863, 112.443 \sig lugar con flores que se secaron \osten iglesia o altar casero a que no se han cambiado las flores en el florero y las que estaban ya se secaron \sig_var General \fr_n Noxa:ntohi:xpa:n ye:ktawa:kya:n, kaxto:la:man ya nitaa:ketska. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi altar tiene las flores ya bien secas, ya tiene quince días que había puesto flores en el florero. \fr_son 04793-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tawa:kka:n \raiz wa:ki \raiz -ya:n \dt 24/Jan/2022 \rev \lx ta:wa:na \lx_cita ta:wa:na \lx_var General \ref 02727 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa beber.bebidas.alcohólicas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ingerir bebidas alcohólicas (pero no necesariamente hasta emborracharse) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w semi kiwelita ta:wa:nas, tikilwiah mah a:mo ta:wa:na wa:n a:mo te:chkaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le gusta mucho beber, le decimos que no beba y no nos hace caso. \fr_son 02727-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:wa:na \nota Hay que preguntar a Dakin sobre la etimología de esta palabra. \dt 25/May/2021 \lx ta:wa:nalis \lx_cita ta:wa:nalis \lx_var General \ref 01704 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa alcoholismo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig alcoholismo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tawa:nalis semi kininwehwelowa n' tokni:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El alcoholismo destruye a las personas. \fr_son 01704-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:wa:na \dt 18/Apr/2021 \lx ta:wa:nilia \lx_cita kita:wa:nilia \lx_var General \ref 06233 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa beber.por \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tomar en celebración una bebida alcóholica (generalmente hasta emborracharse) por (p. ej., un niño en el día de su bautizo, una casa por terminar su construcción) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k moa:wih i:n pili kita:wa:nilihkeh n' ita:twa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se bautizó este niño sus padres bebieron (alcohol) por él. \fr_son 06233-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:wa:n \dt 08/Feb/2022 \lx ta:wa:nka:ikni:w \lx_cita ita:wa:nka:ikni:w \lx_var General \ref 03969 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa compañero.alcohólico \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig compañero alcohólico, teporocho, de bebida \osten alguien que acompaña a tomar copas a alguien, sobre todo los alcohólicos crónicos de los pueblos \sig_var General \fr_n AND-- A: k..., JSD-- Entó:s kiwa:li:kak (sic, por lo que generalmente se dice kiwa:lwi:kak) yo:n ita:wa:nka:ikni:w mah ompa kochiki porque yo:n ta:tahtsi:n katka de Tepetzintan. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e AND-- A:, .... JDS--Entonces trajo a su compañero alcohólico para que venga a dormir porque ese señor era de Tepetzintan. \fr_son 03969-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \raiz ta:wa:n \raiz ikni:w \dt 17/Jan/2022 \rev \lx ta:wa:nkeh \lx_cita ta:wa:nkeh \lx_var General \ref 07802 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa briago \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tawa:nanih \sig briago; alcohólico; borracho \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:wa:nkeh kitewihkeh seki ta:kameh, ahsik ikalihtik kwa:tapaktik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este borracho le pegaron unos hombres, llegó a su casa descalabrado. \fr_son 07802-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:wa:na \dt 22/Sep/2020 \lx ta:wa:ntia \lx_cita kita:wa:ntia \lx_var General \ref 01340 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emborrachar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig emborrachar; dar de beber (p. ej., adultos a menores) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka xola:lpan wa:n nikahsik ompa se: nokompa:leh, kinekia ne:chta:wa:nti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al centro y allí encontré un compadre mio, quería darme de beber. \fr_son 01340-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:wa:n \dt 24/Mar/2021 \lx tawa:ts \lx_cita tawa:ts \lx_var General \ref 03315 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secado \catgr Sust-predicado \deriv \sig secado \osten algo que ha sido secado por acción humana, a propósito, sobre el comal, fogón, brazas, o bien en el sol \sig_var General \fr_n Nikowak pe:sohnakat kwali tawa:ts, mo:sta nikchihchi:was. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La carne de tejón que compré está bien secada, mañana la prepararé. \fr_son 03315-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:ki \dt 10/Jan/2022 \lx tawe:l \lx_cita tawe:l \lx_var General \ref 02307 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enojón \catgr Adj \deriv \sig enojón; agresivo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: nokni:w semi tawe:l, a:mo kineki mah kima:tokili:ka:n tein kie:wtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un hermano muy enojón, no quiere que le toquen lo que tiene guardado. \fr_son 02307-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \dt 16/May/2021 \lx tawe:l \lx_cita tawe:l \lx_var General \ref 04832 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enojo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig enojón; persona que se enoja fácilmente \sig_var General \fr_n Ne: ta:totsi:n teltawe:l. Nochipa ke:man se: takowati te:ahwa komo se: kielka:wa n' tein se: kineki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese señor es muy enojón. Siempre que va uno a comprar lo regaña si se le olvida que quiere. \fr_son 04832-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \dt 24/Jan/2022 \lx tawelia \lx_cita kitawelia \lx_var General \ref 01216 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.desgracia \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar desgracias, actos perjudicales o no deseados en el futuro \sig_var General \fr_n Kihtowah komo se: kikwa pitsot ia:ko:koh te:tawelia wa:n se: sosolka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que si se come esófago de cerdo, provoca que uno ronque. \fr_son 01216-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo xikmaka motaxkaltahko n' itskwinti porque mitstawelia, ke:man timaya:nas telsenka tipoxcho:kas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No le des tu pedazo de tortilla al perro porque te va a hacer mal a futuro. Cuando tengas hambre te van a chillar las tripas muy fuerte. \fr_son 01216-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tener un efecto beneficial al futuro \osten \sig_var General \fr_n JVC-- Yo:n a:mo se: kita:..., yo:n, yo:n ika se: kitach..., ika se: kitachkwilia yo:n. AND-- A:mo n'ma..., a:mo se: kimati. JVC -- Se: kitachkwilia. AND-- Se: ki..., mahyá: kowitso:k, ompa 'tachkwa sepa, kitawelia ika 'tachkwak mokowitso:k. JVC -- Ke:mah, iwki se: kitawelia ika. A:, ke:meh eskia mah se: ki..., AND-- Ika t..., yo:n se: kiteki kowit para ika se: tachkwas sah wa:n, JVC -- se: kitamole:wilia wa:n se: kito:ka ne:n kamoh wa:n ke:mah kitawelia ya. AND-- wa:n yo:n se: kito:ka n' kamoh i:i:xtapal. Se: kiki:xtia n' kowit, JVC-- Ke:mah. Yo:n a:..., yo:n a:m..., yo:n a:mo se: kite:ka ompa n' kowit, sanoke yeh se: tachkwa wa:n se: kitamole:wilia, ke:mah. Wa:n yo:n kamoh se: ki:x..., se: medio ki:xakasowa, \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ese no se ve…, ese, con ese se…, con eso le escarba uno. AND-- No…, no sabe uno. JVC-- Se le escarba. AND-- Lo…, como si fuera coa, de ahí escarban de nuevo, tiene un buen impacto en el futuro por haber escarbado con tu coa. JVC-- Si, así se le hace un efecto a futuro con eso. A, como si fuera que…, AND-- Con eso…, se corta un palo (de xa:lkowit, Piper aduncum L.) nada más para escarbar y JVC-- con eso se afloja la tierra y se siembra este el camote y ya le hace un efecto a futuro. AND-- y el camote se siembra horizontal. Se saca el palo. JVC-- Si. Ese…, ese, no se tira ahí horizontalmente el palo, si no que se escarba aflojando la tierra, si. y el camote se…, se siembra un poco horizontal. \fr_son 01216-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2011-07-22-d | 845.06, 870.457 \raiz taweli \nsem Por los ejemplos ilustrativos se ven los efectos que puede cubrirse con el verbo tawelia. En el último ejemplo se refiere (en una grabación sobre xa:lkowit) a que si uno siempre yucca es mejor hacer los hoyitos donde se meten los rizomas es mejor que se hagan con un palo de Piper aduncum L. para que los yucca salgan largos. \ency Grabación \dt 14/Jul/2021 \lx tawe:lita \lx_cita kitawe:lita \lx_var General \ref 07665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa odiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig odiar (p. ej., los animales a la luz) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notskwin kitawe:lita n' tane:x. Ihwa:k aksá: ne:chkalpano:ki nocha:n yowak wa:n tawihtiw, kineki kikehtsomas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro odia la luz (por la noche). Cuando alguien me viene a visitar a mi casa por la noche y va alumbrando, lo quiere morder. \fr_son 07665-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \raiz ita \dt 16/Sep/2020 \lx tawe:lka:wa \lx_cita kitawe:lka:wa \lx_var General \ref 03135 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.por.berrinchudo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar por berrinchudo o enojado \osten comida, regalo, dinero \sig_var General \fr_n I:n pili kitawe:lka:w itapalo:l. A:mo kinekik momahtekis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño dejó su comida de berrinche. No quiso lavarse las manos (y por salir con lo suyo, no quiso comer). \fr_son 03135-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \raiz ka:wa \dt 08/Nov/2021 \lx tawe:lka:wilia \lx_cita ne:chtawe:lka:wilia \lx_var General \ref 02052 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.por.berrinchudo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig dejar de mala gana (comida, regalo, dinero) a o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chtawe:lka:wilih tsikitsi:n ta:l. Ekintsi:n ompa nimocha:ntih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre me dejó un pedacito de terreno de mala gana (enojándose al hacerlo). Ahora allí ya construí mi casa. \fr_son 02052-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \raiz ka:wa \dt 04/May/2021 \lx tawe:lki:sa \lx_cita tawe:lki:sa \lx_var General \ref 07734 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desquitarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig desquitarse con (una persona, a menudo antecedido por -ka) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kwala:ntoya wa:n noka tawe:lki:sak, ne:chkahka:wilih se: kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño estaba enojado y se desquitó conmigo, me aventó un palo. \fr_son 07734-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \raiz ki:sa \dt 20/Sep/2020 \lx tawe:lkwi \lx_cita tawe:lkwi \lx_var Tzina \ref 00652 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.berrinche \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer berrinche; enojarse \osten (p. ej., niño que todavía no razona \sig_var Tzina \fr_n I:n pili tawe:lkwik. Kinekia mah kikowili:ka:n ia:wil wa:n a:mo kikowilihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño hizo berrinche. Quería que le compraran su juguete y no se lo compraron. \fr_son 00652-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwala:ni \raiz tawe:l \raiz kwi \nsem Este verbo se refiere a la acción de enojarse, generalmente ocurre en niños pequeños que todavía no razonan, la actitud que presentan puede ser desde llorar hasta revolcarse en el piso y no permitir que alguien se les acerque y consuele, pasa el tiempo y pues ellos mismos se contentan. El verbo kwala:ni, por otra parte, indica un enojo más razonado, por ejemplo de personas mayores que se enojan pero por una razón. Sin embargo, según Ceferino Salgado, en Tacuapan no se usa la forma verbal tawe:lkwi. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tawe:lmati \lx_cita kitawe:lmati \lx_var General \ref 05749 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.con.coraje \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tomar con coraje \osten palabras que se le dice a uno \sig_var General \fr_n Nokni:w a:mo wel teh se: kilwia. Nochi kitawe:lmati. Komo se: kahwa yehwa kachi kwala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano no se le puede decir nada. Todo lo toma con coraje. Si se le regaña, él se enoja más. \fr_son 05749-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \raiz mati \dt 12/Apr/2022 \lx tawe:lneki \lx_cita motawe:lneki \lx_var General \ref 02045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.el.enojado \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig hacerse el enojado; enojarse (pero en respuesta o reacción a algo como sugerencia, orden) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili motawe:lnek porin nikahwak. A:mo kineki ok takwas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se enojó porque lo regañé. Ya no quiere comer. \fr_son 02045-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tawe:l \raiz neki \dt 29/Apr/2021 \lx tawelo:ntok \lx_cita tawelo:ntok \ref 00921 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa con.brasas.ariendo \catgr Estativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig con las brasas ardiendo \osten fogón \sig_var General \fr_n Kwali tiktikoketsas a motapalo:l mah molo:ni. Neh nima:tan ya nitisik wa:n wela:man kwaltsi:n tawelo:ntok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya puedes poner tu comida sobre el fogón para que hierva. Yo ya terminé de poner mis tortillas y en este momento las brazas están ardiendo muy bonito. \fr_son 00921-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz welo: \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx tawe:pe:wia \lx_cita tawe:pe:wia \lx_var General \ref 04479 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gritar \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig gritar fuertemente \osten sin provocación ni a causa de dolor sino solamente de gusto, por ejemplo un borracho \sig_var General \fr_n Ne: a:na:l wetsiko eski se: ta:wa:nkeh ta: telsenka tawe:pe:wia wa:n mahyá: ka:n mihkwania ta ompa sah wa:n ompa sah tawe:pe:wihtok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá del otro lado seguramente se vino a caer un borracho porque está gritando mucho y parece que no se mueve de lugar porque ahí mismo está grita y grita. \fr_son 04479-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:pe:w \dt 18/Jan/2022 \lx tawets \lx_cita tawets \lx_var General \ref 07245 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caído.en.el.sembradío \catgr Adj \deriv \sig caído en el campo o sembradío \osten semillas, maíz, frijoles que se dejan no cosechados en el campo y germinan \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n et tawets wa:n ekintsi:n kwaltsi:n xo:chiohtok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este frijol caído germinó y ahora ya esta floreando bien. \fr_son 07245-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nota wetsi iskaltia \dt 05/May/2021 \lx ta:wia \lx_cita ta:wia \lx_var General \ref 05862 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alumbrar \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag +na:l-; +sen-; +pan-; +ye:k-; +tel-; -ta-; --lo \sig alumbrar \osten un objeto, animal, un lugar sea con un foco, lámpara o antorcha \sig_var General \fr_n Ihwa:k nopiowa:n tsahtsi yowak nime:wa wa:n nita:ta:wia ka:mpa kochih. Iksá: wi:tsa okwilin kinmohmowti:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi pollos se alborotan en la noche me levanto y alumbro donde duermen. A veces viene algún animal a espantarlos. \fr_son 05862-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig generar luz; alumbrar \osten p. ej., un foco, lámpara o antorcha \sig_var General \fr_n Ke:mah, o:me:n etokeh, ke:meh me:tstsí:n no: yetok se: wa:n etok to:naltsi:n, yetok. Pero me:tsi, pos no: kipia toni ne:n contenido, me:nos n' ta:wia. A:mo ke:meh to:naltsi:n, pero yeh no: yetok ke ne:ne..., ni:n..., este, n' itekiw. Yetok no: toni te:chpale:wia, yetok sayoh ke a:mo se: kimahmati, a:mo se: kimati. \fr_au JFD349 \fr_var Xaltn \fr_e Si, hay dos, está la luna y está el sol, si, está. Pero pues la luna tiene su propia función, pues ella afoca menos. No es como el sol, pero (el sol) también tiene su propia función. También hay lo que nos ayuda, está solamente que no lo sabemos, uno no lo sabe. \fr_son 05862-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05862-01_Xaltn \fr_fuente 2011-08-24-a | 1087.349, 1111.315 \fr_n Pero wehka:w nió:n teyi katka, a:mo teyi, nepa rancho tekitiah nota:tahwa:n ne:pa Tozán tekitiah, tamanayah, kikowayah owat miak para tamanah. Oksé:, se: aparte kixi:wahwia, kixi:wahwia ne:n panela wa:n oksé: ihkó:n ta:wihtok ika, ika, n' ika okot. Ta:wihtok pero kita:wilihtok ne:, a:mo modo tonika kita:wili:skia. Nió:n teyi, nió:n teyi, verdad de dios a:mo teh onkaya. \fr_au PSC320 \fr_var Ziltepec \fr_e Pero hace tiempo no había nada, no había nada allá en nuestro pueblo, mis papás trabajaban allá en el Tozán, allá trabajaban, hacían panela, compraban la caña para hacer panela. Había otra persona demás que cuchareaba, cuchareaba el jugo (de caña en proceso para la panela) y otra persona asi (muy cerca de la paila) está alumbrando con, con, con ocote. Está alumbando pero le está echando luz allá (a la que está cuchareando), pues no había otra opción con que le hubiera alumbrado. No había nada, nada, verdad de dios que no había nada. \fr_son 05862-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05862-02_Zilte \fr_fuente 2010-07-20-l | 355.246, 377.77 \raiz ta:wi \dt 02/Sep/2020 \lx Ta:wi:l \lx_cita Ta:wi:l \lx_var General \ref 04676 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Tahuil \catgr Topónimo \deriv \infl N1 \sig caserío disperso ubicado al norte del municipio de Cuetzalan, es un barrio de la localidad de Cuauhtapanaloyan (dependiente de la junta auxiliar de Yancuictlalpan) \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa niahka Ta:wi:l nikalpano:to se: nokompa:leh tein ompa nemi, wehka:wak timonohno:tstoyah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a Tawil a visitar a un compadre que vive allí, platicamos largo rato. \fr_son 04676-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Toponómico \raiz ta:wi \dt 24/Jan/2022 \lx ta:wi:l \lx_cita ta:wi:l \lx_var General \ref 03773 (duda) en el corpus no aparece y no es común usarlo así \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa luz \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig luz natural o artificial \osten que alumbra \sig_var General \fr_n I:n ta:wi:l te:chpale:wia ika timotawi:liah, yowak tikwih kanti:l oso foco. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La luz nos ayuda con eso nos alumbramos, de noche usamos candil o foco. \fr_son 03773-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:wi \dt 17/Jan/2022 \lx ta:wilia \lx_cita kita:wilia \lx_var General \ref 06355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alumbrarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig alumbrar, echar luz sobre un camino o espacio para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chta:wili, nikelka:w a:mo nikwa:lkwik no tane:x wa:n a:mo nitachia, ye:ktayowaya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Alúmbrame aquí (para que pueda ver), se me olvidó traer mi lámpara y no veo, está muy oscuro. \fr_son 06355-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:wi \dt 08/Feb/2022 \lx tawi:teki:lah \lx_cita tawi:teki:lah \lx_var General \ref 06246 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.chapeado \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar o terreno chapeado (p. ej., un terreno, un camino que ha sido depegado de maleza) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan kwaltsi:n tawi:teki:lah. Yankwixtok nitame:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno está bien chapeado. Apenas la limpié de maleza. \fr_son 06246-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:teki \raiz -tah \dt 16/May/2020 \lx tawi:tekkeh \lx_cita tawi:tekkeh \lx_var General \ref 06288 (duda) es más común usar en plural \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chapeador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tawi:tekinih \sig persona que chapea, que se contrata para chapear \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nitawi:teki nokahfe:ntah ne:chpale:wiah miak tawi:tekinih wa:n iwki niman nima:tami. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando chapeo en mi cafetal me ayudan a chapear muchas personas, y así termino luego. \fr_son 06288-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:teki \dt 08/Feb/2022 \lx taxamani:l \lx_cita taxamani:l \ref 08194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx taxapohta:li:l \lx_cita taxapohta:li:l \lx_var General \ref 08706 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el jabón; ta:l \glosa enjabonado \catgr Sust-predicado \deriv \sig enjabonado \osten ropa \sig_var General \fr_n Ne: a:pan yetok seki tasa:l taxapohta:li:l, a:it a:koni ompa kelka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá en el manantial hay ropa enjabonada, quién sabe quién se le olvidó allí. \fr_son 00083-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xapohetok \raiz ta:l \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx taxihxi:n \lx_cita taxihxi:n \lx_var General \ref 01399 (duda) solo aparece una vez en el coprus pero acompañado al principio \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelado \catgr Sust-predicado \deriv \sig pelado (frutas, palos de su cáscara) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xokot taxihxi:n ya, kwali tikwa:s a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta naranja ya está pelada, ya la puedes comer. \fr_son 01399-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:ma \dt 29/Mar/2021 \lx taxi:petsya:n \lx_cita taxi:petsya:n \lx_var General \ref 08368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.sin.nada \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar sin nada instrumento como lima, o bien una piedra, que se usa para afilar a los machetes y cuchillos \sig_var General \fr_n Mm, tiahsikeh se: kali we:i, ka:n ..., kwa..., se: kwa:kow..., se: kwa:kowkal, teposkal, tahko tatsi:ntaktok wa:n tahko taxi:petsya:n, ihkó:n iwki sah. Pos timaya:nah, tikwi:kah a:kon te:chtexili:s. Tik..., tikwi:kah tepitsi:n tein tikwa:skeh, 'kwi:kah tao:l, kwi:kah chi:l, kwi:kah tomat, ta:lkamoh, yo:n, yo:n ¿ke:ní:w kiliah?, yo:n fideos. We:noh, 'kwi:kah man..., aceite wa:n ke:mah o:me hora kwalka:n seki:n i:pa kwi:kayah ya n' tepos, este, tehte:neh ya, seki:n yankwik ne:n i..., inma:na:mik kwi:kah n' tate:ntilo:ni, lima. Wa:n ke:mah e..., o:me hora pos timaya:nah wa:n sa:te:pan pe:wkeh tikohkowih. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Mm, llegamos a una casa grande, no ... , un, una galera para reses, hecha de lámina, la mitad con muros cerrados (de tablas, tarro o piedra) y la otra mitad está abierta, sólo así. Pues tenemos hambre, llevamos quien nos haga las tortillas (literalmente moler para nosotros). Llevamos algo para comer, llevamos maíz, llevamos chile, llevamos jitomate, papas, ese, ese ¿cómo le llaman?, esos fideos. Bueno, llevamos aceite y cuando ya eran las dos de la mañana, unos de por sí ya llevaban el fierro afilado (quizá se refiere al machete con filo), unos llevaban la herramienta nueva, llevan la lima para afilar. Y luego cuando eran las dos, pues ya tenemos hambre, luego empezamos a conseguir leña. \fr_son 08368-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08368-01_Tzina \fr_fuente 2009-09-23-i | 550.477, 611.951 \nsem En general el elemento xi:pets tiene relación con el significado de 'desnudo', 'expuesto', 'pelado' (véase las palabras que contienen esta raíz xi:petsV. En este caso parece que Juan de los Santos Dionicio usa esta raíz para crear un sustantivo locativo que refiere a los lados o paredes de un albergue para ganado que no está cerrado con tablas, tarro o piedras. La palabra más usual para referirse a esta situación es tatsi:ntapotok. \raiz xi:petsV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx taxiti:ni:l \lx_cita taxiti:ni:l \lx_var General \ref 07539 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destejido \catgr Sust-predicado \deriv \sig destejido (petate, red, ropa tejida) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n petat taxiti:ni:l wa:n yankwik ok, aya:mo wehka:w niko:wka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este petate está destejido y todavía es nuevo, no tiene mucho tiempo que lo había comprado. \fr_son 07539-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig derrumbado, tirado (objetos apilados o montonados, como papeles, que al caerse se extienden pero no se rompen) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:mameh taxiti:ni:l, tak i:n pili kinixiti:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos papeles están tirados por haberse derrumbado el montón en que estaban apilados, tal vez este niño los derrumbó. \raiz xiti: \dt 11/Sep/2020 \lx taxkal \lx_cita taxkal \lx_var General \ref 06243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig tortilla \sig_var General \fr_n Tima:se:walmeh tikwah taxkal ihwa:k timaya:nah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los nahuas comemos tortillas cuando tenemos hambre. \fr_son 06243-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig itacate; comida envuelta que se lleva al campo al trabajar (en sentido figurativo: la comida puede incluir tortillas pero el término refiere a la comida llevada en general) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tiowih titatekitih tikwi:kah totaxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vamos a cortar café llevamos nuestro itacate. \fr_son 06243-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig tamal (a veces por extensión taxkal puede significar 'tamal' aunque es más común usar la propia palabra tamal) \sig_var Tzina \fr_n A-- A:mo, wa:n a:ihtik moka:wa n' taxkaltsí:n. A:mo, a:mo igual we:lik ok. Mopepechowa ya, mopepechowa. Chichintsohya:k n' taxkaltsí:n. B-- A:ihtik moka:wa wa:n seki ne: tsi:ntata wa:n yehwa yo:n ne:n mopepechowa ya wa:n [ke]ma:sá: se: kita ne:n no: taman ahwiya:k porque tata. \fr_au JVC313, AND308 \fr_var Tzina \fr_e A—No, y dentro del agua se quedan los tamales (lit.,. 'tortillas'). No, ya no saben ricos. Ya se pegan, se pegan (a la olla). Huelen a quemado los tamales. B—Unos se quedan dentro del agua y otros ya se queman en el fondo de la olla y ya tienen otro tipo de sabor porque se queman. \fr_son 06243-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07579_02_Tzina f(copia) \fr_fuente 2012-07-27-h | 593.594 \sig (posesión intrínseca : itaxkalo) nido de abejas meliponas (llamado así porque son estructuras circulares encimadas una sobre otra en la cámara de cría) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: nektapa:na moneki mah se: kita kwali. Iksá: ohka:n kipiah n' intaxkalo nektsitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se cosecha la miel es necesario que uno se fije bien. A veces está en dos partes el nido de las abejas. \fr_son 06243-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixka \raiz2 taxkal \dt 02/Sep/2020 \lx taxkalchikiwit \lx_cita taxkalchikiwit \lx_var \ref 09999 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Jun/2021 \lx taxkaliswat \lx_cita taxkaliswat \lx_var General \ref 03195 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Piper.schiedeanum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Piper schiedeanum Steud. planta de la familia Piperaceae; es una maleza cuyas hojas sirven para jugar al hacer tortillas, se supone que a las niñas les ayuda a desarrolla la habilidad para hacer tortillas \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n taxkaliswat ixi:wyo kia:wiltiah siwa:pi:pil. Kihtowah ke komo kia:wiltiah kwaltsitsi:n kita:liah n' taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hoja de taxkaliswat la juegan las niñas. Dicen que si la juegan hacen muy buenas tortillas. \fr_son 03195-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz taxkal \raiz iswa \dt 07/Jan/2022 \lx taxkali:xko \lx_cita taxkali:xko \lx_var General \ref 01802 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.superficie.de.tortilla \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sobre la superficie de la capa delgada de la tortilla (p. ej., carne en los tacos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nikwa:ntik tsiktsi:n nakat taxkali:xko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le convidé un poco de carne (poniéndola) sobre la superficie (la capa delgada) de una tortilla. \fr_son 01802-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz taxka \raiz i:x \raiz -ko \nsem La palabra taxkali:xko se usa generalmente para indicar que a alguien se le convida comida en una o dos tortillas, como una especie de taco. Implica que la comida no se sirve en plato. También es importante indicar que la comida en la superficie de la tortilla se pone sobre lo que se llama la cara (véase i:xko) donde está la capa más delgada (véase i:xe:wayo) después de que se infla la tortilla al cocerse. \dt 18/Apr/2021 \lx taxkalkohkotol \lx_cita taxkalkohkotol \lx_var General \ref 05854 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedacito.de.tortilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pedacitos de tortilla \osten p. ej., por no cocerse bien en el comal, quedan como pedacitos pegados al comal \sig_var General \fr_n Xika:pacho nochi yo:n taxkalkohkotol, mah yema:nia. Se: tepits:n tikimakas piomeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Pón en agua los restos de tortilla para que se suavicen. Al rato se los das a los pollos. \fr_son 05854-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixka \raiz koto: \raiz2 taxkal \dt 12/May/2020 \lx taxkalo:ltia \lx_cita ne:chtaxkalo:ltia \lx_var General \ref 07151 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.tortear \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a tortear, a usar (la masa del nixtamal) para hacer tortillas \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtaxkalo:ltih nochi itix wa:n yeh yahki takowato. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana me hizo tortear toda su masa y ella fue a comprar. \fr_son 07151-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixka \dt 05/Apr/2022 \lx taxkalowa \lx_cita kitaxkalowa \lx_var General \ref 06251 (duda) revisar las frases del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tortear, usar (la masa del nixtamal) para hacer tortillas \sig_var 1-Tzina \fr_n Niati nikwahkowti sayoh niktaxkalo:ti tsiktsi:n notix. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ir al rancho sólo voy a tortear un poco de masa. \fr_son 06251-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref tisi \semx_tipo Comparar \semxref tiskwe:chowa \raiz ixka \nsem El verbo taxkalowa es transitivo y refiere a la acción de tomar (la masa de nixtamal) para hacer tortillas. Para la acción de echar tortillas se utiliza tisi y para la acción de moler nixtamal en el metate se dice kikwe:chowa tixti (véase kwe:chowa) o tixkwe:chowa. tisi \dt 08/Feb/2022 \lx taxkalowilia \lx_cita ne:chtaxkalowilia \lx_var General \ref 06374 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortear \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tortear, usar (la masa del nixtamal de alguien) para hacerle tortillas (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chtaxkalowili seki notix, a:man miak ta:ke:walmeh nikintamakati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me hagan tortillas con una parte de mi masa, hoy les voy a dar de comer a muchos peones. \fr_son 06374-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixka \dt 08/Feb/2022 \lx taxkalpi:ki \lx_cita taxkalpi:ki \lx_var General \ref 00373 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preparar.tacos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig preparar tacos \osten p. ej., los que se llevan al campo, lleno de comida como itacate y que se comen al mediodía \sig_var General \fr_n A:mo, a:t ox o:me taman onkas (nexkoko:kiswat). I:n iswat neh nikwi ne:, ika nikpi:ki ne:, nikchihchi:wa tamal, ke:meh yo:n nakatamal oso ne: .... I:pa nakatamal sah ika tikpihpi:kih. Wa:n no:, no: kwaltia ne:, kwali ika se: taxkalpi:ki, se: kikwetowa, wa:n ika se: kipi:ki ne:n taxkal tein yo:n, *bueno** se:, a:ksá: se: kitoktia para kikwa:s ne: itekipan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No, quizá no hay dos tipos (de nexkoko:kiswat, Canna spp.). Esta hoja yo la ocupa este, con eso envuelvo este, (cuando) preparo tamales, como los tamales de carne o… Nada más se envuelven con eso los tamales de carne. Y también, también sirve para envolver tacos, la pasamos al fuego para hacerla blandita y con eso envolvemos los tacos, bueno los tacos que se le envían a alguien para que se los coma en su trabajo. \fr_son 00373-01_corp_Xaltn-ADA300_ \fr_fuente 2012-07-23-n | 44.716, 69.283 \raiz taxkal \raiz pi:ki \ncomp Ceferino Salgado usa la forma tapi:ki. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx taxkalpi:kia \lx_cita ne:chtaxkalpi:kia \lx_var General \ref 04659 (duda) para CSC no usa taxkalpi:kia porque se entiende desde el contexto de lo que se habla y solamente usa tapi:kia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa prepararle.tacos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig prepararle tacos \osten a alguien, p. ej., los que se llevan al campo, lleno de comida como itacate y que se comen al mediodía \sig_var General \fr_n Kwa:lka:n nime:was. Mostah nikintaxtalpi:kia nopilwa:n. Wehka tekitih, yeh ika a:mo nikintamakati. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Voy a levantarme temprano. Todos los días les preparo tacos a mis hijos. Trabajan lejos y por eso no les llevo la comida. \fr_son 04659-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz taxkal \raiz pi:ki \nmorf Como tiene un sustantivo incorporado este funciona como objeto no referencial. Por eso en el náhuat de la Sierra Nororiental el aplicativo es simplemente con -ia y no -ilia. \dt 24/Jan/2022 \lx taxkalsese:k \lx_cita taxkalsese:k \lx_var General \ref 02588 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla.fría \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tortilla fría \osten la que no se ha calentada \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa a:mo nitisik. Nikpiaya miak taxkalsese:k wa:n sayoh nimotatoto:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy no hice tortillas. Tenía muchas tortilas frías y sólo me las recalenté. \fr_son 02588-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz taxkal \raiz sek \dt 21/May/2021 \lx taxkaltakowal \lx_cita taxkaltakowal \lx_var General \ref 01976 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa tortilla.comprada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tortilla de tortillería que se vende \sig_var General \fr_n Mo:sta nite:tamakati:w ika taxkaltakowal, a:mo nike:mantis nitisis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana iré a dar de comer (p. ej., a trabajadores) con tortillas compradas, no tendré tiempo para hacer tortillas. \fr_son 01976-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz ixki \raiz kowa \nota En la raíz para tortilla agregar una referencia a ixki. \dt 21/Apr/2021 \lx taxkaltapi:k \lx_cita taxkaltapi:k \lx_var General \ref 06384 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tacos \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tacos (tortillas bañadas en frijoles o alguna otra comida y enrolladas, se envuelven en hoja de plátano y servilleta de tela) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n a:mo nikwa:lkwik notaxkaltapi:k, ne:chtamakaki:w nopili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy no traje mis tacos, vendrá a darme de comer mi hijo. \fr_son 06384-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz taxkal \raiz pi:k \dt 18/May/2020 \lx taxkaltia \lx_cita kitaxkaltia \lx_var General \ref 05638 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.tacos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle tacos para llevar \osten p. ej., una mujer a su esposo \sig_var General \fr_n Ihwa:k niow kowtah nitatekiti, no:má:n ne:chtaxkaltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando voy al bosque a cortar café, mi mamá me hace los tacos para llevar (como itacate). \fr_son 05638-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz taxkal \dt 12/Apr/2022 \lx taxkaltilia \lx_cita ne:chtaxkaltilia \lx_var General \ref 08700 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suplir.en.hacer.tacos.por \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig suplir (a alguien) en hacer tacos (para llevar) para (alguien; p. ej., una señora hace tacos para su yerno, supliendo así a su hija, el objeto primario) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chtaxkaltili mokni:w, neh niow nikwiti ok a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Toma mi lugar en hacerle tacos a tu hermano, todavía voy a traer agua. \fr_son 00467-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz taxkal \dt 02/Sep/2020 \lx taxkalwia \lx_cita kitaxkalwia \lx_var General \ref 05680 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ensuciar con residuos de tortilla \osten el pezón de la mujer que amamanta a su hijo \sig_var General \fr_n A:mo xikchi:chiti mopili. Kikwahtoya taxkal wa:n mitstaxkalwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No le des de mamar a tu bebé. Estaba comiendo tortilla y es posible que te tape el pezón. \fr_son 05680-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepe: \raiz ahwach \raiz xiw \nota Citada en Maseualxiujpajmej, p. 138, que dice es para fiebre. \dt 12/Apr/2022 \lx taxokoli:l \lx_cita taxokoli:l \lx_var General \ref 04392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimado \catgr Adj \deriv \sig mallugado \osten frutas \sig_var General \fr_n I:n pahpata taxohxokoli:l, a:mo wel se: kinamakas ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este plátano está mallugado, ya no se podrá vender. \fr_son 04392-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xokol \dt 18/Jan/2022 \lx taxokolti:l \lx_cita taxokolti:l \lx_var General \ref 07217 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acedado \catgr Sust-predicado \deriv \sig acedado, fermentado \osten comidas por descuido, por haberse dejado afuera en el calor \sig_var General \fr_n I:n emo:l taxokolti:l, a:mo niman kimolo:ntihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos frijoles están acedados, no los hirvieron luego. \fr_son 07217-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xoko:k \raiz xoko: \dt 06/Sep/2020 \lx taxola:wi \lx_cita taxola:wi \lx_var General \ref 02635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.todo.resbaloso \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig hacerse resbaloso \osten un lugar o superficie, como del suelo, p. ej., las calzadas al llover \sig_var General \fr_n Ne: ohti ye:ktaxola:wi, ya:lwa kiowik wa:n aya:mo tawa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En aquel camino se hizo todo muy resbaloso, ayer llovió y todavía no se seca (el suelo). \fr_son 02635-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ala:waya \raiz xola:wa \nmorf No existe el verbo xola:wi sino solamente con el prefijo de sujeto no referencial ta- indicando que un lugar se hace resbaloso. También existe taala:waya, del verbo alawa:ya, y que indica un lugar que se hace resbaloso, también por el efecto del agua. \dt 21/May/2021 \lx taxo:lookxiti:l \lx_cita taxo:lookxiti:l \lx_var General \ref 07738 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocido.a.medias \catgr Sust-predicado \deriv \sig cocido a medias, mal o incompletamente cocido (alimentos que por una razón no se cuecen bien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio:tet taxo:lookxiti:l, nikwa:ya wa:n a:tik ok n' ixo:chio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este huevo está cocido a medias, lo iba a comer y todavía está aguada su yema. \fr_son 07738-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:lo \raiz oksi \dt 19/Sep/2020 \lx taxo:xal \lx_cita taxo:xal \lx_var General \ref 06388 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dañado.por.haberse.visto.con.antojo \catgr Adj \deriv \sig echado a perder (comida en proceso de elaboración, frutas verdes recién cosechados en proceso de maduración) por haberse visto (por alguien) con antojo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tamal motixnepanoh, tak taxo:xal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos tamales se cocieron mal, tal vez habían sido codiciados con antojo. \fr_son 06388-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:xa \dt 02/Sep/2020 \lx taxoxokka:n \lx_cita taxoxokka:n \lx_var General \ref 01400 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.verdoso \catgr Sust-predicado \deriv \sig lugar, campo verdoso (por efecto de lluvia que hace reverdecer las plantas, particularmente en referencia a las cultivadas en una milpa, cafetal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomi:lah yankwikta:l ok yehika kwaltsi:n taxoxokka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa aún es terreno muy fertil por eso está bien verde. \fr_son 01400-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xow \dt 29/Mar/2021 \lx taxta:wi:l \lx_cita taxta:wi:l \lx_var General \ref 05600 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sueldo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig (posesionado) sueldo, pago por una actividad hecha \sig_var General \fr_n No:pá:n tekitik nochi i:n semana wa:n ye:wa kwalka:n kika:wili:koh ya n' itaxta:wi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá trabajó toda esta semana y hoy en la mañana ya vinieron a dejarle su pago. \fr_son 05600-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (neologismo) dinero \sig_var General \fr_n Nikneki nikowas se: to:tolin wa:n a:mo nikpia n' taxta:wi:l. A:mo nitekititok porin ye:kkiowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero comprar un pavo y no tengo dinero. No he trabajado porque llueve mucho. \fr_son 05600-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ixta:wa \nsem El uso de taxta:wi:l para 'dinero' en general parece ser un neologismo o un uso extendido promovido por la radio indígena de Cuetzalan donde se empezó a usar el término con este significado hace quince o más años. El término más usual y básico es tomi:n. \dt 12/Apr/2022 \lx taxta:wilia \lx_cita kitaxta:wilia \lx_var General \ref 00120 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \vease ixta:wilia \raiz ixta: \rev 2020-12-15 \dt 16/Dec/2020 \lx taxwi:s \lx_cita taxwi:s \lx_var General \ref 07265 (duda) para CSC taxwis es un tipo de grano que se forma desde un principio con las caracteristicas de dicho grano pero no se convierte con el tiempo como dice el ejemplo. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig infección cutánea, furúnculo, que tarda mucho en cicatrizar, puede tardar uno o dos años \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kipia se: kokot wa:n mokepak taxwi:s, a:mo wel pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer tiene un grano y se volvió un furúnculo, no puede cicatrizar. \fr_son 07265-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz taxwi:s \nota Checar significado con una enfermera o medico bilingue. \dt 07/Sep/2020 \lx taxwiskapolin \lx_cita taxwiskapolin \lx_var General \ref 05024 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malpighiaceae.Bunchosia.biocellata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bunchosia biocellata Schltdl., árbol de la familia Malpighiaceae, sirve para leña \sig_var Tzina \fr_n Kihtowah ke:man se: kikwa yo:n taxwiskapolin te:kwih wehwei kokomeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que si uno come frutos del Bunchosia biocellata (taxwiskapolin) le salen a uno grandes granos. \fr_son 05024-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref to:to:tsapokowit \raiz taxwis \raiz kapol \dt 03/Feb/2022 \lx taxwi:stia \lx_cita taxwi:stia \lx_var General \ref 06329 (duda) CSC sólo usa taxwiskokot y lo que aparece como significado usaría te:malowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formarse.furúnculo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig formarse un furúnculo (p. ej., una herida o grano que no cicatriza y se convierte en una infección crónica) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kokot taxwi:stiak wa:n a:mo wel pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este grano se convirtió en furúnculo y no se puede curar. \fr_son 06329-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz taxwi:s \nota Checar significado de taxwi:s y aplicar al verbo \dt 08/Feb/2022 \lx tayekak \lx_alt taekak \lx_cita tayekak \lx_var General \ref 05340 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa altar.mayor \catgr Sust \infl \sig altar mayor o principal de iglesia \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka tio:pan wa:n a:mo wel nipano:k tayekak. Pexo:ntoyah n' tokniwa:n porque talwitik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a la iglesia y no pude pasar hasta al altar mayor. Estaba lleno de gente porque fue la fiesta patronal. \fr_son 05340-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xa:ntohi:xpan \raiz yeka \dt 11/Apr/2022 \lx taye:kti:l \lx_alt tae:kti:l \lx_cita taye:kti:l \lx_var General \ref 00598 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoja.de.mafafa.limpia \catgr Sust-predicado \deriv \sig parte carnosa de la hoja (específicamente de Xanthosoma) que se había desprendida de la nervadura para luego comerse como quelite \sig_var Tzina \fr_n 'Kwi:kilih imorral wa:n seki tsoyo..., seki metstsonkilit o, kie:ktihka ya kit wa:n ompa yetoya taxkal. Pos yo:n morral kwi:kak n' ika nochi n' yo:n kilit taye:kti:l wa:n, wa:n taxkaltsi:n x'mati ka:ni yo:n ma:wilo:to, mm. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Le llevó su morral y un…, un poco de mafafa que ya había desvendo y ahí tenía sus tortillas. Pues ese morral se lo llevó con todo y ese quelite desvenado y, y las tortillas quien sabe adónde se fueron a echar a perder, si. \fr_son 00598-01_corp_Tzina-MFM310_faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 374.984, 395.648 \raiz ye:k \nmorf Aunque quizá sea rebusqueda esta nominalización si ocurre en el corpus naturalmente. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx taye:kti:l \lx_cita taye:kti:l \lx_var General \ref 00044 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiado.de.venas \catgr Sust \deriv \sig las partes comestibles de unas hojas después de haber sido limpiadas de la venas \osten hojas, particularmente las de Xanthosoma que se quita la parte entre las venas para comer hervidas \sig_var Tzina \fr_n 'Kwi:kilih imorral wa:n seki tsoyo..., seki metstsonkilit o, kie:ktihka ya kit wa:n ompa yetoya taxkal. Pos yo:n morral kwi:kak n' ika nochi n' yo:n kilit taye:kti:l wa:n, wa:n taxkaltsi:n x'mati ka:ni yo:n ma:wilo:to, mm. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Le llevo su morral y unos…, mafafa ya limpiado y ahí estaban sus tortillas. Pues ese morral se lo llevo con todo y el quelite limpiado y, y sus tortillas quien sabe donde se fueron a echar a perder, si. \fr_son 00044-01_corp_Tzina-MFM310_faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 374.984, 395.648 \raiz ye:k \raiz ta:l \nsem Este sustantivo taye:kti:l parece ser un neologismo relacionado con el verbo ye:ktia que significa la acción de separar las partes comestibles de una hoja, como de Xanthosoma de las venas. \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx tayema:ni \lx_cita tayema:ni \lx_var General \ref 02025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.blanda.la.tierra \catgr V0 \deriv \infl Irregular \infl_v Ver notas morfológicas \sig ser blanda la tierra o una extensión de terreno \sig_var General \fr_n Pero neli nochipa onkak, más mochi:wa ka:mpa yo:n kiliah chika:wakta:l porque ka:mpa yo:n ta:l kwaltsi:n ema:xtsí:n o mahyá: ye:ktik semi, tayema:ni, a:mo, a:mo mochi:wa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Pero de verás siempre hay. Se da más en los lugares donde hay lo que le llaman tierra dura porque donde es tierra blanda o es como muy sueltaa, donde todo es toda tierra blanda, no, no se da. \fr_son 02025-01_corp_Tzina-HSO366_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-b | 129.138, 141.375 \nmorf La palabra que se escribe yema:nia es un verbo que puede ser intransitivo ('abandarse', 'suavizarse') o transitivo (kiyema:nia ('lo suaviza', 'lo ablanda'). Las raíces perfectivas de cada valencia, sin embargo, son distintas. El intransitivo se forma el perfectivo como yema:niak (Clase 4) mientras que el transitivo lo forma como kiyema:nih, de Clase 2a. Una podría esperar dos formas con el prefijo ta-: tayema:nia como impersonal, 'se ablanda por todos lados' y transitivo con objeto no referencial, tayema:nia 'él/ella ablanda (por ejemplo mugre en lavar). Pero por alguna razón (quizá para desambiguar) el impersonal se forma como tayema:ni aunque el verbo yema:ni como intransitivo no existe y por esto no se inflexiona tayema:ni. Amelia Domínguez comentó que si existe una diferencia entre los impersonas tayema:nia y tayema:ni. La forma tayema:ni refiere a una situación duradera, característica de esta tierra, como que siempre está blanda. Así se considera que tayema:ni es defectuoso en que no se inflexiona. \raiz yema: \dt 29/Apr/2021 \lx tayewalo:l \lx_cita tayewalo:l \lx_var General \ref 03907 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa tejido.en.rueda \catgr Sust-predicado \deriv \sig tejido en rueda para adorno \osten flores de cucharilla o izote, se colocan con un palo en el altar de la iglesia \sig_var General \fr_n I:n xo:chit kwaltsi:n tayewalo:l, a:kin kichihchi:w kwali xo:chichi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta flor esta bien tejida en una rueda, quien lo hizo sabe hacer ruedas con la flor (de cucharilla). \fr_son 03907-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ewal \nsem Esta palabra, teyawelo:l es un neologismo para lo que generalmente se llama simplemente 'rueda', un arreglo particular de brácteas del izote. \ency Grabación, ilustración \dt 17/Jan/2022 \lx tayewalwia \lx_cita kitayewalwia \ref 08023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa circundar \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tayewalwia \lx_cita kitayewalwia \lx_alt kitayewalwia \lx_var General \ref 03274 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rodear \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tayewalwia) rodear para esquivar, darle la vuelta (p. ej., a un animal peligroso) al mantener una buena distancia al pasar \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nikwahkowito. Niwa:lah ixta:wakopa sayoh nikintayewalwih n' kwa:kwehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a traer leña. Me vine por el potrero y rodeé a los toros. \fr_son 03274-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ewal \dt 04/Jan/2022 \lx tayo:kol \lx_cita tayo:kol \lx_var General \ref 00569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tristeza \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tristeza \osten p. ej., por la pérdida de un ser querido \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat a:mo ke:man yowi tachkwati ke:man aksá: miki. Ke:man yeh kiahsis n' tayo:kol ihkwa:k kiitas ke moneki mah se: mosempale:wi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre nunca va a ayudar a excavar la fosa en el camposanto cuando alguien fallece. Cuando a él le toque la tristeza, es cuando se va a dar cuenta que (en esos casos) se necesita el apoyo de la gente. \fr_son 00569-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n JVC-- Yo:n a:mo mone:neki yo:n, kwomekat sah. A:mo mone:neki po..., kwat... AND-- Wa:n yo:n neh nikmattok ke:meh i:n, ki:n tipanowah i:n tayo:kol de kiliah semana santa, cuaresma, ihwa:k kite:mo:tih miakeh, kahsih. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ese no se chiquea, es puro bejuco. No se chiquea…, AND-- Y yo sé que eso como este, como pasamos esta tristeza de la semana santa, la cuaresma, en esa fecha muchos van a buscarlo, y lo encuentran. \fr_son 00569-02_corp_Tzina_AND308 \fr_fuente 2012-07-25-q | 408.12, 419.406 \raiz yo:ko \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx tayo:kolia \lx_cita ne:chtayo:kolia \lx_var General \ref 06289 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regalar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig regalar (algo) a (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtayo:kolih se: itskwinkone:t, kwaltsi:n takwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me regaló un perrito, come bien. \fr_son 06289-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:kol (?) \dt 08/Feb/2022 \lx tayo:koltia \lx_cita kitayo:koltia \lx_var General \ref 01654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa causar.tristeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig causar tristeza (p. ej., la pérdida de un ser querido o de un objeto personal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chtayo:koltia nokone:w ihwa:k ta:wa:na, nikilwia mah a:mo ta:wa:na ok wa:n a:mo ne:chkaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me causa tristeza cuando mi hijo bebe, le digo que ya no beba y no me hace caso. \fr_son 01654-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:ko \dt 15/Apr/2021 \lx tayo:koya \lx_cita tayo:koya \lx_var General \ref 06381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entristecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig entristecerse (por algún hecho o situación); estar triste \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k mikik totapial no:pá:n semi tayo:koyak. Kiwelitaya *porque** kwaltsi:n tama:ma:ya wa:n a:mo tahmatia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se murió nuestra bestia mi papá se entristeció mucho. Le gustaba porque cargaba bien y no era salvaje. \fr_son 06381-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:ko(?) \dt 08/Feb/2022 \lx tayo:lo:t \lx_cita tayo:lo:t \lx_var General \ref 00596 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corazón.de.madera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig corazón \osten de un tronco de árbol \sig_var General \fr_n Nikte:xi:n se: kwakwi:teh wa:n tayo:lo:t nikwiti para kalikxit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tumbé un árbol de cuacuite (Gliricidia sepium (Jacq.) Walp.) y el corazón (esto es, quitando la corteza y la madera blanda exterior) lo voy a ocupar para horcón de casa. \fr_son 00596-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \nsem Este proceso de quitar la madera blanda alrededor de un corazón duro es un proceso que se les aplica solamente a ciertos árboles como el cuauite, ma:tanka (Diphysa americana (Mill.) M. Sousa y el kakate (Tapirira mexicana Marchand) entre otros. \nota Checar si de veras tallan los troncos para que quede nada mas el corazon. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx tayowa \lx_cita tayowa \lx_var General \ref 07266 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa anochecer \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig anochecer, caer la oscuridad al ponerse el sol \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tayowa miak tokni:wa:n kochih, sayoh seki:n yowih tatokatih kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando anochece muchas personas duermen, sólo algunas van a cazar al bosque. \fr_son 07266-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yowa \dt 05/Apr/2022 \lx tayowah \lx_cita tayowah \lx_var General \ref 00771 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buenas.noches \catgr Saludo \deriv \sig buenas noches \osten después de oscurecer en la tarde pero solamente al encontrar una persona no para despedirse \sig_var General \fr_n Tayowah. ¿Aya:mo nankochih? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Buenas noches. ¿Todavía no duermen? \fr_son 00771-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yowa \nsem Este saludo, que usan tanto mujeres como hombres, está decayendo en uso (véase tio:takih). Pero cuando se usa tayowah es solamente al encontrar una persona no para despedirse ni antes de dormirse. Para las personas (sean hombres o mujeres) que usan esta expresión se les debe de contestar dependiendo de la persona que conteste, si es una mujer ne:ki:n o kineki:n y si es un hombre kinekiltiá:n o simplemente tiá:n. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tayowak \lx_cita tayowak \lx_var General \ref 01056 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa anoche \catgr Adv-tiempo \deriv \sig anoche \sig_var General \fr_n Tayowak niahka kowtah, nitatokato wa:n nikahsi:k se: pe:soh wa:n se: ayo:to:chin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Anoche fui a cazar al bosque, encontré (y maté) un tejón y un armadillo. \fr_son 01056-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tayowaya:n \semxref yowak \semxref yowal \raiz yowa \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx tayowaltia \lx_cita kitayowaltia \lx_var General \ref 06379 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.anochecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacerle tarde \osten al hacer trabajar, demorar u ocupar a (alguien, como un peón) hasta ya entrada la noche \sig_var General \fr_n Ne:chtayowaltia note:ko, nochipa titekitih ma:ski kiowtok \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me hace trabajar mi patrón hasta entrada la noche, siempre trabajamos aunque esté lloviendo. \fr_son 06379-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref tane:xtia \semxref tio:taki:ltia \semx_tipo Comparar \semxref nepantahtilia \raiz yowa \dt 08/Feb/2022 \lx tayowaya:n \lx_cita tayowaya:n \lx_var General \ref 02269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.oscuro \catgr Sust-predicado \deriv \sig lugar oscuro \osten p. ej., en el interior de una cueva, en el campo por falta de luz o luna en la noche \sig_var General \fr_n Nokalte:noh tayowaya:n, a:mo nitaxo:taltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa (patio) está oscuro, no enciendo la luz. \fr_son 02269-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatayowaya:n) en la oscuridad \osten p. ej., antes de amanecer \sig_var General \fr_n Nokni:w momachtih Tetsihtsi:li:n. Mo:stah wa:le:waya tatayowaya:n ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano estudió en Tetsihtsili:n (una escuela en S. Miguel Tzinacapan). Todos los dias salía aún cuando estaba oscuro. \fr_son 02269-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yowa \raiz -ya:n \dt 11/May/2021 \lx tayowaya:ntia \lx_cita tayowaya:ntia \lx_var General \ref 07149 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa anochecer \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Requiere ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig anochecer, caer la oscuridad al ponerse el sol \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech i:n me:tsti diciembre niman tayowaya:ntia wa:n tahkah ya tane:si. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de diciembre oscurece luego y amanece ya tarde. \fr_son 07149-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tayowa \raiz yowa \dt 05/Apr/2022 \lx tayowilia \lx_cita kitayowilia \lx_var General \ref 05447 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa proyectarle.sombra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig proyectarle o echarle sombra; bloquearle la luz en perjuicio de \osten a alguien pero en su perjuicio, p. ej., al pararse enfrente de una proyección luminosa \sig_var General \fr_n ¡Ximihkwani! Tine:chtayowilia. A:mo nitachia wa:n niktsi:na:ki:sneki noako:xah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Quítate! Me estás bloqueando la luz. No veo y quiero enhebrar mi aguja. \fr_son 05447-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yowa \dt 11/Apr/2022 \lx tayo:yoh \lx_cita tayo:yoh \lx_var General \ref 00515 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tlacoyo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tlacoyo \osten gordita de masa rellena con frijol molido que se cuece en comal sin aceite \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikmanak et wa:n ekintsi:n ika nikchihchi:was tayo:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer herví frijoles y ahorita voy a hacer tlacoyos con ellos. \fr_son 00515-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref etaxkal \raiz tayo: (?) \nsem El tayo:yoh que se prepara en las casas es diferente a los que se venden en los puestos de comida. Los tayo:yos se cuecen en comal sin aceite y se comen sin guisarlos, algunas personas les gusta ir sopeando del caldo de los frijoles que se han ocupado para los tayo:yos. Lo que preparan en los puestos de comida y antojitos les llaman tlacoyos. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx teahwach \lx_cita teahwach \lx_var General \ref 05850 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Urticaceae.Pilea.microphylla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pilea microphylla (L.) Liebm., planta de la familia Urticaceae. Se usa para controlar la sudoración nocturna en bebés. \sig_var General \fr_n Yo:n teahwach ika kimpahtiah pilimeh ke:man moyowalito:niah. Kimpechtiah ke:man kochih. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas del Pilea microphylla ocupan para curar a los niños que sudan por las noches. Ponen las hojas como tapete (abajo del niño pero encima de la sábana) cuando duermen (para que se acuesten sobre la hierba). \fr_son 05850-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz te \raiz ahwach \dt 02/Sep/2020 \lx te:ahwayo:tih \lx_cita te:ahwayo:tih \lx_var General \ref 02094 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.provoca.comezón \catgr Adj \deriv \sig que provoca comezón (plantas como totomoxtle y algunas plantas de las familias Poaceae y Asteraceae) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n sakat tein selik tohmioh wa:n te:ahwayo:tih. Wa:n ixiwyo n' ehka:w no: te:ahwayo:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zacate que es tierno tiene su pubescencia y provoca comezón. Y las hojas de ehkaw también causa comezón. \fr_son 02094-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ahwa(1) \dt 06/May/2021 \lx tealaktah \lx_cita tealaktah \lx_var General \ref 03317 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.piedras.resbalosas \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar con muchas piedras resbalosas \osten en caminos o ríos, generalmente por tener lama o humedad \sig_var General \fr_n Ne: a:taw semi tealaktah. Komo se: moxola:w se: wetsi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el río hay muchas piedras resbalosas. Si uno se resbala se cae. \fr_son 03317-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz ala: \dt 05/Jul/2021 \lx tech \lx_cita itech \lx_var General \ref 04388 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig sobre \osten la superficie de algo \sig_var General \fr_n ¡Xikwa:lkwi yo:n a:mat tein yetok itech yo:n wapal! \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e ¡Trae ese papel que está sobre la tabla! \fr_son 04388-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dentro \osten de un recipiente \sig_var General \fr_n Yo:n xokoa:t xikte:ka itech se: lome:tah! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese jugo de naranja, échalo dentro de una botella! \fr_son 04388-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -tech \nsem La forma -pan no se usa, o solamente por muy raras ocasiones. En Guerrero ipan se usa para significar 'sobre'. \dt 18/Jan/2022 \lx -tech \lx_cita itech \lx_var General \ref 04289 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig sobre; montado en \osten un objeto como mesa, tabla, una bestia como caballo o mula \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki kowtah itech tapial. Tio:tak wa:lnehnemis a, tapial kiwa:lkwis kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue al campo en (sobre) un caballo. En la tarde ya va a venir caminando, el caballo va a venir cargando la leña. \fr_son 04289-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig dentro de; en \osten recipiente de cualquier tipo; vehículo; agua \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka Kwesala:n. A:mo niknekik ninehnemis, kachi kwali niah itech tepos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a Cuetzalan. No quise caminar, mejor me fui en el colectiva. \fr_son 04289-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tech \dt 18/Jan/2022 \lx techahchalah \lx_alt techahchaltah \lx_cita techahchalah \lx_var Tzina \ref 01338 (duda) CSC no usa esta palabra, usa texahkalah \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.muy.pedregoso \catgr Adj \deriv \sig lugar muy pedregoso \osten \sig_var General \fr_n Ka:mpa techahchalah nemih kowa:meh wa:n okseki okwilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde es muy pedregoso (en los lugares muy pedregosos) viven víboras y otros animales. \fr_son 01338-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz chala: \raiz -tah \dt 24/Mar/2021 \lx te:chi:chi:ni \lx_cita te:chi:chi:ni \lx_var General \ref 07223 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.gusano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico a diferentes gusanos, que son el estado larvario de algunos insectos, tienen colores negro o verde. Se tiene la creencia de que maman la leche de las madres lactantes \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n te:chi:chi:nimeh miak taman onkakeh, seki xoxoktikeh wa:n seki ti:ltikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los gusanos te:chi:chi:nimeh hay muchas clases, unos son verdes y otros negros. \fr_son 07223-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz chi:chi \dt 06/Sep/2020 \lx techtia \lx_cita kitechtia \lx_var General \ref 06262 (duda) CSC usa pantia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa culpar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig culpar, echar la cupla (a alguien, de un acto delictivo o dañino) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitapa:n se: kaxit wa:n kitechtia nokone:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño rompió un plato y le echó la culpa a mi hijo. \fr_son 06262-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tech \dt 08/Feb/2022 \lx te:e:ika \lx_cita te:e:ika \lx_var Tzina \ref 07998 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:e:xka \lx_cita te:e:xka \lx_var Tzina \ref 07997 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz e:i \dt 15/Aug/2018 \lx teh \lx_cita ka:n teh \lx_var General \ref 05478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Pronombre-indefinido \deriv \vease tei \raiz tei \nsem Hay otro teh que es la forma abreviada de tehwa, el pronombre de segunda persona singular. \dt 28/Mar/2019 \lx teh \lx_cita teh tikihto:s \lx_var General \ref 01192 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tú \catgr Pronom-enf \deriv \sig tú \osten como sujeto, objeto, etc., con un predicado \sig_var General \fr_n A-- Neh niow nitatekiti mo:sta. ¿Wa:n teh? B-- Neh niow Kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- Yo voy a cosechar café mañana. ¿Y tú? B-- Yo voy a Cuetzalan. \fr_son 01192-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ADA-- E..., teh ke ti..., tikini:xmati ne:n okwiltsitsí:n tein onkakeh ne:n a:ihtik, ¿ka:nachi taman ok..., ne:n, onkakeh? ¿Wa:n ke:ní:w se: kimpa..., se: ke:ní:w se: kimpahwia, se: kinin..., se: ka:te:ma tenex oso se: kia:ma:nelowa wa:n ke:mah se: kipante:ka sah. Teh tikmattos ke:ní:w, ¡xite:chtapowi! AJH-- Ah, ke:mah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- E…, tú que…, conoces los animalitos que hay dentro del agua, ¿Cuantos tipos hay? ¿Y como se les pone el veneno, se echa la cal en el agua o se revuelve cuando se echa. Tú has de saber como, platicanos. AJH-- Ah, si. \fr_son 01192-02_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2010-07-13-h | 849.63, 869.676 \semx_tipo Comparar \semxref tehwa \raiz teh \nsem Se utiliza teh a menudo para focalizar el sujeto, indicando en este caso que 'eres tú (y no otro)'. \dt 13/Jul/2021 \lx tehchiki \lx_cita kitehchiki \lx_var General \ref 00568 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig restregar, frotar \osten \sig_var \fr_n Wa:n itech koma:l xkahkawa:nti (tanokwilpahxiwit) wa:n ika xiktahtati mokantipan, pero paniá:n de mokantipan. ¡Ika x'tahtati! Ihkó:n xiktehtehchiki wa:n, wa:n a ver komohkó:n mitsna:mikiskia. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Y caliéntalo en un comal (Lantana camara L.) y con eso aplícale calor arriba de tu quijada, pero encima de tu quijada. Con eso aplícale calor, restriégalo así y, y ojalá así te compongas. \fr_son 00568-01_corp_Tzina-JSD318 \fr_fuente 2011-08-23-i | 85.103, 101.51 \sig (con reflexivo e tech : motehchiki itech) alcanzar a rozar contra \osten p. ej., por accidente o casualidad, algo sobre o contra otra cosa \sig_var General \fr_n Mah a:mo motech motehchiki yo:n itskwinti, a:paltik wa:n tsohya:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Que no se restriegue en ti ese perro, está mojado y apestoso. \fr_son 00568-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tehchiki (?) \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx tehko \lx_cita tehko \lx_var General \ref 06247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa subirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig subirse (p. ej., a las ramas de un árbol, al segundo piso de un edificio, a un cerro) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n misto:n tehkok me:sahpan wa:n kikwah seki taxkal ompa etoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este gató se subió a la mesa y comió unas tortillas que estaban allí. \fr_son 06247-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : te:tehko) subir constantemente en un lugar \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili te:tehko itech ne: xa:lxokot. Pawetsis wa:n tsahtsis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño sube (constantemente) en ese guayabo. Se caerá y llorará. \fr_son 06247-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tehko \nmorf Nótese que la /o/ final no se alarga ni en el pasado ni en el futuro: tekok, tekos. \nota Analizar la traducción de la oración de Amelia porque realicé cambios en la última frase. \dt 08/Feb/2022 \lx -tehko \lx_cita kikwahtehko \lx_var General \ref 06248 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.al.llegar.acá \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Clase 4 \sig terminación aspectual que indica hacer lo que significa el verbo al llegar a un punto de referencia deíctico (generalmente donde está el que habla o el sujeto del verbo) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikmolo:nti yo:n ato:l wa:n tio:tak nitai:tehko! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Hierve ese atole y por la tarde llegaré (acá) a tomarlo! \fr_son 06248-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref -tahsi \semx_tipo Antónimo \raiz ehko \dt 02/Sep/2020 \lx tehkolis \lx_cita tehkolis \lx_var General \ref 02238 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa subida \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig subida empinada (p. ej., un camino o cuesta con inclinación fuerte) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n nemi ne: ahkwa:kopa, ihwa:k se: yowi icha:n nochi tehkolis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá vive por allá arriba, cuando uno va a su casa todo es una subida fuerte. \fr_son 02238-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref temo:lis \raiz tehko \dt 09/May/2021 \lx tehkoltia \lx_cita kitehkoltia \lx_var General \ref 04564 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa subir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig subir, llevando de un lugar a otro \osten p. ej., una carga de una cañada a un cerro o de un piso inferior a otro superior \sig_var General \fr_n Niktehkoltia kahfe:n nokaltikpak. Nikte:mati mah wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Subo café al techo de mi casa. La extiendo a ponerlo a secar. \fr_son 04564-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahkokwi \raiz tehko \dt 24/Jan/2022 \lx tehkoltilia \lx_cita ne:chtehkoltilia \lx_var General \ref 06252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa subirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig subir (p. ej., una carga, un niño) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chtekoltili i:n koxta:l, telwe:i wa:n a:mo nikxi:kowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Súbe este costal para mi (p. ej., a una bestia o camión), está muy grande y no lo aguanto. \fr_son 06252-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tehkol \dt 08/Feb/2022 \lx tehtsomoka \lx_cita tehtsomoka \lx_var General \ref 04730 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa generar.ruido.bajo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig generar un ruido de tono bajo por la respiración tapada o cortada \osten niños u otros humanos, p. ej., tapado por una cobija, o una persona enfadada o de mal estar que hace como bufidos de los animales para expresar tal estado \sig_var Tzina \fr_n Ne: pili kwala:ntok wa:n moa:ya:tsompachoh. Ompa tehtsomokatok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño está enojado y se tapó con una cobija. Ahí está produciendo un sonido leve (por la nariz) al respirar (por estar en un lugar encerrado). \fr_son 04730-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teh \raiz tsomo: \nsem La palabra tehtsomoka probablemente se deriva de tsomo:ni. Pero el frecuentativo esperado tsotsomoka, que existe en el clásico y otras lenguas náhuatl, no se ha documentado en el náhuat SNP. Tehtsomoka se aplica solamente a seres humanos en la situación de respirar en un lugar encerrado o tapado que dificulta la respiración. \dt 24/Jan/2022 \lx tehtsonkilit \lx_cita tehtsonkilit \lx_alt tehtsonkilit \lx_var General \ref 07247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae. Cnidoscolus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cnidoscolus sp., (en el español local 'mala mujer'), planta de la familia Euphorbiaceae; su tallo y hojas tienen espinas urticantes, las hojas y savia se usan como medicina \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tehtsonkilit iwitsyo te:ahwayo:tih wa:n ikowyo cho:kiloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las espinas de la mala mujer causa comezón y su tallo tiene savia. \fr_son 07247-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tson \raiz kil \dt 06/Sep/2020 \lx tehtsoyoka \lx_cita tehtsoyoka \lx_var General \ref 06370 (duda) usar frase del corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa generar.ruido.al.apagarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig generar ruido al apagarse (brasas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man se: kite:kilia a:t n' tekol, tehtsoyoka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se le echa agua a las brasas, genera un ruido al apagarse. \fr_son 06370-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tehtsoyo \dt 08/Feb/2022 \lx tehwa \lx_cita tehwa \lx_var General \ref 00323 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tú \catgr Pronom-enf \deriv \sig tú \osten a menudo en respuesta a una pregunta, sin ir con el predicado \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- ¿A:koni tikneki mah tachpa:na? B-- Tehwa. A-- ¿Nehwa? B-- Ke:mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¿Quién quieres que barra? B-- Tú. A-- ¿Yo? B-- Si. \fr_son 00323-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref teh \raiz teh \nsem La forma corta, teh generalmente no se emplea para contestar una pregunta sino como énfasis antes de un verbo. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tehwa:n \lx_cita tehwa:n \ref 08413 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig donde estamos We:lik. Ne: tehwa:n we:lik. \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx tei \lx_alt teh \lx_cita tei \lx_var General \ref 07552 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa algo \catgr Pronombre-indefinido \deriv \sig [col] a:mo o ka:n tei | no haber \osten la existencia de ciertas cosas \sig_var General \fr_n Ne: kwesala:n a:mo teh tao:l, nochi:n kikowatoh wehka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En Cuetzalan no hay maíz, todos fueron a comprarlo lejos. \fr_son 07552-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] a:mo o ka:n tei | de nada \osten en respuesta a un agradecimiento; sinónimo de a:mo teisá:; véase teisá: \sig_var General \fr_n A-- Tasohka:matik tine:chtane:wtihka mosaló:n. B-- A:mo teisá:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- Gracias por haberme prestado tu azadón. B-- De nada. \fr_son 07552-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref teisá: \semxref onkak \raiz tei \nsem En la mayoría de los casos (quizá 60 a 70%) esta palabra se usa en colocación con el negativo ka:n o a:mo para indicar la 'no existencia'. Para afirmar la existencia se utiliza onkak que en su forma negativa a:mo onkak equivale a a:mo tei aunque a:mo onkak puede usarse en respuesta a una pregunta y a:mo tei no puede usarse así sino que siempre le sigue el sustantivo cuya existencia se niega. A:mo tei en respuesta a una pregunta generalmente significado 'de nada'. \dt 11/Sep/2020 \lx tei:ka:n \lx_cita tei:ka:n \lx_var General \ref 05619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrás.de.piedra \catgr Sust-loc \infl \sig atrás de la o una piedra \osten \sig_var General \fr_n Ne: tei:ka:n xikta:ti mochikiw. Ekintsi:n tikwitiki:sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Atrás de esa piedra esconde tu canasta. En un ratito la pasamos a traer. \fr_son 05619-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz i:ka:n \dt 12/Apr/2022 \lx teiktia \lx_cita teiktia \lx_var General \ref 04581 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.desmoronoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse o hacerse desmoronoso, hecho pedazos \osten p. ej., muros por la humedad, masa por haberse hecho de nixtamal mal cocido, naylon, lona o lazo de plástico dejado a la intemperie \sig_var General \fr_n Xiktemowi yo:n naylon, teiktias. Sepa tikwiskeh se: xiwit. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Baja ese naylon (extendido como de protección) porque se va a echar a perder (hecho pedazos, por el efecto del sol y la lluvia). Otra vez lo vamos a ocupar dentro de un año. \fr_son 04581-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tei: \dt 24/Jan/2022 \lx teiktik \lx_cita teiktik \lx_var General \ref 07180 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fácil.de.desmoronar \catgr Adj \deriv \sig fácil de desmoronar (masa hecha de nixtamal mal preparada, muros) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nikmati ke:yeh i:n tixti teiktik ki:sak, xa: porin toto:nik katka nextamal ihwa:k nikwe:choh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No sé por qué esta masa salió tan desmoronosa, tal vez porque era caliente el nixtamal cuando lo molí. \fr_son 07180-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xiiktik \raiz tei: \nsem Parece que teiktik se aplica solamente a las masa "desmoronosa" que se hace de nixtamal mal cocida. Para otros objetos que se desmoronan fácilmente se utiliza xiiktik. \dt 04/Sep/2020 \lx teiktik \lx_cita tehteiktik \ref 08203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx teiktilia \lx_cita kiteiktilia \lx_var General \ref 03062 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.desmoronoso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar o hacer que sea desmoronoso o que se parte fácilmente (p. ej., humedad a un muro) \sig_var General \fr_n N' tapalkat tein ika se: kininkwa:tsakwa kalmeh kiteiktilia n' kiowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El barro (teja) con el que se cubren los techos de las casas la lluvia lo deja desmoronoso. \fr_son 03062-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tei: \dt 06/Jan/2022 \lx tein \lx_cita tein kikwa \lx_var General \ref 06250 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa el.que \catgr Relativizador \deriv \sig que, el que, lo que, la que (relativizador que crea una claúsula restrictiva, usualmente pero no siempre con un argumento no humano, que modifica un sustantivo, tein yetok ta:lpan 'el que está sobre el suelo', tein kikwa 'lo que come', tein takwalchi:wa 'el o la que hace la comida') \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xitachteki, ta: tima:yeh, xitekiti wa:n ximota:nili n' tein tikwa!. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡No robes! Tienes manos (para trabajar honestamente), ¡trabaja y gana lo que comes! \fr_son 06250-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] tein [pronombre independiente] | el o la del [poseedor] (p. ej., tein teh 'el tuyo') \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:mo yehwa nokube:tah, tein neh chi:chi:ltik wa:n ma:yeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta no es mi cubeta, la mía es roja y con agarradera. \fr_son 06250-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:kin \raiz te \raiz i:n \dt 02/Sep/2020 \lx te:iskaltihka:w \lx_cita ite:iskaltihka:w \lx_var General \ref 04075 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa progenitor \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig progenitor \osten que incluye tanto el padre como la madre \sig_var General \fr_n Note:iskaltihka:w semi kwalta:kat katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre era muy buena persona. \fr_son 04075-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \semx_tipo Equivalente \semxref taskaltihkeh \raiz iskal \nmorf Nótese que el sustantivo te:iskaltihka:w es un agentivo obligatoriamente posesionado con el objeto no referencial te:-. \dt 17/Jan/2022 \lx teisá: \lx_cita teisá: \lx_var General \ref 02493 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa algo \catgr Pronombre-indefinido \deriv \sig algo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n teisá: ma:wilohtos, ye:ktato:chihya:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí algo debe estar echándose a perder, huele muy mal (a putrefacto). \fr_son 02493-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tei \raiz sa: \dt 21/May/2021 \lx teisá: \lx_cita teisá: mochi:w \lx_var General \ref 03378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa algo \catgr Adj \deriv \sig algo [verbo] \osten \sig_var General \fr_n Teisá: eski mochi:w yehika ne: tokni:wa:n motalowah ne:wi:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quizá algo pasó por eso esas personas corren hacía allá. \fr_son 03378-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como pronombre indefinido) algo; alguna o cualquier cosa \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki teisá: tein ika niki:xtis i:n ko:mit. Nakastoto:nik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero algo (cualquier cosa) con que sacar esta olla (del fogón). Tiene las agarraderas calientes. \fr_son 03378-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tei \raiz sa: \nota checar cat. gram de teisá:, iksá:,etc. \dt 10/Jan/2022 \lx tei:xko \lx_cita tei:xko \lx_var General \ref 07551 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.de.piedra \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en la superficie de piedra \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tei:xko kochtok se: kwe:kti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la superficie de esa piedra está durmiendo una zorra. \fr_son 07551-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz i:x \raiz -ko \dt 11/Sep/2020 \lx te:jahtapalkat \lx_cita te:jahtapalkat \lx_var General \ref 00093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el teja; tapalkat \glosa pedazo.de.teja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pedazo de teja \sig_var General \fr_n Nokalte:noh te:ntok miak te:jahtapalkat. Ehekak wa:n panxii:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa están tirados muchos pedazos de teja. \fr_son 00093-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tapalka \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx te:ka \lx_cita kite:ka \lx_var General \ref 05729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acostar \osten p. ej., a una persona en una cama, sobre una mesa o en el suelo \sig_var General \fr_n Mo:stah nimote:ka tahkoyowa:n yeh ika tahka ya niihsa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Diario me acuesto a medianoche, por eso me despierto tarde. \fr_son 05729-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig servir, vertir \osten un alimento líquido en o dentro de algo; p. ej., caldo en una olla, café en tazas \sig_var General \fr_n Xikte:ka n' ato:l wa:n xikwa:nti ne: moa:wi. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Sirve el atole y convídale a tu tia. \fr_son 05729-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig colocar huevos \osten a una ave doméstica como gallina, guajolota, pata, con la finalidad de que los incuba y empolle crías \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikte:k se: nopio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer le puse huevos a una gallina. , \fr_son 05729-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mote:ka) juntarse agua \osten p. ej., en un estanque \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikchi:w se: a:ichkwal, mah kiowi wa:n mote:kas n' a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice un estanque, que llueva y se va a juntar el agua. \fr_son 05729-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (generalmente con reduplicación de vocal corta y /h/ : kitehte:ka) preparar los hilos, generalmente el urdimbre, en un telar para tejer \sig_var General \fr_n Ke:mah, wi:pi:l niktehte:kaya. \fr_au Guadalupe Vázquez Jiménez \fr_var Ctama \fr_e Si, tendía los hilos en un telar para hacer huipiles. \fr_son 05729-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal larga : tate:te:ka) echar piloncillo líquido en moldes para que solidifique \sig_var General \fr_n Ihwa:k titamanas nimitspale:wi:ki:w. Neh nitate:te:kas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando prepares piloncillo te vendré a ayudar. Yo echaré el piloncillo líquido en los moldes. \fr_son 05729-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ye:k- : kie:kte:ka) acostar y acomodar bien \osten a un difunto en preparación a transferirlo a un ataúd, sobre su propia cama o petate \sig_var General \fr_n Xa: tiknekis tikye:kte:kati:w ne: noa:wi katka. I:n kwalka:n motamilih. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Quizá quisieras ir a acomodar bien (en una cama o petate) a quien fuera mi tia. Esta mañana falleció. \fr_son 05729-07_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ka \nmorf Para el perfectivo de tsonikate:ka algunos dicen kitsonikate:k aunque es más común decir kitsonikate:kak. \dt 12/Apr/2022 \lx tekak \lx_cita tekak \lx_var General \ref 06228 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huarache \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig huarache \sig_var 1-Tzina \fr_n Ma:koto:n notekak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se reventó la correa de mi huarache. \fr_son 06228-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig herradura de los animales (p. ej., caballos, burros y mulas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikwito kwowit ika nokawa:yoh wa:n a:mo nikitak ka:ni kitamo:t n' i:tekak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer fui a traer leña con mi caballo y no vi donde tiró su herradura. \fr_son 06228-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tekak \dt 16/May/2020 \lx tekakeh \lx_cita tekakeh \lx_var General \ref 00046 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.herradura \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig con herradura \osten caballo, mula \sig_var General \fr_n Nokawa:yoh kwaltsi:n tekakeh. I:n semana niktekiti:lti:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi caballo está bien herrado. Esta semana lo voy a llevar a trabajar. \fr_son 00046-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekak \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx tekakma:it \lx_cita tekakma:it \lx_var General \ref 02861 (duda) ya es más común decir correa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correa.de.huarache \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig correa de huarache \sig_var General \fr_n Ihwa:k onkak plaza kinamakah miak taman tao:l, et, tilmah, tekakmeh wa:n tekakma:it. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay tianguis venden muchas cosas: maíz, frijol, ropa, huaraches y correas de huarache. \fr_son 02861-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekak \raiz ma:i \dt 03/Jun/2021 \lx tekakma:ytia \lx_cita tekakma:ytia \lx_var General \ref 06244 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.correa.a.huarache \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig poner correa a huarache \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitekakma:ytia ihwa:k nikinkowa yankwik notekakwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pongo correas a mis huaraches cuando compro huaraches nuevos. \fr_son 06244-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekak \raiz ma:i \dt 08/Feb/2022 \lx tekaktia \lx_cita kitekaktia \lx_var General \ref 04593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calzar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig herrar; poner herradura \osten a caballo o burro \sig_var General \fr_n I:n ta:tahtsi:n semi kwaltsi:n tatekaktia, yeh ika miak tokni:wa:n kiwi:kiliah intapialwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este señor herra muy bien, por eso muchas personas le llevan sus bestias. \fr_son 04593-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz kak \dt 24/Jan/2022 \lx tekaktilia \lx_cita ne:chtekaktilia \lx_var General \ref 00780 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calzarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig herrar o poner herradura para \osten alguien, p. ej., al caballo o burro \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chtekaktili notapial. Xikita ox kimetsahsis n' tekak tein nikowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que le pongas herradura a mi bestia (para mi). Checa si le quedará el herraje que compré. \fr_son 00780-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekak \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx tekal \lx_cita tekal \lx_var General \ref 06389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guarida.de.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pequeña cavidad en las rocas al pie de una peña donde se puede refugiar o guardar cosas (p. ej., para protegerlos de la lluvia; sirve para guardar leña o para que las personas se resguarden de la lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan etok se: tekal, nikwi ompa nike:wa nokow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay un refugio, lo uso para guardar alli mi leña. \fr_son 06389-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz kal \dt 02/Sep/2020 \lx tekaltampa \lx_cita tekaltampa \lx_var General \ref 07314 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de.resguardo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig debajo de un resguardo o protuberancia de piedra; cuevita; nicho natural formado en las piedras \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n a:mo nikwa:lkwik nokow. Nike:wak tekaltampa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al rancho y no traje mi leña. La guardé debajo de un resguardo de piedra. \fr_son 07314-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz kal \raiz -tan \raiz -pa \dt 08/Sep/2020 \lx teka:wa \lx_cita moteka:wa \lx_var General \ref 03847 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.de.poner.huevos \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moteka:wa) dejar de poner huevos \osten hembras de aves domésticas \sig_var General \fr_n Nopio moteka:w, yeh ika a:mo nikinamaka ok n' pio:temeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi gallina dejó de poner huevos, por eso ya no vendo huevos. \fr_son 03847-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz ka:wa \dt 17/Jan/2022 \lx tekaxit \lx_cita tekaxit \ref 04979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa molcajete \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig molcajete \osten sea de piedra o barro \sig_var General \fr_n Tikpiayah se: tekaxit wa:n ya:lwa kipankahkaw nosiwa:pil. Sepa tikowatih se: yankwik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Teníamos un molcajete y ayer por accidente a mi hija se le cayó al suelo. Vamos a comprar uno nuevo. \fr_son 04979-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz kax \dt 24/Jan/2022 \lx teka:ya:t \lx_cita teka:ya:t \ref 07352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para Tagetes erecta L., de la familia Asteraceae. La variedad llamada teka:ya:t es pinto, de color amarillo y anaranjado. \osten Sus pétalos son amarillos y rojos oscuros; se vende en el mercado pero sólo en temporada de Todos Santos \sig_var General \fr_n Yo:n xo:chit tein mono:tsa teka:ya:t kiwa:lkwih sayoh itech miki:lisilwit, miak tokni:wa:n kikowah ma:ski pati:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La flor que se llama teka:ya:t la traen sólo en Todos Santos, muchas personas la compran aunque sea cara. \fr_son 07352-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tek \raiz a:ya: \nsem El teka:ya:t es sinónimo de sempowalxo:chit nakastapal. Según Eleuterio Gorostiza algunos dicen que el teka:ya:t (el que no es el Tagetes patula) no es originario de la zona de Cuetzalan sino que se importa de otras partes y se comercializa en el mercado local. Se vende en el mes de noviembre. Los pétalos son amarrillos matizados con rojo oscuro. Pero algunos, parecen, también equivalen el teka:ya:t al nakastapal. \dt 12/May/2021 \lx teki \lx_cita kiteki \lx_var General \ref 04095 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cosechar (p. ej., frutos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nia:ti niktekiti kowtsapot wa:n wi:pta nia:s niknamakati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a ir a cosechar mamey y pasado mañana iré a venderlo. \fr_son 04095-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moteki) cortarse (con un cuchillo, machete) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili k'a:wiltihtoya nokochi:lo wa:n motek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño estaba jugando con mi cuchillo y se cortó. \fr_son 04095-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitehteki) rebanar; partir en porciones pequeñas (p. ej., un pastel, una naranja, una calabaza) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktehteki i:n ayoh wa:n xikmana! Tikwa:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Parte esta calabaza en pedazos pequeños y hiérvela! La comeremos. \fr_son 04095-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:teki \raiz teki \dt 17/Jan/2022 \lx te:ki \lx_cita te:ki \lx_var General \ref 01230 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig regarse \osten p. ej., un líquido \sig_var General \fr_n HSO-- Porque nikelnami:ktok ne: ke:man, nejó:n, ti..., tichi:lto:kayah wa:n ka:mpa yo:n se: tame:wa ata ne: wewe..., casi kowtah ya mochi:wa e..., semi. Ke:mah, wa:n nikelna:miktok, nejó:n, ne:chne:xtiliayah mah nikteki wa:n ke:masá: ne:chiliaya no:popá:n o yo:n nokniwa:n kihtowa komo t'neki 'tai:s a:t xikteki wa:n, wa:n mah se: moi:xahkoketsa wa:n ihkwí:n se: kichi:wa para se: ikanko cha..., ne: te:ki n' a:t. Wa:n neli ki:saya a:t. JVC-- Ki:saya yeh, ihxi:ka. Chahchala:ni. HSO-- Ke:mah se: tai kwali. Ke:mah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- Porque me acuerdo que hace tiempo, este, lo…, sembrabamos chile y donde limpia uno con la mano este…, se da mucho ya casi en el monte. Si, y me acuerdo, este, me enseñaban a cortar y a veces me decía mi papá o mis hermanos, dice si quieres toma agua y corta, y hay que poner la cara hacia arriba para que el agua caiga en la boca. Y de verás salía el agua. JVC-- Si salía, se escurre. Gotea. HSO-- Si, se puede tomar. Si. \fr_son 01230-01_corp_Tzina-HSO366_faltar \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ki \nmorf La existencia de alternaciones entre intransitivo terminando en y transitivos terminando en es algo notable de la morfología del náhuat de esta región (p. ej., chi:wa ~ chi:wi \dt 19/Jul/2021 \lx tekilia \lx_cita ne:chtekilia \lx_alt tekia \lx_var General \ref 07753 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cosechar, pizcar o arrancar (un fruto a una planta) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chtekili:ti n' kowtsapot mo:sta nika:wati:w wi:pta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que vayas a cosecharme mamey mañana, iré a venderlo pasado mañana. \fr_son 07753-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitehtekilia) roerle (p. ej., un ratón a la ropa de algn) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nike:wtoya se: nokwe:y wa:n ne:chtehtekilih n' kimichin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba guardando unas enaguas y me lo royó el ratón. \fr_son 07753-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatekia \raiz teki \ngram Nota que aqui (y no como con pa:kilia y pa:kia) el aplicativo con -lia acepta ta-. El aplicativo de -ia, sin embargo, requiere la presencia de ta- y tiene un significado muy limitado, en este caso refiriendose solamente a la cosecha de café. Cuando se usa la forma básica del aplicativo con ta- significa no 'cosechar café para (alguien)' sino más bien 'tallar o quitarle una parte (p. ej., a un objeto hueco) (p. ej., para que un objeto encaje en ello como dos pedazos de madera empalmados)'. \dt 22/Sep/2020 \lx te:kilia \lx_alt te:kia \lx_cita ne:chte:kilia; ne:chtatekia \lx_var General \ref 03155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig servirle \osten a alguien, alimentos que se pueden vertir como caldos, café, salsa \sig_var General \fr_n Xine:chte:kili ok tsiktsi:n kahfe:n, nitai:sneki ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sírveme todavía un poco de café, quiero tomar todavía. \fr_son 03155-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal corta y /h/ : kitatehte:kia) tender hilos de urdimbre a un telar de cintura de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokniw ne:chtatehte:kih. Neh aya:mo niweli, nimomachtihtok ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana me tendió los hilos para mi telar. Yo todavía no puedo, todavía estoy aprendiendo. \fr_son 03155-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig \raiz te:ka \nmorf Nótese que aunque te:- es un prefijo no referencial, la forma del aplicativo es te:kilia y no te:kia. También se nota que en este caso el objeto secundario no se marca sobre el verbo. Así se dice Ne: siwa:pil te:te:kilia a:t. y no ?Ne: siwa:pil kite:te:kilia a:t. con el mismo significado. Quizás se suprime el objeto secundario para evitar que la primera te:- de te:te:kilia sea interpretado como una reduplicación. \dt 07/Jan/2022 \lx teki:ltia \lx_cita ne:chteki:ltia \lx_var General \ref 04280 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.cortar \catgr V3 \deriv Causativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar a cortar \osten p. ej., hierbas para pasto o para comer \sig_var General \fr_n No:pá:n mo:stah ne:chteki:ltia xiwit, tikpia miak pitsomeh wa:n semi kikwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá diariamente me hace cortar hierba, tenemos muchos cerdos y comen mucha. \fr_son 04280-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \nsem Como se nota en la frase I:n me:sti nikte:tehteki:lti:ti kowit como en muchos otros casos, a menudo se utiliza un causativo con el prefijo verbal de humano no referencial para indicar 'encargar a alguien' a hacer la acción que se especifica por el verbo. \dt 18/Jan/2022 \lx tekimachtia \lx_cita kitekimachtia \lx_var General \ref 06368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa habituar.al.trabajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig habituar (a una persona) al trabajo \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chtekimachtia, kineki mah niweli nitawi:teki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá me habitúa al trabajo, quiere que aprenda a chapear. \fr_son 06368-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig adiestrar (un animal, como una mula o caballo a cargar, un buey a la junta) al trabajo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowa:k se: tapial wa:n niktekimachtihtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré una bestia y lo estoy habituando al trabajo. \fr_son 06368-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz mati \nsem En referencia a un animal, tekimachtia se aplica principalmente a bestias de carga. Como no se acostumbra a trabajar con junta, no es claro si se puede aplicar este verbo a la acción de adiestrar a los bueyes. \dt 08/Feb/2022 \lx tekimachtia \lx_cita kitekimachtia \lx_var General \ref 03433 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa capacitar.al.trabajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig capacitar al trabajo \osten animal a arar \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz teki \raiz mati \dt 20/Sep/2018 \lx tekimaka \lx_cita kitekimaka \lx_var General \ref 07841 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.complicado \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer (a alguien) más complicado (p. ej., una actividad, situación) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niihsiwi niow xola:lpan wa:n i:n pili ne:chtekimakak. Kipi:xoh n' tao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy apurada porque voy al centro y mi hijo me complicó (la salida). Tiró maíz. \fr_son 07841-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz maka \dt 22/Sep/2020 \lx tekioh \lx_cita tekioh \lx_var General \ref 02726 (duda) parece que se usa tekiyoh porque así aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa difícil \catgr Adj \deriv \sig difícil, laborioso (p. ej., una actividad laboral) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: chi:lto:ka semi tekioh. Moneki se: tame:was, se: tahchino:s wa:n sa:te:pan se: kito:ka ya n' chi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sembrar chile es muy difícil. Es necesario deshierbar, quemar y después ya se siembra el chile. \fr_son 02726-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \dt 25/May/2021 \lx tekipacho:ltia \lx_cita ne:chtekipacho:ltia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preocupar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig preocupar (a alguien, p. ej., un hijo a su madre con sus actitudes) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitekipacho:lti iwe:ina:n ihwa:k mokwa:tapa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño preocupó a su abuela cuando se descalabró. \fr_son 00576-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz pach \dt 05/Oct/2020 \lx tekipachowa \lx_cita kitekipachowa \lx_var General \ref 00124 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preocupar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig preocuparle \osten a alguien, p. ej., un asunto o problema \sig_var General \fr_n I:n ta:kat kitekipachowa n' imomá:n ihwa:k ta:wa:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre preocupa a su madre cuando bebe. \fr_son 00124-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motekipachowa) preocuparse \sig_var General \fr_n Ihwa:k kokoliskwik nowe:itat no:pá:n semi motekipachowa:ya. Kihtowa:ya a:mo pahtis ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se enfermó mi abuelo, mi padre se preocupaba mucho. Decía que ya no se iba a curar. \fr_son 00124-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz pach \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tekipan \lx_cita itekipan \lx_var General \ref 04389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.de.trabajo \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig lugar de trabajo \osten de una persona \sig_var General \fr_n Mo:stah niow notekipan. Kwalka:n niki:sa wa:n tio:tak a niehko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Diariamente voy a mi lugar de trabajo, salgo temprano y llego ya en la tarde. \fr_son 04389-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz -pan \dt 18/Jan/2022 \lx tekipano:ltia \lx_cita ne:chtekipano:ltia \lx_var General \ref 07216 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.mantener \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) mantener (a un hijo, ex esposa, hijo fuera del matrimonio, p. ej., cuando una autoridad obliga a un hombre a mantener a los hijos fuera del matrimonio) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat kitekipano:ltiah pilimeh tein kimpiak iwa:n oksé: siwa:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este hombre le hacen mantener los hijos que tuvo con otra mujer. \fr_son 07216-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz pano \dt 05/Apr/2022 \lx tekipanowa \lx_cita kitekipanowa \lx_var General \ref 00575 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mantener \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mantener \osten p. ej., a un familiar como un hijo \sig_var General \fr_n No:pá:n miakeh kintekipanowa, chikwase:meh n' itakpapilwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre mantiene a muchos, pues son seis (sus) entenados. \fr_son 00575-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como recíproco : motekipanowah o iwa:n motekipanowa) formar pareja para hacer vida común \osten los recién juntados o casados \sig_var General \fr_n Ke:man timotali:s aksá: iwa:n achto kwali xiknemili ox yehwa ya iwa:n kwali timotekipano:s para a:mo sate:pa:n timonemilihtos. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Cuando te juntes con alguien primero debes de analizar bien si ya es esa persona con la que te quieres mantener toda tu vida para que después no estés arrepentida. \fr_son 00575-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref i:xpano:ltia \raiz teki \raiz pano \ncomp En el náhuatl del Balsas tekipanowa es un verbo intransitivo con el significado simplemente de 'trabajar', particularmente con la yunta. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx tekipanowilia \lx_cita ne:chtekipanowilia \lx_var General \ref 02216 (duda) CSC no emplea esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mantenerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mantener (p. ej., los hijos de una segunda esposa) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kitekipanowiliah n' ipiliwa:n, kintekipanowilia n' ipilta:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A esta mujer le mantienen sus hijos, se los mantiene el papá de sus hijos (que puede ser su propio esposo). \fr_son 02216-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \raiz pano \dt 09/May/2021 \lx tekit \lx_cita tekit \lx_var General \ref 00908 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajo \catgr Sust \deriv \infl N1, N2 \sig trabajo \sig_var General \fr_n Se: ta:kat kinekia ne:chilwi:s ke:niw mah tekiti mi:lah wa:n ta: neh i:pa nikmattok a ke:ni:w nikchi:wa notekiw. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Un señor quería decirme como debo trabajar en mi milpa y pues yo, ya sé como hacer mi trabajo. \fr_son 00908-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : itekiw) de su incumbencia \osten p. ej., un asunto \sig_var General \fr_n ¿Toni name:chmaka? Ka:n namotekiw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Qué les pasa? No les importa (no es de su incumbencia). \fr_son 00908-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref chi:walis \raiz teki \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx tekit \lx_cita tekit \lx_var General \ref 02024 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.puras.penas \catgr Adv-modo \deriv \sig a duras penas; difícilmente (por alguna actividad que se hace) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tikpahpa:ka n' ahpa:s, yo:li:k sah xikoli:ni. Wa:ltapa:nti wa:n tekit tiko:wkah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si lavas la tinaja, muévela con cuidado. Podría llegar a quebrarse y a duras penas la compramos. \fr_son 02024-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \nsem En función de adverbio tekit antecede el verbo que modifica; nunca se posesiona así. \dt 29/Apr/2021 \lx tekiti \lx_cita tekiti \lx_var General \ref 05676 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig trabajar \osten p. ej., personas en el campo, en una oficina; animales, particularmente bestias \sig_var General \fr_n No:pá:n tekiti kowtah. Mo:stah ki:sa kwalka:n wa:n ehko tayowak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá trabaja en el campo. Diariamente sale temprano y llega ya noche. \fr_son 05676-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \nsem La palabra tekiti no se usa para 'funcionar' o 'trabajar' en referencia a un \dt 12/Apr/2022 \lx tekitikeh \lx_cita tekitikeh \lx_var General \ref 01165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajador \catgr Sust-agentivo \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo : tekitinih \sig trabajador \osten p. ej., en una finca, oficina \sig_var General \fr_n Nika:n wa:hlahkeh miak tekitinih. Seki mi:lme:wah wa:n seki tama:xi:mah n' kahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí vinieron muchos trabajadores. Algunos limpian la milpa y otros desraman árboles en el cafetal. \fr_son 01165-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hombre o niño \sig_var General \fr_n Nokni:w kimpia o:me tisinih. Sa:te:pan yo:li:k se: tekitikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tiene dos niñas. Después nació un niño. \fr_son 01165-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekiti \dt 08/Jun/2021 \lx tekiti:lah \lx_cita tekiti:lah \lx_var General \ref 07218 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa campo.deshierbado \catgr Sust-loc \deriv \sig campo o área de siembra deshierbado o limpiado \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpa:n tekiti:lah ya, sayoh nitato:kati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno ya está limpiado, sólo voy a sembrar. \fr_son 07218-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tame:walah \raiz teki \raiz -tah \nota Semi te:kwi, semi mopilowa itech se: itasa:l komohkó:n telonkak yo:n xiwtsí:n. Mowila:na wa:n ne: Ke:mah. ka:mpa, ka:mpa yo:n yankwixtok tekiti:lah wa:n pe:wa taxiwyowa ya ata, neli sa kwaltsitsi:n ixiwyotsi:n. A:mo, a:mo nikelna:miki ke:ní:w mono:tsa, xa: neli mahyá: yehwa ya i:n tikihtohtok. \dt 06/Sep/2020 \lx tekitilia \lx_cita kitekitilia \lx_var General \ref 07313 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trabajar.por \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig trabajar, hacer un trabajo por o para (alguien; p. ej., para que ésta descanse o se recupere) \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n xa: tine:chili:skia, teh xa: kachi tikmati ne:n ke:meh i:n tinentinemih kowtah. Pos nochi tikitstinemih ke:meh i:n tite:tekitilia:nih, pos nochi timotapowiah katí:n kwali, ne:n, xiwtsí:n, katí:n, ox kwali i:n n' ehkaw. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Eso es lo que a lo mejor me pudieras decir, lo tú sabes algo mejor ya que siempre andas en el monte. Pues andamos viendo todo nosotros que trabajamos en lo ajeno, pues platicamos entre nosotros todo que es lo bueno, este, de las hierbas, cual es, si es bueno el ehkaw. \fr_son 07313-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hacerle brujería (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n na:wal kitekitilia se: tokni:w, kitawe:lita wa:n kineki kitamo:tili:s se: kokolis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este brujo le hace brujería a una persona, le tiene envidia y quiere provocarle una enfermedad. \fr_son 07313-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \dt 07/Apr/2022 \lx tekiti:ltia \lx_cita kitekiti:ltia \lx_var General \ref 00955 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ocupar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ocupar, utilizar \osten un objeto para ciertas actividades \sig_var General \fr_n Ke:mah wa:n ompa yo:n tehwa:n tiahkeh wa:n no: timoye:kka:wkeh iniwa:n tein taeka:ntok, porque yo:n no: yetok n' tein taeka:ntok, ne:n, ma:yo:lto:moh, neli n' ke:meh tein, tein me..., mero, mero we:ichi:wkeh n' tikihtowah n' toxola:l tiknohno:tsato neli yo:n tio:tak wa:n pe:wkeh tikilwiah ya ke:ní:w n' totaxkaltsi:n tikilwiah pos tehwa:n tiki:xehekowah a:mo no: wel timaya:n..., timaya:nya:skeh, siempre monekis to..., toyo:lchika:wka no: para tik..., tikmase:waskeh n' taxkaltsí:n. Pos yeh mismo [mo]te:nta:lih, yehwa ne: mote:nta:lih n' tokni:w, n' tokni:w ne: tein tayeka:ntok ne: mayo:ltomoh yehwa n' kihtoh. Kihtowa a:mo teh ximolwi:ka:n, kihtowa neh nika:n, tehwa:n tikitatih ke:ní:w t'chi:waskeh para titakwa:skeh, para t'mahse:waskeh n' taxkaltsí:n. Tein neli, yehwa tak nochi yowal yo:n motekiti:ltihkeh yehwa yo:n tokni:wa:n, kichi:wkeh seki tamaltsí:n. Yo:n tamaltsí:n kichi:wkeh wa:n kichikiwketskeh wa:n ke:mah kikwite:wkeh ya. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Si y ahí nosotros fuimos y también acordamos bien con el dirigente, porque también está el dirigente, este, el mayordomo, de verás es como, el que…, es el mero mero dirigente como decimos en nuestro pueblo fuimos a hablar con él esa tarde y le empezamos a decir que como nuestra tortilla pues nosotros pensamos, analizamos que no podemos…, vamos a tener hambre, siempre se va a necesitar…, nuestro sustento para que también…, para comer las tortillas. Pues él mismo, esa misma persona quedó en un acuerdo , la persona que está como al frente el mayordomo él dijo. Dice: "No se preocupen, dice, yo aquí, nosotros vamos a ver como le vamos a hacer para comer, para comer las tortillas. La verdad, a lo mejor se hicieron trabajar toda la noche esas personas, hicieron unos tamales. Hicieron esos tamales y los hicieron y de ahí ya se los llevaron. \fr_son 00955-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2011-07-27-a | 461.241, 504.928 \raiz teki \nota EGS había dicho el significado de "obligar a trabajar; dar una tarea a" y ejemplo de Ihwa:k a:mo timomachtiah no:pá:n te:chtekiti:ltia tinochi:n, kineki mah ihsiwka tami n' tekit tein kipia. / Cuando no estamos estudiando mi papá nos hace trabajar a todos, quiere que se termine rápidamente el trabajo que tiene. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx tekiwah \lx_cita tekiwah \lx_var General \ref 00563 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa autoridad \plural Irregular tekiwa:nih \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \vease xiwtekiwah \raiz teki \rev 2020-12-15 \dt 04/Feb/2021 \lx tekiwia \lx_cita ne:chtekiwia \lx_var General \ref 05157 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ofrecerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ofrecer \osten p. ej., una mercancía, comida a alguien \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chtekiwia se: we:wehcho a:mo nikmati ox nikowili:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me ofrece un pavo, no sé si se lo voy a comprar. \fr_son 05157-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : ne:chtekiwia) insistirle a comer \sig_var General \fr_n Mopili eski a:mo tiktatekiwia, mahyá: nochipa ya kokoxkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Seguramente no le ruegas a tu hijo que coma, parece que siempre está como enfermizo. \fr_son 05157-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wa:nti \raiz teki \nsem El verbo tekiwia indica la acción de ofrecer un objeto a alguien para ver si lo quiere o no. Se hace el ofrecimiento verbalmente. El verbo wa:nti indica la acción de ofrecer físicamente comida o bebida, esto es de dar la comida o bebida directamente a la persona sin preguntar antes. Por ejemplo, una visita llega a la casa y el dueño va por una bolsa de naranjas y se la entrega. Se dice, kiwa:nti xokot. \dt 11/Apr/2022 \lx tekixkit \lx_cita tekixkit \lx_var General \ref 07360 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tequesquite \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig tequesquite, un salitre natural, combinación de cloro y carbonato de sodio que usa para curar el empacho o indigestión \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka plaza wa:n nikowak tekixkit. Ika n' tekixkit tikinpahtiah n' pilimeh ihwa:k moxwitiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a la plaza y compré tequesquite, el tequesquite lo usamos para curar a niños cuando se empachan. \fr_son 07360-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz ki:sa \nmorf En el Balsas la palabra cognada tiene la vocal larga, teki:xkitl que sugiere la posibilidad de que se deriva del verbo ki:sa con un acortamiento de la vocal en la Sierra Norte de Puebla. \dt 08/Sep/2020 \lx teki:xtia \lx_cita teki:xtia \lx_var General \ref 04658 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extraer.piedra \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig extraer piedra \osten de un banco de piedra, para usar como en construcción, en comercializar \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki teki:xti:to, kinamakati n' tet. Ya:lwa kitahtani:koh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se fue a extraer piedra, va a venderla. Ayer se la vinieron a pedir. \fr_son 04658-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz ki:sa \dt 24/Jan/2022 \lx teki:xtihkeh \lx_cita teki:xtihkeh \lx_var General \ref 04063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.extrae.piedra \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : teki:xtia:nih \sig persona que de la tierra o minas extrae o saca piedra \osten generalmente que se usa para construcción de casa, de bardas, calzadas \sig_var General \fr_n Nikinte:mowa o:me teki:xtia:nih mah ne:chpale:wika:n mah kikixti:kan tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Busco dos personas que extraen piedras que me ayuden a sacarlas. \fr_son 04063-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tetapa:nkeh \raiz te \raiz ki:sa \dt 17/Jan/2022 \lx teki:xtilia \lx_cita teki:xtilia \lx_var General \ref 07707 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extraerle.piedra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig extraer piedra (de un banco de piedra) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kiteki:xtilia nokni:w, kichihchi:wati icha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre extrae piedra para mi hermano, va a hacer su casa. \fr_son 07707-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz ki:sa \dt 19/Sep/2020 \lx te:kneltih \lx_cita te:kneltih \lx_var General \ref 08032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.compasión \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:kne:ltihkeh \lx_cita te:kne:ltihkeh \lx_var General \ref 08672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 17/Mar/2021 \lx te:ko \lx_cita ite:ko \lx_var General \ref 04867 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dueño; amo; propietario \osten generalmente en referencia a los amos de animales, incluyendo mascotas \sig_var General \fr_n Ne: itskwinti kikehtson se: pili ne: ohti wa:n ite:ko a:mo kineltoka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese perro mordió a una niño en la calle y su dueño no lo cree. \fr_son 04867-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig patrón \osten p. ej., de un trabajador \sig_var General \fr_n No:pá:n ite:ko nemi wehka, a:mo okachi wi:tsa nika:wí:n \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El patrón de mi padre vive lejos, casi no viene por acá. \fr_son 04867-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig santo patrono \osten de un pueblo \sig_var General \fr_n Ne: xola:l Xochitlán ininte:ko se: tota:tah mono:tsa San Bartolo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el poblado de Xochitlán de Vicente Suárez su patrono es un santo que se llama San Bartolomé Apóstol. \fr_son 04867-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem La palabra te:ko se utiliza generalmente en los sentidos mencionados arriba pero no para indicar el dueño de un objeto, inmueble, o terreno. Para estos es más común decir a:mo akah ia:xka, literalmente 'nadie es su dueño'. \raiz te:ko \dt 24/Jan/2022 \lx tekoch \lx_cita tekoch \lx_var General \ref 03654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cavidad \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hoyo \osten p. ej., la que se hace para sembrar una planta \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nikchi:wato tekochmeh nota:lpan, nikto:kati kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a hacer hoyos en mi terreno, voy a sembrar café. \fr_son 03654-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekoch \dt 17/Jan/2022 \lx tekochchi:wa \lx_cita tekochchi:wa \lx_var General \ref 08722 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.hoyos \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer hoyos (p. ej., para trasplantar una planta con raíces) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n nitekochchi:wati nota:lpan, mah nima:tami nikto:kas nokahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy voy a hacer hoyos en mi terreno, una vez que termine sembraré café. \fr_son 00496-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekoch \raiz chi:wa \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tekochchi:wilia \lx_cita ne:chtekochchi:wilia \lx_var General \ref 06249 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.hoyos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer hoyos (p. ej., para trasplantar una planta con raíces) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikto:kati kahfe:n nota:lpan, yehk ika ne:chtekochchi:wilihtokeh nota:ke:walwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a sembrar café en mi terreno por eso me están haciendo hoyos mis mozos. \fr_son 06249-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekoch \raiz chi:wa \dt 08/Feb/2022 \lx tekocho:ltia \lx_cita kitekocho:ltia \lx_var General \ref 06235 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.hacer.hoyos \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a hacer hoyos (en la tierra, p. ej,. para juntar agua, para sembrar una planta) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chtekocho:ltih ta:l ya:lwa, kineki mah mote:ka a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mi papá me hizo hacer hoyos en la tierra, quiere que se junte agua. \fr_son 06235-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekoch \dt 08/Feb/2022 \lx tekochowa \lx_cita kitekochowa \lx_var General \ref 01932 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.hoyo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig excavar un hoyo (en la tierra, p. ej., para sembrar, para juntar agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niktekochoh n' ta:l ka:mpa ki:sa yo:n a:me:yal, nikneki mah mote:ka miak a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer excavé un hoyito en la tierra donde sale ese manantial (al lado), quiero que se junte mucha agua. \fr_son 01932-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekoch \dt 20/Apr/2021 \lx te:kochtih \lx_cita te:kochtih \lx_var General \ref 08760 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa generador.de.sueño \catgr Adj \deriv \sig generador de sueño; aburrido (p. ej., una película, un programa de TV, un discurso) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikitstoya i:n tepos wa:n ye:kte:kochtih, kachi kwali niow nitapa:kati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba viendo la televisión y es aburrido, mejor voy a lavar. \fr_son 00926-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kochi \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx tekochtik \lx_cita tekochtik \lx_var General \ref 00729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahuecado \catgr Adj \deriv \sig ahuecado \osten un tronco o el suelo que ha estado ahuecado por animales \sig_var General \fr_n I:n itech n' ohti yowi [se: te:to:kani] ka:mpa yetok tekochtik ne:, ompa mota:li:ti wa:n pe:wa ihkó:n pané:, pané: ihkó:n ko:oli:nia ikwitapi:l, kooli:nia ikwitapi:l wa:n .... \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Éste [un Pompilidae] va en el camino a donde hay un hueco este, ahí se va a sentar y empieza así como, como que mueve así su cola, mueve su cola y …. [p. ej., ampliando el hueco para su nido] \fr_son 00729-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-22-o | 49.38, 60.187 \raiz tekoch \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tekol \lx_cita tekol \lx_var General \ref 04197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa brasa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig brasa o brasas que se obtienen de la quema de leña \sig_var General \fr_n Ke:man se: kixo:taltia pimie:ntahkwowit miak tekol ki:sa. \fr_au AGA344 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se quema la leña de un árbol de pimienta salen muchas brasas. \fr_son 04197-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tekol \nsem Hay ciertas maderas que se reconocen por producir mucha brasa: kakatekowit (Tapirira mexicana Marchand), ahkokowit (Matudaea trinervia Lundell), xokokowit (la naranja), pimientahkowit (Pimienta dioica (L.) Merr.), y a:wa:kowit (Quercus sp.) \dt 18/Jan/2022 \lx tekola:t \lx_cita tekola:t \lx_var General \ref 00720 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.preparada.con.brasa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua medicinal que se hace con agua potable a que se le meten brasas del fogón \osten algunos usan olotes encendidos en lugar de brasas de leña \sig_var General \fr_n Tatikwi:n wa:n momowtih i:n pili. ¡Xikmakaka:n tekola:t! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tronó y se asustó este niño. ¡Dénle agua de brasas! \fr_son 00720-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xikchihchi:wa tsikitsi:n tekola:t wa:n xikmaka mah tai mokni:w, yekin kima:tipi:nih se: alacrán. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Prepara un poco de agua con brazas y dale de tomar a tu hermano porque hace rato le picó un alacrán en la mano. \fr_son 00720-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz tekol \raiz a: \nsem En San Miguel Tzinacapan el agua así preparada se bebe para curar el susto provocado por truenos o relámpagos. En Tacuapan se usa para curar el piquete de alacrán, un artrópodo que no se encuentra en Tzinacapan. \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tekolkaxit \lx_cita tekolkaxit \lx_var General \ref 02516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa incensario \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig incensario (objeto de barro que se usa en los rituales católicos y tradicionales, sirve para poner las brasas, echar el incienso o copal y generar el humo aromático que se ofrenda al sol o a los santos católicos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka plaza wa:n nikowak se: tekolkaxit. Tein nikpiaya tapa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a la plaza y compré un incensario. El que tenía se rompió. \fr_son 02516-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tekol \raiz kax \dt 21/May/2021 \lx tekoloh \lx_cita tekoloh \lx_var General \ref 00649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.muchas.brasas \catgr Adj \deriv \sig que produce buenas brasas \osten leña (dura) que se tarda en apagarse \sig_var General \fr_n I:n xokokowit ye:kkwaltsi:n tekoloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La leña de naranjo produce muy buenas brasas. \fr_son 00649-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekol \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx tekolo:i:x \lx_cita tekolo:i:x \lx_var General \ref 04983 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Hampea.nutricia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Hampea nutricia Fryxell, planta de la familia Malvaceae; su corteza se emplea en las artesanías y su madera para leña \sig_var General \fr_n Yo:n tekolo:ix kwaltsi:n tata komohkó:n wa:kik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Hampea nutricia se quema muy bonito si está seco. \fr_son 04983-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tekolo: \raiz i:x \raiz kow \dt 24/Jan/2022 \lx tekolo:me:t \lx_cita tekolo:me:t \lx_var Tzina \ref 00934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bromeliaceae.Tillandsia.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Tillandsia spp., planta epífita todavía no identificada de la familia Bromeliaceae, se usa para adornar los altares católicos en viernes santo en la localidad de San Miguel Tzinacapan \sig_var Tzina \fr_n I:n tekolo:me:t seki xo:chit tein mochi:wa ka:mpa tasese:ya, itech viernes santo kinamakah plaza. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tekolo:me:t son unas flores que se producen donde hace frío, en semana santa la venden en la plaza. \fr_son 00934-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tekolo: \raiz me: \nsem Hasta la fecha se han documentado 3 plantas con este nombre: Tillandsia deppeana Steud. y Tillandsia lucida C. J. Morren ex Baker. Un asesor una vez incluyó Catopsis sessiliflora (Ruiz & Pavón) Mez bajo este nombre, pero este último generalmente se consider po:poyoh o kwapo:poyoh. \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx tekolopio \lx_cita tekolopio \ref 03774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa pollo.de.color.pinto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pollo de color pinto, de blanco y negro y gris \osten pollo, gallina \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tekolo \dt 26/Sep/2018 \lx tekolo:t \lx_cita tekolo:t \lx_var General \ref 03217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pediculidae.Pediculus.humanus \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Pediculus.humanus capitis L., piojo, insecto que vive en el cabello de los seres humanos; en su forma de larvae o huevecillos se llama ahsi:l \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tekolo:meh te:kwa:ahwayo:tiah ihwa:k miak se: kinimpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los piojos dan comezón en la cabeza cuando se tienen muchos. \fr_son 03217-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig insecto no identificado que ataca a las aves de corral \sig_var 1-Tzina \fr_n Noto:tolkone:wan kinkwikeh tekolo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mis pavipollos los agarraron (atacaron) piojos. \fr_son 03217-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Comparar \semxref ahsi:l \raiz tekolo: \nsem La forma plural de tekolo:t es tekolo:meh, que es regular en su forma. También existe una forma plural a:timeh que proviene de la raíz a:ti. Sin embargo, en Tzinacapan se utiliza solamente la forma plural, a:timeh. \dt 08/Jan/2022 \lx tekolotia \lx_cita tekolotia \lx_var General \ref 01439 (duda) CSC usa poxkawi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mancharse.de.pinto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse con pequeñas manchas grises o negras, como pinto \osten p. ej., la ropa cuando se enmohece \sig_var General \fr_n Notilmah a:mo niman nikpa:kak. A:paltik katka yeh ika tekolotiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi ropa no la lavé luego. Estaba mojada y por eso se manchó (de las manchas negras y grises que se forman en la ropa enmohecida). \fr_son 01439-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekolo: \dt 29/Mar/2021 \lx tekolotik \lx_cita tekolotik \lx_var General \ref 06392 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pinto \catgr Adj \deriv \sig pinto, moletado \osten con manchas pequeñas de negro y blanco, como el plumaje de algunas aves \sig_var General \fr_n Nikpia se: siwa:pio tekolotik, miak kiwelitah wa:n ne:chkowili:snekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una gallina pinta, a muchos les gusta y me la quieren comprar. \fr_son 06392-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekolo \nsem Puede ser que el adjetivo tekolotik viene del sustantivo tekolo:t que en muchas variantes del náhuatl significa 'buho' ('tecolote') aunque en el náhuatl SNP significa 'piojo'. \dt 02/Sep/2020 \lx tekolowa \lx_cita tekolowa \lx_var General \ref 07303 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formar.brasas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig formar brasas (p. ej., leña seca, carbón, combustible sólido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo wa:kik se: kitatia n' kowit kwaltsi:n tekolowa wa:n wehka:wa takawa:ntihtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se quema seca la leña forma buenas brasas y dura calentando. \fr_son 07303-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekoltia \raiz tekol \nsem Parece que tekolowa significa la posibilidad de formar brasas, esto es, de quemarse de tal manera que se forman brasas. El verbo tekoltia es sútilmente distinto. Se usa para la indicar que la leña efectivamente forma o formó brasas. \dt 07/Apr/2022 \lx tekolo:yoh \lx_cita tekolo:yoh \lx_var General \ref 06386 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piojoso \catgr Adj \deriv \sig piojoso (personas o aves) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tekolo:yoh, moneki mah se: kikwa:chipa:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es piojoso, es necesario limpiarle la cabeza. \fr_son 06386-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:okwiloh \raiz tekolo: \dt 20/May/2020 \lx tekolo:yowa \lx_cita tekolo:yowa \lx_var General \ref 07617 (duda) CSC no usa esta palabra para el segundo significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infestarse.de.piojos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig infestarse de piojos \osten personas \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tekolo:yowak, nikxilwi:ti mah ki:saka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño fue atacado por piojos, lo voy a peinar para que salgan. \fr_son 07617-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig infestarse de piojos \osten puercos y otros animales domésticos; aves de corral; nótese que en este caso no se refieren a los ácaros que también atacan a las aves de corral sino a lo que se llama localmente 'piojos'; \sig_var General \fr_n Noto:tolkone:wa:n tekolo:yowa:keh, tio:tak nikinta:lili:s pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis pavipollos atacados por piojos, en la tarde les pondré medicina. \sem Enfermedad \semxref kwa:okwilowa \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:tekolo:yowa \raiz tekolo:t \nota Colectar y determinar los tekolo:t de las aves. \dt 14/Sep/2020 \lx tekoltia \lx_cita tekoltia \lx_var General \ref 04977 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentarse.a.rojo.vivo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig calentarse a rojo vivo \osten piedras de temazcal a calentarse \sig_var General \fr_n EGS-- Texkaltet yehwa yo:n ki..., no: kitikota:liah wa:n neli tikihto tekoltia. Tekoltia wa:n ke:mah kipanta:liah ya itech ne:n, ne:n a:t hasta tehtsoyoka ne:n ompa se:wi. CVH-- Ke:mah, ta: xo:tatiw pero .... \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- El texkaltaet ese es el lo echan entre las brasas y el cierto como dices que se se calienta hasta de rojo vivo. Se calienta en brasa y luego lo echan en, en agua y emite un sonido de apagado, se apaga. CVH – Sí, pues va encendido pero …. \fr_son 04977-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 2298.8, 2310.117 \semx_tipo Comparar \semxref tekolowa \raiz tekol \nota Sería interesante ver si hay una diferencia semantica entre tekolowa y tekoltia. \dt 24/Jan/2022 \lx tekomat \lx_cita tekomat \lx_var General \ref 01406 (duda) parece que no se usa la palabra sola, al principio siempre lleva una raiz \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jícara \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig jícara (puede ser de guaje o de plástico) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chwa:lmaka yo:n tekomat. Nikwisneki a:t wa:n kahchi:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dáme esa jícara. Quiero tomar (agarrar) agua y se la llevaron (la jícara). \fr_son 01406-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xi:kal \sem Herramienta \raiz tekoma \nsem Mientras que un tekomat se utiliza para agua, como cantimplora, un xi:kal se utiliza para tortillas que se sirven en la mesa. No se posesiona tekomat pero xi:kal sí. \dt 29/Mar/2021 \lx teko:mit \lx_cita teko:mit \lx_var General \ref 06217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueco.entre.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hueco o espacio abierto en una piedra o entre varias piedas \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: kowtah nikitak se: kowa:t. Choloh wa:n mokalakih itech se: teko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá en el campo vi una víbora. Se escapó y se metió en un espacio entre las piedras. \fr_son 06217-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig nicho en la pared interior de una casa de piedra (antiguamente se hacían las casas de piedra y por adentro a veces se dejaba como nicho cuadrado para servir como almacen) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n etok se: teko:mit, kichihchi:w no:pá:n ihwa:k kichihchi:w n' tepa:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa hay un nicho en la pared interior, lo hizo mi papá cuando constuyó la pared. \fr_son 06217-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz ko:m \dt 02/Sep/2020 \lx tekonowa \lx_cita motekonowa \lx_var General \ref 06395 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pandearse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo a menudo con reduplicación de vocal corta y /h/ : motehtekonowa) pandearse; encurvarse (sea hacia arriba o hacia abajo; p. ej., corteza de un árbol al secarse, triplay, tablas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: kiwa:tsa n' canela motekonowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se seca la canela se encurva. \fr_son 06395-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekono \dt 08/Feb/2022 \lx tekontik \lx_cita tekontik \lx_var General \ref 02092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cóncavo \catgr Adj \deriv \sig cóncavo; honda (p. ej., un plato hondo, un recipiente, un molcajete) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: xi:kal kwaltsi:n tekontik, nikwelita ika nike:was n' taxkal *porque** a:mo niman se:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una jícara bien honda, me gusta guardar en ella las tortillas porque no se enfrían luego. \fr_son 02092-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekon \dt 06/May/2021 \lx tekontsi:n \lx_cita tekontsi:n \lx_var General \ref 00493 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jicara \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jícara pequeña natural \osten de un Curcubitaceaees, se le abre por el pedúnculo y se usa, por pequeña, para guardar agua bendita en la casa o para colocar en el ataúd de un muerto \sig_var General \fr_n Xine:chnamaki:lti se: tekontsi:n, tikwiti ika tikte:katih tatio:chi:wala:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Véndeme una jícara pequeña, la vamos a usar para echar agua bendita. \fr_son 00493-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekon \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx tekopi:l \lx_cita tekopi:l \lx_var General \ref 05706 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.estrecho.entre.piedras \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig lugar estrecho entre piedras grandes o rocas \sig_var General \fr_n Notskwin kitokak se a:yo:tochin wa:n mokalaki:to itech tekopi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi perro correteó un armadillo se fue a meter en un estrecho entre piedras. \fr_son 05706-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz kopi:l \dt 12/Apr/2022 \lx tekopi:l \lx_cita tekopi:l \lx_var General \ref 04686 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.estrecho.entre.piedras \catgr Sust \infl N1 \sig lugar o espacio estrecho entre piedas o lugar pedregoso \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n notskwin kiwahwihtinemia se: che:chelo:t. Sa:te:pan yo:n chechelo:t mokalakih tekopi:l. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al campo y mi perro le andaba ladrando a una ardilla. Después la ardilla se metió en un lugar estrecho entre unas piedras. \fr_son 04686-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz kopi:l \dt 24/Jan/2022 \lx tekorra:l \lx_cita tekorra:l \lx_var General \ref 00976 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tet; corral \glosa cerca.de.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cerca de piedra, consiste en piedras apiladas que no están pegadas con mezcla \osten si las piedras se pegan con mezcla entonces se llama tepa:mit \sig_var General \fr_n Wehka:w kichi:wayah tekorra:l ka:mpa mota:lna:mikiah n' tokni:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes hacían cercas de piedras donde colindaban los terrenos de las personas. \fr_son 00976-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx teko:seh \lx_alt te:ko:sah \lx_cita teko:seh \lx_var General \ref 05791 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begonia.manicata. \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \sig Begonia manicata Brongn. ex F. Cels, planta de la familia Begonia. Es silvestre y comestible. \sig_var General \fr_n Nokahfe:ntah onkak miak teko:seh, ihwa:k nitame:wa a:mo nikwiwita. Yeh ika a:mo poliwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi cafetal hay mucho teko:seh (Begonia manicata), cuando deshierbo no la arranco. Por eso no desaparece. \fr_son 05791-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \nsem En Yohualichan se le dice teko:sah. \raiz te \raiz ko:s \dt 12/Apr/2022 \lx teko:seh \lx_cita teko:seh \lx_alt teko:seh xokoyo:lin \lx_var General \ref 07182 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begoniaceae.Begonia.manicata \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1=N2 \sig Begonia manicata Brongn. ex Cels. Planta silvestre de la familia Begoniaceae; sus peciolos y hojas son comestibles \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tekose:h mochi:wa kahfentah, achi pisi:ltik wa:n no: kwali se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El teko:seh se da en el cafetal es un poco pequeño pero también se puede comer. \fr_son 07182-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-silvestre \sem Planta \semx_tipo Discusión \semxref xokoyo:lin \raiz te \raiz ko:mi (?) \raiz xoko \raiz yo:l \dt 05/Sep/2020 \lx te:kote:mowa \lx_cita kite:kote:mowa \lx_var General \ref 04921 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buscarle.comprador \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig buscarle comprador o amo \osten a un animal, p. ej., a un caballo cuando uno lo quiere vender \sig_var Xaltn \fr_n Yo:n tapial tein nikpia nikte:kote:mowa, a:mo wel niktekiti:ltia ok wa:n kwali tapial. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A la bestia que tengo le busco un comprador (para que fuera su amo). Ya no lo puedo hacer trabajar (p. ej., ya no tengo ganas de trabajar con el aunque si puede trabajar) y es buena bestia. \fr_son 04921-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ko \raiz te:mo \nsem En una discusión Amelia Domínguez dijo que ella usa la palabra con el primero significado, lo de buscarle un comprador a un animal; Ceferino Salgado no usa el verbo así sino solamente en reflexivo con el sentido de buscar uno a su patrón (p. ej., para que se le de trabajo). \dt 24/Jan/2022 \lx tekowa \lx_cita kitekowa \lx_var General \ref 05162 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.pedido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encargar; hacer un pedido \osten la fabricación de algún objeto \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka kwesala:n wa:n niktekoh se: nolpika. Ne:chilwih n' siwa:t tein kichihchi:wati kwa:lkwis kaxto:la:man. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a Cuetzalan y encargué una faja. Me dijo la mujer que la va a hacer y que la traerá dentro de quince días. \fr_son 05162-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref toktia \raiz tek (?) \nsem El verbo tekowa se usa principalmente en referencia a encargos de la fabricación de algún objeto. La palabra toktia refiere a encargos de compra o bien de llevar algo a entregar. \dt 11/Apr/2022 \lx tekowilia \lx_cita ne:chtekowilia \lx_var General \ref 04325 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig encargarle \osten a alguien, la producción de un tipo de mercancía \sig_var General \fr_n Ne: na:no wi:pi:lnamaka. Niktekowili:ti se:, mah ne:chwa:lkwili kaxto:la:man. Ihwa:k nikpias tomi:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora vende huipiles. Voy a encargarle uno, que me lo traiga en quince dias. En ese entonces ya voy a tener dinero. \fr_son 04325-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teko (?) \dt 18/Jan/2022 \lx tekowit \lx_alt tekwawit \lx_cita tekowit \lx_var General \ref 03842 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.Myrtaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para un grupo de árboles de la familia Myrtaceae, sirven para leña y cabo de herramientas \sig Eugenia sp. planta de la familia Myrtaceae, se usa para leña y cabo de herramientas del campo como: azadón, hacha o pico \sig_var General \fr_n Yo:n tekowit semi takwa:wak wa:n kwaltia ika se: kimetstia salo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de tekowit es muy dura y sirve para ponerle como cabo al azadón. \fr_son 03842-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig planta de la familia Myrtaceae, sirven para leña y para cabo o mango de herramientas \sem Planta \raiz te \raiz kow \nsem El término tekowit agrupa varias especies de árboles, aparentemente todas de la familia Myrtaceae. Se distinguen a:yo:to:chtekowit (#1256); pimie:ntahtekowit, ma:pisi:ltekowit; tekowit; y chechelo:tekoxokowit, chechelo:texokot o chechelo:tekowit. Algunos también relacionan el texokowits (#1415) con los tekowit. \nota Falta colectar pimie:ntahtekowit, ma:pisi:ltekowit, chechelo:texokot \dt 17/Jan/2022 \lx tekpa:na \lx_cita kitekpa:na \lx_var General \ref 06238 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ordenar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig formar, poner en fila, línea (personas, alumnos, soldados) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' pilimeh tein nohne:lmeh ok aya:mo wel motekpa:nah. Moneki mah se: kintekpa:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los niños que todavía son pequeños todavía no pueden formarse (ponerse en línea). Es necesario que uno los coloque en línea. \fr_son 06238-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekpa: \dt 08/Feb/2022 \lx tekpa:nilia \lx_cita ne:chtekpa:nilia \lx_var General \ref 02819 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no es real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ordenarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ordenar para \osten p. ej., al colocar objetos en fila \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtekpa:nilih nochi n' tapalkat ihwa:k tiktemowilihkeh nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me ordenó (en fila) todas las tejas cuando las bajamos de mi casa (techo). \fr_son 02819-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekpa: \dt 14/Jul/2021 \lx tekpa:ntok \lx_cita tekpa:ntok \lx_var General \ref 00523 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.fila \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig enfilado, formado, alineado \osten p. ej., un grupo de personas, una hilera de plantas aunque no sea completamente recta, como las matas de un surco que sigue los contornos del terreno \sig_var General \fr_n Ye:wa nitachiato nomi:lah wa:n kwaltsi:n tekpa:ntok nomi:l, ma:ski ya:lwa ehekak a:mo kitamo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana fui a revisar mi milpa y todavía están bien alineadas (en surcos) todas mis matas de maíz, aunque pasó el viento ayer no las tiró. \fr_son 00523-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: Kwesala:n kinmakatokeh n' iminepale:wi:l n' ta:tomeh ta: telsenka miakeh tekpa:ntokeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en Cuetzalan les están entregando su apoyo a los adultos mayores pues hay muchos en fila. \fr_son 00523-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatekpa:n \raiz tekpa: \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tekpimaka \lx_cita kitekpimaka \lx_var General \ref 02378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infestar.de.pulgas \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig infestar (un animal a otro) de pulgas \sig_var 1-Tzina \fr_n Notskwin kitekpimakak nomisto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro dejó infestado de pulgas a mi gato. \fr_son 02378-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekp \raiz maka \dt 13/May/2021 \lx tekpin \lx_cita tekpin \lx_var General \ref 04427 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pulga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pulga, insecto todavía no identificado de la familia Pulicidade \osten ataca a los animales, particularmente a los perros, gatos y ratas \sig_var General \fr_n Tayowak eski tekpimeh ne:chkwahkeh, ye:kesyoh notilmah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Anoche, quizá me picaron las pulgas, mi ropa tiene manchas de sangre. \fr_son 04427-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz tekp \dt 18/Jan/2022 \lx tekpiyo:tia \lx_cita kitekpiyo:tia \lx_var General \ref 04483 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.infestado.de.pulgas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar infestado con pulgas \osten p. ej,. un perro pulgoso a una prenda, cobija \sig_var General \fr_n Xika:lti motskwin. Teltekpiyoh wa:n tatekpiyo:ti:s i:n kalihtik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Baña a tu perro. Tiene muchas pulgas y va a infestar de pulgas en el interior de la casa. \fr_son 04483-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekp \dt 18/Jan/2022 \lx tekpiyowa \lx_cita tekpiyowa \lx_var General \ref 03688 (duda) parece ser más común usar tekpiyoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infestarse.de.pulgas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig infectarse de pulgas \osten perro, cobija, alfombra \sig_var General \fr_n Yankwixtok ok nika:ltihka notskwin wa:n sepa tekpiyowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro lo había bañado apenas y otra vez se infestó de pulgas. \fr_son 03688-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekp \dt 17/Jan/2022 \lx teksis \lx_cita teksis \lx_var General \ref 00574 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevecillo.de.mosca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huevecillo de mosca que se forman en la carne de un cadaver y, quizás, heridas de los animales \osten aparenetemente son huevecillos de moscas Calliphoridae \sig_var \fr_n JVC-- Yo:ltok niman kita:liah wa:n koma:mo tikitak, ekintsi:n kita:li:koh, (se:) tepitsi:n mahyá: moli:nia okwiltsi:n, yo:li:ktsi:n, yo:li:ktsi:n, takwahtok a niman. Yehwa yo:n te:l..., telpitsotikeh. MGG-- A: yo:n *fieros** JVC-- Tel pitsotikeh yo:n kita:lia yo:ltok wa:n i:n xoxoksa:yo:lin kita:lia teksis. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ponen sus larvas vivas. Ponen sus larvas vivas y si no te fijaste, en este momento vino a poner sus larvas y en un ratito más ya se mueven, despacito, despacito, ya está comiendo el bicho. Esos son muy…, son muy sucios. MGG-- A esos son feos. JVC-- Son muy sucios, esos ya ponen sus larvas vivas y las moscas verdes ponen huevecillos. \fr_son 00574-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-26-x | 129.387, 143.605 \raiz teksis \rev \dt 17/Mar/2021 \lx teksiswia \lx_cita kiteksiswiah \lx_var General \ref 00992 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa depositar.huevecillos.en \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \plural Agente plural solamente \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig depositar o infestar (moscas) huevecillos \osten los Calliphoridae en un cadaver o un animal moribundo \sig_var General \fr_n I:n pionakat xikpi:kika:n, koma:mo kiteksiswi:skeh n' sa:yo:limeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tapa a esta carne de pollo, de lo contrario las moscas la van a infestar de sus larvas. \fr_son 00992-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teksis \nmorf El verbo teksiswia solamente se encuentra con sujeto de 3a persona plural. \nota Hay que elicitar una frase de alguien para ver el uso. Rubén Macario usa este verbo para referir la postura de huevecillos de un insecto tsonte:skat y con eso pone en duda si sólo se apllica a moscas o se extiende a otros insectos. Pero Eleuterio Gorostiza sugiere que en el caso de tsonte:skat se usa el verbo transitivo tata:xilia \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx teksiswia \lx_cita kiteksiswiah \lx_var General \ref 03521 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa depositarle.huevecillos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig depositar o infestar (moscas) huevecillos en \osten un cadaver o un animal moribundo \sig_var General \fr_n I:n sa:yo:limeh kiteksiswihkeh ya i:n nakat. Niktamo:tati a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas moscas ya depositaron sus hueveillos en la carne. Ya la voy a tirar. \fr_son 03521-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teksis \nmorf Generalmente se utiliza con sujeto o agente plural. \dt 17/Jan/2022 \lx teksisyoh \lx_cita teksisyoh \lx_var General \ref 01848 (duda) no aparece en el corpus, aparece teksiswiah que es más común usarlo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infestado.de.huevecillos \catgr Adj \deriv \sig infestado de huevecillos (cadáveres o animales moribundos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio:nakat teksisyoh a:mo wel tikwaskeh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne de pollo está infestada de huevecillos, ya no la vamos a poder comer. \fr_son 01848-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teksis \dt 18/Apr/2021 \lx teksisyowa \lx_cita teksisyowa \lx_var General \ref 03974 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infestarse.de.larvae.de.Calliphoridae \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig infestarse por larvae de moscas generalmente de la familia Calliphoridae \osten heridas, carne \sig_var General \fr_n I:n pio mikik wa:n teksisyowak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo ya está muerto y ya está infestado por larvas de moscas. \fr_son 03974-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teksis \nsem Afecta solamente a carne (de animal muerto) o a heridas en un animal vivo. \dt 17/Jan/2022 \lx te:ktok \lx_cita te:ktok \lx_var General \ref 06394 (duda) usar frase del corpus porque el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regado \catgr Adj \deriv \sig regado sobre una superficie (un líquido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n te:ktok ato:l, i:n pili kimimiloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está regado atole, este niño lo regó. \fr_son 06394-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ntok \raiz te:ka \dt 20/May/2020 \lx te:kwa \lx_cita te:kwa \lx_var General \ref 02091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.muerde \catgr Adj \deriv Deverbal \sig que muerde (p. ej., un perro, un niño pequeño) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: itskwinti te:kwa, nochipa ilpitok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un perro que muerde, todo el tiempo está amarrado. \fr_son 02091-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig urticante (plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikma:toka n' tehtsonkilit, *porque** te:kwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No toques la mala mujer (Cnidoscolus multilobus (Pax) I. M. Johnst.), porque es urticante. \fr_son 02091-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \semxref tekehtsoma \dt 06/May/2021 \lx tekwa:ko \lx_cita tekwa:ko \lx_var General \ref 03103 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobre.piedra \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig sobre una piedra \osten p. ej., para indicar la ubicación de algún objeto \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: kowa:t mototo:nihtoya ne: tekwa:ko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Una víbora se estaba asoleando sobre esa piedra. \fr_son 03103-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz kwa: \dt 26/Jun/2021 \lx te:kwala:ntih \lx_cita te:kwala:ntih \lx_var General \ref 04722 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfadoso \catgr Adj \deriv \sig enfadoso \osten persona que exaspera a los demás; animal que exaspera \sig_var General \fr_n Ne: siwa:pil te:kwala:ntih, nochipa momatka:neki wa:n te:chikoita. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa muchacha enfada, se cree que sabe mucho y humilla a los demás. \fr_son 04722-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwala:n \dt 24/Jan/2022 \lx te:kwa:nenepi:l \lx_cita te:kwa:nenepi:l \lx_var General \ref 06218 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Peperomia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Peperomia sp., planta de la familia Piperaceae. Se usa como condimento para preparar te:kwa:nenepi:l emo:l. \sig_var 1-Tzina \fr_n Tokni:wa:n tein nika:n kayo:meh kiwi:kah ne: ahkwa:kopa kinamakatih n' te:kwa:nenepi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las personas que son originarias de aquí llevan allá arriba (en las tierras altas al sur) a vender las hojas de te:kwa:nenepi:l. \fr_son 06218-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semxref nakasbu:rroh \semx_tipo Referente natural igual \raiz te: \raiz kwa \raiz nene \raiz pi:l \dt 08/Feb/2022 \lx te:kwa:nenepi:lemo:l \lx_cita te:kwa:nenepi:lemo:l \lx_var Tzina \ref 00676 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles.con.Peperomia.maculosa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig guisado de frijoles preparados con te:kwa:nenepi:l, y ajonjolí molido con chile \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nikwa:lkwik te:kwa:nenepi:l wa:n mo:sta nikchihchi:was te:kwa:nenepi:lemo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer traje te:kwa:nenepi:l (Peperomia maculosa (L.) Hook., familia Piperaceae) y mañana voy a preparar te:kwa:nenepi:lemo:l. \fr_son 00676-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz kwa \raiz nenepi:l \raiz e \raiz mo:l \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx te:kwa:ni \lx_cita te.kwa:ni \lx_var General \ref 06240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fiera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fiera, animal silvestre feroz como el tigre o león, que ataca al ser humano para su alimento \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah seki tokni:wan ke ne: we:ikowtah etok se: tekwa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Unas personas dicen que en aquel gran bosque hay una fiera. \fr_son 06240-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz kwa \dt 16/May/2020 \lx te:kwa:ntokat \lx_cita te:kwa:ntokat \lx_var General \ref 01186 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.araña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig araña no identificada ni colectada \osten literalmente, 'araña que muerde' \sig_var Tzina \fr_n JVC-- Ka:n nochi kwaltia. AND-- A:mo, no:, no: yetok sah de n' te:..., de n' se: kikwi para te:..., se: mopahti:s. Uuh. JVC-- Ka:n nochi kwaltia. Yehyetok sah n' tein, n' tein pahti kiseki.... [quizá quiso decir kisekwi]. Ke:man kwah..., ke:mah, ke:meh yo:n kowtah nemih tokameh, ata yo:n kiliah te:kwa:ntokat, yo:n a:mo kwaltia para pahti. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- No todo sirve. AND-- No, también, nada más hay unos…, de los que usa uno para…, para curarse. Aja. JVC-- No todo sirve. Nada más los que, los que sirven para remedio… Si…, si, como en los montes que viven las arañas, ese que le llaman te:kwa:ntokat, ese no sirve para remedio. \fr_son 01186-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-18-i | 360.912, 369.988 \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwa \raiz toka \dt 13/Jul/2021 \lx tekwe:bah \lx_cita tekwe:bah \ref 01202 (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \pres_tipo Compuesto \pres_el te-; cueva \glosa cueva \catgr Sust \infl N1 \sig cueva \sig_var General \fr_n Ne: tekwe:bah kite:mah miak tahsol. Iksá: kitamo:tah piomike:t wa:n tato:chihya:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En esa cueva tiran mucha basura. A veces ahí tiran pollo muerto y apesta. \fr_son 01202-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Moki:tskilih yehwa wa:n kwi:kak. Kwi:kak ne: ka:mpa i..., icha:yohka:n, tepe:yoh, tepexit, tekwe:vah wa:n ompa kite:ntsak ika se: we:i laja. Kit kitsak yo:n siwa:t, no: ite:iskaltihka:wa:n ke pe:wal nemih ya, ka:n ahsik yo:n siwa:pil, kitatsi:ntokiah ne:n rico, ka:n ahsik. \fr_au MMM335 \fr_var Tzina \fr_e Se la agarró esa y se llevó. Se la llevó allá donde…, por donde vive, en el cerro, en la barranca, en una cueva de piedra y le cerró la entrada con una laja grande. Según encerró a esa mujer, también sus padres que vivían, no llegó esa muchacha, le preguntan al rico, dónde fue a dar (la muchacha). \fr_son 1202-01_corp_Tzina-MMM335 \fr_fuente 2009-09-23-n | 125.661, 144.276 \raiz te \nota Volver a grabar, la entrada era pitsokwitaxkol que se eliminó por duplicado. \dt 13/Jul/2021 \lx te:kwe:cho:ltia \lx_cita kite:kwe:cho:ltia \lx_var General \ref 05010 (duda) es muy rebuscado, es más común takwe:chowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.moler \catgr V2 \infl Clase 2b \sig llevar a moler \osten a un molino de luz \sig_var General \fr_n Mo:sta nitanepantahwi:ti. Kwalka:n sah nikte:kwe:cho:ltiti:w n' tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana voy a dar de comer a medio dia. Desde muy temprano voy a llevar (el nixtamal) a que me la muelan. \fr_son 05010-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwe:chV \dt 03/Feb/2022 \lx te:kwehsoh \lx_cita te:kwehsoh \lx_var General \ref 02401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molestoso \catgr Adj \deriv \sig molestoso \osten particularmente ruido que provoca molestias \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikte:nkaxa:ni morra:dioh! Ye:kte:kwehsoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Bájale el volumen a tu radio! Es muy molesto su ruido. \fr_son 02401-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwehso \dt 17/May/2021 \lx tekwetahwits \lx_cita tekwetahwits \lx_var General \ref 06214 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Smilacaceae. Smilax.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Smilax sp., planta de la familia Smilacaceae. Es una maleza sin uso alguno. \sig_var 1-Tzina \fr_n Miak tekwetahwits onkak nota:lpa:n. Nikte:xi:mati wa:n niktati:ti koma:mo ika se: mometstsopo:ni:s n' iwitsyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho tekwetahwits. La voy a tumbar y quemar, si no nos picaremos (uno se picará) los pies con sus espinas. \fr_son 06214-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz te \raiz kwetah \raiz wits \nmorf En la frase Nikte:xi:mati wa:n niktati:ti komo a:mo ika se: mometstsopo:ni:s n' iwitsyo ('La voy a tumbar y quemar, si no nos picaremos (uno se picará) los pies con sus espinas.') nota la posición de ika antes del predicado verbal y no pegado a su complemento sustantival. \ngram Constituentes. La siguiente frase indica la posibilidad de separar el marcador de instrumental de su complemento sustantival: Nikte:xi:mati wa:n niktati:ti komo a:mo ika se: mometstsopo:ni:s n' iwitsyo. La voy a tumbar y quemar, si no nos picaremos (uno se picará) los pies con sus espinas. \dt 02/Sep/2020 \lx tel \lx_cita tel kiowi \lx_var General \ref 01996 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa prefijo.intensificador \catgr Prefijo \deriv \sig prefijo intensificador de un predicado verbal o adjetival \sig_var 1-Tzina \fr_n Telcho:ka ne: pili porin ita:t a:mo kikowi:lih ia:wil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel niño llora mucho porque su papá no le compró su juguete. \fr_son 01996-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ye:k \semxref senka \semxref semi \semx_tipo Comparar \semxref nokta \raiz tel \nota Hay que investigar bien porque al parecer es un prefijo sólo en Tzinacapan, en el resto de la región se independizó. \dt 21/Apr/2021 \lx telamas \lx_alt tenamas \lx_cita telamas \lx_var General \ref 07599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.del.fogón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tenamaste, uno de los tres piedras que sirven para sostener ollas, cazuelas y el comal sobre el fogón durante cocción de los alimentos \sig_var General \fr_n A: Mahyá: popo:ka, mahyá: yo:n telamas tikaha:wiah i:ksá:, wa:n telamas no: pahti, mm. B: Mm, yo:n, yo:n kikwi ihkó:n pané: panki:sa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Le sale como si fuera humo (vapor), como cuando le echas agua al telamas. Y el telamas también se remedio. B: Mm, el (vapor) que sube (nota: al echarle agua al telamas), es lo que usan (para remedio). \fr_son 07599-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07599-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-31-h | 146.09, 154.738 \sem Herramienta \nmorf La morfología de telamas es problemático. Rémi Siméonn, por ejemplo, tiene la entrada tenamztli para 'triple soporte de la olla, formado por tres piedras puestas en círculo'. Sugiere que proviene de la raíz te- seguido por (?). En el náhuatl actual la última /a/ es corta y así no se relaciona con la terminación instrumental -wa:s. Es posible que tenamas refleja una metatesis de consonantes nasales y se relaciona con mana 'ofrecer' o 'poner en el suelo', entre varios significados. De todos modos, la forma de Cuetzalan, telamas, es irregular dando el uso de /l/ en este contexto. \raiz te \raiz mana (?) \dt 14/Sep/2020 \rev \lx telamastet \lx_cita telamastet \lx_var General \ref 08384 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.piedra.resistente.al.fuego \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig un tipo de piedra dura que no se desmorona fácilmente y es resistente al fuego un poco blanco por adentro. Son piedras boludas y muy pesadas que no se truenan con el calor del fuego. Se usan como sostén de las ollas cuando se ponían a cocer los alimentos con el fuego. Se encuentran en el arroyo de A:tekohkomol, en San Miguel Tzinacapan. \sig_var General \fr_n Tikwiah tel..., telamastsitsi:n, no: timote:molti:tih wehka. Telamastsitsi:n, komo tiketsati mo..., monextamaltsi:n pos tikwi a se: tein no: taksa kwali, tein no: kwali moketsa. Porque mah n'ta:lili se: bola, bien nipawí:n yowi, bien ne:wí:n yowi, pero kipia ke motetekwinowa no:. Pero telamas, a:mo nikwia tei. Telamas mo..., mono:tsa i:pa no: telamastet. Ke:mah telamas mahyá: bo:lah, bo:lahtik ka:mpa, ka:mpa yetok no:, no: semi i:xmach nehjo:ni. Ke:mah. Yo:n tikonkwiah a:taw. Tikwitih sake:ra o:me oso e:yi para yehwa tikwa:na:miktiah wa:n t'chi:wah teisá:. Porque nika:n xikwi se: tet, cualquiera tet, cuando teh tikakis topo:n ya, ke:mah. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Usabamos los telamastsitsi:n, también lo íbamos a buscar lejos. Pues si vas a parar tu nixtamal tienes que usar unos telamastsitsi:n que se acomoden bien. Unos que se acomoden bien, porque si pongo una boluda se mueve por todos lados, todo el tiempo se están tambaleando. Pero yo no usaba otra cosa más (p. ej., varilla de metal) sino los telamas. Si, donde hay telamas es como una bola, redonda. Si. Estos los íbamos a traer por el arroyo. Ibamos a traer unos dos o tres para ponerlos acercados para luego preparar algo. Porque usar cualquier piedra de por acá, en cualquier momento puedes escuchar que ya se tronó. \fr_son 08384-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_fuente 2010-07-21-f | 1726.451, 1779.325 \sem Geología \nmorf Véase telamas. \raiz mana \raiz te \dt 26/Sep/2020 \rev \lx teliksa \lx_cita kiteliksa \lx_var General \ref 07514 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa patear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig patear (a un objeto, un animal, persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ka:wiltihtok ipelota kiteliksa wa:n sepa kikwiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está jugando su pelota, la patea y otra vez la va a traer. \fr_son 07514-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xope:wa \raiz teliksa \nsem El verbo teliksa refiere a la acción de patear aplicada a una persona o a un animal pero xope:wa nada más a un animal. La acción de patear con una meta definida, como la acción de patear una pelota en un juego, utiliza el verbo teliksa, no xope:wa. \dt 11/Sep/2020 \lx telikxilia \lx_cita ne:chtelikxilia \lx_var General \ref 00628 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa patearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig patear de o en perjuicio de \osten sea un objeto, animal, niño \sig_var General \fr_n I:n okichpil kitelikxilih i:n pili ia:wil wa:n wehka wetsito. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho le pateó el juguete de este niño y fue a caer lejos. \fr_son 00628-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teliksa \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx telowa \lx_cita kitelowa \lx_var General \ref 01708 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chocar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig golpear contra, chocar contra (p. ej., alguien chocando un objeto contra otro, o un objeto chocando contra otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tepos kiteloh se: kowit, wintia a:kin kwi:kaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este vehículo chocó contra un árbol, estaba borracho quien lo llevaba. \fr_son 01708-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref maga \raiz telo \nsem El verbo telowa indica la acción de golpear o golpearse un objeto contra otro. No se usa para indicar la acción de una persona golpeando a otra con puño, mano, u objeto. Para esta acción se utiliza maga, como en la frase Ne:chmagak ika tet. El verbo tewia significa 'pelear'. \dt 18/Apr/2021 \lx telowilia \lx_cita ne:chtelowilia \lx_var General \ref 07171 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chocarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig chocar (p. ej., un jarro, un coche) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ka:wiltihtoya noko:n wa:n ne:chtelowilih ika se: tet. A:mo tapa:n, tila:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño estaba jugando con mi olla y me la chocó con una piedra. No se rompió, está gruesa. \fr_son 07171-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz telV \dt 05/Apr/2022 \lx te:m- \lx_cita te:ntsope:k \lx_var General \ref 02705 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligeramente \catgr Adv \deriv \infl \sig ligeramente \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 25/May/2021 \lx tema \lx_cita kitema \lx_var General \ref 03210 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bañar.en.vapor \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig bañar en vapor en un temazcal \osten p. ej., una partera a su paciente \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:itakeh kintema n' siwa:meh ihwa:k pilnemih. Kihtowa kintema para mah a:mo kokoliskwika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La partera baña en vapor a las mujeres cuando nace su hijo. Dice que las baña en vapor para que no adquieran enfermedades. \fr_son 03210-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig azotar, castigar \osten con fuete, vara \sig_var General \fr_n I:n ta:kat kitemak ipili ika se: tako:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre golpeó a su hijó con una vara. \fr_son 03210-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tema \dt 08/Jan/2022 \lx te:ma \lx_cita kite:ma \lx_var General \ref 05079 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esparcir \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig esparcir sobre una superficie o suelo \osten p. ej., basura a la orilla del pueblo, maíz sobre un petate para secarlo \sig_var General \fr_n Nopá:n yahki mi:lah kite:mato to:tomo:ch. Miakiak a, wa:n sepa titapeta:watih. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Mi papá fue a la milpa a esparcir el totomochtle. Ya se había acumulado, otra vez vamos a pelar mazorca. \fr_son 05079-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pante:ma) echar adentro \osten p. ej., carne, semillas, condimentos, a una olla \sig_var General \fr_n Ke:man tiktamitehtekis nakat niman xikpante:ma. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando termines de destazar la carne, luego lo echas a la olla. \fr_son 05078-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz te:ma \nsem Para la acción de vertir un líquido dentro de un recipiente, véase pante:ka. \raiz te:ma \dt 03/Feb/2022 \lx te:mach \lx_cita te:mach \lx_var General \ref 07882 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.precaución \catgr Modal \deriv \sig (generalmente precedido por semi) con (mucha) precaución \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:sá: wehkapan tepehxikwa:ko o ka:sá: a:mo, pero semi, semi te:mach ka:mpa yo:n se: tachihchi:wa porque owihka:n. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e En algunos partes las peñas son altas o en algunas partes no es tanto, pero se debe tener mucha precaución a donde se hacen las trampas porque el lugar es peligroso. \fr_son 07882-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07882_01_Tzina Pendiente cortar \fr_fuente 2010-17-15-f | 63.551 \raiz te:mach \dt 23/Sep/2020 \lx te:ma:chiyo:tsi:n \lx_cita te:ma:chiyo:tsi:n \ref 02056 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa tipo.de.pájaro \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz te: \raiz te: \dt 04/May/2021 \lx te:mahmowtia \lx_alt te:mohmowtia \lx_cita kite:mohmowtia \lx_var General \ref 00642 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig espantar, meter medio a \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat kite:mohmowtih ne: okichpil. Kilwih ke ne: parahko ka:mpa pano:ti ok ke:man tapoya:wi a mone:xtia se: okwilin wa:n te:to:toka. Ese hombre le metió miedo a ese niñi, le dijo que allá arriba donde todavía va a pasar cuando ya se empieza a hacer de noche se aparece un animal y corretea. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre le metió miedo a ese niño. Le dijo que allá arriba donde todavía va a pasar cuando ya se empieza a hacer de noche se aparece un animal y corretea a la gente. \fr_son 00642-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nokni:w kite:mohmowtih se: pili, kilwih kiilpi:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano amenazó a un niño, le dijo que lo iba a amarrar. \fr_son 00642-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:- \raiz mowi \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx te:mahpachowa \lx_cita kite:mahpachowa \lx_var General \ref 03418 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.boca.con.la.palma \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0senta- \sig tapar la boca con la palma de la mano a \osten p. ej., una persona para que no grite \sig_var General \fr_n I:n siwa:t kite:mahpachoh ipili ihwa:k pe:wak cho:ka, a:mo kinekik mah kihxiti n' i:kni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este mujer le tapó la boca a su hijo con la palma cuando empezó a llorar, no quiso que despertara a su hermano. \fr_son 03418-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz mah \raiz pach \dt 06/Jan/2022 \lx te:mal \lx_cita te:mal \lx_var General \ref 01578 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pus \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo se: moteki wa:n a:mo se: kipahtia iksá: mochi:wa te:mal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno se corta y no se cura (la herida) a veces se llena de pus. \fr_son 01578-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz te:mal \dt 15/Apr/2021 \lx te:malki:sa \lx_cita te:malki:sa \lx_var General \ref 01211 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salir.pus \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirle pus \osten p. ej., a una herida infectada \sig_var General \fr_n Nimometstek wa:n a:mo niman nikpa:kak. Ekintsi:n ke:man nikpa:tska n' ka:mpa nimotek, te:malki:sa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me corté en el pie y no lave luego la herida. Ahora cuando le apachurro la herida, sale pus. \fr_son 01211-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:mal \raiz ki:sa \dt 14/Jul/2021 \lx te:malki:xtia \lx_cita kite:malki:xtia \lx_var General \ref 00643 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa absorberle.pus \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0+senta- \sig absorberle o sacarle pus \osten como sujeto, particularmente plantas medicinales, por ejemplo ta:lcha:wis (Syngonium neglectum Schott y Syngonium podophyllum Schott), que absorben el pus de heridas infectadas \sig_var General \fr_n Pues seki:n ta no: seki:n no: kita:liah (wehweikilit) ke:meh yo:n ke: para mah, mah kite:malki:xti tehsá: ihkó:n kokotsí:n kipia. No: kita:liliah ka:mpa ..., kita:liliah, 'pepechowah wa:n kipi:kih ika se:, se: tilmahtsí:n o se: a:mat o se: tilmahtsí:n para no: kina:miki tak porin cho:kil ki, ki..., kipahtia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues unos, pues unos también lo ponen (wehweikilit, Xanthosoma robustum Schott para que como, para que le quite la pus a cualquier grano que tenga. También le ponen donde …, le ponen, lo pegan y lo envuelven con una, una tela o un papel o una tela para que le haga efecto, a lo mejor por la savía es por eso que se cura. \fr_son 00643-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_son 00643-01_Tzina \fr_fuente 2014-07-28-f | 814.19, 831.374 \raiz te:mal \raiz ki:sa \rev 2020-12-15 \dt 22/Feb/2021 \lx te:malo:tia \lx_cita kite:malo:tia \lx_var General \ref 06220 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.infección \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar (a una herida) una infección con pus (p. ej., ciertos alimentos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowa komo se: kikwa pio:tet ihwa:k se: moteki kite:malo:tia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que si se come huevo cuando uno se corta le provoca (el huevo que se había comido) una infección con pus (en la herida). \fr_son 06220-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:mal \nsem En la región nahua de Cuetzalan, existe la creencia de que mientras alguien tenga una herida no debe de comer frijoles negros y huevo porque se supone que estos alimentos provocan la infección de la herida generando pus. \ency Grabación \dt 08/Feb/2022 \lx te:malowa \lx_cita te:malowa \lx_var General \ref 02851 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infectarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-en-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig infectarse con pus \osten una herida \sig_var General \fr_n Komo se: moteki moneki mah nima:n se: kipahti wa:n ihkó:n a:mo te:malowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno se corta se requiere que luego se cure y así no se infecta. \fr_son 02851-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:mal \dt 17/Jul/2021 \lx te:ma:petskowa \lx_cita kite:ma:petskowa \lx_var General \ref 01806 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.de.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caérsele de boca (p. ej., alimentos en pleno consumo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kite:ma:petsko tsiktsi:n nakat. Kikwah ne: itskwinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se le cayó de la boca un pedazo de carne. Se lo comió ese perro. \fr_son 01806-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz te:n \raiz ma: \raiz petsko \dt 18/Apr/2021 \lx temasa:t \lx_cita temasa:t \lx_var General \ref 03199 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Cervidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig animal de la familia Cervidae; es un venado chiquito, quizás el Mazama temama \sig_var General \fr_n Yo:n temasa:t nemi kowtah, sayoh a:mo semi onkakeh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El temasate vive en el bosque, sólo que ya casi no hay. \fr_son 03199-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz te \raiz masa: \nsem Se compara con otro tipo de venado local, aparentemente el Odocoileus virginianus (Zimmermann, 1780) \dt 26/Jun/2021 \lx tema:skal \lx_cita tema:skal \lx_var General \ref 01683 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa temazcal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig temazcal (horno que se hace de piedra u hojas verdes y que sirve para baño de vapor) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n tikpiah se: tema:skal de tet, nowe:ita:t kichihchi:wka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa tenemos un temazcal de piedra, mi abuelo lo había construido. \fr_son 01683-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref tepa:ntema:skal \raiz tema \raiz kal \dt 17/Apr/2021 \lx tema:skalihtik \lx_cita tema:skalihtik \lx_var General \ref 06390 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.interior.de.temazcal \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en el interior de un temazcal \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n nikta:lih ya n' texkaltet tema:skalihtik. Mo:sta sayoh nikxo:talti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya puse el tezontle en el interior del temazcal. Mañana nada más los voy a calentar (sobrepuestos a leña encendida). \fr_son 06390-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tema \raiz kal \raiz ihti \dt 20/May/2020 \lx tema:skalwia \lx_cita motema:skalwia \lx_var General \ref 07354 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bañarse.en.vapor \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : motema:skalwia) bañarse en vapor (en temazcal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nimotema:skalwi:s. Wehka:w a nimotenka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana me voy a bañar en vapor. Ya tiene mucho tiempo que lo había hecho. \fr_son 07354-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tema \raiz tema \raiz kal \dt 07/Apr/2022 \lx te:mati \lx_cita kite:mati \lx_var General \ref 07215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preocuparse.por \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig preocuparse por (p. ej., una madre cuando salen sus hijos chicos al rancho) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w yahki kowtah, nikte:mati porin pili ok wa:n ise:lti yahki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo fue al rancho, me preocupo por él porque todavía es chico y fue solo. \fr_son 07215-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz mati ? \dt 05/Apr/2022 \lx te:ma:toka \lx_cita mote:ma:toka \ref 08603 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx temekat \lx_cita temekat \lx_var General \ref 04847 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiacea.Dalechampia.heteromorpha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Dalechampia heteromorpha Pax & Hoffmann, planta de la familia Euphorbiaceae cuyos tallos se utilizan para amarrar cosas ligeras (p. ej., hierbas para forraje). \sig_var General \fr_n Yo:n temekat kwali ika se: talpia. Semi takwa:wak wa:n mochi:wa ohte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Dalechampia heteromorpha (temekat) sirve para amarrar. Es muy dura (su tallo) y se da a las orillas de los caminos. \fr_son 04847-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz te \raiz meka \nsem Un asesor usó temekat para una planta que algunos llamaron kwa:nakapo:yoh (Centrosema plumieri (Turp. ex Pers.) Benth.) \nota Checar uso de temekat para kwa:nakapo:yoh. \dt 24/Jan/2022 \lx te:mekayo \lx_cita ite:mekayo \lx_var General \ref 04948 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cordón.para.cerrar(costal) \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig (con posesión intrínseca : ite:nmekayo) cordón o ataderos que se usa para amarrar y cerrar (un costal) por el borde de la apertura \sig_var Tzina \fr_n Nikechilpi:sneki nokoxtal wa:n a:mo kipia ite:mekayo. Xa: i:n pili kiki:xtilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero cerrar la boca del costal y no tiene el cordón. Tal vez este niño se lo quitó. \fr_son 04948-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:ntamali:n \raiz te:n \raiz meka \dt 24/Jan/2022 \lx te:mela:wa \lx_cita kite:mela:wa \lx_var General \ref 04981 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar.filo.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig sacar filo \osten a una herramienta o arma punzocortante, p. ej., tijeras, cuchillos, machetes \sig_var General \fr_n Nikte:mela:wati nomache:teh wa:n niow nitawi:tekiti kahbe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a sacarle un poco de filo a mi machete y voy a chapear en el cafetal. \fr_son 04981-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ntia \raiz te:n \raiz mela:wa \dt 24/Jan/2022 \lx te:mela:waltia \lx_cita ne:chte:mela:waltia \lx_var General \ref 06383 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sacar.poco.filo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a sacar filo (a una herramienta o arma punzocortante, p. ej., tijeras, cuchillos, machetes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitawi:teki iwa:n no:pá:n wa:n ne:chte:mela:waltia nomache:teh, kineki mah niweli nikte:mela:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Chapeo con mi papá y me hace sacar poco filo a mi machete, quiere que aprenda a sacar poco filo. \fr_son 06383-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:ntiltia \raiz te:n \raiz mela:wa \dt 08/Feb/2022 \lx te:mela:wilia \lx_cita ne:chte:mela:wilia \lx_var General \ref 07373 ******************************************************************************** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle.filo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacar filo (a una herramienta o arma punzocortante, p. ej., tijeras, cuchillos, machetes) para (alguien, p. ej., que no sabe hacerlo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mitswi:kas nokone:w titawi:tekiti:w sayoh xikte:mela:wili:s n' imache:teh *porque** yeh aya:mo weli. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Te acompañará mi hijo a chapear, sólo le sacarás de filo a su machete porque él todavía no puede. \fr_son 07373-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ntilia \raiz te:n \raiz mela:wa \dt 07/Apr/2022 \lx te:mi \lx_cita te:mi \lx_var General \ref 01405 (duda) para el primer significado usar frase del corpus, CSC no usa el cuarto significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esparcirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig esparcirse (p. ej., los frutos o semillas de un árbol en el suelo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k chika:waya n' kowtsapot pe:wa te:mi ta:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando madura el mamey empieza a caerse y quedar esparcido en el suelo. \fr_son 01405-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : te:te:mi) inflamarse el cuerpo (dicen que ocurre a causa de la anemia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: nokone:w te:te:mi. A:mo nikmati ke:yeh, xa: kipias teisá: kokolis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A un hijo mío se le inflama el cuerpo. No sé por qué, tal vez tendrá alguna enfermedad. \fr_son 01405-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : tehte:mi) soñar \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Enfermedad \raiz te:mi \dt 29/Mar/2021 \lx te:miki \lx_cita te:miki \lx_var General \ref 02710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder.filo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig perder filo (herramientas o armas cortantes) \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: tawi:teki ka:mpa tetah ihsiwka te:miki se: imache:teh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno chapea donde hay piedras rápidamente pierde filo el machete de uno. \fr_son 02710-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz miki \dt 25/May/2021 \lx te:miktia \lx_cita kite:mihmiktia \lx_var General \ref 03628 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa te:miki, el ejemplo parece muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amellar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig amellar, hacer perder filo (herramientas o armas cortantes) \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: tawi:teki ka:mpa tetah ihsiwka te:miktia se: imache:teh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno chapea donde hay piedras rápidamente pierde filo el machete de uno. \fr_son 03628-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:miki \raiz te:n \raiz miki \dt 17/Jan/2022 \lx te:miktia \lx_cita kite:miktia \lx_var General \ref 06391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.perder.filo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer perder filo (un objeto duro a una herramienta o arma con filo) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tet tel ihsiwka kite:miktia se: imache:teh, sa:te:pan moneki mah se: kite:mela:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La piedra rápidamente hace perder filo al machete de uno, después se requiere se le saque un poco de filo. \fr_son 06391-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz miki \dt 08/Feb/2022 \lx te:miktik \lx_cita te:miktik \lx_var General \ref 08732 duda \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sin.filo \catgr Adj \deriv \sig sin filo; desafilado (una herramienta o arma cortante) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n machete te:miktik a:mo wel kiteki i:n nakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este machete no tiene filo, no puede cortar esta carne. \fr_son 00612-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx te:miktilia \lx_cita kite:mihmiktilia \lx_var General \ref 03413 (duda) es más común usar te:miktia, el ejemplo se ve muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amellarsele \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amellarle; dejarle sin filo \osten a alguien, un objeto cortante como machete \sig_var General \fr_n Nokni:w niktane:wtihka nomache:teh wa:n ne:chte:miktilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le había prestado mi machete y me lo dejó sin filo. \fr_son 03413-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz miki \dt 10/Jan/2022 \lx temilia \lx_cita kitemilia \lx_var General \ref 07056 (duda) en el corpus aparece esta palabra pero parece ser con vocal larga. Entre los tres buscar ejemplos más claros ********************** \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esforzarse.para.conseguir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer lo posible para terminar (un trabajo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktemilia notekiw. Nikneki nikte:ma:kti:s mo:sta i:n wahkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le estoy echando ganas a mi trabajo (esforzándome para terminar). Quiero entregar mañana este huacal. \fr_son 07056-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer lo posible para rectificar, arreglar o fabricar (un objeto); \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitemilia i:n a:wil, kiwehweloh wa:n sepa kineki kichihchi:was. Kisa:loh ya seki, sayoh kipolowa tein okachi owih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se esfuerza para arreglar este juguete, lo descompuso y otra vez lo quiere arreglar. Ya unió unas (partes), sólo le falta lo que es más difícil. \fr_son 07056-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tema \dt 05/Apr/2022 \lx te:milia \lx_alt te:mia \lx_cita ne:chte:milia, ne:chtate:mia \lx_var General \ref 06961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag +na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0senta- \sig echar (algo) en un recipiente (por ej., granos en un contenedor) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n koxta:l kite:milihkeh tao:l wa:n koyoktik, ihwa:k kahkokwiskeh pi:xowis n' tao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este costal le echaron maíz y está agujerada, cuando la levanten se regará el maíz. \fr_son 06961-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig echar o aventar (algo a una persona o animal; p. ej., granos a pollos; forraje a animales; flores, tierra o granos a alguien en un acto de bienvenida o perjuicio) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: a:nimah kikwite:wah ya de kalihtik, kite:miliah tao:l wa:n et. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando a un muerto ya lo sacan de la casa para llevarlo al camposanto, le echan maíz y frijol. \fr_son 06961-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitate:mia) echar alimento (granos, pasto) al suelo para (un animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikintate:mi a n' piomeh, maya:nah ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Échales el alimento a los pollos, tienen hambre! \fr_son 06961-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con na:l- : na:lte:milia) colocar (algo) abajo de un lugar protejido o dentro de un espacio abajo de algo plano de o para (alguien) \sig_var General \fr_n ¡Xikna:lte:mili yo:n olo:t noemo:lko:n! ¡Mah niman molo:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Écha los olotes (al fogón) debajo de la olla de frijoles (parado sobre la varilla). ¡Que hierva pronto los frijoles. \fr_son 06961-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:mi \nsem El aplicativo alternativo te:mia ocurre siempre con el objeto no referencial ta- e indica 'echar alimentos a (un animal)'. Es equivalente a tate:milia con la observación que te:mia siempre ocurre con el prefijo ta- y siempre con el significado de 'alimentar' mientras que te:milia tiene varios significados relacionados con la acción de aventar y ocurre sin el prefijo ta- como un aplicativo ditransitivo. \dt 14/Feb/2022 \lx te:mi:nkeh \lx_cita te:mi:nkeh \lx_var General \ref 04747 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Formicidae.Odontomachus chelifer \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Odontomachus chelifer (Latrielle, 1802), tipo de hormiga (Formicidae) que habita en los árboles y que es, aparentemente, solitario. Su picadura es muy dolorosa \sig_var General \fr_n Niahka nitatekito wa:n ne:chkwah se: te:mi:nkeh, telte:kokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a cortar café y me picó un Odontomachus chelifer, duele mucho su picadura. \fr_son 04747-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz mi:ma \nsem El nombre te:mi:nkeh es una nominalización (agentivización) del verbo mi:ma 'picar (una hormiga)' aunque parece que se relaciona con el verbo mi:na, de otras variantes del náhuatl y que queire decir 'flechar' pero que en Cuetzalan se limita a la acción de picar de las hormigas. Algunos diferencian tipos de te:mi:nkeh y se han documentado los siguientes términos: nextik te:mi:nkeh, ti:ltik te:mi:nkeh y we:i te:mi:nkeh. Pueden ser variantes de la misma especie de Odontomachus. Algunos también conocen un término te:ntikow que quizás sea un nombre alternativo al mismo Odontomachus, quizás otra casta, o quizá refiere a otro tipo de Odontomachus. El nombre de este último proviene de te:n 'boca' y tikow 'leña encendida' (de las raíces ti 'fuego' y kow 'madera, árbol'). Este nombre sin duda refiere a lo doloroso de la mordida de estas hormigas. \dt 24/Jan/2022 \lx te:molia \lx_cita ne:chte:molia \lx_var General \ref 03350 (duda) para el primer ejemplo usar del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esculcar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0senta- \sig buscar (algo) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kite:molia xiwpahmeh nokni:w, kikwik toto:nik wa:n a:mo yetok n' tapahtihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre le busca plantas medicinales a mi hermano, le dio fiebre y no está el médico. \fr_son 03350-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reflexivo : motate:mo:lia) buscar alimento por si solo (un animal buscando forraje o pasto) \sig_var 1-Xalti \fr_n Okachi kwali mah nentoka:n motapialwa:n, mah yehwa:n motate:moli:ka:n komohkó:n ka:n tike:manti tikintate:mi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Sería mejor que estuvieran sueltos tus animales (caballos, reses), que ellos busquen el pasto si acaso no tienes tiempo para echarles pasto. \fr_son 03350-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:mo \dt 10/Jan/2022 \lx temo:lis \lx_cita temo:lis \lx_var General \ref 04741 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig bajada \osten p. ej., un camino o cuesta con inclinación fuerte \sig_var General \fr_n Tiksakakeh kowit tika:watoh itech se: xahkal. A:mo tisiowkeh porin nochi temo:lis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Acarreamos leña, la fuimos a dejar en un jacal. No nos cansamos porque llevamos la leña en bajada. \fr_son 04741-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tehkolis \raiz temo \dt 24/Jan/2022 \lx temolo \lx_cita temolo \lx_var General \ref 04032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mano.de.molcajete \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig mano de molcajete (pieza del molcajete que sirve para moler y mezclar los ingredientes al preparar las salsas) \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak notemolo. Tein nikpiaya nikpoloh, a:mo nikmati ka:ni moka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré mi mano de molcajete. Lla que tenía lo perdí no sé dónde quedó. \fr_son 04032-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz temolo \dt 17/Jan/2022 \lx temolotia \lx_cita temolotia \lx_var General \ref 02386 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.boludo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse mocho o cortado (p. ej., la cola de un animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n itskwinti temolotiak n' ikwitapi:l. Kitekilihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La cola de este animal quedó mocha. Se la cortaron. \fr_son 02386-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz temolo \dt 13/May/2021 \lx temolotik \lx_cita temolotik \lx_var General \ref 05573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mochado \catgr Adj \deriv \sig mochado; sin la punta \osten algo cilíndrico, p. ej., una cola o un dedo \sig_var General \fr_n I:n notskwin i:pa iwki nikowak kwitapi:l temolotik. Kihtowah ke i:pa iwki nemik. \fr_au HSO370 \fr_var Tzina \fr_e Cuando compré mi perro de por si así tenía la cola mochada. Dicen que de por si así nació. \fr_son 05573-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz temolo \dt 12/Apr/2022 \lx temo:ltia \lx_cita kitemo:ltia \lx_var General \ref 07692 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig bajar \osten una mercancía de precio \sig_var 1-Tzina \fr_n Kachi kwali niknamakati a nokahfe:n, iksá: kitemo:ltiah n' ipati:w ihwa:k tami n' xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mejor ya voy a vender mi café, a veces bajan su precio cuando termina el año. \fr_son 07692-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref temowia \raiz temo: \dt 19/Sep/2020 \lx te:moltia \lx_cita ne:chte:moltia \lx_var General \ref 00730 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V3(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mote:moltia) \sig_var General \fr_n Wa:n i:ksá: tehwa:n no: tikchi:wiliah *lucha porque** i:ksá: a:mo tikpiah ne:n, ne:n taxta:wi:ltsí:n para ika tikpahti:skeh. *Porque** yo:n no: moneki tomi:ntsi:n para se: kimakas sake:ra se: mah..., se: mahtakti *peso** n' tokni:w tikmakas no: *porque** ke:yeh, moowihtia n' teihsá: mo..., mote:moltia xiwtsí:n wa:n tein *tanto** ke:meh, ke:meh ne: kita:lia teihsá: pos no: kinemilihtiw. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Y a veces nosotros también le hacemos la lucha porque a veces no tenemos este, este el dinerito para con eso curarlo. Porque eso se necesita dinero para darle por lo menos un…, unos diez pesos, a la persona le tienes que dar porque se complica…, se pone a la tarea de buscar la hierba y por otra parte el que lo pone también lo va pensando. \fr_son 00730-01_corp_MFC307-Xaltn_faltar \fr_fuente 2011-07-26-a | 201.394, 227.792 \raiz te:mo \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx temomox \lx_cita temomox \lx_var General \ref 03682 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gravilla \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gravilla, grava \osten p. ej., la que se compra triturada, la que se recoge en ríos o caminos \sig_var 1-Tzina \fr_n Tikchi:watih se: kali yeh ika tiko:wkeh temomox. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Vamos a hacer una casa por eso compramos grava. \fr_son 03682-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz moxo \dt 17/Jan/2022 \lx temowa \lx_cita temowa \lx_var General \ref 00777 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'pano' \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig bajar \osten de un piso superior o de la azotea a uno inferior de una casa: de una silla al suelo o piso, de un árbol al suelo; de un muro; de una escalera \sig_var General \fr_n ¿To:ni n' tikchi:wa yo:n ahko ka:n tikita ke tipawetsis? Xitemo oso nimitstemowi:ti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿Qué haces ahí arriba (sobre el techo), no ves que te puedes caer? Bájate o yo te voy a bajar. \fr_son 00777-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Mah yehwa ya n' tein i:n tiktek n' xokot. Neh nikwi:katoti a wa:n teh yo:li:k xitemo itech n' ehkawa:s, a:mo ka:n tipawetsik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya con esto que cortaste de naranjas es suficiente. Yo me voy a adelantar para llevarlas mientras tu baja despacio de la escalera, no te vayas a caer. \fr_son 00777-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bajarse de precio \sig_var General \fr_n Ekintsi:n temo:k n' ipati:w kahfe:n, xa: porin kiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora bajó el precio del café, tal vez porque llovió. \fr_son 00777-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con direccional intraversa : wa:ltemowa) bajar de una ciudad \osten que generalmente se consideran las ciudades como de tierras altas (véase parahko) a los pueblos de Cuetzalan \sig_var General \fr_n Mo:sta se:pa niow nitekititi ne: we:ixola:l. Chikomea:man ya niwa:ltemo:k ta: mokokowa:ya nosiwa:w pero ekintsi:n pahtik a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana ire de nuevo a trabajar a la ciudad. Ya tiene ocho días que bajé a mi pueblo pues mi esposa estaba enferma pero ya se curó. \fr_son 0077-04_elab_pendiente \sig (con pan- : pantemowa) bajar cuesta abajo \osten en un lugar empinado \sig_var General \fr_n Neh semi nikmowilia ke:man nipantemowa ikalte:noh no:pá:n, semi take:s wa:n taxola:wi n' ohti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A mi me da mucho miedo bajar por enfrente de la casa de mi papá, porque está muy inclinado y es resbalosa la calle. \fr_son 00777-05_elab_pendiente \sig (con pan- : pantemowa) bajar \osten de una escalera, de un muro \sig_var General \fr_n Mah yehwa ya n' tein i:n tiktek n' xokot. Neh nikwi:katoti a wa:n teh yo:li:k xitemo itech n' ehkawa:s, a:mo ka:n tipawetsik. Ya con esto que cortaste de naranjas es suficiente. Yo me voy a adelantar para llevarlas mientras tu baja despacio de la escalera, no te vayas a caer. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya con esto que cortaste de naranjas es suficiente. Yo me voy a adelantar para llevarlas mientras tu baja despacio de la escalera, no te vayas a caer. \fr_son 00777-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz temo: \nsem La diferencia semántica y en uso general entre temowa y pantemowa queda todavía por aclarar completamente. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx te:mowa \lx_cita kite:mowa \lx_var General \ref 02043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buscar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig buscar (algo perdido o difícil de encontrar, p. ej., un objeto, un animal o persona extraviado o fugitivo, alimentos silvestres) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: mistó:n kite:mowa se: kimichin, kiki:tskihka ya wa:n kicholwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel gato busca un ratón, ya la había atrapado y se le escapó. \fr_son 02043-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig extrañar (p. ej., a una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikye:kte:mowa nokone:w, se: me:tsti a yahki wa:n a:mo wa:lahtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Extraño mucho a mi hijo, ya tiene un mes que se fue y no ha venido. \fr_son 02043-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig buscar en plan de visita o para dar un aviso (a una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat kite:mowa no:pá:n, xikno:tsati mah kitaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre busca a mi padre, ve a hablaele que lo venga a ver. \fr_son 02043-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tate:mowa) pescar \osten peces, crustáceos; cf. toka en la forma tatoka 'cazar' \fr_n Kihtowa ne: ta:kat ke mo:sta no: ya:ti tate:mo:ti ka:mpa ika neh niahka a:man. Ne:chkakilih ke onkakeh n´xilimeh yeh ika no: ya:sneki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dice ese hombre que mañana también va ira pescar en el mismo rumbo donde yo había ido hoy. Escuchó de mi que abundan los camarones y por eso va también quiere ir. \fr_son 02043-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tate:mowa) ventear, intentar ventear \osten en referencia a perros cachorros que empiezan a aprender a cazar y seguir el olor de un animal de monte (véase toka, subentrada tatoka) \sig_var General \fr_n I:n notskwi:n pili ok wa:n no: tate:mowaya ke:man nikwi:ka kowtah. Momachtihtok iwa:n iikni:wa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi perro aún es cachorro y ya empieza buscar el rastro o huella de los animales cuando lo llevo al monte. Se está enseñando con los otros perros. \fr_son 02043-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xte:mowa \raiz te:mo \nsem Según Ceferino Salgado hay una diferencia en como se aplican las formas tate:mowa<./nawa> y tatoka (véase entrada de toka). El primero se aplica a cachorros o perros que apenas aprenden a ser de casería. Buscan y siguen por el olfato a animales de monte, pero por estar apenas adiestrándose, muchas veces pierden el rastro. La forma tatoka se aplica a perros ya entrenados para cazar animales en el monte. \dt 29/Apr/2021 \lx temowi \lx_cita temowi \lx_var General \ref 02165 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.la.mugre \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele bien la mugre (p. ej., a la ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Aya:mo temowi motilmah, xikxakwalo ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Todavía no se lava bien tu ropa (esto es, todavía no se le sale la mugre), ¡tállala más todavía! \fr_son 02165-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz temo \dt 09/May/2021 \lx temowia \lx_cita kitemowia \lx_var General \ref 04460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bajar \osten mazorcas del zarzo, algo colgado de lo alto \sig_var General \fr_n Xiktemowi yo:n koxta:l tein pilkatok tepa:nke:span. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Baja el costal que está colgado sobre la superficie del muro. \fr_son 04460-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \sig (con ta- : tatemowia) descargar mercancías \osten p. ej., de un camión \sig_var General \fr_n ¡Xine:chpale:wi mah titatemowi:ka:n! Ehkok a n' tao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ayúdame a que descarguemos! Ya llegó el maíz. \fr_son 04460-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref temo:ltia \raiz temo: \nsem Según Ceferino Salgado temowia se emplea para la acción de bajar un bulto o mueble de una altura con una cuerda o con la espalda sin trasladarlo a otro lugar lejano. Pero temo:ltia se emplea para la acción de bajar un bulto o mueble sobre la espalda en una pendiente con dirección a lo más abajo. También temo:ltia se puede emplear para la acción de bajar el precio (de una mercancía) pero temowia no se usa con este significado. \dt 18/Jan/2022 \lx temowilia \lx_cita kitemowilia \lx_var General \ref 04924 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig bajarle \osten p. ej., mazorcas del zarzo, libros de una mesa o estante, para alguien \sig_var General \fr_n Xne:chtemowili sinti tein etok tapan, nitapeta:wati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Bájame la mazorca que está en el zarzo, voy a desvainar el maíz. \fr_son 04924-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitatemowilia) bajarle una carga \osten a un animal o un camión \sig_var General \fr_n ¡Xika:wtiki:sa notapial nokalihtik wa:n xikilwi nookichpil mah kitatemowili! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pasa a dejar mi bestia en mi casa y dile a mi hijo que le baje la carga! \fr_son 04924-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz temo: \dt 24/Jan/2022 \lx te:mpa \lx_cita kite:mpa \ref 08248 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:mpachowa \lx_cita kite:mpachowa \lx_var General \ref 04600 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocar.la.campanilla \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig introducir el dedo en la garganta para sentir la campanilla; paladear \osten p. ej., una curandera a su paciente enfermo de susto (en el español local 'paladear') para sentir se está enfermo de susto y para curarlo al enderezarlo \sig_var General \fr_n I:n na:nahtsi:n kite:mpachowa i:n pili, ihkó:n kipahtia de nemowtil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta señora introduce el dedo en la garganta de este niño (para saber si está enfermo de susto), así le cura el susto. \fr_son 04600-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz te:n \raiz pachV \nsem Cuando una persona está enfermo de susto, los curanderos dicen que la campanilla del paciente está así como doblada hacia adentro de la garganta. Entonces el curandero introduce el dedo hacia a donde se encuentra la campanilla para enderezarla y de esa forma el paciente se recupera y vuelve a comer normalmente. \dt 24/Jan/2022 \lx te:mpachowilia \lx_cita ne:chte:pachowilia \lx_var General \ref 07475 (duda) es más común usar te:mpachowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paladearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig efectuar una curación que consiste en introducir el dedo en la garganta para sentir la campanilla (p. ej., una curandera a su paciente enfermo de susto; en el español local 'paladear') para (alguien, p. ej., el padre o madre del niño enfermo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chte:mpachowili nopili a:mo kineki takwa:s, xa: momowtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me "paladeaes" a mi hijo no quiere comer, tal vez se asustó. \fr_son 07475-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz te:n \raiz pach \nsem \dt 11/Apr/2022 \lx te:mpahpalowa \lx_cita kite:mpahpalowa \lx_var General \ref 05190 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lamerle.la.boca \catgr V2 \infl Clase 2b \sig lamerle la boca \osten p. ej., un perro a un niño \sig_var General \fr_n Ne: ta:wa:nkeh kochtok ohte:noh wa:n se: itskwinti achka kite:mpahpalowa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese borracho está dormido a la orilla del camino y un perro a cada rato le lame la boca. \fr_son 05190-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:m \raiz palV \dt 11/Apr/2022 \lx te:mpala:mpah \lx_cita te:mpala:mpah \lx_var General \ref 04035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa medicina.para.aftas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig medicina que se usa para curar aftas bucales \osten p. ej,. la savia del eskowit, Croton draco Schtdl. \sig_var General \fr_n Yo:n eskowcho:kil kwali se: kikwi te:mpala:mpah. Sayoh semi tete:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La savia de Croton draco se puede usar para como remedio para combatir aftas. Sólo que es muy agarroso. \fr_son 04035-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz te:n \raiz pala: \raiz pah \dt 17/Jan/2022 \lx te:mpala:n \lx_cita te:mpala:n \lx_var General \ref 03838 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aftas \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig aftas, aftas, úlceras o llagas abiertas y dolorosa en la boca, de color blanco o amarillo y rodeadas por un área roja (en el español local 'mal de boca') \sig_var General \fr_n Ne:chkwika n' tem:palan wa:n nikpahtih ika eskowcho:kil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenía aftas, las curé con savia de sangre de grado (Croton draco Schdtl.). \fr_son 03838-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz te:n \raiz pala: \dt 17/Jan/2022 \lx te:mpala:ni \lx_cita te:mpala:ni \lx_var General \ref 05682 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.aftas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener aftas, úlceras o llagas abiertas y dolorosa en la boca, de color blanco o amarillo y rodeadas por un área roja (en el español local 'mal de boca') \sig_var General \fr_n I:n pili te:mpala:ni yeh ika cho:ka, xikta:lili eskowcho:kil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene aftas, por eso llora. ¡Ponle savia del eskowit [Croton draco Schdtl.]. \fr_son 05682-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pala: \dt 12/Apr/2022 \lx te:mpala:nkwi \lx_cita te:mpala:nkwi \lx_var General \ref 00833 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirísele.aftas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salírsele aftas bucales \osten \sig_var General \fr_n I:n pili kikwa:snekia yo:n *helado** wa:n te:mpala:nkwik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño quería comer un helado y se le salieron aftas. \fr_son 00833-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pala: \raiz kwi \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx te:mpala:nkwi:ltia \lx_cita ne:chte:mpala:nkwiltia \lx_var General \ref 06780 (duda) no aparece en el corpus y CSC no sabe si el ejemplo es real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.aftas \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar o causar (una sustancia) aftas bucales a (una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tikpipi:na n' kahfe:n oksik mitste:mpala:nkwi:lti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si chupas los frutos de café maduros te va a provocar aftas. \fr_son 06780-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pala: \raiz kwi \dt 14/Feb/2022 \lx te:mpala:nkwi:ltia \lx_cita mote:mpala:nkwi:ltia \ref 07959 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz te:m \raiz pala: \raiz kwi \nota En el corpus del pasado se encontró pala:nik y pala:n como perfectivo \dt 15/Aug/2018 \lx te:mpanawia \lx_cita kite:mpanawia \lx_var General \ref 03753 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa interrumpir.discurso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig interrumpir a; adelantarse en hablar para sugerir o opinar \sig_var General \fr_n I:n pili ye:kte:te:mpanawia komo se: kinohno:tsa aksá:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño ofrece su opinión sin ser preguntado si uno está conversando con alguien (otro). \fr_son 03753-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tahto:lkoto:na \raiz te:n \raiz panaw \dt 17/Jan/2022 \lx te:mpanki:xtia \lx_cita kite:mpanki:xtia \lx_var General \ref 04461 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pronunciar.bien \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacar \osten la mecha de un candil de petróleo al jalarla si ha quedado quemado o desgastado y ya no hay donde prender la mecha \sig_var General \fr_n Te:mpa:tik nokanti:l wa:n a:mo wel nikte:mpanki:xtia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se desgastó la mecha de mi candil y no puedo sacársela. \fr_son 04461-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz -pan \raiz ki:sa \dt 18/Jan/2022 \lx te:mpata:wka:xi:ma \lx_cita kite:mpata:wka:xi:ma \ref 08290 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:mpa:ti \lx_cita te:mpa:ti \lx_var General \ref 05633 (duda) CSC usaría yekapa:ti, el ejemplo parece muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgastársele.punta \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgastársele la punta \osten p. ej., a un lápiz, coa de madera \sig_var General \fr_n Nikekapitsti:ti nokowitso:k *porque** te:mpa:tik a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya se le desgastó la punta a mi coa, le voy a sacar punta. \fr_son 05633-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pa: \dt 12/Apr/2022 \lx te:mpa:wa \lx_cita te:mpa:wa \lx_var General \ref 06653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tábano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig insecto de la familia Tabanidae, llamado en español 'tábano'; pica a los animales y a los humanos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n te:mpa:wameh kinkwah n' kwa:kowehmeh itech ixta:wat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los tábanos pican a los toros en el potreros. \fr_son 06653-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz te:n \raiz pa:wa \dt 27/May/2020 \lx te:mpa:waxiwit \lx_cita te:mpa:waxiwit \lx_var General \ref 06410 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Pavonia.schiedeana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pavonia schiedeana Steudel., planta de la familia Malvaceae; es una maleza y la nervadura central de las hojas sirve para extraer bichos chiakmeh de la garganta de aves de corral \sig_var General \fr_n Komohkó:n chakkwih mopio:kone:wa:n, xikteki se: ima:y te:mpa:waxiwit wa:n ika x'kinki:xtili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si tus pollitos tienes bichos en la gargante, corta una hoja de te:mpa:waxiwit y quitáselas con eso. \fr_son 06410-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Medicinal \semx_tipo Referente natural igual \semxref chakxiwit \raiz te:n \raiz pa:wa \raiz xiw \nsem Se usa para sacar las larvas del gusano Syngamus trachea de la trachea de los pollitos o pavipollos. \dt 02/Sep/2020 \lx te:mpe:wa \lx_cita kite:mpe:wa \lx_var General \ref 02313 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbar.árbol \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tumbar \osten árboles o arbustos \sig_var Tacua \fr_n Nokahfe:ntah tikinte:mpe:wkeh miak ala:wakkowmeh, tiki:xti:tih wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi cafetal tumbamos muchos árboles de carboncillo (tipo de Lauraceae), vamos a sacar tablas. \fr_son 02313-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref te:xi:ma \semxref te:nteki \raiz te:n \raiz pe:wa \nsem En Tacuapan se usa te:mpe:wa donde en Tzinacapan se usa te:xi:ma. \dt 17/May/2021 \lx te:mpeya:wa \lx_cita kite:mpeya:wa \lx_var General \ref 00094 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa delatar.involuntariamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig delatar a involuntariamente \osten alguien, puede ser involuntariamente por dejar salir descuidadamente palabras que incriminan o al propósito \sig_var General \fr_n I:n pili ne:chichtekilih o:me xokot wa:n i:kni:w kite:mpeya:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño me robó dos naranjas y su hermano lo delató involuntariamente (p. ej. dijo que cortó las naranjas sin darse cuenta que el dueño estaba cerca y lo escuchó). \fr_son 00094-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz peya: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx te:mpi:chilia \lx_cita kite:mpi:chilia \lx_var General \ref 03346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chiflarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig chiflarle metiendo dos dedos en la boca \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref kikixilia \raiz te:n \raiz pi:tsa \dt 18/Sep/2018 \lx te:mpi:l \lx_cita ite:mpi:l \lx_var General \ref 03775 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pico \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pico, abertura bucal \osten aves solamente \sig_var General \fr_n I:n to:tolin te:tipi:nia ika ite:mpi:l ihwa:k kwala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pavo pica con su pico cuando se enoja. \fr_son 03775-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz te:n \raiz pi:l \dt 17/Jan/2022 \lx te:mpi:leh \lx_cita tehte:mpi:lehkeh \lx_var General \ref 00377 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pico.alargado \catgr Sust-eh.wah \infl \sig con pico \osten aves en general \sig_var General \fr_n De, de yo:n de que, de yo:n, de que mopata:wa ya, entonces kalakih ya no: ne: xi:kohmeh. Porque xi:kohmeh yehwa:n pos ke:meh a:mo tehte:mpi:lehkeh, pos yehwa:n kina:lpipi:nilia pero primero mah kitah..., ka:mpa mota..., motapowa ya ne:n xo:chitsí:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e De, eso de que, de ese, de que ya se extiende, entonces ya entran los abejorros. Pues como los abejorros no tienen pico, pues ellos le chupan lo de adentro pero primero que…, donde…, ya se abrió la flor. \fr_son 00377-01_corp_Tzina-RMM302 \fr_fuente 2012-07-23-n | 597.718, 609.705 \raiz te:m \raiz pi:l \raiz -eh \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx te:mpilkak \lx_cita te:mpilkak \lx_var General \ref 02395 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.boca. \catgr Adj \deriv \sig con la boca unida a \osten un niño tomando leche del pezón materno; un caballo amarrado \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili nochipaya te:mpilkak itech iná:n, sayoh kineki chi:chi:tos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño todo el tiempo tiene la boca prendida a su mamá, sólo quiere estar mamando. \fr_son 02395-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig persogado (atado del cuello con una soga, como a un animal pero no necesariamente ser un animal). \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semx_tipo Comparar \semxref te:naktok \raiz te:n \raiz pil \raiz ka \dt 13/May/2021 \lx te:mpi:lkalakia \lx_cita mote:mpi:lkalakia \lx_var General \ref 00368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meterle.el.pico \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : mote:mpi:lkalakia) meter el pico \osten p. ej., el colibrí a polinizar flores tubulares \sig_var General \fr_n Wa:n wi:tsikitsi:n pos yeh más ihsiwka porque yeh monenepi:l..., mote:mpi:lkalaki:ti ne: ka:mpa n..., ka:mpa n' xo:chitsí:n pos más ihsiwka. Entó:s yehwa yo:n kichi:wah yehwa:n para mah mo..., mah mo..., mah mopata:wa yo:n xo:chitsí:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Y pues el colibrí es más rápido porque el…, mete su pico donde…, donde está la flor y pues es más rápido. Entonces eso es lo que hacen ellos para que…, para que se extiende (al abrirse) esa flor. \fr_son 00368-01_corte \fr_fuente 2012-07-23-n | 579.12, 597.718 \raiz te:m \raiz pi:l \raiz kalaki \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx te:mpilowa \lx_cita kite:mpilowa \lx_var General \ref 03036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig afrontilar \osten una res para que esté quieto \sig_var Tacua \fr_n Tikte:mpilo:tih ne: kwa:kweh wa:n tikpahti:tih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vamos a afrontilar ese res y lo vamos a vacunar. \fr_son 03036-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enchufar \osten conexiones eléctricas, la clavija a la salida o enchufe \sig_var Tzina \fr_n Komo tiktsahtsi:lti:ti n' radio xikte:mpilo. Ye:wa nikte:nkopi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a escuchar el radio, enchúfalo. En la mañana lo desconecté. \fr_son 03036-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:nkalakia \raiz te:n \raiz pil \dt 06/Jan/2022 \lx te:mpi:lweyak \lx_cita te:mpi:lweyak \lx_var General \ref 00399 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pico.largo \catgr Adj \infl \sig con el pico largo \osten aves \sig_var General \fr_n Ka:mpa tsi:ntantok motapowa entó:s ompa ya yehwa:n kipipi:nah. Pero primero yehwa n' kipipi:nati, kipipi:nati yehwa ne:n wi:tsikitsi:n kilwiah, porque ke:yeh, yeh ne: pi..., te:..., te:mpi:lweyak. kwali mote:mpi:lkalakia hasta ka:mpa n' tsi:ntantok xo:chitsí:n, yehwa yo:n tehwa:n, bueno neh nikitani ne:n, okwiltsitsí:n ke:ní:w n' tapipi:nah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Se abre donde tiene metido (la base de la flor al cáliz), y entonces ahí ya le chupan. Pero primero le van a chupar ellos, le va achupar ese que le dicen colibrí, ¿porqué? Porque, ese este…, tiene el pico largo. Puede meter su pico hasta la base de la flor, eso es lo que nosotros, bueno, yo he visto este, como chupan los animalitos. \fr_son 00399-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-n | 609.705, 625.54 \raiz te:m \raiz pi:l \raiz weya \nsem En la frase ilustrativa el significado es que por tener el pico largo primero los colibrís chupan la flor y al chuparla la abre y luego pueden meterse las abejas, a la flor ya abierta. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx te:mpi:na:wa \lx_cita te:mpi:na:wa \lx_var General \ref 02682 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.vergüenza.verbal \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener vergüenza de hablar o por lo que uno ha dicho (p. ej., por decir una grosería) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili te:mpi:na:wa yeh ika a:mo okachi tahtowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene vergüenza de hablar por eso habla poco. \fr_son 02682-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pi:na:w \dt 21/May/2021 \lx te:mpi:tsa \lx_cita mote:mpi:tsa \lx_var General \ref 04871 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chiflar \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mote:mpi:tsa) chiflar \osten doblando los labios se doblan hacia adentro para emitir un chiflido fuerte \sig_var General \fr_n I:n okichpil mote:mpi:tsa wa:n ye:kte:kwehsoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho chifla y es muy molestoso (el ruido fuerte del chiflido). \fr_son 04871-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kikisi \raiz te:n \raiz pi:ts \nsem Las dos palabras, te:mpi:tsa (que se usa en el reflexivo) y kikisi (intransitivo) refieren a dos maneras de chiflar. El primero indica la acción de chiflar doblando los labios hacia atrás y dentro de la boca, a veces colocando los dos primeros dedos sobre los labios. El segundo, kikisi indica la acción de chiflar con los labios redondos, por ejemplo para chiflar la melodía de una canción. \dt 24/Jan/2022 \lx te:mpitsaktik \lx_cita te:mpitsaktik \lx_var General \ref 07005 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picudo \catgr Adj \deriv \sig picudo, con el pico muy angosto \sig_var 1-Tzina \fr_n Pio:meh te:mpitsaktikeh yehwa ika kwali kitihtipi:niah n' kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los pollos son picudos por eso pueden picotear la madera. \fr_son 07005-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pitsa: \dt 01/Jun/2020 \lx te:mpitsa:wak \lx_cita te:mpitsa:wak \lx_var General \ref 07544 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.voz.aguda \catgr Adj \deriv \sig con la voz aguda (una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t semi te:mpitsa:wak, ihwak tahtowa kwali mokaki tein kihtowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer tiene la voz muy aguda, cuando habla se escucha bien lo que dice. \fr_son 07544-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pitsa: \dt 11/Sep/2020 \lx te:mpitseh \lx_cita te:mpitseh \lx_var General \ref 05631 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntiagudo \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig puntiagudo \osten lápiz, palillo; un palo, la coa \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: tato:ka moneki mah kwali te:mpitseh se: ikowitso:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno siembra maíz se requiere que esté bien puntiaguda la coa. \fr_son 05631-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpitstik \semxref ekapitseh \raiz te:n \raiz pits \dt 12/Apr/2022 \lx te:mpitstia \lx_cita kite:mpitstia \lx_var General \ref 01711 (duda) usar frase del corpus que tiene otro significado con más sentido, quizá hasta se puede cambiar de significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle.punta \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle punta (p. ej., un lápiz, una coa, un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kowto:k ka:mpa nikilpia nokwa:kow achto nikte:mpitstia wa:n sa:te:pan nikto:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La estaca tocón donde amarro mi toro primero le saco punta y después la meto en la tierra. \fr_son 01711-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pits \dt 18/Apr/2021 \lx te:mpitstik \lx_cita te:mpitstik \lx_var General \ref 00902 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntiagudo \catgr Adj \deriv \sig puntiagudo \osten un palo, la coa; barreta \sig_var General \fr_n Xikxihxi:ma se: kowit mah kwaltsi:n te:mpitstik wa:n nika:n tikto:kati para kiitaskeh ke nika:n tami n' tomi:lah. Ihkwi a:mo te:chtekiliskeh ok n' tosin tein iniwa:n timona:mikih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Labra un palo pero que quede bien puntiagudo y aquí lo vamos a empotrar para que vean que hasta acá termina nuestra milpa. Así ya no van a cortar nuestra mazorca con los que colindamos. \fr_son 00902-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Wa:n, este, kwaltsi:n porque ke:man, ke:man yo:n poso:niti (xi:lo:xo:chit), ke:meh kwaltsi:n te:mpitstik wa:n ke:man pe:wa ya tapa:ni, mahyá: tatapaka ya n' ie:wayo. Entó:s ma..., mahyá: yo:n, ke:meh motanka yo:n, mo..., pané: ke:meh yo:n to:tomoch nikilia neh yahyawi nek..., ne:ka, ne:, ne:kpa ya. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e Y, este, es bonito porque cuando, cuando ya va a florecer (el Pseudobombax ellipticum), como es bien puntiagudo y cuando ya se empieza a romper, como si fuera que se rompe su cascara. Entonces…, como si fuera que, como se había madurado ese…, yo digo que como si fuera hoja de mazorca va…, de un lado, este, y del otro lado. \fr_son 00902-01_elab \fr_fuente 2012-07-20-o | 37.947, 56.925 \semx_tipo Equivalente \semxref te:mpitseh \raiz te:n \raiz pits \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx te:mpitstilia \lx_cita ne:chte:mpitstilia \lx_var General \ref 01930 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacarle.punta \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle (a alguien) punta a (p. ej., a la coa de alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chte:mpitstili nokowitso:k, neh a:mo niweli. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que le saques punta a mi coa, yo no puedo. \fr_son 01930-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pits \semxref ne:chyekapitstilia \dt 20/Apr/2021 \lx te:mpitsti:ltia \lx_cita kite:mpitsti:ltia \lx_var General \ref 06403 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.sacar.punta \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) sacarle punta a (p. ej., un lápiz, un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chte:mpitsti:ltia nokowitso:k, kineki mah niweli nikte:mpitsti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá me hace sacar punta a mi coa, quiere que aprenda a hacerlo. \fr_son 06403-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pits \dt 08/Feb/2022 \lx te:mpohpolowa \lx_cita kite:mpohpolowa \lx_var General \ref 07065 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa equivocar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mote:mpohpolowa) equivocarse (al hablar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: xiwtekitikeh mote:mpohpoloh ke:man kinnohno:tstoya n' tokni:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El presidente se equivocó cuando estaba hablando con la gente. \fr_son 07065-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pol \dt 05/Apr/2022 \lx te:mposa:ltia \lx_cita te:mposa:lilpia \lx_var General \ref 06951 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el te:m, bosal \glosa ponerle.bosal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle bosal (a un animal, como un perro para que no muerda, una mula para que no coma cultivos) \sig_var 1-Xalti \fr_n ¡Xikte:mposa:lti n' tapial! Koma:mo kikwa:s mi:l wa:n a:mo teh tomi:n para tikixta:waskeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ponle un bosal al caballo! Si no haces va a comer las matas de milpa y no hay dinero para que lo paguemos (por las matas destruidas). \fr_son 06951-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \dt 14/Feb/2022 \lx te:mposo:n \lx_cita ite:mposo:n \lx_var Tacua \ref 01218 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ribete.de.flecos \catgr Sust \infl Oblig pos \sig ribete de flecos \osten de un huipil, su hilos ornamentales que cuelgan por su borde \sig_var Tacua \fr_n Nima:tantok a i:n wi:pi:l. Sayoh ne:chpolowa nikta:lili:s ite:mposo:n wa:n nika:wati:w a n' ka:mpa ne:chtahtanihtokeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya casi estoy terminando este huipil. Ya nada más me falta ponerle sus flecos y ya lo iré a entregar alá donde me lo encargaron. \fr_son 01218-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:mpotokyo \raiz te:m \raiz poso: \ncomp El término te:mposo:n se ha documentado en Tacuapan, en Tzinacapan se emplea te:mpotokyo. \dt 19/Jul/2021 \lx te:mposo:ni \lx_cita te:mposo:ni \lx_var General \ref 01217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hinchársele.labios \catgr V1 \infl Clase 3 \sig hinchársele los labios \osten por piquete de animal, pero quizá por otras provocaciones \sig_var General \fr_n Wa:n ika yo:n tikchi:wah lucha de tikpahpahti:skiah ika xiwtsitsi:n sah. Pero pos a ver hasta ka:mpa te:chna:miki pero semi se: tahyo:wia. Porque i:ksá: poso:ni se: ite:noh. Titi:ka. Wa:n ihkó:n wehka:wa se: te:mposo:ntinemi, para ver pachiwi. Pero te:..., te:..., te:..., te:yo:lpoloh, porque neli, te:yo:lpoloh, porque a:mo kineki tamati:yas niman. Pero telte:kokoh. A:mo teh iwki. Tiwetstos, tine:nentos, pero a:mo tiknemilihtok tei, nió:n para titakwa:s. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Y con eso hacemos la lucha de curarlo con hierbas. Pero pues a veces nos hace efecto pero sufrimos mucho. porque a veces se inflama nuestra boca. Se inflama. Y así anda uno por mucho tiempo con los labios inflamados, pasa mucho para que se desinflame. Pero este…, lo confinde a uno, porque de verás que confunde a uno, porque no quiere curarse pronto. Pero duele mucho. no hay nada como eso. Puedes estar acostado, puedes andar pero no piensas en nada, ni para comer. \fr_son 01217-01_corp_Tzina-JSD318 \fr_fuente 2011-08-23-i | 191.792, 236.312 \raiz te:n \raiz poso: \dt 14/Jul/2021 \lx te:mposteki \lx_cita te:mposteki \lx_var General \ref 05544 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rompérsele.base \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rompérsele por la base \osten a un árbol por la parte inferior del tronco, a un diente por donde se acerca a la encía. \sig_var General \fr_n Tayowa:k ehekak wa:n te:mpostek se: chalawihkowit nokali:ka:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Anoche hizo viento y se rompió un árbol de chalawite (Inga spp.) atrás de mi casa se rompió por la base. \fr_son 05544-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pos \raiz teki \dt 12/Apr/2022 \lx te:mpotokyo \lx_cita ite:mpotokyo \ref 08577 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa ribete.de.flecos \catgr Sust \infl Oblig pos \sig ribete de flecos \osten de un huipil, su hilos ornamentales que cuelgan por su borde \sig_var Tzina \fr_n EGS301-- A:man ne:n, i:n teh tikte:nta:lilia ne:n wi:pil, tikilia ite:mpotokyo, ¿yo:n tiweli tikchihchi:wa? CVH329-- Ke:mah. I:n weh se: weli se: kichihchi:wa. \fr_au EGDS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Ahora este, a esto que le pones en la orilla del huipil, le llamas ite:mpotokyo ¿Eso lo puedes hacer? CVH-- Si. Este lo puede hacer uno. \fr_son 08577-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-n | 530.695, 540.664 \semx_tipo Sinónimo \semxref te:mposo:n \raiz te:m \raiz poto: \dt 13/Jul/2021 \lx te:mpoye:k \lx_cita te:mpoye:k \lx_var General \ref 02638 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligeramente.salado \catgr Adj \deriv \sig ligeramente salado (una comida) \sig_var General \fr_n I:n emo:l kipolowa istat, te:mpoye:k sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A estos frijoles les falta sal, sólo son ligeramente salados. \fr_son 02638-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz poye: \dt 21/May/2021 \lx te:mpoye:lia \lx_cita kite:mpoye:lia \lx_var General \ref 02494 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salar.ligeramente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig salar ligeramente; echar poquito de sal a (comida) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n chi:lmo:l sayoh nikte:mpoye:lih, a:kin a:mo kiwe:lili:s mah kipoye:li ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sólo eché un poquito de sal a este mole, a quien no le guste que le agregue más. \fr_son 02494-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz poye: \dt 21/May/2021 \lx tena \lx_cita tena \lx_var General \ref 03973 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gemir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig gemir; pujar \osten al realizar una actividad física fuerte; al levantar un bulto \sig_var General \fr_n Mopili tena. Xikxi:kilpi, koma:mo xi:kpanki:sas. Ta:ka:n a:ksá: tikita kokoxka:etok mah kina:palo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu bebé puja. Amárrale el ombligo, de lo contrario se le va a salir. Si acaso ves a alguien embarazada que lo cargue. \fr_son 03973-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig emitir un sonido característico \osten una gallina clueca ya para empollar huevos \sig_var General \fr_n Nopio tena ya, achá: mote:kas a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi gallina (clueca) ya produce el sonido de las cluecas, a lo mejor ya se echará para empollar. \fr_son 03973-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitatena \raiz tena \nsem Las dos palabras, tena y kwitatena son cercanos en significado y las dos pueden traducirse como 'pujar'. Sin embargo hay diferencias. Tena indica la acción de 'pujar' o 'gemir' particularmente de dolor, se usa para referirse a los sonidos de los bebés o bien de los enfermos. La palabra kwitatena más bien refiere al sonido emitido por alguien que se esfuerza mucho (p. ej., al levantar un peso pesado) o a causa de un golpe muy fuerte. El sonido de kwitatena se considera más fuerte, de un dolor o golpe más fuerte. En cuanto a la frase Mopili tena. Xikxi:kilpi, koma:mo xi:kpanki:sas. Ta:ka:n a:ksá: tikita kokoxka:etok mah kina:palo. se dice así por la creencia que cuando un bebé ve a una mujer embarazada empieza a pujar, arremedando a la mujer que puja cuando está dando a luz. Para curar eso se debe buscar a una mujer embarazada para que lo abrace o lo cargue brevemente. \dt 17/Jan/2022 \lx te:nahkoihkak \lx_cita te:nahkoihkak \lx_var General \ref 02264 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.boca.arriba \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar acostado boca arriba \osten p. ej., una persona durmiendo \sig_var General \fr_n Ye:ktahkah ya wa:n nokni:w nohma te:nahkoihkak. Nikno:tsak a wa:n ka:n me:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya es muy tarde y mi hermano todavía sigue durmiendo estando boca arriba. Ya lo llamé para que se despertara y no se levanta. \fr_son 02264-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ahko \raiz ketsa \raiz ihka \nmorf \dt 11/May/2021 \lx te:nahkokechilia \lx_cita mote:nahkokechilia \lx_var General \ref 02630 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa beber.inclinando.cabeza.hacia.atrás \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig beber de tal forma que se inclina la cabeza hacia atrás y se vierte el recipiente con liquido verticalmente \osten para que el líquido que se bebe corre hacia la boca, p. ej., un bebé tomando leche de un biberón, un adulto tomando agua de una cantimplora \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil tel pili ok wa:n no: mote:nahkokechilia ya n' tai:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese muchacho todavía es muy menor de edad y ya también se inclina la botella con alcohol para beber. \fr_son 02630-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ahko \raiz ketsa \dt 21/May/2021 \lx te:nahkoketsa \lx_cita mote:nahkoketsa \lx_var General \ref 02551 (duda) CSC no usa esta palabra con este significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostarase.boca.arriba \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig acostarse boca arriba (personas al dormir) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w semi tatsiwi, a:mo teh kineki kichi:was. kwalka:n ok mote:nahkoketsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano es muy flojo, no quiere hacer nada. Se duerme temprano (en la tarde o noche, quizás al ponerse el sol) acostándose boca arriba. \fr_son 02551-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ahko \raiz ketsa \dt 21/May/2021 \lx te:nahwayo:tia \lx_cita kite:nahwayo:tia \lx_var General \ref 05823 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.comezón.en.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle comezón o escocer en boca \osten p. ej., algunas plantas como el kekexikilit, Xanthosoma spp., o aha:wi, (Syngonium neglectum Schott o Syngonium podophyllum Schott) \sig_var General \fr_n Neh ka:n nikwa metstsonkilit *porque** ne:chte:nahwayo:tia. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Yo no como el metstsonkilit (Xanthosoma violaceum Schott) porque me provoca escocer en la boca. \fr_son 05823-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ahwa(1) \dt 03/Feb/2022 \lx te:nahwayowa \lx_cita te:nahwayowa \lx_var General \ref 01973 (duda) quizá puede ir bajo ahwayowa y agregar metsahwayaowa, ma:ahwayowa, panahwayowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.comezón.en.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener, sentir comezón en la boca, escocer la boca (generalmente por comer algo que genera comezón como el Xanthosoma \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili te:nahwayowa. ¿A:it toni kikwah? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño siente comezón en la boca. ¿Quién sabe que comió? \fr_son 01973-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ahwa(1) \dt 21/Apr/2021 \lx te:na:ka:l \lx_cita te:na:ka:l \lx_var General \ref 06954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tucán \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tucán, ave de la familia Ramphastidae todavía no identificada; en español local se llama 'pico de canoa' \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan onkakeh te:na:ka:lmeh. Onkak miak kowtet wa:n yehwa ika wi:tseh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay muchos tucanes. Hay muchas semillas (de árboles) y por eso vienen. \fr_son 06954-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz te:n \raiz a: \raiz kal \nmorf Aunque se escucha la última /a:/ larga, parece que la etimología de esta palabra es te:n 'labio' más a:kal 'canoa'. \dt 01/Jun/2020 \lx te:nakastan \lx_cita ite:nakastan \ref 04707 (duda) usar la única frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa al.lado.de.la.boca \catgr Sust-loc \infl Oblig pos \sig al lado de o junto a la boca de \sig_var General \fr_n Nokni:w kikokowa ite:noh. E:wak se: kokot ite:nakastan. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermana le duele la boca. Se le salió un grano a un lado de la boca. \fr_son 04707-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz nakas \raiz -tan \dt 24/Jan/2022 \lx te:nakia \lx_cita kite:nakia \lx_var General \ref 04462 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acercarle.a.la.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acercarle a la boca \osten de alguien, algo, p. ej., alimentos para comer \sig_var General \fr_n I:n pili kite:nakih tsiktsi:n pahpata n' i:kni:w. I:pa iwki kiwa:nti nochi tein kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le acercó un pedacito de plátano a la boca de su hermano. De por sí es así, le convida (a su hermano) todo lo que come. \fr_son 04462-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz aki \nsem La acción indicada por este verbo es la de acerca comida a alguien, como un niño o un enfermo, que no tiene ganas de comer lo que se le ofrece para que abra la boca y se la prueba. \dt 18/Jan/2022 \lx te:nakia \lx_cita kite:nakia \lx_var General \ref 03320 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.en.la.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig dar o meter en la boca \osten un niño que está apenas empezando a comer \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref te:nkalakia \raiz te:n \raiz aki \dt 18/Sep/2018 \lx te:nakia \lx_cita kite:nakia \ref 00664 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tacua \glosa embocarle \catgr V2 \infl \sig embocarle, meterle en la boca \osten p. ej., comida a un bebé \sig_var Tacua \fr_n Xikemo:lwi tsikitsi:n taxkal wa:n xikte:naki yo:n pili. Maya:na ya eski, yeh ika tsahtsi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mete un pedazo de tortilla en la comida y dáselo en la boca a ese niño. Ya ha de tener hambre, por eso llora. \fr_son 00664-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref kanakia \raiz te:n \raiz aki \ncomp La palabra te:nakia se emplea en Tacuapan mientras que en Tzinacapan el equivalente es kanakia \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx te:naktok \lx_cita te:naktok \lx_var General \ref 03911 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.unido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con, tener en la boca \sig_var General \fr_n I:n itskwinti te:naktok se: piokone:t, kiki:tskih wa:n kimiktih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro tiene en su boca un pollito, lo atrapó y lo mató. \fr_son 03911-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpilkak \raiz te:n \raiz aki \nmorf El estativo te:naktok en el sentido de 'tener (algo) en la boca' o 'estar con (algo) en la boca' es poco usual por el hecho de que se expresa, y se tiene que expresar, el objeto que está en la boca. No se dice simplemente ?nite:naktok. Se puede analizar la construcción como un estativo con complemento que es el objeto que está en la boca. \nota Checar terminología de "complemento" para este estativo. \dt 17/Jan/2022 \lx te:na:miki \lx_cita kite:na:miki \lx_var General \ref 04006 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reverenciar.a.santo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reverenciar a un santo besando la ropa que el santo tiene puesta (generalmente inclinando la cabeza y acercando los labios a una parte de la tela que se alza con una mano) \sig_var General \fr_n Ke:man se: kiselia se: totio:tsi:n se: kite:na:mikkeh kalte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se recibe un santo, lo reverencia uno (acercando los labios a su ropa) en el umbral. \fr_son 04006-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tate:na:miki) reverenciar a un santo en una iglesia \sig_var General \fr_n Ihwa:k talwitik kwesala:n niahka nitate:na:mikito. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hubo fiesta en Cuetzalan fui a reverenciar al santo (en la iglesia). \fr_son 04006-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz na:miki \dt 17/Jan/2022 \lx te:na:miktia \lx_cita kite:na:miktia \lx_var General \ref 04230 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa conectar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig unir; conectar \osten p. ej., mangueras o tubos desconectados \sig_var General \fr_n Mimilowtoya moa:w ne: ohti. Nikte:na:miktih ya momanguera. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba regándose el agua en ese camino. Ya conecté tu manguera (p. ej., a la salida de la toma de agua de donde se había zafado, para que no continuara regándose). \fr_son 04230-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpilowa \semxref te:nkalakia \raiz te:n \raiz na:mik \dt 18/Jan/2022 \lx te:na:paltik \lx_cita te:na:paltik \lx_var General \ref 05549 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.borde.mojado \catgr Adj \deriv \sig con el borde u orilla mojada \osten telas, prendas, cobijas \sig_var General \fr_n I:n a:ya:t te:na:paltik ok, mo:sta wa:kis komo to:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta cobija todavía tiene el borde mojado, mañana se secará si hace sol. \fr_son 05549-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref yekapana:paltik \raiz te:n \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \nsem Según Ceferino Salgado él usa más la palabra yekapana:paltik, literalmente 'con la punta mojada' porque la ropa y cobidas se cuelgan para secar y es la punta a donde se le escurre el agua que queda mojada más tiempo durante el proceso de secar. \dt 12/Apr/2022 \lx te:na:yo \lx_cita ite:na:yo \lx_var General \ref 05636 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa baba \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig baba \osten de una persona \sig_var General \fr_n I:n pili ka:paloh n' itilmah ika ite:na:yo. ¡Xikte:mpo:powa wa:n xiktapatili! \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Este niño mojó su ropa con su baba. ¡Límpiale la boca y cámbiale la ropa)! \fr_son 05636-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz a: \dt 12/Apr/2022 \lx te:na:yo:ti \lx_cita te:na:yo:ti \lx_var General \ref 05138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa babear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig babear; caérsele baba de la boca \osten personas, e incluso animales \sig_var General \fr_n I:n pili semi te:na:yo:ti wa:n ka:palowa n' itilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño babea mucho y moja su ropa. \fr_son 05138-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz a: \nmorf Este verbo raramente se emplea en el perfectivo; es más común el imperfectivo, te:na:yo:tia. \dt 11/Apr/2022 \lx te:na:yo:wia \lx_cita kite:na:yo:wia \lx_var General \ref 06742 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.baba.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar o dejar caer baba sobre; babear sobre (p. ej., una tela) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kite:na:yo:wih n' itsompal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño babeó sobre su almohada. \fr_son 06742-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz a: \dt 14/Feb/2022 \lx te:na:yo:wila:ni \lx_cita te:na:yo:wila:ni \lx_var General \ref 04472 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa babear \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig babear mucho, salirsele mucha baba por la boca \osten p. ej., un animal rabioso, un bebé \sig_var General \fr_n I:n itskwinti te:na:yohwila:ni, achá: mopahwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro babea mucho, quizá se envenenó. \fr_son 04472-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz a: \raiz wila: \dt 18/Jan/2022 \lx te:na:yowilia \lx_cita ne:chte:na:yowilia \lx_var General \ref 08770 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa babearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig babear sobre, echar o dejar caer baba sobre (p. ej., tela) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili niktane:wtihka notsompal wa:n ne:chte:na:yo:wilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño le había prestado mi almohada y me la dejó llena de baba. \fr_son 01000-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz a: \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx te:ncha:n \lx_cita inte:ncha:n \ref 08019 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:ncha:neh \lx_cita te:ncha:neh \lx_var General \ref 01874 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.techo.extendido \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \sig con techo adicional o amplio (de una casa, en cualquier de los cuatro lados; p. ej., como un corredor o lugar para guardar cosas protegidas de la lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n te:ncha:neh. Ompa tike:wah kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi casa tiene techo adicional extendido en la parte de enfrente. Allí guardamos leña. \fr_son 01874-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz cha:n \nsem El término te:ncha:neh proviene del sustantivo ite:ncha:n y se refiere a que en un extremo del techo principal de la casa se le pone una parte adicional con la finalidad de aumentar el espacio techado y sirve para guardar cosas o simplemente resguardar de la lluvia alguna parte de la casa. \dt 18/Apr/2021 \lx te:ncha:ntia \lx_cita kite:ncha:ntia \lx_var General \ref 04794 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aumentar.anchura.del.corredor.techado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aumentar la extensión o anchura de un corredor o lugar techado frente a una casa \osten personas; algunas abejas, particularmente algunas meliponas \sig_var General \fr_n Noka:lte:noh taa:kalaki, yeh ika nikte:ncha:nti:ti nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El frente de mi casa se moja, por eso voy a extenderle el techo que cubre la parte enfrente de mi casa \fr_son 04794-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig extender o amplificar la entrada a un nido \osten p. ej., algunas abejas meliponinini \sig_var General \fr_n Wa:n no: mote..., kwaltsi:n mocha:ntia. Tamantik sah icha:n, mahyá: yo:n nochi takawih ika mocha:ntia pero no: kita:lia, ka:mpa mokalakia. No: mote:ncha:ntia kwaltsi:n ke:meh yo:n pisi:lnekmeh mokalakia, no: kwaltsi:n ne: kita:liah inin..., ka:mpa ika kalakih no: kwaltsi:n motachihchi:wiah, ye:k ihkwitik yo:n pisi:lnekmeh sayoh ke a:mo kipia, yeh a:mo, a:mo yehwa yo:n cera ke:meh pisi:lnekmeh, sino que mahyá: yo:n takawih sah ne:n ika ne:n motachihchi:wiah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Y también construye su casa bonita (hablando del kwitanekmeh, una especie de melipona). Su casa es rara, se ve que lo hace con puro propóleo, pero también construye su entrada. La entrada también hace una trompeta bonita (extensión de la entrada) como donde entran los pisi:lnekmeh (Scaptotrigona mexicana), donde entran también lo hacen muy bonito, es muy parecido a los de pisi:lnekmeh, sólo que ella no lo hace con cera como los pisi:lnekmeh, sino que su nido está hecho con puro propóleo. \fr_son 04794-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2013-04-04-c | 113.277, 139.51 \nsem Por ejemplo, se puede imaginar que hay una casa con una poca extensión del techo, como de uno metro o metro y medio hacia la frente de la casa. El dueño quiere mantener la parte enfrente de su casa más seco, por ejemplo, para mejor guardar cosas allá o poner una mesa para comer. Entonces, agregar unos morillos al techo existente para extenderlo, quizá a dos metros o dos y medio. Se usa el verbo te:ncha:ntia para indicar esta acción. \sem Casa-espacio-y-partes \raiz te:n \raiz cha:n \dt 24/Jan/2022 \rev \lx te:ncha:ntilia \lx_cita ne:chte:ncha:ntilia \lx_var General \ref 07478 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aumentarle.anchura.del.corredor.techado \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aumentar la extensión o anchura de un corredor o lugar techado frente a una casa de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikyo:le:w nokni:w mah ne:chte:ncha:ntili nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Invité a mi hermano para que me pusiera una extensión del techo en frente de mi casa. \fr_son 07478-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz cha:n \dt 11/Apr/2022 \lx te:ncha:wa \lx_cita mote:ncha:wa \lx_var General \ref 07498 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.carne \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo mote:nchi:lwia) comer carner \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikmiktih se: pio wa:n nopiliwa:n mote:ncha:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer maté un pollo y mis hijos comieron carne (de pollo). \fr_son 07498-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz cha: \dt 11/Apr/2022 \lx te:nchihchika:wak \lx_cita te:nchihchika:wak \lx_var General \ref 02158 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.voz.fuerte \catgr Adj \deriv \sig con la voz fuerte (que se escucha fuerte y lejos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil semi te:nchihchika:wak, wehka mokaki ihwa:k tahtowa \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho tiene la voz muy fuerte, se escucha lejos cuando habla. \fr_son 02158-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chika:wa \dt 09/May/2021 \lx te:nchihkoltik \lx_cita te:nchihchihkoltik \ref 08255 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:nchikoe:wi \lx_cita te:nchikoe:wi \lx_var General \ref 03508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enchuecársele.la.borde \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig quedársele chueco la borde u orilla \osten morral, costal \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx te:nchikotia \lx_cita te:nchikotia \lx_var General \ref 06571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarsele.disparejo. \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enchuecarsele la boca (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t te:nchikotiak, a:mo a:kin kimati ke:yeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A esa mujer se le enchuecó la boca, nadie sabe por qué. \fr_son 06571-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chiko \dt 10/Feb/2022 \lx te:nchikotik \lx_cita te:nchikotik \lx_var General \ref 07300 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.boca.disparejo \catgr Adj \deriv \sig con la boca chueca (persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat te:nchikotik, a:it ke:yeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre tiene la boca chueca, quién sabe por qué. \fr_son 07300-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chiko \dt 05/Apr/2022 \lx te:nchikotilia \lx_cita kite:nchikotilia \lx_var General \ref 01807 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.disparejo.el.borde \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar o cortar disparejo el borde (p. ej., a una tela) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kitehtek nokwe:y wa:n kite:nchikotilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer recortó mis enaguas y las dejó con el borde disparejo. \fr_son 01807-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chiko \dt 18/Apr/2021 \lx te:nchi:lwia \lx_cita mote:nchi:lwia \lx_var General \ref 01843 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.mole \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo mote:nchi:lwia) comer mole \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nimote:nchi:lwi:to ka:mpa onkaya ilwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a comer mole donde había fiesta. \fr_son 01843-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chi:l \nsem Aunque literalmente quiere decir 'enchilarse los labios' se usa mote:nchi:lwia para indicar la acción de comer mole. \dt 18/Apr/2021 \lx te:nchi:wa \lx_cita kite:nchi:wa \lx_var General \ref 01440 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tejer.el.extremo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tejer el extremo (faja masculina) para adornar \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w weli kite:nchi:wa n' wi:pil. Kine:xtilih imoná:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana sabe tejer el extremo del huipil. Le enseñó su suegra. \fr_son 01440-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chi:wa \nota Checar la forma de hacer eso, si se tejen hilos a mano, etc. \ency Grabación, ilustración \dt 29/Mar/2021 \lx te:nchi:wilia \lx_cita ne:chte:nchi:wilia \lx_var General \ref 02629 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tejerle.extremo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tejer para adornar el extremo para \osten p. ej., del huipil o hasta fajas masculinas \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n kite:nchi:wilia ipa:yoh nowe:ita:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá le teje el extremo de la faja de mi abuelo. \fr_son 02629-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz chi:wa \dt 21/May/2021 \lx te:neh \lx_cita te:neh \lx_var General \ref 07510 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa filoso \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig tener filo (p. ej., una herramienta punzocortante) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomachete te:neh. Ya:lwa nikte:ntih wa:n a:man nikwi:kati ika nitawi:tekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi machete tiene filo. A yer le saqué filo y ahora lo voy a llevar con eso voy a chapear. \fr_son 07510-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \dt 11/Sep/2020 \lx te:neheliwis \lx_cita te:neheliwis \lx_var Tzina \ref 05867 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.mal.hablada \catgr Sust \deriv \infl N1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig persona mal hablada, con vocabulario de malas palabras, de palabras obscenas \sig_var Tzina \fr_n Ne: siwa:t ke:man pe:wa tahtowa, telte:neheliwis. Ka:n te:mpi:na:wa. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Esa mujer cuando empieza a hablar, habla con un mal vocabulario. No tiene pena de lo que dice. \fr_son 05867-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref te:mpitsotik \raiz te:n \raiz eliwi \dt 03/Feb/2022 \lx te:neki \lx_cita mote:neki \lx_var General \ref 04084 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa presumir \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mote:neki) presumir, jactarse de \osten tener algo, poder hacer algo, tener conocidos \sig_var General \fr_n Yo:n okichpil mote:neki kipia tomi:n wa:n ka:n tekiti. Mo:stah nentinemi sah xola:lpan. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese joven presume que tiene dinero pero no trabaja. Todos los días anda paseando en el pueblo. \fr_son 04084-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz neki \dt 17/Jan/2022 \lx te:ne:wa \lx_cita kite:ne:wa \lx_var General \ref 03721 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mencionar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mencionar, hablar de \osten persona; acontecimiento \sig_var General \fr_n I:n pili sayoh kite:ne:wtok i:kni:w. A:mo kelka:wa, kite:mowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se la pasa mencionando a su hermano. No lo olvida, lo extraña. \fr_son 03721-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n aiz e:wV \dt 17/Jan/2022 \lx te:ne:wilia \lx_cita ne:chte:ne:wilia \lx_var General \ref 03468 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mencionarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mencionar, comentar a \osten generalmente acordarle a alguien sobre una responsabilidad, un compromiso; o mencionarle a uno sobre otra persona \sig_var General \fr_n Nikma:k ne: okichpil porin ne:chte:ne:wilih nokni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le pegué a ese muchacho porque me habló de mi hermana. \fr_son 03468-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n aiz e:wV \dt 12/Jan/2022 \lx tenex \lx_cita tenex \lx_var General \ref 02632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cal viva que se produce en la parte alta (al sur, mpio. de Zacapoaxtla) y que se usa para preparar el nixtamal \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikta:lilih miak tenex nonextamal wa:n nexkalak. A:mo we:lik eski n' taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le puse mucha cal a mi nixtamal y se pasó de cal. No serán sabrosas las tortillas. \fr_son 02632-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cal industrializado que se usa en la construcción \sig_var 1-Tzina \fr_n Niow nikowati tenex para nikchi:was se: tepa:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a comprar cal para hacer una barda. \fr_son 02632-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz nex \dt 21/May/2021 \lx tenexa:lko:mit \lx_alt tenexa:ko:mit \lx_cita tenexa:lko:mit \lx_var General \ref 06686 (duda) analizar porque usan una l en medio, CSC usa tenexko:mit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recipiente.para.diluir.cal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig cualquier recipiente (p. ej., una olla de barro, una cubeta) que se usa para diluir la cal en agua y preparar el agua calada que se usa para hacer nixtamal \sig_var 1-Tzina \fr_n Notenexa:lko:n tein nikpiaya niktapa:n ya:lwa, yeh ika niki:xpatak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La olla que tenía para diluir la cal en agua la rompí ayer, por eso la cambié. \fr_son 06686-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz te \raiz nex \raiz a: \raiz ko:m \nmorf Eleuterio Gorostiza pronuncia tenexa:lko:mit mientras Amelia Domínguez lo pronuncia tenexa:ko:mit. Habría que checar la pronunciación más común aunque en cuanto a etimología parece claro que proviene de a:t, 'agua'. \dt 14/Feb/2022 \lx tenexa:t \lx_cita tenexa:t \lx_var General \ref 06739 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.con.cal \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig agua con o de cal batido \osten (p. ej., que se usa para hacer nixtamal) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tenexa:t a:mo semi tetsa:wak, kipolowa ok n' tenex. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta agua de cal no está muy espesa, todavía le falta cal. \fr_son 06739-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tenex \raiz a: \dt 29/May/2020 \lx tenexchi:wa \lx_cita tenexchi:wa \lx_var General \ref 01997 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa elaborar.cal \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig elaborar cal \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tokni:wa:n tein nemih ne: ahkwa:kopa kwali tenexchi:wah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las personas que viven por allá arriba (en la zona alta) pueden hacer cal. \fr_son 01997-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz nex \raiz chi:wa \semx_tipo Sinónimo \semxref tenextatia \ency Grabación, ilustración \dt 21/Apr/2021 \lx tenexe:wi \lx_cita tenexe:wi \lx_var General \ref 08179 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig (con pan- : pantenexe:wi) encalarse la espalda \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 01/Oct/2018 \lx tenexistat \lx_cita tenexistat \lx_var General \ref 03401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sal.caliza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig sal caliza \sig_var General \fr_n Xine:chtane:wti tsiktsi:n tenexistat. Nikmanati noemo:l wa:n a:mo teh nikpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Préstame un poco de sal caliza. Voy a hervir mis frijoles y no tengo nada. \fr_son 03401-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \semx_tipo Comparar \semxref istat \raiz te \raiz nex \raiz ista \dt 14/Jul/2021 \lx tenextatia \lx_cita tenextatia \lx_var General \ref 06989 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa elaborar.cal \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig elaborar, fabricar cal (quemando piedras en un horno) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w nika:n seki tenextatia:yah. Ekintsi:n a:mo a:kin weli ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo algunos elaboraban cal aquí. Ahora ya nadie puede hacerlo. \fr_son 06989-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tenexchi:wa \raiz te \raiz nex \raiz tata \ency Grabación, ilustración \dt 14/Feb/2022 \lx tenextet \lx_cita tenextet \lx_var General \ref 00988 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cal en piedra \osten la que se elabora de forma tradicional y se vende en forma de piedra \sig_var General \fr_n Tenex no: kwaltia pero yeh pos, yeh a:mo okachi se: kikwi porque yeh se: kikowa, moko:wtani. Wa:n moneki sake:ra ka:n ..., ne: ke:man tikwiah tenextet, ekintsi:n pos tiki:xmatih yo:n kinamakah ne:pa kiliah calhidra. Pero tehwa:n tikowah tenextet, kimanayah nika:n, nika:n sah i:n, i:n, ¿ke:n talwiah?, i:n, La Galera. Ompa kimanayah, ne:n, bueno ki..., horno kichi:wayah, kisa:lowah ne:n tet wa:n kitatatiliah. Pero yo:n nejó:n iwa:n tikowayah ne:n tenextet. Ti..., criollo yehwa n' tikpa:tayah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e La cal también sirve pero es pues, pero ese casi no se ocupa porque hay que comprarlo, se requiere comprarlo. Y se necesitan siquiera unos…, anteriormente usábamos cal en piedra, ahora pues conocemos eso que venden y le llaman calhidra. Pero nosotros compramos cal en piedra, lo hervían acá, acá nada más en, aquí, ¿Cómo le llaman? en, en La Galera. Ahí la hervían, este, bueno lo…, lo hacían en horno, apilaban las piedras y le ponían. Pero eso lo comprábamos junto con la cal en piedra. El…, la cal en piedra es lo que batíamos. \fr_son 00988-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-21-l | 412.636, 445.815 \raiz tenex \raiz tet \nsem Esta palabra fue usada por Ernesto Vázquez Chanico en la grabación "Tzinacapan_Ethnography_Ernesto-Vazquez_tapahwia_2010-07-21-I, aproximadamente en el minuto 7. En la actualidad el término tenex se extiende a los dos tipos de cal, prefiendo decir calhidra a la industrializada y usada en la construcción. \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx tenextia \lx_cita tenextia \lx_var General \ref 00958 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descolorarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse turbio, de color gris \osten agua a que le han echado algo, en este caso pulpa de un camote venenoso, Dioscorea composita Hemsl. \sig_var General \fr_n Nochi ka:mpa pano:tok miak n' a:t ompa ne: kixelowah para mah momoya:wtiwetsi ne:nke:n itech we:ia:t. Kimoya:wah, kimoya:wah nochi n' a:t ihkó:n, ke:mah. Kitamimoya:wah ya ke:mah ne:n a:t pahyoh nio:nó: mota, nió:n mota n' a:t ox tenextia, ox chi:chi:le:wi oso ke:ní:w. Chipa:wak a:t pero pahyowa, yo:n kamoh tak semi chika:wak. Ke:mah komo nika:n tanikwa:kopa se: kita:lia, nikahkwí:n tatampakopa, yo:n para, para michimeh sah tein wehwei. Yehwa sah yo:n se: kinimiktia ika a:mo, a:mo ki:sah ko:so:limeh. Wa:n ompa nejó:n se: kitami..., se: kitamipa:tak a n' pahti. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Por donde está corriendo mucha agua, ahí lo dividen para que se esparza rápido en el agua. Lo esparce, el agua todo lo esparce así, si. Lo termina de esparcer y entonces el agua como que no se ve, no se ve si el agua se pone grisáceo, si se pone de color rojo o como. El agua es transprente pero ya está envenenada, el camote quizá es muy fuerte. Si se pone en la parte de abajo, aca por Tatampa, ese es para, es solamente para pescados grandes. Eso es lo que nada más se pueden matar, no salen las acamayas. Y ahí este…, ya se terminó de deshacer el veneno. \fr_son 00958-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 165.369, 197.958 \raiz te \raiz nex \nota Checar por otros significados de tenextia como quedar descolorido. \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx tenextik \lx_cita tenextik \lx_var General \ref 06703 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descolorado \catgr Adj \deriv \sig descolorado (p. ej., ropa, papel, tela; particularmente por el uso, lavado, exposición a la lluvia o sol) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: noa:ya:w tenextik, wehka:w a nikowak wa:n pa:tik a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una cobija descolorada, ya tiene tiempo que lo compré y ya se desgastó. \fr_son 06703-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz nex \dt 28/May/2020 \lx tenextilia \lx_cita kitenextilia \lx_var General \ref 03503 (duda) CSC no usa esta palabra, parece que el significado y el ejemplo son muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descolorar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig descolorar, dejar con el color bajo \osten ropa al echarle cloro o detergente fuerte, o dejarla mucho tiempo en el sol \sig_var General \fr_n I:n siwa:t tein ne:chtapa:kia kitenextilih seki notilmah, a:mo nikmati ke:yeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mujer que me lava la ropa dejó decoloradas unas prendas, no sé por qué. \fr_son 03503-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tenex \dt 17/Jan/2022 \lx tenexyowa \lx_cita pantenexyowa \lx_var General \ref 06036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encalarsele.espalda \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse de cal \sig_var General \fr_n Nitenexyowak. Nikpale:wi:to mokni:w tiktemowihkeh tenex. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me encalé. Fui a ayudar a tu hermano a descargar cal. \fr_son 06036-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tenex \dt 03/Feb/2022 \lx tenie:nteh \lx_cita tenie:nteh \lx_var General \ref 06830 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el teniente \glosa patrocinador.de.danza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig patrocinador de danzas religiosas \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit eski nitenie:nteh, nikinsentili:ti n' kwesaltinih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año seré el patrocinador responsable de organizar al equipo de danza, voy a juntar a los quetzales. \fr_son 06830-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem En San Miguel Tzinacapan, este cargo se hacía desde hace muchos años. Actualmente ha desaparecido. El teniente era una persona invitada por la autoridad del pueblo para que se responsabilizara de un grupo de danzas. Las danzas ya están formadas solamente se les invita para que se junten para ensayar. El teniente daba comida mientras el grupo ensayaba en su casa. \ency Grabación \dt 02/Sep/2020 \lx tenie:ntehti \lx_cita tenie:ntehti \lx_var General \ref 04849 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el teniente \glosa ser.patrocinador.de.danza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser patrocinador de danzas religiosas, encargado de organizar \sig_var Tzina \fr_n I:n xiwit niteni:entehtiti, nikinsentili:ti so:nestinih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año voy a ser teniente, voy a juntar a los tocotines. \fr_son 04849-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Es una palabra poco usado aunque sigue en uso en Tzinacapan. \dt 24/Jan/2022 \lx te:nihmati \lx_cita mote:nihmati \lx_var General \ref 05856 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con reflexivo : mote:nihmati) cuidar lo dicho, cuidar las palabras, hablar midiendo bien el impacto de las palabras \osten generalmente en negativo, \sig_var Tzina \fr_n Ne: siwa:pil nohne:l ok wa:n ka:n mote:nihmati. Nokta kinihihtowa n' tokni:wa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa niña es menor de edad y no mide sus palabras. Critica mucho a las demás personas. \fr_son 05856-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig cuidarse en lo que come \osten p. ej., no respetar la receta médica \sig_var Tacua \fr_n Ne: ta:kat a:mo mote:nihmati. Kikwa pitsonakat wa:n yehwa kihtowa kiilwihka ya n' tapahtihkeh mah a:mo kikwaok tehsá: tein chia:wak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquel hombre se mide en lo que come. Come carne de cerdo y el mismo dice que le había indicado el doctor que ya no comiera cosas grasosas. \fr_son 05856-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ihmati \dt 03/Feb/2022 \lx te:nihtowa \lx_cita kite:nihtowa \lx_var General \ref 04556 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ofrecerse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ofrecer \osten para un trabajo \sig_var General \fr_n Motelkokowa ipopá:n wa:n ka:n kipia tomi:n. Kite:nihtoh ita:ltsi:n wa:n n' tomi:n ika kipahti:s a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Está muy enfermo su papá y no tiene dinero. Ofreció su terreno y con el dinero (que salió de la venta) va a llevar a curar a su papá. \fr_son 04556-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mote:nihtowa) ofrecerse para una trabajo \fr_n Mo:sta nimote:nihto:ti:w ka:mpa nokni:w. Xa: ne:chmakas tekit, pané: kipia mi:lme:walis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana me iré a ofrecer como trabajador con mi hermano. A lo mejor me da trabajo, parece que tiene limpia de milpa. \fr_son 04556-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ihto \dt 24/Jan/2022 \lx te:nihtsoma \lx_cita kite:nihtsoma \lx_var General \ref 02628 (duda) se puede usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa coserle.borde \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cerrar sacos al coser su apertura con hilo (para evitar que se tire su contenido) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kisa:loh tosin wa:n neh sayoh nikinte:nihtson koxta:lmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá acomodó bien nuestra mazorca dentro de un costal y yo sólo los cerré con hilo. \fr_son 02628-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:nilpia \raiz te:n \raiz ihtsoma \dt 21/May/2021 \lx te:ni:ka:n \lx_cita ite:ni:ka:n \lx_var Tzina \ref 07994 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz te:n \raiz i:ka:n \dt 15/Aug/2018 \lx te:nilpia \lx_cita kite:nilpia \lx_var General \ref 07620 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amarrarle.la.apertura \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig cerrar sacos al amarrarle la apertura (para evitar que se tire su contenido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikte:nilpi i:n koxta:l koma:mo pi:xowis n' tao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cierra este costal amarrándole la apertura, si no se regará el maíz que tiene. \fr_son 07620-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref kechilpia \semx_tipo Comparar \semxref te:nihtsoma \raiz te:n \raiz ilpia \dt 16/Sep/2020 \lx te:nilpika \lx_cita ite:nilpika \lx_var General \ref 06472 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atadero.de.costal \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig atadero de costal, un lazo delgado que se les pone a la apertura de los costales para poderlos amarrar y cerrar \sig_var 1-Tzina \fr_n Ait a:koni n' kiki:xtilih i:n koxtal ite:nilpika. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quien sabe quien le quitó el atadero a este costal. \fr_son 06472-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ilpi \dt 25/May/2020 \lx te:ni:xkepa \lx_cita kite:ni:xkepa \ref 00282 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amellar \catgr V2 \infl Clase 3 \sig amellar la borde o orilla de \osten un machete o cuchillo \sig_var General \fr_n JVC-- Wa:n nikita neh wa:n komo se:..., se:..., ke:mah, komo se: kite:xi:ma a:mo kitekisneki ne:n machete, porque AND-- Ke:meh eskia pach..., pachtik. JVC-- de miak moyo:lchika:wa a:mo kie:ktekisneki, mote:ni:xkepa se: imachete. Wa:n se: taman niki:xmattok ik..., ika..., yo:n o:me taman, ika e:yi taman, niki:xmattok mochi:wa ke:meh i:n se: tapixka, i:n..., ke:meh i:n tiwa:lpano:keh tapixkalis, ne: ka:sá: ika nejó:n, ke:meh i:n kwahmo:ch titapixkayah, ye:kpettok yo:n ke:meh a:man yo:n, a:mo e:wa sake:ra ehkaw, nochi e:wa nochi yehwa n' te:palowa:ni. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y yo lo veo y si…, si, si lo tumba uno, no lo quiere cortar bien el machete porque AND-- Como si fuera…, es como aborregado. JVC-- de que ya es mucho es duro y no lo quiere cortar bien, se amella el machete. Y conozco otro tipo…, con ese ya son dos tipos, con el tercer tipo, se da como en esta temporada de cosecha, como esta vez que ya pasamos la cosecha, en algunos lugares este, como cuando pizcabamos, abunda mucho eso como ahora, no abunda el ehkaw sino que abunda eso que le llaman te:palowa:ni (varios tipos de Cyperaceae con hojas cortantes). \fr_son 00282-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-27-o | 392.094, 416.184 \semx_tipo Comparar \semxref te:nkepa \raiz te:n \raiz i:x \raiz kepa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx te:ni:xmati \lx_cita kite:ni:xmati \lx_var General \ref 00267 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reconocerle.voz \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig reconocer por la voz \osten a una persona \sig_var General \fr_n I:n siwa:t niman kite:ni:xmati n' ita:kaw. Komo kikakik wi:tsa ya, kite:kilia ya n' kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer luego le reconoce la voz a su esposo. Si escuchó que ya viene, ya sirve el café. \fr_son 00267-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz i:x \raiz mati \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx te:nkaki \lx_cita kite:nkaki \lx_var General \ref 07172 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escuchar.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig escuchar (la plática ajena, p. ej., espiando para obtener información o accidentalmente enterándose de cierta información confidencial) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kinte:nkaki tokni:wa:n ihwa:k monohno:tsah wa:n kelna:mikih ke:ni:w katka nemi:lis ne: wehka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño escucha a las personas cuando conversan y recuerdan (abordan) cómo era la vida hace tiempo. \fr_son 07172-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ni:xmati \raiz te:n \raiz kaki \dt 05/Apr/2022 \lx te:nkalakia \lx_cita kite:nkalakia \lx_var General \ref 05716 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig unir \osten p. ej., mangueras o tubos desconectados \sig_var General \fr_n Sepa te:nkopi:n a nomanguera, xikte:nkalaki mah a:mo toya:wto n' a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya se desconectó otra vez mi manguera, únela para que no se esté tirando el agua. \fr_son 05716-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enchufar \osten conexiones eléctricas, la clavija a la salida o enchufe \sig_var General \fr_n ¡Xikte:nkalaki yo:n televisión wa:n xikxo:talti! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Enchufa esa televisión y enciéndela! \fr_son 05716-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mote:nkalakia) meterse en una conversación ajena; interrumpir \osten p. ej., una tercera entre dos \sig_var General \fr_n Tehwa:n timonohno:tstokeh, teh a:mo ximote:nkalaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nosotros estamos platicando, tú no te metas (en nuestra conversación). \fr_son 05716-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpilowa \semxref te:na:miktia \raiz te:n \raiz kalaki \dt 12/Apr/2022 \lx te:nkalakilia \lx_cita ne:chte:nkalakilia \lx_var General \ref 06521 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa unirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig unir (p. ej., mangueras o tubos desconectados) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chte:nkalakili nomanguera te:nkopi:n wa:n a:mo wel nikte:nkalakia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Úne mi manguera para mi, se zafó (de la otra parte de manguera) y no puedo unirla. \fr_son 06521-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mpilowilia \raiz te:n \raiz kalaki \dt 10/Feb/2022 \lx te:nka:wa \lx_cita mote:nka:wah \lx_var General \ref 00241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acordar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (como recíproco : mote:nka:wah) quedarse de o llegar a un acuerdo \sig_var General \fr_n Ya:lwa timote:nka:wkeh iwa:n nokni:w ke mo:sta tia:skeh Kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer acordamos con mi hermano que mañana iremos a Cuetzalan. \fr_son 00241-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ka:wa \nsem Parece que se usa siempre en el plural como recíproco y no se dice, por ejemplo, mowa:n nimote:nka:w sino timote:nka:wkeh. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx te:nka:wal \lx_cita te:nka:wal \lx_var General \ref 04393 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comida.de.sobra \catgr Sust \infl N1=N2 \sig sobras; que se dejó en la mesa o plato sin comer \osten de una persona que la estaba comiendo, no simplemente lo que sobra de un convite pero que nunca fue servido \sig_var General \fr_n I:n teh motaka:wal. Nochipa iwki tikchi:wa tika:wa motakwal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Estas sobras son tuyas. Siempre haces así con la comida (no te la acabas). \fr_son 04393-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taka:wal \raiz te:n \raiz ka:wa \nsem Según Ceferino Salgado es más común usar te:ntaka:wal para la comida que dejan animales tales como los coyotes que al ser soprendidos después de robar un pollo lo dejan al huir. Este no se puede comer por ser lo que dejó atrás un coyote. Amelia Domínguez comentó que ella acostumbra usar términos como kimichtakwal para lo que deja el animal, en este caso un ratón. También existen las palabras te:nka:wal (Tzinacapan) y taka:wal (Tacuapan) para las sobras de comida de seres humanos siendo el primero más común en Tzinacapan y el segundo más común en Tacuapan. \dt 18/Jan/2022 \lx te:nke:lowa \lx_cita mote:nke:lowa \lx_var General \ref 06531 (duda) no aparece en el corpus, parece ser más común kehke:lowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa burlar.de.palabra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig burlar de palabra (a alguien); faltarle el respeto (a alguien) con palabras \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpi:pil ika mote:nke:lohtokeh se: siwa:pil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos muchachos se están burlando de palabra de una muchacha. \fr_son 06531-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kehke:lowa \raiz te:n \raiz ke:lo \dt 10/Feb/2022 \lx te:nkelpachowa \lx_cita kite:nkelpachowa \ref 08281 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:nkepa \lx_cita mote:nkepa \lx_var General \ref 00450 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retractarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : mote:nkepa) retractarse, no cumplir \osten (p. ej., de un compromiso, con la palabra o lo prometido \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chnamaki:ltia:ya se: pitsot. Sa:te:pan mote:nkepak wa:n a:mo kinekik ok ne:chnamaki:lti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me iba a vender un cerdo. Luego cambió de idea y ya no me lo quiso vender. \fr_son 00450-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n CGN307-- A:mo nikelna:miki ke:ní:w mono:tsaya na:nahtsi:n, mote:nkepak, a:mo kinekik te:chne:x.., te:chnextili:s. FRP-- Mm, mmm. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e CGN-- No me acuerdo como se llamaba la señora, no cumplió su palabra, ya no quiso…, enseñarnos. FRP-- Si, si. \fr_son 00450-02_corp_Tzina-CGN309_falta \fr_fuente 2012-07-31-b | 437.131, 442.927 \sig (con reflexivo : mote:nkepa) perder filo \osten herramientas cortantes \sig_var General \fr_n Ke:mania:ntika ya kwaltsi:n nikte:ntihka nomachete. Ika nikohkowito wa:n nohma aya:mo mote:nkepa. Ya tiene varios días que había afilado mi machete, fui a cortar leña con él (machete) y aun no pierde el el filo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya tiene varios días que había afilado mi machete. Fui a cortar leña con él (machete) y aun no pierde el el filo. \fr_son 00450-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz kepa \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx te:nki:sa \lx_cita te:nki:sa \lx_var General \ref 05036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducir.efecto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rebajarse el efecto propicio, la esencia, el efecto que debe producir \osten de algunas sustancias cuyos efectos se rebajan puede ser por haberse diluido o por el paso del tiempo; p. ej., cal, aguardiente, café molido que no se guarda en recipientes bien cerrados; pero no medicina que se caduca (se dice wehweliwi o ka:n kwali ok) \sig_var General \fr_n Kwali xikpi:ki n' iyat. Komo a:mo te:nki:sas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Envuelve bien el tabaco. Si no se va a perder su fuerza y sabor. \fr_son 05036-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ki:sa \dt 03/Feb/2022 \lx te:nkokotoka \lx_cita te:nkokotoka \lx_var General \ref 00445 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reventarse.por.tallo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig reventarse o romperse por las orillas \osten sombrero de palma que se empieza a descomponer; tallos que se revientan por la base al ras del suelo \sig_var General \fr_n Pos ye:kowih se: ki..., para se: tame:wa. Komo se: kwiwitasneki yehwa m' pitsoa:xiwit mo..., te:nkokotoka sah. Wa:n pos onkaya seki xiwit yo:n kiliah gachupín, pos yo:n se: kitila:na wa:n wiwitik ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Pues es muy difícil de…, para chapear. Si uno quiere arrancar el pitsoa:xiwit (Acmella repens (Walter) Rich.) nada más se revienta por la base (lit., 'las orillas', al ras de la tierra). Y pues había una hierba, ese que le dicen 'gachupin' (Impatiens walleriana Hook. f.), pues ese se jala y ya se arrancó. \fr_son 00445-01_corp_Tzina-HSO366_faltar \fr_fuente 2014-07-28-b | 67.136, 78.69 \raiz te:n \raiz koto: \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx te:nkokowa \lx_cita kite:nkokowa \lx_var General \ref 03174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ardor.en.la.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig causar ardor o comezón en la boca \osten una sustancia nociva \sig_var General \fr_n Nikwah seki kwopitsokilit wa:n ne:chte:nkokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Comí mafafa blanca y me lastimó la boca. \fr_son 03174-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz kokowa \dt 04/Dec/2021 \lx te:nkonoyo:nilia \lx_cita ne:chte:nkoyo:nilia \lx_var General \ref 07448 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar te:nkoyo:nia, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerar.tapa.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agujerarle la tapa (p. ej., a una botella, a una lata para vertir lo contenido) de, en beneficio de, en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:chte:nkoyo:nilih se: nolome:tah, nochi ki:sak tein kipiaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño agujereó la tapa de mi botella, salió todo lo que tenía. \fr_son 07448-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz koyo: \dt 11/Apr/2022 \lx te:nkopi:na \lx_cita kite:nkopi:na \lx_var General \ref 05041 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desconectar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desconectar, desenchufar \osten p. ej., una manguera, una tubería, en donde está juntado una pieza con otra \sig_var General \fr_n I:n ta:kameh a:mikiah, yeh ika kite:nkopi:nkeh n' manguera. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos hombres tenían sed, por eso desconectaron esta manguera. \fr_son 05041-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:ntapetsko:ltia \raiz te:n \raiz kopi: \dt 03/Feb/2022 \lx te:nkopi:ni \lx_cita te:nkopi:ni \lx_var General \ref 02089 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarse(la.boca) \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desconectarse, zafarse (p. ej., una manguera, una tubería) en donde está juntado una pieza con otra \sig_var 1-Tzina \fr_n Takah te:nkopi:n nomanguera yeh ika a:mo teh a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se desconectó mi manguera por eso no hay agua. \fr_son 02089-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:ntapetskowa \raiz te:n \raiz kopi: \dt 06/May/2021 \lx te:nkopi:nilia \lx_cita ne:chte:nkopi:nilia \lx_var General \ref 04704 (duda) es más común usar te:nkopi:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desconectarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desconectar, zafar en donde está juntado una pieza con otra para, en beneficio o perjuicio de \osten p. ej., una manguera, una tubería \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat ne:chte:nkopi:nilih noa:w wa:n a:mo kite:nkalakih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre me desconectó mi (manguera de) agua y ya no la volvió a unir. \fr_son 04704-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:ntapetsko:ltilia \raiz te:n \raiz kopi: \dt 24/Jan/2022 \lx te:nkopi:ntok \lx_cita te:nkopi:ntok \lx_var General \ref 04313 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desconectado \catgr Adj \deriv \sig desconectado; zafados, de donde está juntado una pieza con otra \osten una manguera, una tubería, un cable \sig_var General \fr_n ¡Xikitati n' tomanguera! Xa: te:nkopi:ntok, tamik n' a:t! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ve a ver nuestra manguera! A lo mejor está desconectado, se acabó el agua. \fr_son 04313-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kopiktik \raiz te:n \raiz kopi: \dt 18/Jan/2022 \lx te:nkopitstik \lx_cita te:nkopitstik \ref 08474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:nkotoltik \lx_cita te:nkotoltik \lx_var General \ref 02792 (duda) revisar el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.boca.rota \catgr Adj \deriv \sig con la boca, o borde, rota (p. ej., una olla, una cazuela, cosas de barro) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n *mache:teh** te:nkotoltik, ya:lwa ika kitehtekkeh awa:kowit wa:n tel takwa:wak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este machete tiene el filo roto porque ayer cortaron madera de encino y pues es madera muy dura. \fr_son 02792-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig mellado \osten machete \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig con labio leporino \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz te:n \raiz koto: \dt 31/May/2021 \lx te:nkoto:na \lx_cita kite:nkoto:na \lx_var General \ref 06525 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperle.borde \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig romperle la boca o el borde (p. ej., a una olla o cazuela) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokniw kite:nkoto:n iemo:lko:n. Ekintsi:n niktane:wtih se: yankwik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana le rompió el borde a su olla para frijoles. Ahora le presté una nueva. \fr_son 06525-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz koto: \dt 10/Feb/2022 \lx te:nkoto:ni \lx_cita te:nkoto:ni \lx_var General \ref 03156 (duda) revisar significado y usar frases del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rompersele.borde \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rompérsele la boca o el borde (p. ej., de una olla o cazuela al caerse) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ko:mit nikpantamo:t wa:n te:nkoto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla la tiré al suelo y se le rompió el borde. \fr_son 03156-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz koto: \dt 07/Jan/2022 \lx te:nkoto:nilia \lx_cita ne:chte:nkoto:nilia \lx_var General \ref 08701 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperle.boca.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig romper la boca o el borde (p. ej., de una olla o cazuela) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:chte:nkoto:nilih noko:n. Kipantamo:t, nikta:lihtoya me:sahpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño rompió la boca de mi jarro. Lo dejó caer, lo había puesto sobre la mesa. \fr_son 00421-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : kite:nkohkoto:nilia) partírsele o destruírsele el borde (tortillas al cocerse) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nitisito ka:mpa no:má:n. Niktamite:nkohkoto:nilih n' itaxkal porin amo taxo:tatoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a hacer tortillas en la casa de mi mamá. A todas sus tortillas las dejé con los bordes rotos porque no estaba encendido bien el fuego. \fr_son 00421-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz koto: \dt 05/Oct/2020 \lx te:nkowakia \lx_cita kite:nkowakia \lx_var General \ref 02821 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar.con.palo.en.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig picar, alcanzar (a alguien) en la boca con un palo (por accidente) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitkitinemi se: kowit wa:n ika ne:chte:nkowakih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño anda llevando un palo y con eso me alcanzó en la boca. \fr_son 02821-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz kowi \raiz aki \dt 17/Jul/2021 \lx te:nkowayoh \lx_cita te:nkowayoh \lx_var General \ref 04706 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.calabaza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de calabaza cultivada que en la actualidad ya no se siembra \sig_var General \fr_n Wehka:w kito:kayah n' te:nkowayohmeh. A:man a:mo a:kin kito:ka ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo sembraban un tipo de calabaza llamado te:nkowayohmeh. Ahora ya nadie lo siembra. \fr_son 04706-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz te:n \raiz kow \raiz ayoh \ency Grabación, ilustración \dt 24/Jan/2022 \lx te:nkowa:yoh \lx_cita te:nkowa:yoh \lx_var General \ref 02841 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa manchado.con.sangre.de.culebra \catgr Adj \deriv \infl \sig manchada la borde o filo con sangre de culebra \osten machete; palo usado para matar una víbora \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Jun/2021 \lx te:nkowa:yo:t \lx_cita te:nkowa:yo:t \lx_var Tzina \ref 08453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.lateral \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig plancha lateral: maderas que van paralelas a la plancha central y que se ponen en las puntas de los tirantes parea sostener las alfardas de la casa \sig_var General \fr_n A: Wa:n yo:n no:, no:, no: tikwiah para ne:n tokalyekawiltsi:n ne:n tik..., tikwiah de ihkwí:n toma:wak ti..., tikwiah. No: tikwiah para ne:n kaltakpayo:t wa:n ihtikowa:yo:t o te:nkowa:yo:t. Nochi tikwiah, no: hasta ekintsi:n ne: tikwih. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y ese también, también, también lo ocupábamos para construir nuestra vivienda, ocupábamos uno así de grueso, sí, lo ocupábamos. También lo ocupábamos para el caballete y la plancha central o para la plancha lateral. Lo ocupábamos para todo eso, aún lo seguimos ocupándolo hasta hoy en día. \fr_son 08453-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08453-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-o | 24.461, 44.205 \fr_n A: Ke:masá: 'koyo:nia (kowxi:koh) ne:n kaltakpayo:t, de n' te:nkowa:yo:t, nochi de ke:meh i:n taihtikowa:yo:t, ne:n kale:wal, teh nehjó:n nochi tikmati nehjó:n ... B: Ke:mah, nikmattok, niki:xmattok nehjó:n partes de n' kali. A: Ke:masá: sikie:ra na:wka:n nehjó:n kohkoyo:nia nehjó:n n' okwiltsi:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: A veces le hacen (Xylocopa spp.) un agujero al kaltakpayo:t, el te:nkowa:yot, todos como el taihtikowa:yo:t la alfarda, usted sabe todo de estos. B: Sí, lo sé, lo sé, conozco las partes de la casa. A: A veces, el kowxi:koh le hace siquiera cuatro agujeros a la madera. \fr_son 08453-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08453-02_Tzina \fr_fuente 2013-04-05-f | 87.706, 106.19 \nsem Hay tres vigas que se colocan a lo largo de la casa sobre los tirantes (taihtiyo:t). Por el centro de la casa va una viga que tiene varios nombres: ihtikkowa:yo:t o ihtikowa:yo:t; taihtikkowa:yo:t o taihtikowa:yo:t; kalihtikkowa:yo:t o kalihtikowa:yo:t, tatahkoyo:ty tatahkopla:nchah. Es sobre esta viga en medio que se colocan los 'pie derecho', los palos que sostienen el caballete, la viga que se coloca en lo más alto de la casa donde se juntan las dos aguas. Las otras dos vigas son los que van a lo largo de la casa arriba de los cargadores por donde se extienden afuera de la pared de la casa. Estos se llaman te:nkowa:yo:t, tate:nkowa:yo:t, kalte:nkowa:yo:t, kalte:mpio (documentado en Ixtahuata), tate:nilpil, kalte:mpla:nchah (documentado en Tacuapan) y tate:npla:nchah. Parece que el elemento kowa:yo:t podría relacionarse con el sustantivo kowa:t 'culebra' en referencia a la forma alargada de estas vigas que van por lo largo de la casa. \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Equivalente \semxref kalte:mpio \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref kalte:mpla:nchah \semxref kalte:nkowa:yo:t \semxref kalte:nchika:walo:ni \semxref tate:nkowa:yo:t \semxref tate:mpla:nchah \semxref tate:nilpil \raiz te:n \raiz kowa: \dt 26/Sep/2020 \rev \lx te:nkowi:pi:l \lx_cita te:nkowi:pi:l \ref 01093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa orilla.de.huipil \catgr Sust \infl \sig orilla de un huipil \osten un vestido decorativo en forma de rhomboideae \sig_var General \fr_n Wa:n iwa:n ya ne:n te..., iwa:n ya ne:n tein, mahyá: yeha n' inincamisa eskia wa:n tein tapaniya:n, yeha ya ne:n no:, no: mismo ya n' ti..., tikwih ya n' hilo ne: para kita:liliah n' te:nkowi:pi:l, komo tikpah a, entó:s x'ta:lili a n' te:nkowi:pi:l wa:n no: iwa:n tikihkiti a, pero no: ichkat wi:..., n' wi:pi:l. No: ichkat n' hilo n' tikwi, pero pos ista:kichkat wa:n iwa:n ya n' koyo:ichkat moma:i:xnelohtiw. Pero mismo tapaloh ika mismo kowe:wat. Iwki nikitaya nowe:iná:n katka ne:n kichihchi:waya ne:n itasa:l ke:man a:mo kipiaya ne:n koyo:ichkat. Entó:s ika no: niwelik wa:n nikitak kemeh ne:chilia:ya mah se: kimolo:nti. \fr_au FRP353 \fr_var Tepan \fr_e Y ya con el este…, ya con el del, como si fuera su camisa y lo de encima, ya eso también, también ya lo mismo…, usamos el hilo para ponerle el te:nkowi:pi:l, si ya lo pintaste entonces ya le pones el te:nkowi:pi:l y ya también lo tejes junto, pero también es algodón…, el huipil. También es de algodón el hilo que ocupas, pero pues algodón del blanco y con el algodón marrón (esto es, el koyo:ichkat) se va revolviendo. Pero la misma tinta es de la misma corteza de árbol. Así veía a mi abuela finada que hacía su ropa, si, no tenia del algodón color marrón. Entonces por eso pude porque lo vi y me decían que hirviera (la corteza). \fr_son 01093-01_corp_Tepan-FRB353 \fr_fuente 2012-07-20-a | 159.077, 194.667 \raiz te:n \raiz -ko \raiz wi:pi:l \nota Hay que investigar y checar el signifiado de te:nkowi:pi:l. \dt 17/May/2021 \lx te:nkowyo \lx_cita ite:nkowyo \lx_var General \ref 05734 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jefe.superior \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig superior o jefe superior, supervisor, líder \osten p. ej., de un colaborador, de una organización, de un grupo religioso \sig_var Tzina \fr_n Ininte:nkowyo tein a:mo taneltokah wehka n' kayo:t wa:n a:mo nochi:n ki:xmatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El jefe superior de los protestantes es de muy lejos y no todos lo conocen. \fr_son 05734-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa nikitato note:nkowyo wa:n ka:n yetoya. Yahki moi:xpeta:nito wa:n ehkos kaxto:la:man. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ayer fui a ver a mi partrón y no estaba. Salió de de paseo y va a regresar en dos semanas (quince días). \fr_son 05734-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsi:nkowyo \semxref metskowyo \raiz te:n \raiz kow \nsem En general a los pedúnculos de los frutos se les dice 'su tsi:nkowyo. Aparentemente solamente a las calabazas y las anonas se les llama 'su te:nkowyo. \dt 12/Apr/2022 \lx te:nkoyoktik \lx_cita te:nkoyoktik \lx_var General \ref 04335 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.tapa.agujerada \catgr Adj \deriv \sig con la tapa agujereada \osten una lata, tapadera de una botella \sig_var General \fr_n I:n lome:tah te:nkoyoktik, xa: i:n nopili kite:nkoyo:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta botella tiene la tapa agujerada, tal vez mi hijo le agujereó la tapa. \fr_son 04335-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz koyo: \dt 18/Jan/2022 \lx te:nkoyo:nia \lx_cita kite:nkoyo:nia \lx_var General \ref 00007 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerearle.tapa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agujerearle o perforarle la tapa \osten a una botella; una lata para vertir lo contenido; un coco en la parte superior (para vertirle el agua) \sig_var General \fr_n ¡Xikye:kte:nkoyo:ni i:n botella!, ka:n ki:sa n' xapoha:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Perfora bien (p. ej., ampliando el agujero) esta botella, no sale el agua preparada con jabón. \fr_son 00007-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig punzar \osten furúnculo; grano, p. ej., para sacarle pus \sig_var General \fr_n Yo:n taxwis mochi:wa kokot, takwa:wak mochi:wa. Wa:n yo:n de a:..., de a:mo, koma:mo se: kite:nkoyo:nih ka:mpa mote:npitstia te:kokohtok, te:kokohtok wa:n más we:iti a ne:n taihtik ne:n mochi:wa, mahyá: se:, se: ... We:i poso:ni wa:n mo..., wa:n n' te:mal mochi:wa miak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e El forúnculo se hace un grano, se hace duro. Y si no se punza en la punta pues estará causando dolor, causa dolor y desde el interior se hace más grande, como si fuera .... Se hincha y se llena de bastante pus. \fr_son 00007-02_corp_Tzina-JVC313_cortada \fr_fuente 2012-08-03-g | 507.636, 524.112 \fr_n Nopanko ki:sak se: taxwis, xikte:nkoyo:ni mah ki:sa n' te:mal. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi espalda me salió un forúnculo, perfora el grano para que salga la pus . \fr_son 00007-03_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz koyo: \rev 2020-12-14 \dt 16/Dec/2020 \lx te:nkwah \lx_cita te:nkwah \lx_var General \ref 02166 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.labio.leporino \catgr Adj \deriv \sig con labio leporino \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili te:nkwah yeh ika a:mo we:l ye:ktahtowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene labio leporino por eso no puede hablar bien. \fr_son 02166-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz te:n \raiz kwa \dt 09/May/2021 \lx te:nkwa:kwala \lx_alt te:nkwa:kwalaxo:chit \lx_cita te:nkwa:kwala \lx_var General \ref 03910 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Acanthaceae.Odotonema.callistachyum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Odotonema callistachyum (Schltdl. & Cham.) Kuntze., planta de la familia Acanthaceae. Se utiliza como cerca viva en los solares, para dividir el terreno de la calle o del solar de un vecino. \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa nikchi:w se: kola:l ika te:nkwa:kwalakowit. Nikwelita nikwis i:n kowit porin niman selia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice un corral con palos de te:kwa:kwala. Me gusta usar este palo porque pega rápidamente. \fr_son 03910-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cerca \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref a:te:nkwa:kwalaxo:chit \raiz te:n \raiz kwalak \raiz xo:chi \rev \dt 17/Jan/2022 \lx te:nkwa:ytia \lx_cita kite:nkwa:ytia \lx_var General \ref 08463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:nkwi \lx_cita kite:nkwi \ref 02305 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa involucar \catgr V2 \deriv \infl \sig involucar o mencionar en un discurso \osten alguien \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 16/May/2021 \lx te:nkwi:lia \lx_cita ne:chte:nkwi:lia \lx_var General \ref 05793 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quitarle.de.la.boca \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quitarle de la boca \osten p. ej., alimentos a alguien \sig_var General \fr_n I:n pili kite:nkwi:lih i:kni:w se: pahpata. A:mo kika:wilih mah kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le quitó un plátano de la boca de su hermano. No dejó que se lo comiera. \fr_son 05793-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo mote:nkwi:lia) dejar de comer para regalar \osten algo que uno estaba a puntar de consumir \sig_var General \fr_n I:n siwa:t mote:nkwi:lih kwa:kownakat wa:n kimakak ipili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer dejó de comer la carne de res que iba a comer para regalársela a su hijo. \fr_son 05793-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz kwi \dt 12/Apr/2022 \lx te:noh \lx_cita ite:noh \lx_var General \ref 03416 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa boca \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig boca \osten de una persona \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa note:noh, niahka kowtah wa:n ne:chte:ntipi:nih se: a:ltsimit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me duele mi boca, fui al rancho y me picó una avispa en la boca. \fr_son 03416-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tate:noh) abismo \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo ximotoki yo:n tate:noh, tipawetsis wa:n tiwetsiti:w ne: a:ta:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No te acerques a ese abismo, te caerás y vas a ir a caer a ese arroyo. \fr_son 03416-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y posesión enajenable : itate:noh) límite de un terreno (p. ej., una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notate:noh etok se: tet ika ti:xmatih ka:nika timona:mikih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el límite de un terreno está una piedra, con ella ubicamos por dónde colindamos. \fr_son 03416-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz te:n \raiz oh \dt 14/Jul/2021 \lx te:nohoto \lx_cita te:nohoto \lx_var General \ref 04473 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.con.mala.pronunciación \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tartamudo; persona con mala pronunciación \osten de cualquier edad, p. ej., que no articula la /k/ u otra letra, o que tartamudea o cecea \sig_var General \fr_n I:n pili aya:mo wel ye:ktahtowa, te:nohototik ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño aún no puede hablar bien, todavía pronuncia mal (algunas palabras). \fr_son 04473-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ohoto \nsem Aunque algunos dicen ohoto parece que es más común decir te:nohoto. Las dos palabras tienen el mismo significado. \dt 18/Jan/2022 \lx te:nohototik \lx_cita te:nohototik \lx_var General \ref 02047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.mala.pronunciación \catgr Adj \deriv \sig con mala pronunciación, tartamudo (solo con unos sonidos, no todos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili te:nohototik ok wa:n we:i a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño todavía no pronuncia bien y ya es grande. \fr_son 02047-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ohoto \dt 29/Apr/2021 \lx te:nsalo:wia \lx_cita tate:nsalo:wia \lx_var General \ref 03425 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el te:n; azadón \glosa trabajar.borde.con.azadón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (con ta- : kitate:nsalo:wia) trabajar con azadón el borde de un terreno de cultivo o pegado a un barranco \osten donde la yunta no alcanza entrar \sig_var General \fr_n Nokni:w ta:ltsaya:na wa:n neh sayoh nitate:nsalo:wia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano ara la tierra y yo sólo utilizo el azadón por el borde del terreno (donde no entra el arado). \fr_son 03425-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \nsem Como en la actualidad toda la gente trabaja la tierra con azadón, y no con yunta, el verbo tate:nsalo:wia ya no tiene mucho significado. \dt 14/Jul/2021 \lx te:ntahtamachi:wa \lx_cita kite:ntahtamachi:wa \lx_var General \ref 07642 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa imitar.voz \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig imitar la voz de (alguien, niños) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:chte:ntahtamachi:wa, aya:mo tamati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño me imita la voz, todavía no piensa (que puede ser molesto). \fr_son 07642-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tama \raiz chi:wa \dt 16/Sep/2020 \lx te:ntaka:wal \lx_cita te:ntaka:wal \lx_var General \ref 05225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restos.de.presa \catgr Sust \infl N1=N2 \sig restos de una presasobras; que se dejó en la mesa o plato sin comer \osten esto es, lo que dejó o no consumió un animal carnívoro de su presa \fr_n Xikwi:ti yo:n pio tein ne:pa wetstok wa:n tikto:katih. A:mo wel tikwa:skeh ok ta: okwili ite:ntaka:wal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ve por ese pollo que está tirado allá y lo vamos a enterrar. Ya no lo vamos a poder comer porque ya es el resto que un animal (coyote) dejó. \fr_son 05225-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taka:wal \raiz te:n \raiz ka:wa \nsem Según Ceferino Salgado es más común usar te:ntaka:wal para la comida que dejan animales tales como los coyotes que al ser soprendidos después de robar un pollo lo dejan al huir. Este no se puede comer por ser lo que dejó atrás un coyote. Amelia Domínguez comentó que ella acostumbra usar términos como kimichtakwal para lo que deja el animal, en este caso un ratón. También existen las palabras te:nka:wal (Tzinacapan) y taka:wal (Tacuapan) para las sobras de comida de seres humanos siendo el primero más común en Tzinacapan y el segundo más común en Tacuapan. \dt 11/Apr/2022 \lx te:nta:lia \lx_cita mote:nta:lia \lx_var General \ref 07793 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprometerse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig comprometerse (p. ej., a apoyar, a contribuir con dinero, a casarse) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k xiwtekiwah nentinemia mote:nta:lih kiye:kta:lis n' tooh wa:n a:man a:mo kineki kichi:was ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando la autoridad andaba en campaña se comprometió a arreglar nuestro camino y ahora ya no lo quiere hacer. \fr_son 07793-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ta:l \dt 22/Sep/2020 \lx te:ntamali:n \lx_cita ite:ntamali:yo \lx_var General \ref 01676 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cordón.para.cerrar(costal) \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig (con posesión intrínseca : ite:ntamali:yo) cordón que se usa para amarrar y cerrar (un costal) por el borde de la apertura \sig_var General \fr_n Xikta:lili ite:ntamali:yo yo:n koxta:l. Komo pexo:n n' kahfe:n ika tikte:nilpi:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pónle su cordón a ese costal. Si se llena con el café le amarraremos la boca con él. \fr_son 01676-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:nmekat \raiz te:n \raiz mali: \dt 17/Apr/2021 \lx te:ntami \lx_cita te:ntami \lx_var General \ref 00903 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terminar.de.comer \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig terminar de comer, cualquier comida \sig_var General \fr_n Ihwa:k nite:ntamis nimitstemowili:s n' ko:mit tein tapan etok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando termine de comer te bajaré la olla que está en el zarzo. \fr_son 00903-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tami \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx te:ntana:miktia \lx_cita kite:ntana:miktia \lx_var General \ref 08670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V2 \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz te:n \dt 04/Dec/2020 \lx te:ntapalwia \lx_cita mote:ntapalwia \lx_var General \ref 01886 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pintarse.labios \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mote:ntapalwia) pintarse los labios (mujeres) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w mote:ntapalwia. Kinitak seki xino:lahmeh wa:n no: ihkwi kichi:wa ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana se pinta los labios. Vio (hacerlo) a unas mujeres mestizas y también ya lo hace. \fr_son 01886-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz pa \dt 18/Apr/2021 \lx te:ntapa:na \lx_cita kite:ntapa:na \lx_var General \ref 06850 (duda) no aparece en el corpus, parece que el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romper.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig romper la boca, la apertura (p. ej., a un objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kite:ntapa:n noko:n, kitamo:t wa:n tapa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le rompió la boca a mi olla, la tiró y se rompió. \fr_son 06850-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tapa: \dt 14/Feb/2022 \lx te:ntapa:ni \lx_cita te:ntapa:ni \lx_var General \ref 03208 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rompersele.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rompersele la boca o el borde \osten a un jarro, olla \sig_var General \fr_n I:n ko:mit te:ntapa:n. Nikahka:wilih se: kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A esta olla se le rompió la boca. Le pegué (con) un palo. \fr_son 03208-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tapa: \dt 08/Jan/2022 \lx te:ntapetsko:ltia \lx_cita kite:ntapetsko:ltia \lx_var General \ref 00183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desconectar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desconectar, desenchufar de donde está juntada una pieza con otra \osten p. ej., una manguera o una tubería en otra, un enchufe de un contacto \sig_var General \fr_n Xikte:ntapetsko:ltih n' tit para tiksa:lo:s yo:n timekat, koma:mo mitschichino:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Desconecta la bajada de la luz para que puedas añadir el cable porque si no (lo haces así) te va a dar toques. \fr_son 00183-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:nkopi:na \raiz te:n \raiz petsko \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx te:ntapetskowa \lx_cita te:ntapetskowa \lx_var General \ref 03045 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desconectarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig desconectarse, zafarse de donde está juntado una pieza con otra \osten una manguera, una tubería \sig_var General \fr_n I:n manguera te:ntapetskoh wa:n ma:wilohtok n' a:t, xikte:nkalaki:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta manguera se desconectó donde se juntaba (dos secciones) y se está desperdiciando el agua, articúlenla. \fr_son 03045-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:nkopi:ni \raiz te:n \raiz petsko \dt 05/Oct/2021 \lx te:ntapo:ltia \lx_cita kite:ntapo:ltia \lx_var General \ref 06662 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.destapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) destapar (p. ej., un recipiente, una botella, una cubeta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chte:ntapo:ltih se:ki cervezas ika notawa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me hizo destapar unas cervezas con mis dientes. \fr_son 06662-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tapowa \dt 14/Feb/2022 \lx te:ntapo:tok \lx_cita te:ntapo:tok \lx_var General \ref 03178 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destapado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig destapado \osten un recipiente, botella, cubeta, tambo, olla \sig_var General \fr_n I:n ko:mit te:ntapo:tok wa:n kochitoh ya, n' tapalo:l tein kipia kikwa:s misto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla está destapada y ya se fueron a dormir, la comida que contiene se la comerá el gato. \fr_son 03178-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tapowa \dt 07/Jan/2022 \lx te:ntapowa \lx_cita kite:ntapowa \lx_var General \ref 02396 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig destapar (p. ej., un recipiente, una botella, una cubeta) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kite:ntapoh i:n kahfe:nko:mit wa:n a:mo kite:ntsakwak ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño destapó la olla de café y ya no la tapó. \fr_son 02396-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tapowa \dt 13/May/2021 \lx te:ntapowi \lx_cita te:ntapowi \lx_var General \ref 07148 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destaparse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig destaparse (p. ej., un recipiente, una botella, una cubeta) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tai:sneki refresco wa:n a:mo we:l te:ntapowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño quiere beber refresco y no puede destaparse. \fr_son 07148-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tapowi \dt 05/Apr/2022 \lx te:ntapowilia \lx_alt te:ntapolia \lx_cita ne:chte:ntapowilia \lx_var General \ref 01237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destaparle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig destapar para \osten p. ej., un recipiente, una botella, una cubeta para alguien \sig_var General \fr_n Molo:ni a yo:n kahfe:n, xine:chte:ntapowili mah a:mo mimilowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya hierve ese café, ¡quítale la tapadera (para mi) para que no se riegue! \fr_son 01237-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tapowa \nmorf Es importante notar que la forma alternativa del aplicativo, la forma utilizada con objetos no referenciales como ta-, en Tacuapan es tapolia que se usa con objetos no referenciales como ta- (cf. Tacuapan kitatapolia y Tzinacapan kitatapowilia). Con el sustativo incorporado te:n- también se distinguen los aplicativos: te:ntapolia en Tacuapan y te:ntapowilia en Tzinacapan. \dt 19/Jul/2021 \lx te:ntasa:l \lx_cita ite:ntasa:lo \ref 02576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa borde.de.huilpil \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx te:ntatsi:nia \lx_cita kite:ntsatsi:nia \lx_var General \ref 04938 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachetear.en.la.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig golpear con la mano abierta en la boca; dar una bofetada o cachetada a \sig_var General \fr_n I:n pili teltanahna:nkilia wa:n ne: ina:n kite:ntatsi:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy respondón y su mamá le pegó en la boca. \fr_son 04938-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:ntaxkalowa \raiz te:n \raiz tatsi: \dt 24/Jan/2022 \lx te:ntaxkalowa \lx_cita kite:ntaxkalowa \lx_var General \ref 04940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachetear.en.la.boca \catgr V2 \infl Clase 2b \sig golpear con la mano abierta en la boca; dar una bofetada o cachetada a \osten \sig_var General \fr_n A:mo tehsá: xitsahtsito. Nimitste:ntaxkalos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No estés diciendo groserías. Te voy a cachetaer. \fr_son 04940-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref te:ntatsi:nia \raiz te:n \raiz taxkal \dt 24/Jan/2022 \lx te:nteki \lx_cita kite:nteki \lx_var General \ref 03637 (duda) CSC usa te:mpe:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbar.árbol \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tumbar \osten árboles \sig_var General \fr_n Ya:lwa tikte:ntekkeh se: tio:kowit nokahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer tumbamos un cedro en mi cafetal. \fr_son 03637-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref te:mpe:wa \raiz te:n \raiz teki \nsem El uso de la raíz te:n en el verbo te:nteki refiere al hecho de que al tumbar un árbol de corta por o cerca de la base. \dt 17/Jan/2022 \lx te:ntewia \lx_cita kite:ntewia \lx_var General \ref 02048 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.sin.filo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amellar \osten armas cortantes \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitawi:tekito nokahbe:ntah wa:n nikte:ntehtewih nomache:teh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a chapear en mi cafetal y quedo muy amellado mi machete. \fr_son 02048-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz te \dt 29/Apr/2021 \lx te:ntia \lx_cita kite:ntia \lx_var General \ref 00825 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afilar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacarle filo \osten a una herramienta o arma punzocortante, p. ej., tijeras, cuchillos, machetes \sig_var General \fr_n No:pá:n mo:stah tio:tak kite:ntia imachete wa:n mo:stika kwalka:n sayoh kikwite:wa de yowi tekititi, \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre afila diariamente su machete y diario temprano solamente lo agarra al salir a trabajar. \fr_son 00825-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mela:wa \raiz te:n \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx te:ntila:na \lx_cita kite:ntila:na \lx_var General \ref 05106 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalar.rienda \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig jalarle la rienda \osten a un animal, p. ej., para que camine o que no alcanze algo que puede comer o destruir \sig_var General \fr_n ¡Xikte:ntila:na motapial mah a:mo kikwa nomi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Jálale la rienda a tu bestia, que no se coma mi milpa. \fr_son 05106-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tila: \dt 11/Apr/2022 \lx te:ntila:nilia \lx_cita ne:chte:ntila:nilia \lx_var General \ref 06435 (duda) no aparece en el corpus, es muy rebuscado, lo más común es te:ntila:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalar.rienda.por \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig jalarle la rienda (a un animal, p. ej., para que camine o no alcanze algo que puede comer o destruir) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡'Ne:chte:ntila:nili notapial mah a:mo kikwa yo:n mi:l! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Jalale la rienda a mi caballo (para mi) para que no se coma esa milpa! \fr_son 06435-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tila: \dt 09/Feb/2022 \lx te:ntila:waya \lx_cita te:ntila:waya \lx_var General \ref 04949 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamársele.labio \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig inflamársele el labio \osten p. ej., por la picadura de algún insecto \sig_var General \fr_n Nokni:w kite:ntipi:nih se: a:ltsimit wa:n te:ntila:wayak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A mi hermano le picó en la boca una avispa y se le inflamó el labio. \fr_son 04949-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tila: \dt 24/Jan/2022 \lx te:ntilia \lx_cita ne:chte:ntilia \lx_var General \ref 05006 (duda) es más común te:ntia, el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afilarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig afilarle o sacarle filo \osten a un cuchillo, machete, navaja para alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chte:ntili i:n nokochi:lo, niktehtekiti nakat wa:n a:mo te:neh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me afiles este cuchillo, voy a destazar carne y ya no tiene filo. \fr_son 05006-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:mela:wilia \raiz te:n \dt 03/Feb/2022 \lx te:ntilmahyo \lx_cita ite:ntilmahyo \ref 08409 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:ntilmahyo:tia \lx_cita kite:ntilmahyo:tia \lx_var Tzina \ref 01239 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa iniciar.tejido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig iniciar el tejido en un telar de cintura \osten es un tejido corto que se hace al iniciar el tejido en un telar \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k nikpe:waltia n' tahkit, achto nikte:ntilmahyo:tia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando empiezo el tejido, primero lo inicio con un tejido corto. \fr_son 01239-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Entó:s ke:mah sepa niktsonkepa. Niktsonkepa, sepa no: nikihilpia, ne:n, okseko wa:n ompa ke:mah ompa ya nikpe:waltia. Nikpe:waltia ya para nikxi:yo:tia, sehse: hilo. Niktamixi:yo:tia ke:mah nikte:ntilmahyo:tia ya. Wa:n n'tamite:ntilmahyo:tia ke:mah nik..., nik..., nikchi:wa ya nikpo:w..., nikpo:wtiw ehe:yi niktetsi:lohtiw para, nejó:n, komo nikwi ..., yekinika nimomachtih, nikchi:wak o:me xi:yo:t sah. Sayoh o:me xi:yo:kowit nikta:lih, niksentetsi:loh de i:ni. De i:ni sah niksentetsi:loh, nochi hasta nina:lki:sak. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e Ya lo empiezo para ponerle los lizos (xi:yo:t) hilo por hilo. Ya termino de ponerle los lizos entonces ya le pongo la tela en la orilla. Y cuando ya termino de ponerle la tela en la orilla lo…, ya lo hago, lo…, los voy contando y d etres en tres los voy tejiendo para, este, si…, la primera vez que me enseñé, nada mas hice dos lizos. Nada más le puse dos xi:yo:t, tejí de este. Nada más tejí de este, todo hasta terminar. \fr_son 01239-02_corp_Tzina-CGN309_faltar \fr_fuente 2010-07-14-d | 121.972, 163.363 \raiz te:n \raiz tilmah \ency Grabación, ilustración \dt 19/Jul/2021 \lx te:ntipi:nia \lx_cita kite:ntipi:nia \lx_var General \ref 03177 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar.el..labio.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig picar o picotear en el labio o boca de \osten animales, humanos \sig_var General \fr_n Se: a:ltsimit kite:ntipi:nih nopili. Nikwi:kaya kowtah wa:n kinoli:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Una avispa picó el labio de mi hijo. Lo había llevado al rancho y los provocó (al mover su nido). \fr_son 03177-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tipi: \dt 04/Dec/2021 \lx te:ntitipotik \lx_alt te:ntetepotik \lx_cita te:ntitipotik \lx_var General \ref 01427 (duda) CSC usa la palabra te:ntetepotik pero con otro significado más específico porque un machete te:ntetepotik no se compone con una simple afilada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desafilado \catgr Adj \deriv \sig desafilado (p. ej., armas cortantes) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n machete te:ntitipotik. Nikte:nti:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este machete está desafilado. Lo voy a afilar. \fr_son 01427-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tipo: (?) \dt 29/Mar/2021 \lx te:ntok \lx_cita te:ntok \lx_var General \ref 02033 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regado \catgr Adj \deriv \sig regado sobre una superficie (sólidos pequeños como granos, piedritas, arena) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ohti te:ntok miak tao:l, achá: aksá: wetsik wa:n kipi:xoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá en el camino está regado mucho maíz, tal vez alguien se cayó y lo regó. \fr_son 02033-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ktok \raiz te:mi \dt 29/Apr/2021 \lx te:nto:ka \lx_cita kite:nto:ka \lx_var General \ref 07175 (duda) CSC no usa el segundo significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujar.hacia.suelo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig inclinar hacia abajo (punta de plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kite:nto:ka ikahfe:n, kineki mah itsmoli:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano inclina hacia abajo sus plantas de café, quiere que retoñen (sus plantas). \fr_son 07175-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tate:nto:ka) sembrar maíz justamente en el límite de un terreno de cultivo \sig_var 1-Tzina \fr_n Notate:noh nitate:nto:ka ihwa:k titato:kah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el borde de mi terreno siembro justamente en el límite cuando sembramos maíz. \fr_son 07175-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xto:ka \raiz te:n \raiz to:ka \dt 05/Apr/2022 \lx te:nto:kilia \lx_cita ne:chtate:nto:kilia \lx_var General \ref 04861 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrarle. maíz. justamente. en. el. límite. de. un. terreno. de. cultivo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \fr_son 04861-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitate:nto:kilia) sembrarle maíz justamente en el límite de un terreno de cultivo \osten de o para (alguien) \sig_var Tzina \fr_n Xine:chtate:nto:kili wa:n i:n seki n' ta:ke:walmeh mah kipe:waltihtoka:n n' tato:kalis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Siembra maíz en el borde mi terreno y que éstos otros mozos estén empezando la siembra (en el resto del terreno). \fr_son 04861-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz to:ka \dt 24/Jan/2022 \lx te:ntoma \lx_cita kite:ntoma \lx_var General \ref 04858 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desatar(bolsa) \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desatar \osten cosas como bolsas o costales que tienen una apertura que se abre y se cierre amarrándolo con mecate, hilo o lacito \sig_var General \fr_n Nopili kite:ntomak i:n koxta:l. Komo a:mo nikitani, pi:xowiskia n' kowtsapot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo desató este costal. Si no lo hubiera visto, se hubieran tirado los mameyes. \fr_son 04858-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tomi \dt 24/Jan/2022 \lx te:ntomi \lx_cita te:ntomi \lx_var General \ref 05141 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desatarse.apertura \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desatarse la apertura \osten cosas como bolsas o costales que tienen una apertura que se abre y se cierre con mecate, hilo o lacito \sig_var General \fr_n Niwetsik iwa:n nokoxta:l wa:n te:ntomik. Pi:xow nochi notao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me caí con todo y mi costal y se desató. Se regó todo mi maíz. \fr_son 05141-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tomi \dt 11/Apr/2022 \lx te:ntomilia \lx_cita ne:chte:ntomilia \lx_var General \ref 04854 (duda) es más común usar te:ntoma \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desatarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desatarle \osten costal \sig_var General \fr_n I:n pili ma:wiltihtoya wa:n ne:chte:ntomilih nokoxta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño estaba jugando y me desató mi costal (perjudicándome). \fr_son 04854-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz toma \dt 24/Jan/2022 \lx te:ntotopokani \lx_cita te:ntotopokani \lx_var General \ref 08666 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease masa:nenepi:l \sem Planta (no colectada) \raiz te:n \raiz topo: \dt 20/Sep/2018 \lx te:ntsakka \lx_alt ite:ntsak \lx_cita ite:ntsakka \lx_var General \ref 00898 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapa \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig tapa; tapadera; tapón \osten de un recipiente, olla \sig_var General \fr_n I:n ko:mit kipiaya ite:ntsakka ihwa:k nikowak wa:n niktapa:nilih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla tenía su tapa cuando la compré pero ya se la rompí. \fr_son 00898-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tsakwa \ncomp En Tacuapan se usa ite:ntsak, no ite:ntsakka. \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx te:ntsaktok \lx_cita te:ntsaktok \lx_var General \ref 00090 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapado \catgr Adj \deriv \sig tapado \osten un recipiente como una olla, una botella de refresco con tapadera o tapón \sig_var General \fr_n I:n ahpa:s kwaltsi:n te:ntsaktok, a:mo tewyowa n' a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tinaja está bien tapada, no le entra basurilla al agua. \fr_son 00090-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tsakwa \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx te:ntsakwa \lx_cita kite:ntsakwa \lx_var General \ref 06533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar; ponerle tapadera o tapón (la boca o apertura de un recipiente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikte:ntsakwa n' emo:l, koma:mo kikwa:ki:w misto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tapa los frijoles (esto es, ponle tapadera a la olla), si no vendrá a comerlos el gato. \fr_son 06533-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tate:ntsakwa) cerrar una entrada (p. ej., la puerta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: kalaki se: tate:ntsakwa. Se kipilowilia se: koxta:l oso se: a:ya:t. \fr_au TTO: pp. 262, 395 \fr_var Tzina \fr_e Se mete uno y cierra la entrada. Se le cuelga un costal o una cobija. \fr_son 06533-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsontsakwa \raiz te:n \raiz tsakwa \nsem La frase con tate:ntsakwa se tomó del libro Tejuan tikintenkakiliayaj i:n toueitatajuan, pp. 262 (náhuatl) y 395 (español) \dt 10/Feb/2022 \lx te:ntsakwilia \lx_cita motate:ntsakwilia \lx_var General \ref 00404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo y ta-: motate:ntsakwilia) tener la entrada tapada, tapar la entrada \osten un insecto a la entrada de su nido \fr_n RMM-- Se:sepa pos nikitani (te:to:kani) itech ohti telpaniá:n wa:n a:mo nikihto mah motate:ntsakwili, ta: nikita neh iwki sah i:n mona:l..., mona:lkalaki:ti sah n' okwiltsi:n. AJH-- Pos ... Pos nimolia yo:n okwiltsi:n eski a:mo tikmati, xa:, xa: más wehkatan moto:ka o a:mo t'mati ke:ní:w xa: mote:ntsakwa o xa: neli ompa ki:xpolowa n' a:t. pero cuando kiowi wa:n fuerte pos tachipa:wa n' a:t wa:n yeh ompa yetok nimolia xa: kiwi:ka. Ke:mah, a:mo n'mati tehwa:tsi:n ke:ní:w tikita ox iwki o a:mo, pero we:noh neh nimomaka kwe:ntah xa: ihkó:n eski. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- A veces lo he visto (un Pompilidea) en los caminos muy a la superficie y no se puede decir que tenga su entrada tapada, pues yo lo he visto que nada más se…, nada más se mete en el hueco aquel insecto. AJH-- Pues… Pues pienso que ese insecto no sabes, a lo mejor, a lo mejor se entierra más profundo o no sabes cómo, si a lo mejor tapa su entrada o a lo mejor ahí lo desaparece el agua. Porque cuando llueve fuerte y el agua arrasa con todo, pienso que ese insecto se lo lleva. Si, no sé como ve usted, si es así o no, pero bueno, yo me doy cuenta que a lo mejor es así. \fr_son 00404-02_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2013-04-05-c | 308.261, 340.337 \raiz te:n \raiz tsakwa \nmorf La raíz verbal te:ntsakwilia ocurre solamente una vez en el corpus, con reflective y ta-. Quizá se puede usar como un aplicativo ditransitivo te:ntsakwilia ('tapar para') pero no es muy común. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx te:ntsili:nia \lx_cita kite:ntsili:nia \lx_var General \ref 06964 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonar.monedas.cerca.de.la.boca.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (arcáico) hacer tintinar (dos monedas) cerca de la boca (de los niños) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili a:mo nohma tahtowa yeh ika nikte:ntsili:nilih n' tomi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo todavía no habla por eso le hice tintinar monedas cerca de su boca. \fr_son 06964-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tsili: \nsem Antes se creía que con hacer tintinar dos monedas cerca de la boca de un niño pequeño se estimulaba la habilidad para hablar. \ency Grabación \dt 14/Feb/2022 \lx te:ntsili:nilia \lx_cita kite:ntsili:nilia \lx_var General \ref 05009 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonarle.monedas.cerca.de.la.boca.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (arcáico) hacer tintinar (dos monedas) cerca de la boca \osten de los bebés, para que al empezar a hablar hablen claramente \sig_var Tzina \fr_n ¡Xikte:ntsili:nili nopili i:n tomi:n, nikneki ke:man tahtos, mah kwaltsi:n tahto. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Haz sonar junto a la boca de mi hijo estas monedas, quiero que cuando hable, que hable bonito. \fr_son 05009-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tsili: \nsem Cuando un niño todavía no habla, los padres le hacen sonar una moneda cerca de la boca para que al hablar se escuche con claridad sus palabras. \dt 03/Feb/2022 \lx te:ntsokomiki \lx_cita te:ntsokomiki \lx_var General \ref 00253 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resecarsele.la.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig resecarsele la boca \osten p. ej., por el calor y la sed \sig_var General \fr_n Ya:lwa nita:wa:n wa:n ekintsi:n nite:ntsokomiki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me emborraché y ahora tengo la boca reseca. \fr_son 00253-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:wa:ki \raiz te:n \raiz tsoko \raiz miki \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx te:ntson \lx_cita ite:ntson \lx_var General \ref 00897 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bigote \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig bigote \osten de personas \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat a:mo kipia ite:ntson. Ya:lwa mote:xihxi:mato ta: mo:sta mona:mikti:ti. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre no tiene barba. Ayer se fue a razurar pues mañana se va a casar. \fr_son 00897-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bigotes \osten de animales como gatos, perros \sig_var General \fr_n Nikpia se: koyo:itskwinti telsenka we:weyak n' ite:ntso:n. Tein nikawí:n itskwimeh a:mo iwkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tengo un perro de raza que tiene los bigotes largos. Los perros de por acá (que no son de raza) no los tienen así. \fr_son 00897-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig zarcillos \osten de bejucos trepaderos \sig_var General \fr_n EGS301-- Yo:n tak mochi:wa ma:ski kahfe:ntah sah, pero yo:n ye:kneli ne:n witschachantik ke:meh a:it toni wa:n tihti:ltik achi ata, ne:n, n' iwitsyo. Wa:n ye:k..., ka:mpa ne:n tsi:ne:wtok ye:kneli, ne:n, chachane:wtok, ne:n, witsti tihti:ltik. Wa:n iwki ke:meh mowila:ntiw iwki kwi:ka yo:n witsti, wa:n ata kipia no:, ne:n, ke i..., iwki neli n' ke:meh tikihtowa, ke:meh kantsili:n. Soh *que** ne:n kantsi:li:n pos yeh tehkotiw, moihilpia ika ite:ntso:n itech ne:n kowit wa:n yehwa i:n tekwetahwits yeh ata ta:lpan sah mahyá: ne: mowi:wila:na pero no: moihilpihtiw ika yehwa yo:n ite:ntson wa:n ye:k te:tech kalaki no:. RMM302-- Ke:mah. Ke:mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS301-- Ese quizá se da aunque sea en los puros cafetales, pero ese está tupido de espinas como si fuera algo, este, sus espinas. Y es muy…, en la base de su tallo, es muy, este, está tupido, este, de espinas negras. Y así como se va extendiendo así lleva sus espinas, y verdad que también tiene algo, este…, de verás así como dices, como la barba de acamaya. Nada más que la barba de acamaya va subiendo, se va amarrando con sus barbas (zarcillos) en los árboles y el tekwetahwits nada más se extiende en el suelo pero también se va amarrando con sus barbas y espina muy feo. RMM302-- S. Si. \fr_son 00897-03_corp_Tzina-EGS301 \fr_fuente 2011-07-14-h | 917.656, 946.662 \sem Cuerpo \raiz te:n \raiz tson \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx te:ntsonto:ka \lx_cita kite:ntsonto:ka \lx_var General \ref 03344 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrarle.bigote \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enterrarle (un gato o un perro recién adquirido) los pelos cortados de su bigote cerca del fogón de la casa \sig_var 1-Tzina \fr_n Notskwin nikte:ntsonto:kak tikote:noh, nikneki mah momati a wa:n mah a:mo yowi ok n' icha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi perro le enterré los pelos cortados de su bigote cerca del fogón, quiero que ya se halle (conmigo) y que ya no vaya a su casa (de su ex dueño). \fr_son 03344-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tson \raiz to:ka \nsem Este acto generalmente se hace a un gato o perro que se adquiere de otra persona para que no quiere regresar a donde estaba y que se halle en su nueva casa. \ency Grabación \dt 06/Jan/2022 \lx te:ntsonxi:ma \lx_cita mote:ntsonxi:ma \lx_var General \ref 04373 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afeitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \infl_v Reflexivo(dom) \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig afeitar \osten la barba a alguien \sig_var General \fr_n Nokni:w mote:ntso:nxi:ma chihchikwe:ika. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se afeita cada ocho días (cada semana). \fr_son 04373-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz tson \raiz xi:ma \dt 18/Jan/2022 \lx te:ntsoxo:chit \lx_cita te:ntsoxo:chit \lx_var General \ref 00472 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Capparaceae.Cleome speciosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cleome speciosa) Raf., planta de la familia Capparaceae; es una maleza, existen dos especies: una con flores rosa-moradas y otra con flores blancas \sig_var General \fr_n Ka:mpa nitato:ka mochi:wa miak te:ntsoxo:chit. Ihwa:k poso:ni kwaltsi:n moita. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde siembro se da mucha flor de te:ntsoxo:chit. Cuando florea se ve bien. \fr_son 00472-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz te:n \raiz tson \raiz xo:chi \nsem Se nota el uso de mochi:wa en la frase ilustrativa para 'darse'. Es más común decirlo así que con ixwa. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx teolol \lx_cita teolol \lx_var General \ref 08688 (duda) parece que el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.boluda \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra boluda (sin importar el tamaño) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh tikpiah miak teolol. Ya:lwa tiksakakeh, tikwitoh a:taw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa tenemos muchas piedras boludas. Ayer las acarreamos, las fuimos a traer al río. \fr_son 00359-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz olol \dt 05/Oct/2020 \lx te:onka \lx_cita te:onka \lx_var General \ref 03422 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa segundo \catgr Adj-cuant \deriv \sig segundo en secuencia \osten de personas, p. ej., segundo en nacer, segundo esposo \sig_var General \fr_n Tein te:onka: pili okachi tekiti, tein taeka:na tatsiwi wa:n ye:knemi sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El segundo hijo trabaja más, el mayor (de él) es flojo y es muy vago. \fr_son 03422-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz o:me \dt 14/Jul/2021 \lx te:o:nka \lx_cita te:o:nka \lx_var Tzina \ref 07996 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz o:me \dt 15/Aug/2018 \lx tepach \lx_cita tepach \lx_var General \ref 03835 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lama \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig musgo \osten crece en piedras y se usa para arreglar los nacimientos navideños \sig_var General \fr_n Nota:lpan etok se: tekorra:l wa:n kipia miak tepach, itech diciembre kikwitih miak tokni:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay una cerca de piedra y tiene mucha lama, en diciembre la van a traer muchas personas. \fr_son 03835-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz te \raiz pach \dt 17/Jan/2022 \lx tepachyowa \lx_cita tepachyowa \lx_var General \ref 02017 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.musgo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cubrirse de musgo (piedras, árboles, particularmente en lugares húmedos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tekorral kwaltsi:n tepachyowak, wehka:w a kichihchi:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta cerca de piedra está bien cubierta de lama, ya tiene tiempo que la hicieron. \fr_son 02017-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz pach \dt 29/Apr/2021 \lx tepahkowit \lx_cita tepahkowit \lx_var General \ref 07092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Croton.gomezii \infl N1 \sig Croton gomezii G. L. Webster, tipo de planta de la familia Euphorbiaceae, en el español local llamado 'palo santo'. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: Tepetitan mochi:wa seki kowit kito:ka:ytiah tepahkowit. Kikwik ika tatsakwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá en Tepetitan se da un árbol que le llaman tepahkowit. Lo usan para cercar. \fr_son 07092-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz te \raiz pah \raiz kowi \nsem \dt 02/Sep/2020 \lx te:pahpachohkeh \lx_cita te:pahpachohkeh \lx_var General \ref 06683 (duda) CSC usa tapahpachohkeh para el mismo significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huesero \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : te:pahpachowa:nih \sig huesero, persona que se encarga de tratar lesiones musculares y óseas (no fracturas, para lo cual se necesita un médico especializado) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ma:titi:katok, wetsik wa:n moma:nekwiloh, nikwi:ka iwa:n tepahpachohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño tiene la mano hinchada, se cayó y se hizo un esguince (en la mano). Lo llevo con el huesero. \fr_son 06683-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pach \dt 02/Sep/2020 \lx te:pahti:ltia \lx_cita ne:chte:pahti:ltia \lx_var General \ref 04655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.curar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevar a curar; llevar al médico \sig_var General \fr_n Nokni:w ipili mokokowa wa:n kiwi:kak kite:pahti:lti:to. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El hijo de mi hermano está enfermo y lo llevó a curar. \fr_son 04655-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz pah \nsem El verbo pahti:ltia es un causativo de pahtia y literalmente quiere decir algo como 'obligar a administrar remedios o curar'. Pero se utiliza siempre con el prefijo de objeto no referencial humano con el significado de 'llevar (a un enfermo o lastimado) a curarse (con un médico).' \dt 24/Jan/2022 \lx te:pa:k \lx_cita te:pa:k \lx_var Tzina \ref 00830 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa placentera \catgr Adj \infl \sig bonito, que crea un estado de placer y alegría \osten \sig_var Tzina \fr_n Konkilit kikwa kawa:yoh, kikwa burro, kikwa mula puro tapial pues, tapial tama:mahkeh, kikwa pio, to:tolin, conejo, nochi kikwa ne:n, nochi kikwa ne:n yo:n, yo:n único xiwit ke miak tapialmeh kikwah. Wa:n neh notalna:miki:lis te:pa:k eskia ka:sá: ika mah se: kichi:wa, i:pa se: xiwit sah de nochi ko:nkilit ompa, ompa 'tekiskiah para tiku..., tikmakaskeh totapialwa:n. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e El ko:nkilit (Schistocarpha bicolor Less.) se lo comen los caballos, lo comen los burros, lo comen las mulas puras bestias pues, bestias de carga, se lo comen los pollos, los guajolotes, los conejos, todos se lo comen este, todos se lo comen este ese, es la única hierba que muchos animales se lo comen. Y mi idea es que sería muy bonita que en algún lugar hacer, una sola hierba del ko:nkilit, ahí cortaríamos para…, para darle a nuestros animales. \fr_son 00830-01_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-24-s | 848.976, 881.723 \raiz pa:ki \nsem Quizá se puede mejorar la glosa. La idea es que provoca alegría. Nótese que en Huitzilan de Serdán el Lepidaploa salzmannii (DC.) H. Rob. se conoce como te:pa:kxo:chit porque tiene flores de dos colores que provoca alegría. \dt 23/Mar/2021 \lx te:pal \lx_cita te:pal \lx_var General \ref 07088 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.casa.ajena \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en casa ajena \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa yahki a nokni:w te:pal, yahki iwa:n se: okichpil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana ayer ya se fue a casa ajena, se fue con un muchacho. \fr_son 07088-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pal \dt 01/Sep/2020 \lx te:paletok \lx_cita te:paletok \lx_var General \ref 04825 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vivir.en.casa.ajena \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig vivir en casa ajena \osten persona, como niños \sig_var General \fr_n I:n siwa:t te:paletok. A:mo kipia icha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer vive en casa ajena. No tiene casa. \fr_son 04825-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:palkochi \semxref te:palmati \raiz -pal \raiz e \dt 24/Jan/2022 \lx te:pale:wihkeh \lx_cita te:pale:wihkeh \lx_var General \ref 04950 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \pres_tipo Neologismo \glosa defensor \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : te:pale:wia:nih \sig defensor legal; abogado \sig_var General \fr_n Nikpia tsiktsi:n ta:l wa:n ne:chkwi:li:snekih nomachwa:n. Nikte:mo:ti se: tepalewihkeh mah ne:chtahtowi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un pedazo de terreno y me lo quieren quitar mis sobrinos. Voy a buscar un abogado para que me defienda. \fr_son 04950-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tapale:wihkeh \raiz pale: \nsem Esta palabra es un neologismo, quizá desarrollado por los de la radio indígena local. Se restringe su significado a solamente abogados; no se usa para otro tipo de personas que ayudan. \dt 24/Jan/2022 \lx tepalkat \lx_cita tepalkat \lx_var General \ref 06732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.Loranthaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre génerico, en el español local 'muérdago' o 'injerto', para una variedad de plantas de la familia Loranthaceae; una especie sirve para artesanías \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tepalkat telihsiwka kinwa:tsa n'kowmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El injerto seca muy rápidamente los árboles. \fr_son 06732-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig planta no identificada de la familia Loranthaceae, tiene hojas pequeñas y tallo delgado en forma de enredadera, seca cafetos y naranjos principalmente \sig_var 1-Tzina \sig planta no identificada de la familia Loranthaceae, tiene hojas pequeñas y tallo delgado leñoso, se pega sólo por la base y desarrolla ramas \sig_var 1-Tzina \sig planta no identificada de la familia Loranthaceae, tiene flores naranjas y desarrolla un tallo leñoso, su base se usa para tallar figuras artesanales \sig_var 1-Tzina \sig planta no identificada de la familia Loranthaceae, tiene hojas grandes y de color verde amarillento, desarrolla un tallo leñoso. Sus flores son pequeñas y de color amarillo claro \sig_var 1-Tzina \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref tapalkat \raiz tepalka \dt 02/Sep/2020 \lx te:palka:wa \lx_cita kite:palka:wa \lx_var General \ref 02849 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.en.casa.ajena \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar en casa ajena \osten p. ej., un objeto, un niño \sig_var General \fr_n Niahka nikohkowito iwa:n nokni:w wa:n nopili nikte:palka:wka ka:mpa no:má:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a traer leña con mi hermana y mi hijo lo había dejado en casa de mi mamá. \fr_son 02849-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pal \raiz ka:wa \dt 17/Jul/2021 \lx tepalkayowa \lx_cita tepalkayowa \lx_var General \ref 00131 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecersele.muérdago \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig taparse de o albergar muérdago (plantas parasíticas de las familias Loranthaceae, Santalaceae, y Viscaceae) \osten p. ej., los árboles viejos sobre los cuales crecen plantas parasíticas como Loranthaceae \sig_var General \fr_n Nikpia se: se: kowtsapot pero we:wet a wa:n tepalkayowak. Iwki wa:kis a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un árbol de mamey pero ya está viejo y albergó injerto, ya se secará así. \fr_son 00131-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepalka \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx te:palkochi \lx_cita te:palkochi \lx_var General \ref 03684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir.en.casa.ajena \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig dormir en casa ajena \osten animales como pollos y pavos; a veces personas \sig_var General \fr_n Noto:tol te:palkochi, komo a:mo nikwiti ompa moka:wa ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pavo duerme en casa ajena, si no lo voy a traer ya se queda allá. \fr_son 03684-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:paletok \raiz -pal \raiz kochi \nsem En cuanto a los animales, te:paletok se utiliza más para mascotas que cambian de dueño y quedan de plano en la casa ajena. La palabra te:palkochi refiere a una visita nocturna temporal, característica de las aves de corral. \dt 17/Jan/2022 \lx te:palkwi:lia \lx_cita mote:palkwi:lia \ref 08445 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:palmati \lx_cita mote:palmati \lx_var General \ref 03770 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hallarse.en.casa.ajena \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig hallarse en casa ajena \osten gato o perro que anda suelto y cambia de dueño, apegándose a los dueños en una casa ajena; niños \sig_var General \fr_n Notskwin mote:palmati, wi:tsa iksá: sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro se halla en casa ajena, viene sólo a veces. \fr_son 03770-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pal \raiz mati \dt 17/Jan/2022 \lx te:palowa \lx_cita kite:palowa \lx_var General \ref 00048 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargar.en.casa.ajena \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encargar en casa ajena \osten p. ej., objetos, niños, animales \sig_var General \fr_n Niow nitatekiti, nikte:palo:ti nopili ka:mpa nokni:w para a:mo ompa kikwahtoskeh mo:yo:meh. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ir a cortar café, voy a dejar a mi hijo encargado en casa de mi hermana para que no le estén picando los moscos allá en el cafetal(esto si es que se lo lleva). \fr_son 00048-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ka:n niktamiwa:lkwik nosin, nikte:palo:tih, mo:sta nikwiti:w. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e No pude traer toda mi mazorca, allá la dejé encargada en una casa, mañana iré por ella \fr_son 00048-02_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo mote:palowa) refugiarse en casa ajena \osten p. ej., durante una tormenta, durante una huida \sig_var General \fr_n Tiahkah kahfe:ntah wa:n pe:wak tesiwi. Timote:palohkeh ka:mpa Concha. \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e Fuimos al cafetal y empezó a granizar. Nos refugiamos en la casa de Concha. \fr_son 00048-03_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:- \raiz -pal \rev 2020-12-15 \dt 28/Dec/2020 \lx te:palowa:ni \lx_cita te:palowa:ni \lx_var General \ref 06829 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cyperaceae.Cyperus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de la familia Cyperaceae; algunas son cortantes \sig_var 1-Tzina \sig Cyperus odoratus L., planta herbácea de la familia Cyperaceae, de unos 30 o 40 cm, sus hojas no son cortantes \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n te:palowa:ni tein mochi:wa ta:lpan a:mo te:teki wa:n a:mo semi moskaltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El te:palowa:ni que se crece cerca del suelo no corta y no crece mucho. \fr_son 06829-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig Scleria setulosociliata Boeck., planta trepadora de la familia Cyperaceae, sus hojas son cortantes \fr_n Kowtah mochi:wa miak te:palowa:ni, te:teki ke:meh machete. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el bosque se da mucho te:palowa:ni, corta (a gente) como machete. \fr_son 06829-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz palo \dt 31/May/2020 \lx te:paltakwa \lx_cita te:paltakwa \lx_var General \ref 06565 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.en.casa.ajena \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer en casa ajena (persona de visita, no por estar pobre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w yahka kalpano:to wa:n te:paltakwah. Ehkok a:mo takwah ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue a visitar y comió en casa ajena. Al llegar ya no comió. \fr_son 06565-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pal \raiz kwa \dt 10/Feb/2022 \lx te:palta:lia \lx_cita mote:palta:lia \lx_var General \ref 03626 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.a.casa.ajena \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ir a asentase en casa ajena \osten en plan de visita prolongada \sig_var General \fr_n \semx_tipo Comparar \semxref kalpanowa \raiz -pal \raiz ta:l \dt 13/Jan/2022 \lx te:paltapa:ka \lx_cita te:paltapa:ka \lx_var General \ref 03115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lavar.ropa.en.casa.ajena \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig lavar ropa en casa ajena \osten p .ej., cuando no hay agua \sig_var General \fr_n Ya:lwa tanka noa:w, yeh ika nite:paltapa:kato. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer se había acabado mi agua, por eso fui a lavar en casa ajena. \fr_son 03115-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pal \raiz pa:ka \dt 07/Jan/2022 \lx tepa:mit \lx_cita tepa:mit \lx_var General \ref 04837 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muro.de.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig muro levantado con piedras pegadas con cal, sea para cerca un terreno o solar o, más comúnmente, las paredes o muros de una casa de piedra \sig_var General \fr_n Porke yo:n tet tein nika:n onkak tehwa:n yo:n ista:ktet para tepa:mit kikwih, yo:n para tema:skal a:mo kwaltia olo:ch..., olo:ch..., olo:chtotopoka wa:n... Wa:n sayoh, sayoh para ne:... Bueno de se: taxo:taltia totopoka wa:n o..., olo:chwehweliwi wa:n kachi komohkó:n kipia ne:n islabon ye:h te:..., mopihpiswia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Porque esas piedras que hay aquí, las ista:ktet, las que ocupan para hacer los muros de piedra, esas no sirven para (construir un) temascal, (al estar con lumbre, empieza) a tronar todo y…, Y solamente para…, Bueno, al meterle lumbre, (las piedras ocasionan) emiten estruendos consecutivamente y todo se descompone y aún es peor si tiene las (piedras de ) islabo:n, éstas truenan y se esparcen por todos lados. \fr_son 04837-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2014-07-23-c | \sig [col] kali de tepa:mit | [lit., 'casa de muro'] casa de piedra \osten con los muros de piedra; sinónimo tepa:nkal \sig_var General \fr_n Nikneki nikchi:was se: yankwik kali. Nokniw ne:chilwia mah nikchihchi:wa se: kali pero de tepa:mit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Quiero construir una casa nueva. Mi hermano me dice que construya yo una casa pero que sea con paredes de piedra. \fr_son 04837-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref tsi:ntsakwal \raiz te \raiz pa:m \nsem El sustantivo tepa:mit refiere a una construcción, muro o pared, hecha de piedras pegadas con una mezcla mientras que tsi:ntsakwal refiere a una pared de casa hecha originalmente de tablas puestas horizontalmente y colocadas una arriba de otra, aseguradas con clavos y postes verticales. Sin embargo, tsi:ntsakwal se ha extendido a incluir paredes de casa hechas con bloc puestas en hileras. \dt 24/Jan/2022 \lx tepa:nchi:wa \lx_cita tepa:nchi:wa \lx_var General \ref 06564 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.barda \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer barda o muro \sig_var 1-Tzina \fr_n Iwa:n nitekiti no:pá:n, yeh tachkwa wa:n neh nitepa:nchi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Trabajo con mi papá, él excava y yo construyo el muro. \fr_son 06564-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz pa:m \raiz chi:wa \dt 10/Feb/2022 \lx tepa:nchi:wia \lx_cita ne:chtepa:nchi:wia \lx_var General \ref 04432 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.barda \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer barda o muro para \sig_var General \fr_n Se: xiwit a Miguel ne:chtepa:nchi:wih wa:n a:man nikitati mah kisa:lo se: tsikitsi:n n' tet. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya hace un año que Miguel me hizo el muro y ahora otra vez lo voy a ver para que extiende un poquito el muro con más piedra. \fr_son 04432-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz pa:m \raiz chi:wa \dt 18/Jan/2022 \lx tepa:nchi:wkeh \lx_cita tepa:nchi:wkeh \lx_var General \ref 04656 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa albañil \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tepa:nchi:wanih \sig albañil \sig_var General \fr_n Nikyo:le:w se: tepa:nchi:wkeh mah kisa:lo n’ tet. Wehka:w a ompa te:ntok wa:n ka:n wel nikpe:waltia nocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Contraté a un albañil para que haga un barda. Ya tiene tiempo que está ahí amontonada la piedra y no puedo empezar a construir mi casa. \fr_son 04656-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz chi:wa \dt 24/Jan/2022 \lx tepa:nkal \lx_cita tepa:nkal \lx_var General \ref 05713 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa.de.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig casa de piedra \sig_var General \fr_n Ne: xola:lpan kichi:hchi:wtokeh se: tepa:nkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el centro están construyendo una casa de piedra. \fr_son 05713-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepa:n \raiz kal \dt 12/Apr/2022 \lx tepa:nkalikxit \lx_cita tepa:nkalikxit \lx_var General \ref 03539 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pilar.de.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig pilar rectangular hecha de piedra y cal midiendo como 80 a 100 centímetros de ancho y 30 centímetros de grueso; generalmente las casa grandes tenían seis pilares. \sig_var General \fr_n Tiwa:le:wkeh porque pos ka:n teh toni ok. Wa:n kihtohkeh, "¡Xia:ka:n ya porque pexo:niti a:t!" Ompaka incha:n nochi ihko:kó:n de wehkapan, ihko:ko:n, sehse: metro, ahko yetokeh kalmeh, chikwase:n tepa:nkalikxitsitsi:n wa:n panía:n yetok a ne:n kalmeh. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Nos venimos de allá porque ya no había nada (que hacer o comer) y dijeron, “Y váyanse porque se va a inundar”. Las casas de por allá todos son así de este tamaño de altura, como de un metro, están construidas a una altura (esto es, está sobre pilar, pilote, zanco, para quedar arriba de donde llega el agua) construyen seis pilares de piedra y sobre ellos (inicia la construcción de) las casas. \fr_son 03539-01_corp_Tzina-JSI331_ faltar \fr_fuente 2009-09-23-i | 1352.772, 1369.61 \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref kalikxit \raiz te \raiz pa:m \raiz kal \raiz ikxi \raiz2 tepa:m \raiz2 kalikxi \dt 17/Jan/2022 \rev \lx tepa:nke:span \lx_cita tepa:nke:span \lx_var General \ref 01735 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.de.pared \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig superficie de pared o muro \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tepa:nke:span yowi se: askat. ¡Xikmikti! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la superficie de esa pared va una hormiga. ¡Mátala! \fr_son 01735-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepa:m \raiz ke:s \raiz -pa:n \dt 18/Apr/2021 \lx tepa:nkotol \lx_cita tepa:nkotol \lx_var General \ref 00817 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paredón \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig paredón, muro de piedra solitario y en ruinas \osten p. ej., uno que quede después de una casa abandonada, o un muro divisario viejo generalmente en mal estado \sig_var General \fr_n ADA-- No: nikelka:wtok i:n, ¿yehwa i:n kwitanekmeh i:pa sayoh ka:mpa yo:n tepa:nkotol mota:liah oso no: mota:liah itech kowit, ka:mpa yo:n kowpalak? RMM-- 'Kita, no: mota:liah itech kopalak pero ka:mpa yo:n se: kowte:n, kowte:n pero ke:meh nimitsilia neh ke:meskia no: mota:liah itech kowte:n pero mahyá: yo:n mo..., motapahsoltiah, mahyá: ika ... Ke:meh ... Mahyá:, mahyá:, mahyá: ta:l sah. Kowke:span o ta:l, ta:l pero ta:lte:noh ka:mpa kopalak i..., ta:lte..., ta:l, ta:lte:noh motapahsoltiah pero a:mo mota:liliah ke:meh nimitsilia neh, motapechtiah, mah mota:lika:n ika yo:n, ke:meh yo:n tein pisi:lnekmeh. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Se me estaba olvidando, ¿Los kwitanekmeh (Partamona bilineata) solamente se anidan en los pedazos de muros o también se anidan en los árboles, en los palos podridos?. RMM-- Si, también se anidan en los árboles podridos donde hay un tronco, pero como te digo, también se anidan en los troncos como haciendo un nido ahí, como que con eso, como, como si fuera, como si fuera pura tierra. En la superficie de un tronco o tierra pero al ras de la tierra o se anidan en un palo podrido, al ras de la tierra. pero no hacen (su trompeta) como te digo que hacen los pisi:lnekmeh (Scaptotrigona mexicana). \fr_son 00817-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2013-04-04-c | 757.585, 793.463 \raiz tepa:m \raiz koto: \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx tepa:nkwa:ko \lx_cita tepa:nkwa:ko \lx_var General \ref 04425 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.lo.alto.del.muro \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig la parte superior, plano y horizontal, de una pared o muro \osten p. ej., en una casa la parte donde van las vigas \sig_var General \fr_n ¡Xikta:li i:n pahti ne: tepa:nkwa:ko ka:mpa a:mo wel kikwiskeh n' pilimeh! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pon esta medicina allá en lo alto del muro, donde no podrán tomarlo los niños. \fr_son 04425-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepa:m \raiz kwa: \raiz -ko \dt 18/Jan/2022 \lx tepa:ntema:skal \lx_cita tepa:ntema:skal \lx_var General \ref 04314 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa temazcal.de.piedra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig temazcal con las paredes y el techo de piedra \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n tikpiah se: tepa:ntema:skal, wehka:w a kichihchi:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa tenemos un temazcal de piedra, ya tiene tiempo que lo construyeron. \fr_son 04314-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \semx_tipo Comparar \semxref tema:skal \raiz te \raiz pa:n \raiz tema \raiz kal \dt 18/Jan/2022 \lx tepa:patakax \lx_cita tepa:patakax \lx_var General \ref 01199 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedras.anchas \catgr Sust \infl N1 \sig piedras anchas \osten p. ej., para lavar en el rio \sig_var General \fr_n AND-- Wa:n de ne:n kilia:yah lajas, lajas ne: ka:mpa lajas ne:n kihto:s tap..., titapa:katih kampa lajas. JVC-- Mm, mmm. AND-- [Por]que tet ihkó:n moso:wtok n' tetsi:n. JVC-- Mm, mmm. AND-- Ka:mpa te..., te..., tepa..., tepa:patakax kilia:yah. JVC-- A:mo onkaya ne:, a:mo onkaya tapa:kalo:ni, ekintsi:n kinamakah tapa:kalo:nimeh, a:mo onkaya. AND-- A:mo onkaya wa:n ompa ne: mota:lia:yah, ompa ne: kixakwalohtokeh tilmahtsi:n ika nejó:n wa:n, wa:n yo:n no: poso:nia. JVC-- Nochi tapa:kayah tehtekwa:ko, tehtei:xko, mmm. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y de las que le llamaban lajas, lajas, allá donde las lajas dicen…, vamos a lavar en las lajas. JVC-- Si, si. AND-- Porque la piedra estaba así extendida. JVC-- Si, si. AND-- Donde…, le decían las piedras anchas. JVC-- No había este, no había lavadero, ahora venden los lavaderos, no habían. AND-- No había y ahí se ponían, ahí estaban tallando la ropa y, y eso también sacaba espuma. JVC--Todas lavaban sobre las piedras, en las superficies de las piedras, si. \fr_son 01199-01_corp_Tzina-AND308 \fr_fuente 2012-08-02-t \raiz te \raiz pata: \raiz kax \dt 13/Jul/2021 \lx tepe:a:ni:l \lx_cita tepe:a:ni:l \lx_var General \ref 01655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease mia:waochpa:wa:s \sem Planta \raiz tepe: \dt 15/Apr/2021 \lx tepech \lx_cita tepech \lx_var General \ref 00822 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cama \catgr Sust \infl N1=N2 \sig cama de dormir \osten sea de colchón o rústica de otate \sig_var General \fr_n Ximoka:wa ya wa:n mo:sta tiá:s. Tikochis itech notepech, a:mo ximolwi ke ta:lpan tikochis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya quédate y mañana te vas. Vas a dormir en mi cama, no pienses que vas a dormir en el suelo. \fr_son 00822-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz pech \dt 23/Mar/2021 \lx tepe:chalawih \lx_cita tepe:chalawih \lx_var Tacua \ref 08596 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Inga.jinicuil \catgr Sust \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Apr/2019 \lx tepe:chalawih \lx_alt tepe:chalowih \lx_cita tepe:chalawih \lx_var General \ref 00700 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Mimosoideae.Inga.jinicuil \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Inga jinicuil Schltdl., árbol de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae, llamado en el español local 'juincuil', que se considera como un tipo de chalawih, los frutos son comestibles y comercializados; la madera se codicia como buena leña \sig_var Tacua \fr_n Mo:sta kwalka:n niá:s niktekiti:w seki tepe:chalowih ne: kahbe:ntah wa:n nikinwa:ntiti:w nokni:wa:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana temprano iré a cortar unas vainas de jinecuil y les llevaré a convidar a mis hermanas. \fr_son 00700-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comida \semx_tipo Referente natural igual \semxref xonekwil \raiz tepe: \raiz chalawih \ncomp En San Miguel Tzinacapan el nombre para este árbol es xonekwil. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx tepechia \lx_cita kitepechia \lx_var General \ref 00243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastar.con.piedra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aplastar con una roca \osten grande; al desalojarla o moverla accidentalmente \sig_var General \fr_n Tiahka kowtah wa:n niktepechih notskwin. Nikoli:nih se: tet wa:n kochtoya tanikwa:kopa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos al campo y aplasté con piedra a mi perro. Desalojé una piedra y estaba durmiendo hacia abajo. \fr_son 00243-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz pech \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx tepe:chi:lkowit \lx_cita tepe:chi:lkowit \lx_var General \ref 04838 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Chrysobalanaceae.Hirtella.triandra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig árbol cuya madera se usa para la construcción de casas y para leña; quizá sea Hirtella triandra Sw., de la familia Chrysobalanaceae \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tepe:chi:lkowit komo wa:kik kwaltsi:n tata, miak tokni:wa:n kiwelitah kikwiskeh kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de tepe:chi:lkowit si está seca se quema bien, mucha gente les gusta usarla como leña. \fr_son 04838-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tepe: \raiz chi.l \raiz kow \nsem El árbol tepe:chi:lkowit no es muy conocido y se tendrá que investigar su uso. Más comúnmente conocido es el chi:lkowit, Myrsine coriacea (Sw.) R. Br. ex Roem. & Schult. subsp. coriacea. \nota Checa si está bien como Myrsine o si hay una dif. entre chi:lkowit y tepe:chi:lkowit. \dt 24/Jan/2022 \lx tepechokwilin \lx_cita tepechokwilin \lx_var General \ref 00624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chinche \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig uno de varios insectos de la familia Cimicidae que habitan en camas y muerden a la gente mientras duerme, llamado en español 'chinche' o 'chinche de cama' \sig_var Tzina \fr_n Wehka:w onkayah yo:n tepechokwilimeh, ihwa:k pe:wak tapahwiah pe:wak poliwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes había chinches, cuando empezaron a fumigar empezaron a desaparecer. \fr_son 00625-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz te \raiz pech \raiz okwil \raiz2 tepech \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx tepehxii:ka:n \lx_cita tepehxii:ka:n \lx_var General \ref 05483 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detrás.de.cerro \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig detrás de cerro \sig_var General \fr_n Tiahkah kowtah tikte:mo:toh nanakat. Tiahsikah ne: tepehxii:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos al bosque a buscar hongos. Habíamos llegado allá detrás del cerro. \fr_son 05483-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tepe:i:ka:n \raiz tepe: \raiz i:ka:n \nsem Aunque se forman de dos raíces distintas, tepe: 'cerro' y tepehxi 'peñasco', las palabras locativas tepehxii:ka:n y tepe:i:ka:n se usan como sinónimos indican un lugar atrás de un cerro. \dt 11/Apr/2022 \lx tepehxike:span \lx_cita tepehxike:span \lx_var General \ref 01428 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cara.de.peña \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig cara vertical de una peña o peñasco \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki niktekis ne: texo:chima:it tein onkak ne: tepehxike:span. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero cortar ese texo:chima:it (Philodendron spp.) que hay sobre la cara vertical de esa peña. \fr_son 01428-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tepe:ke:span \raiz tepehxi \raiz ke:s \raiz -pan \dt 29/Mar/2021 \lx tepehxikwa:pan \lx_cita tepehxikwa:pan \lx_var General \ref 02915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.borde.de.un.peñasco \catgr Sust-loc \deriv \sig al borde superior de un peñasco o precipicio \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: kwi:xin kikwitiki:s se: pio:kone:t wa:n mota:li:to ne: tepehxikwa:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un gavilán pasó a traer un pollito y se fue a parar allá al borde superior de un precipicio. \fr_son 02915-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepehxi \raiz kwa: \raiz -pan \dt 06/Jun/2021 \lx tepehxioh \lx_cita tepehxioh \lx_var General \ref 04945 (duda) parece que es con y tepehxiyoh \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.peñas \catgr Adj \deriv \sig con mucha presencia de peñas, peñascos \osten terreno de cerros o montañas donde hay muchas peñas \sig_var General \fr_n Nika:wí:n nochi tepehxiyoh. Kasá: ika take:s pero a:mo tepehxioh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por aquí hay muchas peñas. En otros lugares hay pendiente pero no hay peñas. \fr_son 04945-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepehxi \dt 24/Jan/2022 \lx tepehxit \lx_cita tepehxit \lx_var General \ref 06407 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa peña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig peñasco, risco \osten superficie pedregosa, de 5 o 10 metros, o más, que sobresale del suelo en los cerros, generalmente es grande \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tepe:sin mochi:wa itech tepehxit. Seki tehkoh wa:n kitekih. \fr_au EG \fr_var Tzina \fr_e El tepesintle se da en los peñascos. Algunos suben para cortarla. \fr_son 06407-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig barranco \osten \sig_var Tacua \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semx_tipo Comparar \semxref tepe:t \raiz tepe: \nsem Este término se usa para referirse a una peña, pero parece que se usa sólo para referirse a una pequeña que sobresale del suelo o sólo a una porción cuando se tiene una cadena de peñas. \dt 15/Feb/2021 \lx tepe:i:ka:n \lx_cita tepe:i:ka:n \lx_var General \ref 07043 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detrás.de.cerro \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig detrás de un o del cerro \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tepe:i:ka:n onkak miak kowit wa:kik. Mo:sta nikwiti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Detrás de ese cerro hay mucha leña seca. Mañana iré a traerla. \fr_son 07043-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tepehxii:ka:n \raiz tepehxi \raiz i:ka:n \dt 01/Sep/2020 \lx tepe:ke:span \lx_cita tepe:ke:span \lx_var General \ref 07843 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cara.de.peña \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig cara vertical de una peña o peñasco \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tepe:ke:span e:wak seki tepe:sin. Semi wehkapa:n, a:mo wel se: kitekis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el filo de esa peña nacieron unos tepesintles. Está muy alto (el peñasco), no se podrá cortar. \fr_son 07843-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tepehxike:span \raiz tepe: \raiz ke:s \raiz -pan \dt 22/Sep/2020 \lx tepe:kwa:ko \lx_cita tepe:kwa:ko \lx_var General \ref 04474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa borde.de.peña \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig borde de una peña o peñasco \sig_var General \fr_n Ne: tepe:kwa:ko yetok se: a:makowit semi we:i, ma:ski panowa ehekat a:mo wetsi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el borde de aquella peña está un árbol de higuera muy grande, aunque pasan vientos no se cae. \fr_son 04474-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepe: \raiz kwa: \dt 18/Jan/2022 \lx tepe:michin \lx_cita tepe:michin \lx_var General \ref 06097 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa charales \catgr Sust \infl N1 \sig charales, peces pequeños, de la familia Atherinopsidae, quizá todos del género Chirostoma \osten \sig_var General \fr_n EGS-- I:n ye:wa titechilwia:ya ika n' te..., e... n' tepe:michin wa:n i:n petak..., petakmichimeh nochi oho:me sah n' inahtapalwa:n kipiah. JVC-- O:me sah n' inahtapalwa:n. O:me sah, o:me sah, iahtapalwa:n. Wa:n yo:n seki a:mo, n' inahtapalwa:n ne: kipia pané:, pané: chiko:me iahtapalwa:n kipia n' seki:n, tein nimitsilia kwa:xaxakachmeh, chiko:me iahtapalwa:n kipia. EGS-- Komo nochi i:n petakmichin wa:n ne:n tepe:michin oho:me sah n' inahtapal, ¿keni:w se: kini:xmati? JVC-- Pos se: ki:xmati porin, porin alakmichin, ne:n..., ne:n...,nikihto:sneki n' tepe:michin se: ki:xmati porque pos medio..., mahyá: tepitsi:n, medio..., ke:ní:w nikihto:s..., medio nextikeh sah tepitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Este, es el que nos decias que se llaman tepe:michimeh ('charales') y los petakmichimeh todos tienes dos alas. JVC--Tienen dos alas. Tienen dos, son de dos alas. Y los otros no, parece que tienen siete alas, de los que te digo que se llaman petakmichin , tienen siete alas. EGS-- Si los pehpetakmeh y el tepe:michin ambos tienen dos alas, ¿cómo los reconoce uno? JVC-- Pues uno los reconoce porque el alakmichin, digo el tepe:michin pues uno lo reconoce pues tienden a ser como grises. \fr_son 06097-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-21-k | 215.336, 252.66 \sem Animal-acuático \sem Comestible \raiz tepe: \raiz mich \nota Checar si tepe:michin es iguala a ma:lo o ma:lomeh. \dt 03/Feb/2022 \lx tepe:pansiwa:t \lx_cita tepe:pansiwa:t \ref 07900 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tepe:panta:kat \lx_cita tepe:panta:kat \ref 07899 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tepe:sin \lx_cita tepe:sin \lx_var General \ref 02599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.colectada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada, llamada en español 'tepesintle'. Las hojas se usan para adornar los altares de los hogares católicos y las iglesias, \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tepe:sin mochi:wa tepe:ke:span, i:xiwyo kikwih ika tachihchi:wah tio:pan, tatampa kita:liah tepe:sin wa:n tapani tewi:tsot tayewalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tepesintle se da en la superficie de las peñas. Sus hojas las usan para adornar la iglesia, debajo ponen el tepetsintle y encima cucharillaa tejidas en círculo. \fr_son 02599-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \sem Ornamental \raiz tepe: \raiz sin \nota Probablemente esta planta sea una Cycada cuyo nombre científico pueda ser Ceratozamia mexicana \dt 21/May/2021 \lx tepe:t \lx_cita tepe:t \lx_var General \ref 03441 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cerro \sig_var General \fr_n Itech ne: tepe:t onkak miak tepe:sin. Ompa tikwiti:wih komo tikwisnekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En aquel cerro (en aquellos cerros) hay mucho tepesintle. Si lo queremos usar, allí lo vamos a ir a traer. \fr_son 03441-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tepehxit \raiz tepe: \nsem Generalmente este término se usa para peñas y se pluraliza cuando es un conjunto o una cadena de peñas que pueden o no entrelazarse entre ellas. En la sierra de Puebla, la topografía parece escalonada y sostenida las partes altas por cadenas de peñas. Por eso tepe:t se entiende más bien por una cordillera de montañas o cerros con partes peñascosas, con peñas. Nadie va a los cerros: no dejan ofrendas ni van a leñar. Más bien se dice kowtah ('bosque') a los lugares donde van a leñar aunque está el lugar donde van en los cerros. Cuando la gente va a regiones con cerros o cerritos aislados, se les llama 'lomas' si tienen vegetación y no hay peñascos visibles. \nota Checar uso de cerro. \dt 14/Jul/2021 \lx tepe:tah \lx_cita tepe:tah \lx_var General \ref 04068 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.cerros \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar entre cerros o peñas \sig_var General \fr_n Ne: tepe:tah onkak tepe:sin wa:n i:ksá: ompa motapahsoltiah pe:sohmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Entre cerros hay tepesintle y a veces allí construyen su nido los tejones. \fr_son 04068-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepe: \raiz -tah \dt 17/Jan/2022 \lx tepe:tampa \lx_cita tepe:tampa \lx_var General \ref 01296 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.del.cerro \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig al pie de un cerro en un espacio abajo de una protuberancia \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tepe:tampa kochi se: pe:soh, ompa kochi porin a:mo taa:paliwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al pie de ese cerro duerme un tejón en un lugar protegido, alli duerme porque no se moja (el lugar). \fr_son 01296-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tepe:tsi:ntan \raiz tepe: \raiz -tan \raiz -pa \dt 21/Mar/2021 \lx tepetat \lx_cita tepetat \lx_var General \ref 01049 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tepetate \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tepetate \sig_var General \fr_n Kikalaki:tih se: yankwik ohti wa:n n’ tepos kiichkwati nochi yo:n tepetat tein patakaxso:wtok n' ka:mpa pano:ti n' ohti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Van a meter una nueva carretera y la maquina va a escarbar todo el tepetat que está abarcando en el lugar donde va a pasar la brecha. \fr_son 01049-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \nsem El término 'tepetate' en español es un préstamo del náhuatl, que se compone de las raíces te- y petat, literalmente 'piedra tapete' o 'tapete de piedra' con petat 'petate' o un tapete de palma o bagazo para dormir que se usa en México. El tepetate es un suelo rocoso tendido en forma horizontal y de color rojizo. Queda expuesto después de erosionarse el suelo orgánico; generalmente consiste en capas duras de tierra compacta pero se desmorona por pequeños pedazos como gravilla. En donde hay no se puede escavar porque es muy dura. El tepetate no tiene ningún uso. \raiz te \raiz peta \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx tepe:te:n \lx_cita tepe:te:n \ref 02456 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa al.borde.de.cerro \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig al borde de un cerro \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 17/May/2021 \lx tepe:tomat \lx_cita tepe:tomat \lx_var General \ref 00872 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Moraceae.Pseudolmedia.glabrata. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pseudolmedia glabrata (Liebm.) C.C.Berg, planta de la familia Moraceae, llamado en español 'tepetomate'. Sus frutos sirven para comer, el tronco y ramas se usan para leña o para construir casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tepe:tomat kwaltia kalkowit wa:n no: we:lik n' i:ta:kka. Ihwa:k pe:wa oksi kikwah okwilimeh wa:n pi:pil no: kitekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tepetomate sirve para armazón de casa y también es sabroso su fruto. Cuando empieza a madurar se lo comen los animales y los niños también lo cortan. \fr_son 00872-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tepe: \raiz toma \rev 2020-12-15 \dt 26/Feb/2021 \lx tepe:to:roh \lx_cita tepe:to:roh \lx_var General \ref 00603 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tepe:t; toro \glosa Orchidaceae.Lycaste.aromatica \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ko:kowa:tsi:n \sem Planta (no colectada) \raiz tepe: \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx Tepe:toskapochi:ni \lx_cita Tepe:toskapochi:ni \ref 08148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Topónimo \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tepe:tsa:la:n \lx_cita tepe:tsa:la:n \lx_alt tepehxitsa:la:n \lx_var General \ref 01700 (duda) parece que solo se usa para el toponimo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.medio.de.los.cerros \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en medio de los cerros \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kowtah nikitato n' ohti tein kahchi:wkeh. Panowa:ya tepe:tsa:lan wa:n a:man taewalowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al campo a ver el nuevo camino que abriero. Pasaba (el camino viejo) en medio de los cerros y ahora los rodea. \fr_son 01700-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepe: \raiz tsa:la:n \dt 18/Apr/2021 \lx tepe:tsi:ntan \lx_cita tepe:tsi:ntan \lx_alt tepexitsi:ntan \lx_var General \ref 03446 (duda) agregar que también es un topónimo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.pie.del.cerro \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig al pie de cerro \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tepe:tsin:tan kwaltsi:n tawa:ktok, ompa kwali se: ke:was kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al pie de aquel cerro está bien seco, allí se podrá guardar leña. \fr_son 03446-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tepe:tampa \raiz tepe: \raiz -tsi:n \raiz -tan \dt 14/Jul/2021 \lx tepe:wa \lx_cita kitepe:wa \lx_var General \ref 01865 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desparramar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sembrar al voleo (semillas, dispersándolas con la mano) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niktepe:w pa:pa:lo:kiltet nota:lpan, komo kiowi i:n to:nalmeh niman ixwas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer sembré al voleo (las semillas de) papaloquelite en mi terreno, si llueve en estos días germinará luego. \fr_son 01865-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepe: \dt 18/Apr/2021 \lx tepe:wa \lx_cita tepe:wa \lx_var General \ref 01553 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.huevos.primera.vez \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig poner huevo por primera vez (en su vida, p. ej., las aves domésticas) \sig_var General \fr_n Ya:lwa tepe:w se: nopio, tata:sak kaltsi:ntan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer puso (un huevo) por primera vez una de mis gallinas, puso cerca de la casa. \fr_son 01553-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta:sa \raiz tepe: \ngram Nota que como intransitivo tepe:wa es cat. 4/3 pero como transitivo es 3. Cf. clasico, toma:wa y kitoma:wa. Como intrans. era clase 4, como trans, era clase 3. \dt 15/Apr/2021 \lx tepe:wa:nih \lx_cita tepe:wa:nih \ref 07898 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tepe:wa:xin \lx_alt tepe:wa:xkowit \lx_cita tepe:wa:xin \lx_var General \ref 00343 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Cojoba.arborea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Leguminosae.Cojoba.arborea (L.) Britton et Rose, planta de la familia Leguminosa, subfamilia Papilionoideae. Crece en las peñas. Se usa para leña. \sig_var General \fr_n Nota:lpan yetok se: tepe:wa:xin. Niknemilihtok nikte:xi:mati wa:n niktehtekis kowtati:l. Semi tatampawia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno está anclado un tepe:wa:xin (Cojoba arborea). Estoy pensando tumbarlo y cortaré leña. Da mucha sombra. \fr_son 00343-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta \raiz tepe: \raiz wa:x \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tepe:wi \lx_cita tepe:wi \lx_var General \ref 00107 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig regarse \osten semillas, objetos pequeños \sig_var General \fr_n MJT-- Ke:mah, yehwa yo:n no: niki:xmattok neh olo:pio ta:to mohkó:n, ¿no: tiki:xmattok n' teh? JVC-- Pos neh no: niki:xmattok, nikahkwí:n tehwa:n no: mochi:wa pero achi mone:neki nika:n tehwa:n, eh, we:lik, we:lik, pero neli pampi:xowi achi kohkokoyoh. Wa:n seki pampi:..., s..., pampi:xowi mahyá: cha:wisyoh, xohxoxoktik n' tah..., tahko wa:n a:mo ye:kwe:lik pero .... Ke:mah, selikxi:i:ni de que miak ta:ki. Ke:mah, ka:n chika:waya kwaltsi:n. MJT-- Ke:mah, ta: ne: iwki tepe:wi no: selik mahyá: selikxi:i:ni n' tikilwiah. Selikxi:i:ni como que mahyá: telta:ki wa:n mahyá: tepe:wi a ompa i..., ta:lpan, ka:mpa itampa. \fr_au MJT354 \fr_var Tzina \fr_e MJT-- Si, eso es lo que yo también conozco como olo:pio (Couepia polyandra (Kunth) Rose), ¿Tu también lo conoces? JVC-- Pues yo también lo conozco, por acá también se da pero se chiquea un poco, aquí nosotros, este, es rico, es rico, pero de verás que cuando (los frutos) ya caen al suelo, encima tienen un poco de granos. Y otros se cae…, se riegan hacía abajo como con plaga, caen (aún estando) verdes, mitad verdes y no saben ricos pero … Si, se caen inmaduros, de que se da en abundancia. Si, no se maduran bien. MJT-- Si, pues así se riegan de inmaduros, decimos que se caen de inmaduros. Se caen de inmaduros como porque se da en abundancia y ya se caen…, se riegan en el suelo, debajo del árbol. \fr_son 00107-01_corp_Tzina_MJT354_faltar \fr_fuente 2012-07-25-b | 41.662, 66.801 \sig (pan-) regarse desde cierta altura al suelo \osten p. ej., semillas o un alud de piedras \sig_var General \fr_n Ye:kpantepe:wi kahfe:n komo a:mo niman se: kiteki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El café se riega si no se corta a tiempo. \fr_son 00107-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref moya:wi \raiz tepe: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tepe:wilia \lx_cita kitepe:wilia \lx_var General \ref 01277 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desparramarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desparramar o regar (sólidos, p. ej., basura en el suelo) de o para \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil nikti:tan mah ne:chtepe:wili:ti notahsol ikahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mandé a ese muchacho que fuera a regar mi basura en su cafetal. \fr_son 01277-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sembrar (semillas) al voleo por o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man ne:chtepe:wili:tih seki sempawalxo:chitet, neh sayoh nitame:w wa:n ta:ke:walmeh ne:chtepe:wili:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy me van a sembrar unas semillas de cempasúchil, yo sólo limpié el terreno y los mozos me la van a sembrar. \fr_son 01277-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] tepe:wilia mai:t o patadas | soltarle (a alguien) muchos puñetazos o patadas (uno tras otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil kiye:ktepe:wilih ma:it ihwa:k kitewih i:n pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho le soltó muchos puñetazos (uno tras otro) a este niño cuando le pegó. \fr_son 01277-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepe: \dt 21/Mar/2021 \lx tepe:wi:ltsi:n \lx_cita tepe:wi:ltsi:n \lx_var General \ref 04026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Columbidae.Leptotila.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig paloma, ave de la familia Columbidae, Leptotila spp., probablemente cubriendo tanto Leptotila verreauxi (paloma arroyera) como Leptotila plumbeiceps (paloma cabecigris) \sig_var General \fr_n Nikitak se: tepe:wi:ltsin nota:lpan, ompa motapahsoltih wa:n tapachohtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Encontré una paloma en mi rancho, allí construyó su nido y está empollando. \fr_son 04026-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Referente natural igual \semxref nextikwiltsi:n \semxref chi:chi:lwi:ltsi:n \raiz chi:l \raiz wi:l \raiz2 chi:chi:l \nota Checar si existe este tipo de ave. \dt 17/Jan/2022 \lx tepe:xi:lo:t \lx_cita tepe:xi:lo:t \lx_var General \ref 02311 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Arecaceae.Chameadorea.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig nombre genérico para varias especies del género Chameadorea, plantas de la familia Arecaceae, llamado en el español 'tepejilote'. Existen tres especies de tepe:xi:lo:t, dos se usan para arreglar los altares de los hogares católicos y las iglesias. El tercero no tiene uso. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tepe:xi:lo:t nika:wí:n tikwih ika titachi:hchi:wah toxa:ntohi:xpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de tepejilote por aquí las usamos para arreglar nuestro altar (católico). \fr_son 02311-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Chameadora sp., planta de la familia Arecaceae. Tiene frutos verdes y negros al madurar. Sus hojas usan para adornar los altares. \sig_var 1-Tzina \sig Chameadora sp., planta de la familia Arecaceae. Tiene frutos amarillos. A la gente no le gusta usar esta planta para adornar altares porque las hojitas en la punta son muy anchas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Onkak seki tepe:xi:lo:t semi ma:pa:pata:wak, yo:n a:mo ika se: tachihchi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay unos tepejilotes que tienen muy anchas las hojas, esos no se usan para adornar. \fr_son 02311-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tepe: \raiz xi:lo: \nota Según Eleuterio Gorostiza hay tres espécies. Una con hojas largas, y otras con hojas cortas. Una de las especies con hojas cortas tienes el fruto amarrillo y la otra tiene lo tiene negro. Ambas ya se colectaron, sólo falta colectar el que se llama ma:we:weyak tepe:xi:lo:t. \dt 16/May/2021 \lx tepexioh \lx_cita tepexioh \ref 08243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/May/2021 \lx tepe:xo:no:e:wat \lx_cita tepe:xo:no:e:wat \lx_var General \ref 00307 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corteza.de.Trichospermum.galeottii \catgr Sust \infl N1 \sig corteza de Trichospermum galeottii (Turcz.) Kosterm., árbol conocido como tepe:xo:no:t \osten aunque se considera un tipo de xo:no:t la corteza de este árbol no sirve para amarre \sig_var General \fr_n JVC--Wa:n yo:n (to:to:kowit), yo:n a:mo tsaya:ni ke:meh tepe:xo:no:e:wat, yo:n, yo:n se: kitektiw para, para kwali ki:sa ke:meh se: kinekis, komo se: kitsaya:na koto:nis a yo:n o chikoki:sa. AND-- No: kwa..., mm, se: kiteh..., kohkoto:ni ke ... JVC-- Yo:n mejor se: kiteki ika machete para, para ki:sa kwaltsi:n. AND-- casi ke:s..., ke:ke:saktok ihkó:n JVC-- Yo:n ke:mah se: kitektiw, yo:n a:mo, a:mo se: ki..., ke:mah, yo:n ko..., komo se: kitsaya:n chikokoto:ni. AND-- Ke:keski:sa casi tsikilitsitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Y ese (Trema micrantha (L.) Blume), ese no se desprende como la corteza del jonote de monte (Trichospermum galeottii (Turcz.) Kosterm.), ese, ese se va cortando para, para que salga bien como uno lo quiere, si lo desprende uno, sólo se revienta o sale chueco. AND-- También…, si, se…, se rompe… JVC-- ese es mejor cortarlo con machete para, para que salga bien. AND-- es como si estuviera anclado así JVC-- Ese si lo va cortando uno, ese no, no…, si, ese…, si lo desprende uno sale chueco. AND-- Las tiras salen chuecos. \fr_son 00307-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-22-v | 2013-07-22-v | 278.815, 295.773 \raiz tepe: \raiz xo:no: \raiz e:wa \nsem Aparentemente la corteza del tepe:xo:no:t es fácil desprender del árbol pero no sirve porque se truena, se quiebra luego. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tepe:xo:no:t \lx_alt tepe:xo:no:kowit \lx_cita tepe:xo:no:t \lx_var General \ref 07121 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Trichospermum.galeottii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Trichospermum galeottii (Turcz.) Kosterm., árbol de la familia Malvaceae; tiene similitudes con el árbol de jonote y tiene su fibra pero no se usa \sig_var General \fr_n Ne: kowtah onkak miak tepe:xo:no:t, a:mo a:kin kinte:xi:ma. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay muchos árboles de tepe:xo:no:t en el bosque, nadie los tumba. \fr_son 07121-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tepe: \raiz xo:no: \dt 04/Sep/2020 \lx te:pi:na:wtih \lx_cita te:pi:na:wtih \lx_var General \ref 07828 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vergonzoso \catgr Adj \deriv \sig vergonzoso; que da vergüenza (hechos o actitudes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki niktahni:s a nokni:w n' tomi:n tein ne:chtawi:kilia ma:ski te:pi:na:wtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya quiero pedirle a mi hermano el dinero que me debe aunque es vergonzoso. \fr_son 07828-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz pi:na:w \dt 22/Sep/2020 \lx tepisi:l \lx_cita tepisi:l \lx_var General \ref 07355 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gravilla \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig gravilla (p. ej., la que arrastra el agua de lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh onkak miak tepisi:l, ihwa:k kiowi kiwa:lkwi n' a:ohpanat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa hay mucha gravilla, cuando llueve el agua de lluvia la trae. \fr_son 07355-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz pisi:l \dt 08/Sep/2020 \lx tepisi:l \lx_cita tepisi:l \lx_var General \ref 08428 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.chiquita \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra.chiquita \sig_var General \fr_n Kima:..., ki..., kikawa:ntiah de koma:li:xko kit yo:n ne:n xo:me:t tein pisi:ltik. Wa:n ke:mah de kikawa:ntiah pos a:m..., kwetawi, ompa yema:nik moka:wa wa:n kite:kiliah aceite wa:n kite:..., ika tachipa:wah wa:n kiki:xtiah yo:n teihsá: ehekat se: kipia, mah xa:l o mah tepisi:l kiki:xtiah. Yehwa yo:n kihtowah n' xo:me:t tein pisi:ltik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Calientan sobre el comal el sauco de hojas pequeñas. Una vez que lo calientan, se marchita, queda suave y le echan aceite (a las hojas) y con ellas hacen la limpia y sacan algo de mal aire que uno puede tener, puede ser arena o gravilla (lo que sale del cuerpo al restregarlo con el sauco de hojas delgadas). Eso es lo que dicen, debe ser del sauco con hojas pequeñas. \fr_son 08428-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08428-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-16-i | 65.418, 80.838 \nsem La frase ilustrativa refiere al uso del sauco de hojas pequeñas (Sambucus nigra subsp. canadensis (L.) Bolli) para curar mal aire. Generalmente se distinguen entre dos xo:me:t según la hoja, el de hojas chicas (xo:me:t tein pisi:ltik) y de hojas grande, kowtah xo:me:t. En cuanto a especie científica los dos se consideran Sambucus nigra subsp. canadensis (L.) Bolli. \sem Geología \raiz te \raiz pisi:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tepitsi:n \lx_cita tepitsi:n \lx_var General \ref 06483 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poco \catgr Adj/Adv \deriv \sig poco cantidad de (un líquido, p. ej., maíz, café, atole) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimoma:tek wa:n tepitsi:n sah eski:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me corté la mano pero solamente salió poquita sangre (o solamente sangró poquito). \fr_son 06483-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig poco (en términos de la duración o intensidad de una acción) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xinehnemi tepitsi:n wa:n nimitsma:ma:s! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Camina poquito y te voy a cargar! \fr_son 06483-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsikitsi:n \raiz tepi \nsem En general parece que teptis:n se utiliza para poca cantidad de un líquido y tsikitsi:n es más usual para sólidos aunque también se utiliza para líquidos: ¡Ne:chmaka tsikitsi:n moato:l o bien, ¡Ne:chmaka tepitsi:n moato:l. En cuanto a su uso con verbos, no es completamente claro todavía cuando se usa tepitsi:n y cuando se usa tsikitsi:n. \dt 02/Sep/2020 \lx tepos \lx_cita tepos \lx_var General \ref 05033 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hierro \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig hierro, fierro y por extensión cualquier tipo de metal (incluyendo, p. ej., aluminio) \sig_var General \fr_n A:mo xikalanta:li yo:n tepos, a:paliwis wa:n moxo:xas. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e No saques afuera ese fierro, se va a mojar y oxidarse. \fr_son 05033-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig vehículo \osten como el automóvil, camión pero no bicicleta \sig_var General \fr_n N' teposmeh tein wi:tseh noxola:l semi tsikitsitsi:n wa:n a:mo miak tokni:wa:n akih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los vehículos que vienen a mi pueblo son muy chicos y no caben muchas personas. \fr_son 05033-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig arma de fuego \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: notepos, ika niá:s nitatokati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré un arma, con ésa voy a ir a cazar. \fr_son 05033-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepos \dt 03/Feb/2022 \lx teposchahchal \lx_cita teposchahchal \lx_var General \ref 05845 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carcacha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carro viejo, generalmente que hace ruido al caminar \sig_var General \fr_n Niwa:lah itech se: teposchahchal w:an ka:n ne:chehkoltih. Wehweliwiko niman ne: ohti. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Me vine en un carro viejo y no pudo llegar (lit. 'no me hizo llegar al destino'). Luego se vino a descomponer en el camino. \fr_son 05845-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz chal \dt 07/May/2020 \lx teposihya:k \lx_cita teposihya:k \lx_var General \ref 07063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Lamiaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada de la familia Lamiaceae; se usa como planta medicinal \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xiwit teposihya:k ye:ktsohya:k ke:meh tepos, yehika iwki kito:ka:ytiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El teposihya:k es una planta que huele mucho como a hierro, por eso lo nombran así. \fr_son 07063-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz tepos \raiz ihya: \dt 01/Sep/2020 \lx teposkal \lx_cita teposkal \lx_var General \ref 04005 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa campanario \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig campanario, parte alta de una torre de una iglesia donde se sitúan las campanas \sig_var General \fr_n Yo:n teposkal tein etok noxola:l semi wehkapantik. Nochi:n tein nemih nika:n mosempale:wihkeh ihwa:k kichihchi:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El campanario que está en mi pueblo es muy alto. Todos los que viven aquí se ayudaron entre si cuando lo hicieron. \fr_son 04005-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepos \raiz kal \dt 17/Jan/2022 \rev \lx teposkla:bos \lx_cita teposkla:bos \lx_var General \ref 02274 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tepos; clavo \glosa clavos.de.fierro \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tepos \dt 11/May/2021 \lx teposmekat \lx_alt teposmekat \lx_cita teposmekat \lx_var General \ref 03757 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa teléfono \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig teléfono \sig_var General \fr_n A:man miak xola:lmeh kipiah teposmekat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora muchos pueblos tienen teléfonos. \fr_son 03757-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepos \raiz meka \nsem Teposmekat es un neologismo que varias personas utilizan con significados distintos. La radio XECTZ, se refiere con este término al teléfono. \dt 17/Jan/2022 \lx tepospane:lah \lx_cita tepospane:lah \lx_var General \ref 05014 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tepos; panela \glosa panela.hecha.en.trapiche.de.fierro \catgr Sust \infl \sig panela hecha en trapiche de fierro \osten \sig_var General \fr_n I:n parahko kinamakah tepospane:lah wa:n kwaltsi:n chipa:wak. Moita mahyá: de kowpane:lah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aqui arriba venden panela hecha con trapiche de fierro pero es de color amarillo (no negra como usualmente sale panela de trapiche de fierro). Pareciera que es panela hecha con trapiche de madera. \fr_son 05014-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepos \dt 03/Feb/2022 \lx tepostachipa:walo:ni \lx_cita tepostachipa:walo:ni \lx_var General \ref 03972 (duda) es un neologismo que casi no se usa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa despulpadora.de.café \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig despulpadora de cafe hecho de metal \sig_var General \fr_n Nikpia miak kahfe:n wa:n a:mo nikpia n' tepostachipa:walo:ni. Iwki niknamakatok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mucho café y no tengo despulpadora. Así lo estoy vendiendo (en cereza, sin despulpar). \fr_son 03972-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref tachipa:walo:ni \raiz tepos \raiz chipa: \nsem Es común usar esta palabra que refleja el impulso a un purismo en el náhuat local. \dt 17/Jan/2022 \lx tepostakoyo:ni:lo:ni \lx_cita tepostakoyo:ni:lo:ni \lx_var General \ref 02303 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa taladro \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig taladro, barreno \sig_var General \fr_n Entó:s kikoyo:niah no: ika ne:n ko..., barreno tikiliah tepos..., tepostakoyo:ni:lo:ni. Wa:n seki:n kit..., ki..., kichihchi:wah ne:n kowkla:bos. Kitamachi:w[a], kiki:xtiliah medida no: itech se: tabla para ompa kiki:xtihtiowih medida para, para akis. De ompa ki..., kita:liah, ne:n, itech kalikxit sepa ne:n ta:nka:yo:t wa:n de ompa kita:liah ya ne:n kiki..., ki..., kides..., ki..., kicuadra:rowah kwaltsi:n. A:mo kanah ika chikoyahtok no: i:n, este, nikihto:s wetsis. Kwaltsi:n moka:wa. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Entonces también lo agujeran, este, con barreno, que nosotros le decimos tepostakoyo:ni:lo:ni. Y otros hacen clavos de madera. Los miden, le sacan la medida en una tabla y de ahí mismo los van sacando de la medida para, para que quepan. Posteriormente allí lo, ponen sobre el horcón otra vez el cargador (ta:nka:yo:t) y de ahí ya lo, lo, lo cuadran muy bien. Y como no está mal alineado entonces no corre el riesgo de caerse, queda bien. \fr_son 02303-01_corp_Tzina-AJH303_ faltar \fr_fuente 2010-07-13-c | 115.2, 155.606 \raiz tepos \raiz koyo: \dt 16/May/2021 \rev \lx tepostalpilo:ni \lx_cita tepostalpilo:ni \ref 08635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tepostanohno:tsalo:ni \lx_cita tepostanohno:tsalo:ni \lx_var General \ref 02387 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa radiodifusora \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig radiodifusora \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: kwesala:n kita:lihkeh se: tepostanohno:tsalo:ni. Ompa tahtowah ma:se:walkopa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En Cuetzalan pusieron una radiodifusora. Allí hablan en nahuat. \fr_son 02387-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Neologismo \raiz tepos \raiz no:tsa \dt 13/May/2021 \lx tepostateki:lo:ni \lx_cita tepostateki:lo:ni \lx_var General \ref 02282 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa machete \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig machete \sig_var General \fr_n Wa:n nikte:mowa:ya oksé: para nohachamets, notepostateki:lo:ni imets, pero a:mo ke:man nikahsik ok. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Y buscaba otra (rama de pi:tskowit, Prunus sp.) para el cabo de mi hacha, de mi (tepostateki:lo:ni) pero ya nunca lo encontré. \fr_son 02282-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2011-07-28-d | 597.555, 611.086 \nsem Como efecto del purisimo local algunas personas usan la palabra tepostateki:lo:ni (nota la /i/ larga) para la palabra española 'machete'. En la frase ilustrativa de Juan de los Santos Dionicio parece que primero dijo la palabra 'hacha' y después conciente de que era una palabra española buscó una palabra en náhuat, seleccionando la más cercana a lo que quiso decir, tepostateki:lo:ni. Pero por el contexto no puede significar 'machete' ya que los machetes no tienen mango o cabo de madera. \raiz tepos \raiz teki \dt 11/May/2021 \rev \lx tepostawila:nwitsyoh \lx_alt teposwila:nwitsyoh \lx_cita tepostawila:nwitsyoh \ref 03355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \pres_tipo Neologismo \glosa con.púas(alambre) \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Sep/2018 \lx tepostsohya:k \lx_cita tepostsohya:k \ref 02665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.olor.a.fierro \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor a fierro \osten agua almacenada en tambo de fierro \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 05/Sep/2018 \lx teposwitsmekat \lx_cita teposwitsmekat \ref 03356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \pres_tipo Neologismo \glosa alambre.de.púas \catgr Sust \deriv \infl \sig alambre de púas \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Sep/2018 \lx teposxo:kihya:k \lx_cita teposxo:kihya:k \lx_var General \ref 05011 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.fierro \catgr Adj \infl \sig con olor a fierro o hierro \osten fierro viejo, panela hecha con trapiche de fierro \sig_var General \fr_n Neli we:lik mokahbe:n. A:mo moyekowa ox tepospane:lah titai ta: n' ka:n teposxo:kihya:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esta muy rico tu café. No se distingue si tomas café endulzado con panela preparada con trapiche de fierro pues no tiene ese sabor de oxido de fierro. \fr_son 05011-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepos \raiz xok \raiz hya: \dt 03/Feb/2022 \lx teposyo:tia \lx_cita kiteposyo:tia \lx_var General \ref 05733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.alambre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colocarle un alambre por el hocico \osten a un cerdo, para que no escarbe la tierra \sig_var General \fr_n A:mo nikneki mah tachkwa nopitsow yeh ika nikteposyo:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No quiero que mi cerdo escarbe por eso le puse alambre en su hocico. \fr_son 05733-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepos \nsem El verbo teposyo:tia se refiere a un método que tiene la gente en la región para evitar que los cerdos escarben la tierra cuando se les amarra afuera de la casa. Eso se hace debido a que muchos no tienen las instalaciones adecuadas para criar a los cerdos. Consiste en perforar el hocico del cerdo y se le pone un pedazo de alambre a que se le dejan dos puntas hacia adelante. Cuando el cerdo quiere escarbar, las puntas del alambre chocan en la tierra y lastiman al cerdo, de esta manera evita que escarbe. \dt 12/Apr/2022 \lx tepota:doh \lx_cita tepota:doh \lx_var General \ref 01852 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el diputado \glosa diputado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig diputado (cargo religioso que depende de un mayordomo y cuya responsabilidad es poner flores en el altar de la iglesia y frente a la imagen en la casa del mayordomo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notepota:doh a:mo wa:lahtok wa:n tawa:kik a n' sa:ntohi:xpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi diputado no ha venido y en el altar ya está seco (no hay flores nuevas). \fr_son 01852-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cargo público \nsem Los diputados son personas invitados a serivr un año por el mayordomo de una imagen religiosa. Su responsabilidad es de poner flores en el altar de la casa del mayordomo y de la iglesia, esto se debe a que una mayordomía tiene a su cargo la imagen en dos lugares (en su casa y en la iglesia). \ency Grabación \dt 18/Apr/2021 \lx tepota:dohti \lx_cita tepota:dohti \lx_var General \ref 02932 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el diputado \glosa ser.diputado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser diputado (cargo religioso que consiste en poner flores en el altar de la iglesia y de la casa del mayordomo de una imagen) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit nidiputa:dohtik ka:mpa nokni:w, kipiaya pilitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año fui diputado en la casa de mi hermano, tenía el Niño Dios. \fr_son 02932-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 20/Jul/2021 \lx tepotso \lx_cita tepotso \lx_var Tzina \ref 08109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig enano \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tsikitsin yehwa ika ka:wilto:ka:ytiah "tepotso". \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es chico por eso lo apodan "enano". \fr_son 08109-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tepotso \nota EG no conoce esta palabra, era mencionada por Alde. Checar. \dt 23/Sep/2020 \lx tepoxak \lx_cita tepoxak \lx_var General \ref 06651 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.fofa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig piedra fofa generalmente de color claro, a menudo rosa o blanco, y liviano. Absorbe rápidamente el agua y es fácil de desmoronar). En la actualidad no tiene ningún uso. pero anteriormente se usaba como gis en las escuelas. Se encuentra donde hay chi:chi:lsokit suelo de arcilla rojiza \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tepoxak no: kwaltia ika tahkwilowah n’ tamachtia:nih komohkó:n tamik tein i:pa ika tahkwilowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El tepoxak también sirve para escribir cuando los maestros se les acaba el gis. \fr_son 06651-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \raiz te \raiz poxa: \dt 23/Mar/2021 \rev \lx tepoxakta:l \lx_cita tepoxakta:l \lx_var General \ref 06953 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierra.fofa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tierra fofa (de color claro y liviano, absorbe rápidamente el agua y no forma lodo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa onkak tepoxakta:l a:mo tasokiowa, kichichina n' a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde hay tierra fofa no se hace lodo, absorbe el agua. \fr_son 06953-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz poxa \raiz ta:l \dt 01/Jun/2020 \lx tesaka \lx_cita tesaka \lx_var General \ref 00766 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.piedra \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig acarrear piedra \osten de un lugar a otro, p. ej., para usarla en la construcción de una barda \sig_var General \fr_n Mo:sta nitesakati. Nikpe:wa:lti:ti a nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a acarrear piedra. Ya voy a empezar a construir mi casa. \fr_son 00766-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz saka \dt 17/Mar/2021 \lx tesakakeh \lx_cita tesakakeh \lx_var General \ref 07153 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarreador.de.piedra \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tesakanih \sig persona que (generalmente por paga) acarrea piedras \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikte:mohtok se: tesakakeh mah ne:chpale:wi. Ne:chpolowa niksakas miak tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy buscando una persona que acarrea piedra para ayudarme. Me falta acarrear mucha piedra. \fr_son 07153-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz saka \dt 04/Sep/2020 \lx te:sakamekat \lx_cita te:sakamekat \lx_var General \ref 04657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Philodendron.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig raíces de la planta texo:chima:it de la familia Araceae y del género Philodendron; se usan para atar cualquier objeto o para fijar las tablas que sirven como paredes de una casa \sig_var Tzina \fr_n Yo:n te:sakamekat inalwayo kwaltia ika se: talpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las raices del te:sakamekat sirven para amarrar. \fr_son 04657-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz te:n \raiz saka \raiz meka \nsem Aparentemente te:sakamekat se usa para referirse a varios tipos de Philodendron tanto el que se usa para ornamental como otros que tienen las raíces más pegados al tronco del árbol. \dt 24/Jan/2022 \lx te:sakaw \lx_cita ite:sakaw \lx_var General \ref 03705 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barbilla \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig barbilla \osten de una persona \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat neli te:sakaweyak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre tiene la barbilla muy larga. \fr_son 03705-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz te:n \raiz saka \dt 17/Jan/2022 \lx te:sakaweyak \lx_cita te:sakaweyak \lx_var General \ref 00516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.barbilla.grande \catgr Adj \deriv \sig tener barbilla grande \osten personas, en referencia al hueso abajo de los labios inferiores \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat telte:sakaweyak wa:n seki pi:pil kikehke:lowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel hombre tiene muy grande la barbilla y unos niños se burlan de él. \fr_son 00516-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz saka ? \raiz weyak \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tesakia \lx_cita kitesakia \lx_var General \ref 05541 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.piedras.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acarrear piedras de o para \sig_var General \fr_n A:mo wel nimitspale:wis i:n to:nalmeh porque niktesakia nokni:w wa:n miak ne:chpolowa ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No voy a poder ayudarte en estos dias porque le estoy acarreando piedra a mi hermano y todavía me falta mucho. \fr_son 05541-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz saka \nmorf Por tener el sustantivo incorporado y no referencial se usa una forma alternativa del aplicativo, -ia en lugar de -ilia. \dt 12/Apr/2022 \lx te:sa:lowa \lx_cita kite:sa:lowa \lx_var General \ref 01482 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agregarle.por.el.borde \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agregarle o ampliarle por el borde (p. ej., a una falda o pantalón que queda corta) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikte:salo nokwe:y komo a:mo ahsi n' tilmah tein nimitsmakak! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Complementa el extremo de mi enagua si no alcanza la tela que te di! \fr_son 01482-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz sal \dt 08/Apr/2021 \lx te:sesepahtik \lx_alt te:nsesepahtik \lx_cita te:sesepahtik \lx_var General \ref 05008 (duda) CSC no usa esta palabra con este significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desabrido \catgr Adj \deriv \infl \sig desabrido, sin sabor, sin sal \osten comida \sig_var Tzina \fr_n In tapalo:l a:mo tikpoye:lih. Ke:man se: kikwa se: kiekowa semi te:nsesepahtik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Esta comida no le pusiste sal. En la hora de comerla, sabe muy desabrida. \fr_son 05008-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:sesepahtik \semx_tipo Comparar \semxref kana:pepexoka \raiz te:n \raiz sese \raiz pah \nsem En Tzinacapan y Xaltipan se usa te:sesepahtik en referencia a la comida; no se acostumbra este uso en Tacuapan. Pero en Tacuapan te:sesepahtik significa el estado de tener la boca llena de saliva fría en las mañanas, acompañada por un sentido de nausea. En Tzinacapan se comunica este significado con la palabra kana:pepexoka. \dt 03/Feb/2022 \lx te:se:wia \lx_cita mote:se:wia \lx_var General \ref 03724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calmar.ardor.de.boca \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mote:se:wia) calmar, quitar el ardor de la boca a si mismo \osten al comer chile \sig_var General \fr_n I:n pili mokoko:lih, mote:se:wih ika a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se enchiló, quitó el ardor de su boca con agua. \fr_son 03724-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz se:wi \dt 17/Jan/2022 \lx tesiwi \lx_cita tesiwi \lx_var General \ref 06645 (duda) CSC usa tehsiwi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa granizar \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig granizar, caer granizo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tesiwik wa:n telsenka we:ikiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer cayó granizo y llovió muy fuerte. \fr_son 06645-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tesiwi \nmorf La raíz de tesiwi no tiene la aspiración cerrando la primera sílaba como ocurre en otras variantes del náhuatl. \dt 14/Feb/2022 \lx tesiwit \lx_cita tesiwit \lx_var General \ref 02312 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa granizo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig granizo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa wetsik ye:kwehwei tesiwit, kitahtapa:n seki tapalkat tein ika kwa:tsaktokeh n' kalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer cayeron granizos muy grandes, rompieron algunas tejas con las que están techadas las casas. \fr_son 02312-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tesiwi \dt 17/May/2021 \lx te:skat \lx_cita te:skat \lx_var General \ref 03734 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vidrio \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig vidrio \sig_var General \fr_n Nikpia se: lome:tah de te:skat, ne:chtayo:kolih se: notasohka:ikni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una botella de vidrio, me la regaló un amigo. \fr_son 03734-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ska \dt 17/Jan/2022 \lx te:skatah \lx_cita te:skatah \lx_var General \ref 07799 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.con.pedazos.de.vidrio \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar con pedazos de vidrio (p. ej., una calle, banqueta, piso) \sig_var 1-Tzina \fr_n Amo xitaksa nika:n, te:skatah wa:n timometstekis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No pises aquí, hay pedacitos de vidrio y te vas a cortar los pies. \fr_son 07799-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ska \raiz -tah \dt 22/Sep/2020 \lx te:skatik \lx_cita te:skatik \lx_var General \ref 02315 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vidrioso \catgr Adj \deriv \sig vidrioso (p. ej., un objeto de barro barnizado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikowak se: ko:mit kwaltsi:n te:skatik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré una olla bien vidriosa. \fr_son 02315-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ska \dt 17/May/2021 \lx te:skayoh \lx_cita te:skayoh \lx_var General \ref 00098 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lleno.de.vidrio \catgr Adj \deriv \sig lleno de pedazos de vidrio \osten p. ej., granos que tienen partículas de vidrio \sig_var 1-Tzina \fr_n EVC-- Soh ke a:mo kwelitah porque xaxawaka, mahyá: te:skayoh ne:n ... Ke:mah, yehwa yo:n kimowiliah, a:mo kwelitah, yehwa:n kinekih 'kwa:skeh pero tein a:mo xaxawaka. AND-- A:, porin ne:n xa:l, casi kinte:nkokowa no:. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EVC-- Nada más que no les gusta porque es crujiente, como si tuviese pedacitos de vidrio este …. Si, eso le tienen miedo, no les gusta, ellos quieren comer pero del que no es crujiente. AND-- A pues porque la arena les lastima la boca. \fr_son 00098-01_corp_Tzina_JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-21-i | 713.367, 721.461 \raiz te:ska \nsem Se aplica, por ejemplo, a la textura de semilla de maíz revuelta con resina y arena para que no sepa bien a los animales como tejones que se acostumbran comer las semillas. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx te:skayo:tia \lx_cita kite:skayo:tia \lx_var General \ref 07538 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.vidrio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig echar pedazos de vidrio a (p. ej., en un recipiente que tiene otros objetos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tao:l tein etok itech i:n xi:kal kite:skayo:tih i:n pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este maíz que está en esta jícara le echó pedacitos de vidrio este niño. \fr_son 07538-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:ska \dt 11/Sep/2020 \lx teswakapolin \lx_cita teswakapolin \lx_var General \ref 06962 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruto.de.Miconia.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fruto de varias especies de Miconia, árboles de la familia Melastomataceae llamado teswat en náhuat; los frutos son comestibles (por los humanos) y también sirven como alimento de pájaros \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nikitak oksitok miak teswakapolin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al bosque y vi que están madurando muchos frutos de Miconia. \fr_son 06962-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Comestible-fruto \semx_tipo Comparar \semxref teswat \raiz teswa \raiz kapol \dt 02/Sep/2020 \lx teswat \lx_cita teswat \lx_alt teswakwawit \lx_var General \ref 04307 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Melastomataceae.Miconia.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de árbol de la familia Melastomataceae, principalmente del género Miconia y Clidemia, que se utilizan para leña y construcción de casa; su tronco y madera al descomponerse sirve de sustrato al hongo pi:sin \sig_var General \fr_n Nika:wi:n onkak miak taman kowmeh, ke:meh yo:n teswat. Yeh no: kikwih para kalkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por aquí hay mucha diversidad de árboles, como el teswat. Ese también lo usan para construir casas. \fr_son 04307-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz teswa \raiz kwaw \nsem Hasta la fecha (2009-01-28) solamente se colectó un teswat, colecta 1203, identificado como Miconia glaberrima (Schltdl.) Naudin. Sin embargo, en los caminos se vieron dos que no se colectaron. En el momento, Ricardo Santiago, un experto en Melastomataceae, los identificó como Miconia trinervia y, quizás, Topobea laevigata. También hay otra planta llamada ma:pisi:lteswat, Miconia minutiflora. \dt 18/Jan/2022 \lx tesyo \lx_cita itesyo \lx_var General \ref 06552 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rizoma \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig rizoma (de una planta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nikwa:lkwik noktapahpata itesyo, nikto:kas nokaltsi:ntan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al rancho y traje rizoma de plátano blanco, lo voy a sembrar cerca de mi casa. \fr_son 06552-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz tes \nmorf Como existe esta forma nada más posesionada intrínsecamente de 3a persona (itesyo) no es posible determinar si se deriva de testi posesionado con -yo o de tesyo:t posesionado, perdiendo el absolutivo y acortando la /o:/ larga final. \dt 02/Sep/2020 \lx tet \lx_cita tet \lx_var General \ref 02251 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \plural Regular \sig piedra \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n onkak miak tet, kwali se: kitapa:nas para se: kali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí hay muchas piedras, se puede partir para una casa. \fr_son 02251-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : i:tew) huevo (de una ave, una tortuga, etc.) \sig_var 1-Tzina \fr_n Miak i:tewa:n kinta:lih ya nopio wa:n aya:mo tapachowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi gallina ya puso muchos huevos y todavía no se enculeca. \fr_son 02251-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : iteyo) semilla \osten frutas; árboles algunas verduras (p. ej., cilantro) \sig_var General \fr_n Ke:mah, ka:n no: ke:man nikita neh, nikita xo:chiowa, ne:n, xo:chiowa pero a:mo nikita n' iteyo ke:niwki. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sí, tampoco lo he visto, lo veo cuando florea, este, florea pero nunca veo cómo es su semilla. \fr_son 02251-03_corp_Tzina-JVC313_ faltar \raiz te \dt 09/May/2021 \lx -tet \lx_cita kowtsapotet \lx_var General \ref 03834 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de \catgr Sufijo \deriv \infl N1 \sig sufijo agregado al nombre de plantas o árboles para referenciar su semilla \sig_var General \fr_n Kihtowah ke yo:n pahti kilwiah peloti:llas te:ta:liliah ke:man se: momowtihtok. Iwa:n ma:neliwtok kowtsapotet. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que ese remedio que le ponen a uno cuando está enfermo de susto, lo que le llaman pelotillas. Está revuelto con semilla del zapote mamey. \fr_son 03834-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \dt 17/Jan/2022 \lx tetah \lx_cita tetah \lx_var General \ref 06808 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar pedregoso \catgr Sust-loc \deriv \sig pedregoso (p. ej., un terreno) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chtayo:kolih tsiktsi:n ta:l. Sayoh ke semi tetah, a:mo wel ompa nitato:ka. Kachi kwali nikto:kati owat. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá me regaló un pedacito de terreno. Sólo que es muy pedregoso, no puedo sembrar maíz allí. Mejor voy a sembrar caña. \fr_son 06808-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz -tah \dt 31/May/2020 \lx te:tahtowihkeh \lx_cita te:tahtowihkeh \lx_var General \ref 07146 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curandero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : te:tahtowia:nih \sig curandero, literalmente alguien que habla (a los espíritus) de parte de alguien (un enfermo, asustado) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n katka te:tahtowihkeh, a:mo ke:man kinekik te:chne:xtili:s n' itekiw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre era curandero, nunca quiso enseñarnos su trabajo. \fr_son 07146-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ihto \nota Checar quien invocan para curar el enfermo, y el rito que dicen. \dt 04/Sep/2020 \lx te:tamakakeh \lx_cita te:tamakakeh \lx_var General \ref 02284 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.lleva.comida.a.campo \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : te:tamakanih \sig persona que lleva comida a campo (generalmente mujeres que llevan la comida de mediodía a los trabajadores de campo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikohkowito wa:n nikina:mik miak te:tamakanih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a traer leña y encontré a muchas personas que llevan comida al campo (para los hombres). \fr_son 02284-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz maka \dt 11/May/2021 \lx tetampa \lx_cita tetampa \lx_var General \ref 06575 (duda) usar frase del corpus el ejemplo parece ser muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de.piedra \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig debajo de piedra (grande, hueca) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nikwahkowito wa:n a:mo nochi nikwa:lkwik n' kowit tein niktehtek. Seki nikte:n tetampa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a leñar y no traje toda la leña que corté. Una parte la eché en un hueco debajo de una piedra (grande, que tiene un espacio donde la piedra descansa sobre el suelo). \fr_son 06575-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz tani \raiz -pa \dt 27/May/2020 \lx tetapa:nkeh \lx_cita tetapa:nkeh \lx_var General \ref 01476 (duda) palabra muy rebuscada, teki:xtihkeh todavía es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.que.parte.piedra \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tetapa:nanih \sig persona que extrae piedra con martillo grande que rompe la piedra que se extrae en pedacitos \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tokni:wa:n tetapa:nanih wa:n kite:mowah tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas personas trabajan de extraer piedra (para construcción) y buscan trabajo. \fr_son 01476-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref teki:xtihkeh \raiz te \raiz tapa: \dt 07/Apr/2021 \lx te:ta:tamachi:wani \lx_cita te:tatamachi:wani \lx_var General \ref 02283 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gusano.medidor \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Irregular agentivo : te:ta:tamachi:wanih \sig nombre genérico a gusanos medidores (son las larvas de mariposas de la familia Geometridae) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' te:ta:tamachi:wanih ta:tamameh, seki xoxoktikeh wa:n seki ta:ltikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los gusanos medidores son varios (de muchos tipos), algunos son verdes y otros cafés. \fr_son 02283-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-gusano \raiz tamachi:wa \dt 11/May/2021 \lx te:techkalakini \lx_cita te:techkalakini \lx_var General \ref 03337 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larva.de.mosca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larva de mosca (aparentemente de Calliphoridae que se desarrolla en animales vivos, no siempre mata al animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech i:n me:tsti mayo n' takwatsitsi:n kinkwih n' te:techkalakinimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de mayo las zarigüeyas les atacan larvas de mosca. \fr_son 03337-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tech \raiz kalaki \dt 10/Jan/2022 \lx te:techkalakini \lx_cita te:techkalakini \lx_var General \ref 01115 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa larvae.de.Calliphoridae \catgr Sust \deriv \sig larvae de la mosca Calliphoridae que crecen dentro de heridas de animales \osten se acustombra formarse en la piel de las ardillas y en las aves, aunque estas últimas tienen larvas más pequeñas \sig_var General \fr_n Ya:lwa niki:tskihka se: chechelo:kone:t wa:n sepa nikmahka:w porque kipiaya te:techkalakini. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer había atrapado a una ardilla chiquita y la solté de nuevo porque tenía una larva. \fr_son 01115-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase pendiente \raiz tech \raiz kalaki \dt 24/May/2021 \lx te:techkalakiniyowa \lx_cita te:techkalakiniyowa \lx_var General \ref 07821 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infestarse.por.larvas.de.mosca \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig infestarse de larvas de mosca (p. ej., los animales en sus heridas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech i:n me:tsti ma:yoh n' chechelo:meh te:techkalakiniyowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mes de mayo las ardillas se infestan (en su piel lastimada) por larvas de mosca. \fr_son 07821-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz -tech \raiz kalaki \dt 22/Sep/2020 \lx teteika \lx_cita teteika \lx_var General \ref 05847 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse quebradizo con tendencia a deshacerse \osten plástico o lona dejado expuesto al sol \sig_var General \fr_n Nikpantsakwati n' kowit ika se: na:iloh mah a:mo a:paliwi. Wa:n niman nikchihchi:wa:ti se: kalkone:t para ompa nike:was n' kowit. N' na:iloh a:mo wehka:wa taxi:ko:s ta: yeh teteika de to:naltata wa:n kiowi:lowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a tapar la leña con un nylon para que no se moje. Pero luego luego voy a hacer una casita pequeña para guardar la leña. El nylon no va a durar mucho tiempo pues se desmorona con la quema del sol y mojarse de la lluvia. \fr_son 05847-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tei: \dt 03/Feb/2022 \lx teteitsa \lx_cita kiteteitsa \lx_var General \ref 06561 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mordisquear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mordisquear (p. ej., pan, frutas, tortillas, lazo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n taxkal nankelka:wkeh a:mo nanke:wkeh wa:n kiteteits n' kimichin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas tortillas se les olvidaron, no las guardaron y las mordisqueó un ratón. \fr_son 06561-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tei: \dt 10/Feb/2022 \lx te:teki \lx_cita te:teki \lx_var General \ref 02266 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortante \catgr Adj \deriv \sig cortante; filoso (una planta como te:palowa:ni, unos tipos de Cyperus, que al agarrarse las hojas pueden cortarle a uno la mano) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo ximoahxi:lti n' te:palowa:ni! Te:teki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No te acerques al te:palowa:ni. Es cortante. \fr_son 02266-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz teki \dt 11/May/2021 \lx tetekwiniwtok \lx_cita tetekwiniwtok \lx_var General \ref 03740 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envuelto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig enrollado \osten algo que se puede extender como petate, papel, tela \sig_var General \fr_n I:n petat tetekwiniwtoya. I:n pili kipata:w wa:n pe:wak ompa ma:wiltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este petate estaba enrollado. Este niño lo extendió y empezó a jugar allí (en la superficie del petate). \fr_son 03740-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekwin \dt 17/Jan/2022 \lx tetekwino:ltia \lx_cita kitetekwino:ltia \lx_var General \ref 00263 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.rodar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con pan- : pantetekwino:ltia dejar rodar hacia abajo \osten piedra, tronco y otros objetos en un lugar inclinado, p. ej., a soltar accidentalmente un objeto \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kipantetekwino:ltih se: tet ne: take:s wa:n tatsi:ntan nentoyah seki ta:kameh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese niño hizo rodar una piedra en esa ladera y en la parte de abajo estaban trabajando unos señores. \fr_son 00263-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekwin \nota volver a grabar \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx tetekwinowa \lx_cita kitetekwinowa \lx_var General \ref 02007 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envolver \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig envolver \osten un niño con cobija, frutas con papel, un regalo \sig_var General \fr_n Niktetekwinoh nopili ika se: a:ya:t wa:n kochik, sekwia \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Envolví a mi hijo con una cobija y se durmió, tenía frío. \fr_son 02007-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig enrollar \osten objetos que se pueden extender como tela, petate, lazo \sig_var General \fr_n Xiktetekwino i:n petat mah a:mo ta:lpan so:wto. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enrolla este petate que no esté extendido en el suelo. \fr_son 02007-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekwin \nsem En Tzinacapan aparentemente tetekiwinowa se usa tanto para envolver y rodar (o dejar rodar) mientras que en Tacuapan es más común usar tetekwino:ltia para la acción de dejar o hacer rodar, sea por accidente o a propósito. \nota Checar el verbo en nahuatl para enrollar un lazo. \dt 29/Apr/2021 \lx tetekwinowilia \lx_cita ne:chtetekwinowilia \lx_var General \ref 00935 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envolverle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig envolver para \osten un niño con cobija; frutas con papel, un regalo \sig_var General \fr_n 'Ne:chtetekwinowili nopili wa:n xikwahkalkalaki, sayoh nike:wati notaxkal wa:n tia:tih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Envuélveme mi hijo (en una cobija chiquita) y mételo en el huacal, sólo voy a guardar mis tortillas y ya nos vamos a ir. \fr_son 00935-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Tita:wihtiowih ika kanti:l ne: we:ikowtah tiowih. Tikinte:mo:tih n' ka:la:meh wa:n, wa:n ke:masá: se: tami gas oso se: wetsi, se: kimimilowa. Tikte:kah itech se: to:poh tsi:tsikitsi:n. Ekintsi:n a:mo nanki:xmatih ton to:pohmeh. Se: to:poh ihkwí:n tikte:kiliah n' wa:n t'tentsakwah ika olo:t, ika xiwit t'tekwinowiliah para a:mo kipanawia. Timoke:spilowiliah nika:n ika se:, se: tamali:n wa:n tiowih ya we:ikowtah t'te:mo:tih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Vamos alumbrando con candil cuando vamos al monte grande. De verás vamos a buscar ranas y, y a veces es…, se acaba el gas ; se cae y se riega. Lo vertimos en un frasco de doscientos cincuenta mililitros…, un poco, ahora ya no conocen que es un topo, un topo así, le vertimos el gas, y lo tapamos con olote, con, lo envolvemos con hierba para que no se le filtre. Lo amarramos así en la cintura con un mecate y ya nos vamos al monte grande a buscar. \fr_son 00935-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2011-07-18-j | 125.217, 146.494 \sig enrollar para \osten objetos que se pueden extender como tela, petate, lazo \sig_var General \fr_n ¡Xine:chtetekwinowili yo:n petat, i:n pili kisowak ta:lpan! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Enróllame ese petate, este niño lo extendió en el suelo! \fr_son 00935-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig hacer rodar sobre \osten en este caso un tipo de milpies, el ko:nyowal que se frota sobre la planta de pie agrietada para curar lo partido del pie \fr_n Mah se: kite:tetekwinowili wa:n mah kilwi mah kwi:ka, mm, yo:n kokolis no:. Yo:n metstsa:tsaya:nih ata ko..., ko:tsi:ka:n, se:sepa siwa:meh metstsa:tsaya:nih oso ta:kameh, yehwa yo:n kanah ika kitaskeh okwiltsi:n mah kilwi:ka:n mah kitki itake:n. \fr_au MHO316 \fr_var Tzina \fr_e Hay que rodarle y se le dice que lo lleve, si, también esa enfermedad. Cuando se le agrietan los pies…, en la parte de atrás del tobillo, a veces las mujeres se les agrietan los pies o los hombres, eso es que cuando ven el animalito (un tipo de milpíés) que le digan que se lleve su vestimenta. \fr_son 00935-04_corp_Tzina-MHO316_faltar \fr_fuente 2010-07-22-h | 155.154, 181.235 \raiz tekwinV \nota Checar primeros dos significados \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx tete:lik \lx_cita tete:lik \lx_var General \ref 01432 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sabor.agarroso \catgr Adj \deriv \sig sabor agarroso (p. ej., de un plátano verde, la savia del sangre de grado, eskowit, un Croton) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man se: te:mpala:ni moneki mah se: mota:lili eskowcho:kil, sayoh ke tete:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno tiene aftas hay que aplicarse savia de sangre de grado, sólo que es agarroso. \fr_son 01432-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz tete:l? \dt 29/Mar/2021 \lx tetema \lx_cita kitetema \lx_var General \ref 05165 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventar.piedras.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig aventar piedras a \osten p. ej., un ser vivo o un objeto, o a animales para proteger un cultivo \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kintetema n' piomeh, a:mo kineki mah kikwa:ka:n ixonakaw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer avienta piedras a los pollos, no quiere que se coman su cebollina. \fr_son 05165-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz tema \nsem Aunque parece que el verbo tetema proviene de una raíz sustantivo te significando 'piedra' y un verbo tema con un significado como de 'aventar' el verbo solo, tema, significa 'bañar en vapor'. \dt 11/Apr/2022 \lx te:te:nahwayo:tih \lx_cita te:te:nahwayo:tih \lx_var General \ref 00018 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.da.escoces.en.la.boca \catgr Adj \infl \sig que da o provoca escoces en la boca \osten p. ej., ciertas plantas que tiene latex o savia irritante \sig_var General \fr_n Yo:n aha:wi we:lik se: kikwah, sayoh ke:man aya:mo chika:wak te:tenahwayo:tih \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El aha:wi (Syngonium neglectum Schott o S. podophyllum Schott) se puede comer (las semillas del fruto), nada más que cuando aún no está maduro, da comezón en la boca. \fr_son 00018-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz ahwa \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx te:te:nkokoh \lx_cita te:te:nkokoh \ref 00462 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa lastima.a.la.boca \catgr Adj \deriv \infl \sig que lastima a la boca \osten la comida de hojas de Xanthosoma spp., particularmente Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott que por los cristales en forma de agujas [rafídios] de oxalato de calcio \sig_var General \fr_n Komohko:n a:mo kiye:kpa:kah yo:n metsonkilit ihkwak se: kikwa ya te:te:nkokoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Si no lavan bien el quelite de la mafafa (Xanthosoma violaceum Schott) cuando ya lo come uno lastima la boca. \raiz te:n \raiz kokowa \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx te:tewa \lx_cita te:tewa \lx_var General \ref 00504 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tostada \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tortilla tostada \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa sayoh nikwah se: te:tewa wa:n iwki niah ya n' kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la mañana sólo me comí una tostada y ya así me fui al rancho. \fr_son 00504-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ka:kala \raiz te \raiz wa:ki \rev 2020-12-15 \nota Checar si te:tewa se usa para una tortilla tostada (vease ka:kala:) o para la tostada preparada con frijol, queso, crema, cebolla, salsa, etc. \dt 08/Feb/2021 \lx te:tewih \lx_cita te:tewih \lx_var General \ref 00582 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig que provoca comezón \osten Xanthosoma sp. y otras plantas con el mismo efecto \sig_var Tzina \fr_n Yo:n ke:mah komo tikchipa:w n' kalihtik o kichipa:wkeh kalihtik wa:n tikwa ya te:tewi kit seki:n kihihtowah seki:n de ihto:l..., kiihihtowah seki:n komo mitsitakeh tikma:ma... tikwito n' kiltsi:n wa:n timochihchi:wilih ya yehwa yo:n kihihtowah kihtowah ke kekexikilit pos kachi más kitawelia te:tewih ya, te:te:nahwayo:tih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese sí si lo limpiaste en la casa o lo limpiaron en la casa y lo comiste, dicen que se empieza a sentir comezón en la lengua, otros dicen, si te vieron otras personas que ya lo herviste… fuiste a traer el quelite y lo preparaste y empiezan a hablar llamándolo kekexikilit pues más hace daño, se siente mucha comezón en la boca. \fr_son 00582-01_corp_ \fr_fuente 2014-07-28-f | 274.343, 290.181 \raiz te \nsem El verbo tewia significa 'cornear' o 'embestir (un toro o borrego, pero siempre con cuernos)', Pero no se usa la forma perfectiva, te:tewih para un animal que embiste sino solamente se usa la forma verbal. El sentido de 'que provoca comezón', de esta entrada, fue utilizada solamente por Ernesto Vázquez. \nmorf A menudo un verbo en forma perfectiva functiona como adjectivo. Este es el caso con la presente entrada. Sin embargo, se usa así solamente por Ernesto Vázquez y con un significado 'metafórico'. Es probable aunque no cierto, que el verbo tewia es una forma verbalizada de la raíz te- (cf. tet 'piedra'). \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx tetexowa \lx_cita kitetexowa \lx_var General \ref 05641 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa roer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig roer \osten animales como ratones a cosas generalmente no comestibles \sig_var General \fr_n Se: kimichin kitetexoh noxapoh wa:n ekin ya:lwa niko:wka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un ratón mordisquió mi jabón y apenas ayer lo había comprado. \fr_son 05641-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motetexowa) m \osten por sí solo, un perro sarnoso \sig_var General \fr_n Ne: itskwinti sa:wati wa:n nokta motetexowa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquel perro tiene sarna y se la pasa mordisqueando la piel. \fr_son 05641-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwa \raiz tex \nsem El verbo tetexowa refiere a la acción de roer. Pero cuando el agente es un animal, p. ej., un ratón, se refiere al consumo solamente de cosas no comestibles. No se usa para los granos de maíz sino que en este se utiliza la palabra kwa, 'comer'. Cuando el agente de la acción es un ser humano, p. ej., un bebé, puede aplicarse a la acción de comer a mordiscos, p. ej., elotes. \dt 12/Apr/2022 \lx tetextia \lx_cita tetextia \lx_var General \ref 06740 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.rasposo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse rasposo (madera tallada) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n wapal tetextiak porin misto:n ompa moistite:ntih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tabla se quedó rasposa porque el gato afiló allí sus garras. \fr_son 06740-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tetex \dt 14/Feb/2022 \lx tetextik \lx_cita tetextik \lx_var General \ref 02384 (duda) se puede usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasposo \catgr Adj \deriv \sig rasposo \osten la superficie de una pared, tablas, mesas, sillas \sig_var General \fr_n I:n wapal tetextik ok, kipolowa ok mah se: kialaxo ika lija. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tabla es todavía rasposa, le falta todavía que se le pula con la lija. \fr_son 02384-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig raquítico o mal alimentado \osten animal \raiz tex \dt 13/May/2021 \lx tetextilia \lx_cita kitetextilia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.rasposo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar rasposo (madera al tallarla) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n misto:n kiwawa:n i:n wapal wa:n kitetextilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este gato rascó esta tabla y lo dejó rasposo. \fr_son 00511-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tetex \dt 05/Oct/2020 \lx te:tiochi:waltilia \lx_cita ne:chte:tio:chi:waltilia \lx_var General \ref 08263 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bendecir.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer lo necesario para que (el sacerdote) llevara a cabo una ceremonia de bendición de (p. ej., semillas o velas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noxina:ch nikwi:kaya tio:pan, niktio:chi:waltih n' tio:pixka:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi semilla la llevé a la iglesia, la hice bendecir por el sacerdote. \fr_son 08263-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz chi:wa \nsem El verbo tio:chi:waltia implica que la ceremonia de bendición si se llevó a cabo. Esto es, no es simplemente 'pedir' al sacerdote. Por eso uno no puede decir Niktio:chi:waltih notao:l tio:pixkat wa:n a:mo kinekik 'Le pedí al sacerdote que bendijera mi maíz y no quiso.' En esta situación, de pedir, se diría simplemente Nikilwia:ya n' tio:pixka:t mah ne:chtio:chi:wili notao:l wa:n a:mo kinekik 'Le deciía al sacerdote que bendijera mi maíz y no quiso'. Pero, para traducir tio:chi:waltia no se puede usar ni 'obligar' ni 'hacer' porque uno no puede forzar u obligar el sacerdote a hacer algo. Entonces la traducción más atinada es 'tomar las medidas o crear la situación para que el sacerdote hiciera la bendición'. \dt 26/Sep/2020 \lx te:to:kani \lx_cita te:to:kani \lx_var General \ref 01691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pompilidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pompilidae, vuela y cava la tierra para enterrar a otros insectos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n te:to:kani se: okwilin ahtapalkohkostik wa:n kinto:ka n' tokameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El te:to:kani es un animal que tiene las alas amarillas y entierra arañas. \fr_son 01691-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \sem Animal-artrópodo \semxref ta:lto:kani \raiz to:ka \dt 17/Apr/2021 \lx te:to:kkeh \lx_cita te:to:kanih \lx_var General \ref 03457 (duda) para CSC solamente usa tachkwanih, en el corpus solamente aparece como el insecto que atrapa arañas o chapulines \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sepulturero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : te:to:kanih \sig sepulturero, persona que excava y entierra a los muertos \sig_var General \fr_n Ihwa:k a:ksá: miki se: kintamakati n' te:to:kanih ka:mpa tachkwatokeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando alguien muere a los sepultureros se les va a dar de comer donde están escarbando. \fr_son 03457-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ka \dt 12/Jan/2022 \lx te:toma:wa \lx_cita te:toma:wa \lx_var General \ref 04329 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa engordante \catgr Adj \deriv Devebal \infl \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig engordante \osten alimentos \sig_var General \fr_n Kihtowah tein chia:wak te:toma:wa yeh ika miak tokni:wa:n a:mo semi kikwah n' tein chia:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que la grasa es engordante por eso muchas personas no comen muchas grasas. \fr_son 04329-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toma: \dt 18/Jan/2022 \lx te:to:nal \lx_cita te:to:nal \ref 06862 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgraciado \catgr Sust-predicado \deriv \sig desgraciado \osten usado como atributivo insultante para calificar a personas que no ayudan, que insultan, que hacen enojar \sig_var Tzina \fr_n I:n okichpil te:to:nal teleliwis, ne:chtapa:nilih o:me noko:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño desgraciado es muy inquieto, me rompió dos ollas. \fr_son 06862-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:nal \raiz to:na \nmorf La forma plural de esta palabra es te:to:nalmeh y no te:to:nalwa:n que sería el caso si la palabra fuera simplemente la forma poseída de to:nal con el poseedor no referencial humano. Por esta razón se considera te:to:nal como entrada aparte. \dt 02/Sep/2020 \lx tetsa:la:n \lx_cita tetsa:la:n \lx_var General \ref 06682 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.piedras \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig entre piedras (sobre todo si hay amontonadas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kipoloh tomi:n, kalak tetsa:la:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo perdió dinero, se metió entre las piedras. \fr_son 06682-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz -tsala:n \dt 28/May/2020 \lx tetsapot \lx_cita tetsapot \lx_var General \ref 06987 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malphigiaceae.Bunchosia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico que abarca dos plantas, una de las cuales es del género Bunchosia de la familia Malphigiaceae y la otra, no colectada, es un árbol cuyos frutos al secarse parecen granos de café \sig_var 1-Tzina \sig Bunchosia sp., arbusto de la familia Malphigiaceae; produce inflorescencias amarillas y sus frutos son amarillos al madurar \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tetsapot mochi:wa kostik n' ita:kka, se: ki:xmati porin wehwei n' ixiwyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tetsapot tiene los frutos amarillos, se le reconoce porque son grandes sus hojas. \fr_son 06987-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig tipo de árbol no identificado, sus frutos al secarse se parecen al café \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tetsapot tein ma:pisi:ltik kipia ita:kka ke:meh kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tetsapot que es de hojas chicas tiene frutos como el café. \fr_son 06987-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Planta (no colectada) \semxref to:to:tetsapot \semx_tipo Referente natural igual \raiz te \raiz tsapo \nsem El término tetsapot se aplica a dos plantas, una es arbusto y la otra es un árbol; el que es árbol dice la gente que pesa mucho por lo que sólo se usa para leña, sus frutos se parecen mucho al café una vez que se secan y las hojas las tiene más pequeñas. La planta arbustiva también recibe el nombre de to:to:tetsapot. \dt 02/Sep/2020 \lx te:tsa:w- \lx_cita te:tsa:wkwaltsi:n \lx_var Zacat \ref 08123 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.mucho \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \nota Ocurre en los pueblos de tierras bajas como Tepetzalan. Se ha documentado tres veces, dos veces con telte:tsa:wkwaltsi:n y una vez como telte:tsa:wbara:toh. \dt 04/Dec/2020 \lx tetsa:wak \lx_cita tetsa:wak \lx_var General \ref 00506 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espeso \catgr Adj \deriv \sig espeso \osten p. ej., un líquido o guisado como atole con exceso de masa y falta de agua \sig_var Tacua \fr_n Mah kwaltsi:n tetsa:wak n' tixa:t. Ihkó:n we:lik ki:sas n' ato:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Que el agua de masa esté muy espeso (con una buena concentración de masa). Así el atole va a salir muy rico. \fr_son 00506-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tetsa: \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tetsa:wakse:rah \lx_cita tetsa:wakse:rah \lx_var General \ref 00835 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tetsa:wak; cera \glosa cera.puerca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cera puerca o cera de Campeche \osten una cera que se saca de la abejas meliponas (aparentemente Scaptotrigona mexicana (Guérin-Meneville, 1845), de color amarillo y pegaojosa, que sirve para pegar papel \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka Xaltepec nikte:mo:to tetsa:wakse:rah. Mo:sta nikchi:wati a:maxo:chit wa:n ika nikpepecho:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a Xaltepec, fui a buscar cera puerca. Mañana voy a hacer flores de papel y la usaré para pegarlas. \fr_son 00835-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz tsa:wa \nsem El término 'cera puerca' aparentemente hace referencia a la cera de Scaptotrigona mexicana, una melipona que también se conoce como 'abeja puerca'. \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx tetsa:waltia \lx_cita kitetsa:waltia \lx_var General \ref 02090 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.espeso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer espeso (p. ej., la masa al agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tixti kwaltsi:n kitetsa:waltia ato:l, sayoh moneki mah miak se: kipa:ta ihwa:k se: kichi:wa ato:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La masa hace bien espeso al atole, sólo se requiere que se disuelva mucha cuando se hace el atole. \fr_son 02090-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tetsa:wa \dt 06/May/2021 \lx tetsa:waya \lx_cita tetsa:waya \lx_var General \ref 07145 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.espeso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar espeso (p. ej., atole, comidas caldosas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tapalo:l kwaltsi:n tetsa:waya ika ayohwach. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La comida queda bien espesa con pipián. \fr_son 07145-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsokowa:ki \raiz tetsa: \dt 05/Apr/2022 \lx te:tsa:wia \lx_cita te:te:tsa:wia \lx_var General \ref 02385 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa presagiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (generalmente con el prefijo te:- : te:te:tsa:wia) presagiar o augurar (desgracias o acontecimientos perjudiciales, p. ej., el búho augura la muerte de alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah komo cho:ka se: itskwinti se: ikaltsi:ntan te:tetsa:wia wa:n se: miki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que si llora un perro cerca de la casa es un mal agüero y se muere uno. \fr_son 02385-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mote:tsa:wia) hacer actividades poco habituales que se interpretan como mal agüero (p. ej., si alguien se emborracha y nunca se le veía tomar , se dice que puede morir en poco tiempo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat tak mote:tsa:wia, ya:lwa ta:wa:n wa:n a:mo ke:man ta:wa:naya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre tal vez presagia su muerte (por hacer algo que nunca hacía), ayer bebió y nunca bebía. \fr_son 02385-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:tsa:w \ency Grabación \dt 13/May/2021 \lx te:tsa:wit \lx_cita te:tsa:wit \lx_var General \ref 00692 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgracia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig desgracia por efecto de un fenómeno natural fuerte que causa daños materiales a una población \osten p. ej., ciclones, granizada, vientos \sig_var General \fr_n Ya:lwa pano:k se: te:tsa:wit. Telehekak wa:n kipa:tak nochi n' mi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer pasó una desgracia. Hubo un fuerte viento y aplastó (destruyó) toda la milpa. \fr_son 00692-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:tsa:wi \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx tetsi:likpat \lx_cita tetsi:likpat \lx_var General \ref 02316 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilo.torcido \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hilo torcido \sig_var 2-Ctama \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semxref \semx_tipo \raiz tetsi:l \raiz ikpa \semxref ikpatetsi:l \nota No sé el significado de esta palabra pero se necesita investigar. emo:lko:mit \dt 17/May/2021 \lx tetsi:lkowit \lx_cita tetsi:lkowit \lx_var General \ref 03443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malvaceae.Helicteres.guazumifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Helicteres guazumifolia Kunth, arbusto de la familia Malvaceae, sus flores nunca se abren y se usa como planta medicinal \sig_var Tecol \fr_n Yo:n tetsi:lkowit mochi:wa ka:mpa takawa:ni. Ixo:chio ke:meh wiwilakani wa:n ixiwyo ke:meh olo:kowit.. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tetsi:lkowit se da donde hace calor. Sus flores son como de wiwilakani y sus hojas como olo:kowit. \fr_son 03443-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wiwilakani \sem Planta \raiz tetsi:l \raiz kow \nsem El nombre tetsi:lkowit fue dada por Filberto Hernández de Tecoltepec (donde se encontró esta planta). Dos asesores de Tzinacapan no tenían nombre para esta planta pero una mujer de Huitziltepec (en náhuat Huitziquitepec), Modesta Millán, la llamó wiwilakani a que parece mucho. Ceferino Salgado (Tacuapan) lo llama 'barrenillo'. \dt 14/Jul/2021 \lx tetsi:lowa \lx_cita kitetsi:lowa \lx_var General \ref 03246 (duda) para el primer ejemplo usar una del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcer \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig torcer (lazo o mecate para formar uno más grande, o en la fabricación de sogas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopá:n kitetsi:loh o:me mekat wa:n kichihchi:w se: okachi toma:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá torció dos lazos juntos e hizo otro más grueso. \fr_son 03246-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig exprimir (p. ej., una tela mojada) al torcer \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpa:kak noa:ya:w. Nokni:w ne:chpale:wih tiktetsi:lohkeh wa:n ihxi:kak tepitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lavé una cobija. Mi hermano me ayudó a exprimirla torciéndola y se le escurrió el agua un poco. \fr_son 03246-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motetsi:lowa) empezar a secarse (hojas tiernas de maíz) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo kiowtok wa:n nomi:l motetsi:loh ya. Komo amo kiowi wi:pta, wa:kiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No ha llovido y mi milpa ya se empezó a secar (sus hojas tiernas). Si no llueve en tres días, se va a secar. \fr_son 03246-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mali:na \raiz tetsi:lV \dt 04/Dec/2021 \lx tetsi:lowilia \lx_cita ne:chtetsi:lowilia \lx_var General \ref 03039 (duda) usar frase del corpus ya que ahí lo usan de una manera más común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcer.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig torcer para (alguien) \osten p. ej., dos mecates para hacer otro más grueso \sig_var General \fr_n Nokni:w niknawatih mah ne:chtetsi:lowili o:me mekat, nikneki se: okachi toma:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le hice que me torciera dos lazos (en uno), quiero uno que sea más grueso. \fr_son 03039-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tetsi:lV \dt 06/Jan/2022 \lx tetsi:ltik \lx_cita tetsi:ltik \lx_var General \ref 00089 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torcido \catgr Adj \deriv \sig torcido \osten troncos, ramas de árboles que crecen con el grano torcido haciendo que es muy difícil de partir \sig_var General \fr_n Nikpia se: tio:kowit tetsi:ltik, kachi kwali nikte:xi:mati a. Ka:n kwaltias wapal komo we:iak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un árbol de cedro con el tronco torcido, mejor ya lo voy a tumbar. No servirá para tablas si llega a crecer. \fr_son 00089-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikowak kowit wa:n semi tehtetsi:ltik. A:mo wel se: kitapa:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré leña y están muy torcidos (los trozos). No se pueden partir. \fr_son 00089-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nekwiltik \raiz tetsi:l \nsem El adjetivo tetsi:ltik se aplica más bien a objetos que no deben ser pero si están torcidos, como troncos pero no como lazos que de por si se espera que sean torcidos. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tetsontia \lx_cita kitatetsontia \lx_var General \ref 00646 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.piedra.en.la.base \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig calzar con piedra \osten objetos varios para que no se ladeen \sig_var Tzina \fr_n ¡Xiktetsonti ne: ko:mit ika se: tet, mah a:mo wetsi! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ponle una piedra a la base de esta olla, que no se caiga! \fr_son 00646-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta-: kitatetsontia) recargar para que no se caiga \osten o, por extensión usar otros objetos similares, como un objeto boludo, sin base plana, p. ej., a un recipiente que tiene una base esférica se le ponen objetos para que no se caiga de lado \sig_var General \fr_n Xiktatetsonti yo:n koxta:l itech ne: kowit koma:mo wetsis wa:n pi:xowis n' taol. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Recarga ese bulto en ese tronco para que no se caiga, si no se (va a caer) y se va a regar el maíz. \fr_son 00646-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz tson \nota Checar significado y si se usa tanto con como sino ta-. CSC dice que el primer significado no se usa en Tacuapan. CSC solamente usa esta palabra con el segundo significado \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx -te:wa \lx_cita kikwahte:wa \lx_var General \ref 00708 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.al.salir \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Clase 3 \sig terminación aspectual que indica hacer lo que significa el verbo y luego salir, de hacer lo que significa el verbo inmediatamente antes de salir de un punto de referencia (generalmente donde está el que habla o el sujeto del verbo) \sig_var General \fr_n Komo tiow kowtah, xikwahte:wa sake:ra e:yi taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas al campo, come aunque sea solamente tres tortillas antes de salir. \fr_son 00708-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nmorf Las terminaciones aspectuales se agregan a la raíz reducida (a menudo del perfectivo) de los verbos, p. ej., de pale:wia : kipale:wihte:wa 'lo ayuda y luego sale'. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx tewa:chilia \lx_cita ne:chtewa:chilia \lx_var General \ref 02087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tostarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tostar (p. ej., granos, tortillas, carne sobre comal o en una cazuela) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chtewa:chili nokahfe:n. A:mo nike:manti, nia:ti nitekititi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me tuestes mi café. No tengo tiempo, voy a ir a trabajar. \fr_son 02087-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tewa: \dt 06/May/2021 \lx tewa:ki \lx_cita tewa:ki \lx_var General \ref 01675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tostarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig tostarse (p. ej., maíz, ajonjolí, café, arroz, carne, chicharrón) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n noa:ko:l kwaltsi:n tewa:k, we:lik ki:sati noemo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este ajonjolí se tostó bien, van a salir ricos mis frijoles. \fr_son 01675-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz wa:ki \nsem Para el adjetivo 'flaco' se usa pitsa:wak. \dt 17/Apr/2021 \lx te:wa:ki \lx_cita te:wa:ki \lx_var General \ref 02381 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resecarsele.la.boca \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig resecarsele la boca (p. ej., por tener mucha sed, por el calor) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitoto:niak wa:n ekintsi:n nite:wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer tuve fiebre y ahora tengo la boca reseca. \fr_son 02381-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ntsokomiki \raiz te:n \raiz wa:ki \dt 13/May/2021 \lx tewaktik \lx_cita tewaktik \lx_var General \ref 01061 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raquítico \catgr Adj \deriv \sig muy seco \osten tierra; pasta de mole \sig_var General \fr_n Pero tachipa:wkeh sepa, iselti moiskaltia, ise:lti mox..., moyo:ltilia, ika iwa:n ta:ltikpaktsí:n kiyo:ltia, que todo n' onkaya n' achto. A:mo neli kipolowa no: soh ompa yetok. Por eso ixwa ise:lti. Tik..., teha:n tikiliah, tawets. Tawets porque a:mo t..., akah kita:lih. Yehwa yo:ni. A:xka:n, ¿ka:ni n' onkak? ¿Ka:ni n' a:xka:n ki:sas moixwalti:s tawets? Ta:ltsí:n tewaktik. Ika yo:ni titapolowah tinochi:meh, a:mo tikonkaltiyah ok to:n tikwa:skeh. Nochi tikowah. Nochi tomi:n, komo a:mo tikpiah tomi:n, tikihyo:wiah, a:mo wel tikwah. A:mo wel tikiskaltiah, a:mo wel tikyo:litiah, a:mo wel tikta:liah xina:ch. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Pero limpiaron (un campo abandonado de maleza) de nuevo. Crece por si sola, sola…, se crece, con la tierra crece, que antes había de todo. No es cierto que le falta o que ahí está. Por eso germina por si sola (semillas que se quedaron de desperdicio en el suelo después de una cosecha; véase tawets). Lo…, nosotros le llamamos 'lo caído' (tawets). Tawets porque no…, nadie lo sembró. Eso es. Ahora ¿Adónde hay? ¿Ahora como va a salir para que el tawets germine? La tierra es muy seca (y dura). Con eso perdemos todos, ya no podemos cultivar para comer. Todo lo compramos. Todo es dinero, si no tenemos dinero, sufrimos, no lo podemos comer. No lo podemos crecer, no lo podemos revivir, no podemos sembrar la semilla. \fr_son 01061-01_corp_Xalpn-MSG328_faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 769.675, 813.39 \fr_n Wa:n kilit pos ne:he:n se: kimana nejó:n tomakilit wa:n wa:wkilit, chia:wakilit [ko]mo no: tiki:xmati, pos eski a:mo tiki:xmati. Entó:s ne:n se: kita:lilia tepitsi:n, tikiliah n' tehwa:n mo que ma:se:wal, tenexistat, tikpanta:liliah tsikitsi:n wa:n para t'pante:mah ya n' kiltsí:n para mochi:wa xoxoktsí:n, wa:n kwaltsi:n oksi. Porque komo a:mo se: kita:lilia neho:n, nejó:n tein ne: tikiliah n' tehwa:n tenexistat, entó:s a:mo ne: neho:n mochi:wa sa kohkostik wa:n sa tehtewaktik, a:mo kwaltsi:n oksi. Wa:n kwaltsi:n oksi pero mah se: kita:lili n' istatsí:n tein tenexistat kilwiah, n' koyo..., koyo:meh, ke:ní:w n' kiliah, a:mo n'mati ke:ní:w n' kiliah n' koyo:meh, pero tehwa:n tima:se:walmeh i:pa tikiliah tenexistat. \fr_au OJV360 \fr_var Limon \fr_e Y pues el quelite este se hierve, la hierba mora (Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti) y el quiltoni (Amaranthus hybridus L.), si también conoces el chia:wakilit> (Physalis gracilis Miers) pues quizá no lo conoces. Entonces se le pone un poco de, nosotros le decimos en ma:se:wal sal caliza (tenexistat). Le agregamos un poco y ya echamos el quelite para que se haga verdecito y se cuece bonito. Porque si no se le pone eso, lo que nosotros le decimos tenexistat, entonces se hacen amarillos y muy secos, no se cuece bien. Y se coce bonito pero hay que ponerle la sal el que le dicen tenexistat, los mestizos, como le dicen, no sé como le llaman los mestizos, pero nosotros los ma:se:walmeh le decimos tenexistat. \fr_son 01061-01_corp_Limon-OJV360_faltar \fr_fuente 2009-09-22-m | 313.289, 362.504 \sig raquítico, muy flaco \osten personas o animales \sig_var General \fr_n Ne: okichpil kokolisti wa:n tak a:it ox takwa ok ta: telsenka n' tewaktik a. \fr_au CSC370 \fr_var \fr_e Ese niño está enfermo y quizá ya ni come pues ya quedó muy raquítico. \fr_son 01061-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 01061-03_corp_Limon-OJV360_faltar \fr_fuente 2009-09-22-m | 313.289, 362.504 \raiz te \raiz wa:ki \dt 05/May/2021 \lx te:wa:nta:lia \lx_cita mote:wa:nta:lia \lx_var General \ref 01234 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vivir.en.pareja \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig vivir, hacer su vida en pareja \osten personas que hacen una vida en pareja pero sin casarse \sig_var General \fr_n Nokni:w mote:wa:nta:lih ya, kipia se: metsti yahki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana ya hizo su vida de pareja, tiene un mes que se fue. \fr_son 01234-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Te:kone:w ka:mpa wa:le:w no: ki..., kixochpixtokeh, a:mo kilwiah ne: xmote:wa:nta:li, mah mitskomo:nihtoka:n ya. Kanah, ta: ompa ne: no: kitasohtah, ke:meh neh n'tasohta nopili no: igual kitasohtah yeh. Ke:mah. Porque komo, komo kitawe:litstoskiah pos mejor mah ompa yetoni a, mah ompa kitawe:litstoka:n. Mah a:mo te..., mah a:mo te:pal kitawe:litstoka:n, mah kitawe:litstoka:n ikalihtik. Mah a:mo ne: ka:mpa, ka:mpa te:tohtokas. Ka:mpa te:tohtokas pos feliz mah etoti. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltp \fr_e El hijo de donde vino también…, lo tienen mimado, no le dicen que viva con alguien, que ya te estén golpeando. No, pues allá también la quieren, como yo quiero a mi hijo, igual lo quieren allá. Si. Porque si le tienen coraje mejor que estuviera allá, allá en su casa que lo estén viendo con coraje. No allá donde, allá donde siga a alguien. Donde vaya con alguien pero que esté feliz. \fr_son 01234-02_corp_Xaltp-MFC307_faltar \fr_fuente 2009-09-25-k | 1848.326, 1878.613 \semx_tipo Comparar \semxref cholowa \raiz wa:n \raiz ta:l \dt 19/Jul/2021 \lx tewa:tsa \lx_cita kitewa:tsa \lx_var General \ref 02602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tostar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tostar en el comal o cazuela; freír en sartén con aceite \osten p. ej., café, maíz, arroz, ajonjolí \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nikchi:wa pio:nakat a:ko:loh niktewa:tsa kwaltsi:n a:ko:lin wa:n sa:te:pan nikwe:chowa itech metat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hago carne de pollo en ajonjolí, tuesto bien el ajonjolí y después lo muelo en el metate. \fr_son 02602-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatewa:tsa) tostar chicharrones \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n no:pá:n kimiktih topitsow, ekintsi:n tatewa:tstok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por la mañana mi papá mató nuestro cerdo, ahora ya está tostando chicharrones. \fr_son 02602-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tewa:ki \dt 21/May/2021 \lx te:weli \lx_cita te:weli \lx_var General \ref 01983 (duda) revisar las palabras que aparecen en el coprus porque unas son con vocal larga y otras no aunque tienen el mismo significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poder.pronunciar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig poder pronunciar, articular \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kwaltsi:n te:weli kito:ka:ytia n' ipopá:n, imomá:n aya:mo wel kito:ka:ytia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño puede pronunciar bien el nombre de su papá, todavía no puede pronunciar el nombre de su mamá. \fr_son 01983-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz weli \dt 21/Apr/2021 \lx te:we:lia \lx_cita te:we:lia \lx_var General \ref 02053 (duda) la glosa también debe ser tener apetito \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saborear.comida \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener apetito, saborear; disfrutar el sabor (de una comida) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikchihchi:w ayohkilit a:ko:loh wa:n no:chin kwaltsi:n tite:we:liakeh. \fr_au EG \fr_var Tzina \fr_e Ayer preparé guías de calabaza en ajonjolí y todos disfrutamos el sabor cuando la comimos. \fr_son 02053-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz we:li \dt 04/May/2021 \lx te:we:lika \lx_cita tote:we:lika \ref 08121 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:we:lilka \lx_cita tote:we:lilka \lx_var Tzina \ref 08105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lo.antojoso(de.comida) \catgr \infl \sig lo antojoso, lo que hace la comida apetitosa (su fragrancia y sabor) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:wetskitih \lx_cita te:wetskitih \lx_var General \ref 02383 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gracioso \catgr Adj \deriv \sig gracioso, chistoso \osten personas que por su manera de hablar, actuar, jugar hacen reir a los demás \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ye:kte:wetskitih, kwaltsi:n ma:wiltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy gracioso, juega muy bonito. \fr_son 02383-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetska \dt 13/May/2021 \lx te:weyak \lx_cita te:weyak \lx_var General \ref 01005 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hocicudo \catgr Adj \deriv \sig hocicudo \osten p. ej., animales como cerdos \sig_var General \fr_n Nikowato se: pitsot telte:weyak a:mo iwki tein i:pa nikimpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un cerdo muy hocicudo, no es como los que de por sí tengo. \fr_son 01005-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz weya \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx tewia \lx_cita kitewia \lx_var General \ref 03758 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (como recíproco : motewiah) pelearse (personas o animales) \sig_var General \fr_n Seki ta:wa:nanih motewihkeh ne: xola:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Unos borrachos se pelearon en el centro del pueblo. \fr_son 03758-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \nsem Para pegar con la mano, sea puño o palma, se puede usar tewia pero con mano, palo, látigo u otro objeto se usa el verbo irregular maga. \dt 17/Jan/2022 \lx te:wila:na \lx_cita kite:wila:na \lx_var General \ref 00233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig guiar con lazo o mecate \osten animales domésticos, p. ej., vacas, caballos, jalando un mecate amarrado por el hocico del animal \sig_var General \fr_n Komo a:mo se: kite:wila:na se: tapial a:mo ohtoka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno no guía un animal (jalándolo por un mecate amarrado al hocico), no sigue el camino. \fr_son 00233-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te:n \raiz wila: \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx te:wila:nilia \ref 01818 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 18/Apr/2021 \lx tewilia \lx_cita ne:chtewilia \lx_var General \ref 00827 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitehtewilia) picar para \osten alguien, metate para hacerlo más rasposo \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chtehtewili nomet, alaxtik a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que piques mi metate para mi, ya quedó liso (la superficie). \fr_son 00827-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx tewinta:ts \lx_cita tewinta:ts \lx_var General \ref 02992 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa honda \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig honda hecha para lanzar piedras \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tewinta:ts kwali ika se: kinmowtia n' chiktehmeh ke:man tawiwitah n' mi:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La honda sirve para ahuyentar a los pájaros cuando escarban (la semilla) en la milpa. \fr_son 02992-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz te \raiz wita:ts \ency Grabación, ilustración \nmorf Parece claro que el sustantivo tewinta:ts proviene de te la raíz para 'piedra" y wita:tsowa 'mecer'. Sin embargo, no se explica la inserción de la nasal /n/ para cerrar la primera sílaba. \dt 06/Jun/2021 \lx tewitse:wtok \lx_cita tewitse:wtok \lx_var General \ref 08110 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.sentado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar sentado (alguien, sin moverse ni hacer actividad alguna) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiow xikwiti kowit a:mo sayoh nika:n xitewitse:wto! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ve a traer leña, que no estés nada más sentado aquí! \fr_son 08110-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz wits \dt 23/Sep/2020 \lx tewi:tso:t \lx_cita tewi:tso:t \lx_var General \ref 01571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.flor.cucharilla \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig planta (parecida a la yuca aunque más pequeña y con espinas), todavía no identificada plenamente (pero que probablemente sea el Dasylirion acrotrichum (Schiede) Zucc., planta de la familia Liliaceae) que se da en regiones áridas y semiáridas; se aprovecha la pseudohoja para tejer ruedas o trenzas para adornar las iglesias regionales durante las fiestas patronales o principales. \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k talwiti noxola:l, kwaltsi:n tachihchi:wah n'tio:pan ika tewi:tso:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay fiesta en mi pueblo, adornan bien la iglesia con flor de cucharilla. \fr_son 01571-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz te \raiz wits \nmorf Aunque la /i:/ es larga en la palabra tewi:tso:t parece que se deriva de witsti, 'espina', dado que la planta es muy espinosa. \dt 15/Apr/2021 \lx tewitstik \lx_cita tewitstik \lx_var General \ref 03336 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.superficie.irregular \catgr Adj \deriv \sig con la superficie irregular, disparejo u ondulado \osten objetos, como la base de una jícara que no permite que se pare bien \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xi:kal a:mo wel moketsa tewitstik itsi:ntan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta jícara no puede pararse, su base es disparejo. \fr_son 03336-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te? \raiz wits \dt 05/Jul/2021 \lx tewiyo:n \lx_cita tewiyo:n \ref 08119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tewti \lx_cita tewti \lx_var General \ref 03538 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo está muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impureza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig basurilla; polvo; impureza \osten que se encuentra en un líquido; o polvo sobre una superficie como mesa \sig_var General \fr_n I:n a:t kipia miak tewti, moneki mah se: kitsetselo ika tilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta agua tiene muchas impurezas (basuritas), se requiere que se cuele con una tela. \fr_son 03538-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tew \nota Checar todavia si se usa con -yo \dt 17/Jan/2022 \lx tewwia \lx_cita kitewwia \lx_var General \ref 01238 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.basurilla \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (a menudo con reduplicación de vocal corta y : tehtewwia) echar basurilla \osten a un líquido, p. ej., café, agua fresca \sig_var General \fr_n A:mo xikwiwixohto yo:n kowit porque tiktehtewwia moa:wi ikahbe:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No estés sacudiendo ese árbol porque le echas basurilla al café de tu tía. \fr_son 01238-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tew \dt 19/Jul/2021 \lx tewwilia \lx_cita ne:chtewwilia \lx_var General \ref 08689 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciarle.con.basurilla \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ensuciarle con basurilla en perjuicio de \osten alguien, p. ej., una bebida o líquido \sig_var Tzina \fr_n I:n pili ne:chtewwilih noa:w, kipante:milih xiwtahsol wa:kik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le echó basurilla a mi agua, le echó hojarasca seca al recipiente. \fr_son 00119-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tew \dt 05/Oct/2020 \lx tewyoh \lx_cita tewyoh \lx_var General \ref 02550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.basurilla \catgr Adj \deriv \sig con basurilla que ha caido a la superficie (a un líquido) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:t tewyoh, a:mo tikte:ntsakkeh wa:n tewyowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta agua está sucia, no la tapamos (p. ej., el cántaro o tinaja) y se le cayó basurilla. \fr_son 02550-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tew \dt 21/May/2021 \lx tewyowa \lx_cita tewyowa \lx_var General \ref 03370 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caersele.basurilla \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caersele basurilla \osten a la superficie de líquidos como agua, café, comida; con una o dos pedacitos de basurilla se considera aplicable el verbo \sig_var General \fr_n I:n kahfe:n a:mo a:kin kite:ntsakwak wa:n tewyowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nadie tapó este café (olla de) y se le cayó basurilla. \fr_son 03370-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tew \dt 10/Jan/2022 \lx texahkalah \lx_cita texahkalah \lx_var General \ref 03779 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedregoso \catgr Sust-loc \deriv \sig pedregoso; lugar con muchas piedras \osten (p. ej., un terreno) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan ye:ktexahkalah, wehwei tet onkak wa:n a:mo wel teh nikto:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno es muy pedregoso, hay piedras grandes y no puedo sembrar nada. \fr_son 03779-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz xahkal \raiz -tah \nsem Generalmente texahkalah refiere a lugar pedregosos pero feos, donde es fácil resbalarse. \dt 17/Jan/2022 \lx texa:l \lx_cita texa:l \lx_var General \ref 03532 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arena.con.piedritas \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig arena mezclada con piedritas; azolve \osten generalmente arrastrada por la lluvia o por un caudal de agua \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k telkiowi mosentilia miak texa:l nokalte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa se junta mucha arenilla cuando llueve mucho. \fr_son 03532-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \raiz xa:l \dt 17/Jan/2022 \lx texa:l \lx_cita texa:l \lx_var General \ref 08390 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gravilla \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig arenilla, compuesta de piedritas pequeñas, que se usa como grava en la construcción de casas \sig_var General \fr_n I:n ta:la:taw i:xkich texa:l te:ntok. Tiowih tikololo:tih, yehwa tikwiskeh ke:man tikchihchi:waskeh tocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En ese barranco está lleno de arenilla. Vamos a recogerla para ocuparla cuando construyamos nuestra casa. \fr_son 08390-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A: Yo:n kali, ke:mah nochi, nochi wapal katka n' itsi:ntsakka kaltsi:n. B: Wa:n ompa mochi:waya nochi yo:n xiw..., A: Ompa kalte:noh katka nochi i..., ekintsi:n ta..., mopatak a porque nochi tepa:mit tayewalohtok, tei:xko nochi a. Pero tehwa:n timomachtia:yah nochi texa:li:xko, yo:n kalte:noh ka:mpa kalnemachti:lo:ya:n katka, nochi katka texa:l, a:mo .... Texa:li:xko a:mo tei:xko ke:meh ekintsi:n tachihchi:wkeh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Las paredes de esa casa eran de pura madera. B: Y ahí crecía toda esa…, A: Ahí afuera de la casa todo era …, ahora todo ha cambiado porque todas las casas son construidas con muros de piedra, con piso firme. Pero cuando nosotros estudiábamos, el piso era de arenilla, afuera del salón, el piso todo (estaba esparcida) era de arenilla, sí, todo era de arenilla, no…. Era pura arenilla, no como ahora ya es de piso firme, ahora todo lo han arreglado. \fr_son 08390-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08390-01_Tzina \fr_fuente 2012-08-03-h | 106.368, 126.057 \fr_n Niow ne: a:te:n, nikita ne: etok n' kowa:michin ne: etok a ne:. Niki:tskia ika noma:y nikalakia ihkó:n n'piswia a:t..., a:wa:kpan. Ne:wí:n, mo..., mote..., motexa:lnelowa ya. Mokwe:kwe:lowa, mo..., xa:lowa, mopa..., mopepechowa itech n' ialakyo, ne:n, ne:n, texa:l. Ompa tik..., tikmiktia ya. Ompa tikmorra:lakia wa:n tikwi:ka ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Me voy a la orilla del rio, veo que ahí está una anguila, ahí está. La agarro con mis manos y la meto así, la aviento al agua, a un lugar seco donde hay arenilla. Allá se pega la arenilla en su cuerpo. Empieza a culebrear por la arenilla que se le pega por su baba (líquido exterior del cuerpo que le hace ser resbaloso). Ahí la matamos. La metemos en el morral y ya la llevamos a la casa. \fr_son 08390-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08390-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-21-h | 407.815, 423.32 \fr_n A: Ka:sá: ika wa:n ka:sá: ika ohti se: kita ihko:ni yetok pero yo:n ka:sá: ika ki..., ne: we:ia:t, ka:sá: ika se: kita no: kwiwita, kwa:lkwi n' a:t de ne:wí:n ahko seki. B: Ata mochi:wa ne: a:taw, yo:n, yo:n ma:tohtomiyoh epaso:t. A: Yehwa yo:n okseki. Ompa ixwa. B: Mochiwa ata ka:mpa yo:n texa:l kite:matih ompa ixwa ne:n epaso:t, ke:mah ixwa. A: Pos ompa miak se: kita ke:meh i:n se:, se: yowi ne: a:te:nte:noh, ke:masá: se: kita ihihkatok nehjó:n epaso:t pero yehwa yo:n metstohtohmiyoh. B: Ke:mah. Ke:mah onkak, yo:n metstohtomiyoh. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: Verdad que el ma:tohmiyoh epaso:t (un tipo de epazote todavía no identificado) se da en los arroyos. B: El otro tipo (de epazote), ahí nace. A: Verdad que donde echan la arenilla ahí nace el epazote. B: Pues ahí se puede encontrar mucho, como cuando uno va a las orillas del río, a veces encuentra uno ese epazote pero es el de tallo pubescente. \fr_son 08390-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08390-02_Tzina \fr_fuente 2013-07-19-c | 404.604, 430.309 \sem Geología \semx_tipo Equivalente \semxref a:texa:l \raiz te \raiz xa:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx te:xa:lmeh \lx_cita te:xa:lmeh \lx_var General \ref 06556 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.insecto \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig tipo de insecto todavía no identificado; no pica, quizá sea un Hymenoptera \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n te:xa:lmeh a:mo te:kwah pero seki:n molwiah ke te:kwah ke:meh nekmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los te:xa:lmeh no pican pero algunos piensan que pican como las abejas. \fr_son 06556-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz te:n \raiz xa:l \ngram Nota el plural de seki es seki:n, con alargamiento de la /i/: cf. nochi / nochi:n, seki / seki:n, \dt 27/May/2020 \lx te:xi:ma \lx_alt te:nxi:ma \lx_cita kite:xi:ma \lx_var General \ref 05166 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tumbar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tumbar \osten árboles, arbustos, desde la base con hacha \sig_var Tzina \fr_n Nikte:xi:mati nochi:n n' kowmeh tein onkak nota:lpan, nikneki nitato:kas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a tumbar todos los árboles que hay en mi terreno, quiero sembrar maíz. \fr_son 05166-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref te:mpe:wa \semxref te:nteki \raiz te:n \raiz xi:ma \nsem En Tacuapan es mucho más común usar el término te:mpe:wa. No es completamente seguro que te:xi:ma contiene la raíz te:n, pero el hecho de que es sinónimo de te:mpe:wa sugiere la posibilidad, quizás porque se tumba el árbol desde "la orilla" (esto es, la base). \dt 11/Apr/2022 \lx te:xi:pal \lx_cita ite:xi:pal \ref 01637 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig_var 1-Tzina \glosa labio \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig labio (de una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili wetsik wa:n eski:sak ite:xi:pal, i:xakawetsik yeh ika mo:te:nkokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se cayó y sangró su labio, cayó boca abajo por eso se lastimó su boca. \fr_son 01637-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz te:n \raiz xi:pal \ngram Nota la perdida de /n/ antes de /x/, parece ser un proceso historico. Nota las palabras tambien que tienen /h/ por /n/ te:htsonkilit. \dt 15/Apr/2021 \lx te:xi:paltila:waya \lx_alt te:nxi:paltila:waya \lx_cita te:xi:paltila:waya \lx_var Tzina \ref 08003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx te:xiwtatih \lx_cita te:xiwtatih \lx_var General \ref 00819 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acalorante \catgr Adj \deriv \sig acalorante; que da calor \osten ropa gruesa como chamarra o sarape \sig_var General \fr_n N' cha:leh te:xiwtatih komo to:na wa:n ika se: pi:ktok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chal acalora si hace sol y una está envuelto con él. \fr_son 00819-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz tata \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx texkaltet \lx_cita texkaltet \lx_var General \ref 05569 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tezontle \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tezontle \osten piedra de color guinda que se usa para los tenamastes, telamas, y también en los temazcales (baños de vapor) para producir vapor al echárseles agua después de calentarlos mucho en un fogón \sig_var General \fr_n A:man niksakak miak texkaltet. Mo:sta nikwis, ika nitaxo:taltis itech notema:skal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy acarreé mucho tezonte. Lo ocuparé mañana para encender fuego en mi temazcal. \fr_son 05569-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Geología \raiz texkal \raiz te \dt 12/Apr/2022 \lx texo:chima:it \lx_alt tekxo:chima:it \lx_cita texo:chima:it \lx_var General \ref 05681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Araceae.Philodendron.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig [col] texo:chimai:t para ika se: tahchihchi:wa o ma:yewaltik| [lit., 'Philodendron con que se adorna'] Philodendron hederaceum (Jacq.) Schott, Philodendron cuyos tallos se desprenden facilmente y que se pueden jalar todo de un solo tiro. Por esto sirven para colgar en las fiestas escolores particularmente de salida del año escolar. Algunos lo emplean también para bodas, bautizos y otras fiestas religiosas. \sig_var Tzina \fr_n Nopili ki:sati mo:sta wa:n nikwiti texo:chima:it para ika titachihchi:watih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo se gradúa mañana y voy a traer el texo:chima:it (Philodendron hederaceum), con ello vamos a adornar. \fr_son 05681-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] texo:chimai:t ma:we:weyak| [lit., 'Philodendron de.hojas.alargadas'] Philodendron sagittifolium Liebm., Philodendron de hojas alargadas que en el pasado se usaban las hojas para envolver carne de puerco o res que se vendía por matanseros. Ahora se usan bolsas de plástico). Algunos han dicho que también se usaban las hojas para envolver tortillas. También se usan las raíces (lianas) de esta planta, kowke:smekat, para amarrar. A veces se llama simplemente texo:chima:it o tekxo:chima:it. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n texo:chima:it tein ma:we:weyak yehwa ika no: se: kipi:ki nakat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e El texo:chima:it de hojas largas, también se ocupa para envolver la carne. \fr_son 05681-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref ma:pachmahpil \semxref estampi:tah \raiz te \raiz xo:chi \raiz ma:i \nsem Juan de los Santo Dionicio nombró el texo:chima:it con hojas redondas ma:pachmahpil y de hojas alargadas, estampi:tah. \ncomp La palabra texo:chima:it o tekxo:chima:it es usado en San Miguel Tzinacapan. En Tacuapan dicen simplemente kowke:smekat para todos los Philodendron incluyendo el que se usa para adornar. El Philodendron hederaceum (Jacq.) Schott también, como los de San Miguel, lo conocen como kowa:tapi:ts. \dt 12/Apr/2022 \lx texo:chima:ixiwit \lx_cita texo:chima:ixiwit \lx_alt tekxo:chima:ixiwit \lx_var Tzina \ref 07896 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hoja.de.Philodendron.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas de cualquier de las dos Philodendron que se llaman texo:chima:it; las hojas de una (P. hederaceum usan con la liana como adorno en algunas fiestas y las hojas del otro (P. sagittifolium) se usaban para envolver carnes (puerco y res) \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Sep/2020 \lx texokomekat \lx_alt xokomekat \lx_cita texokomekat \lx_var General \ref 05804 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Vitaceae.Vitis.tiliifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de dos espécies de Vitaceae, uno llamado ista:k ('blanco', por tener sus hojas y tallo verde claro) y el otro chi:chi:ltik por tenerlos rojos. El tallo del blanco produce un jugo un poco amargo que se bebe. \sig_var General \sig [col] ista:k texokomekat | Vitis tiliifolia Humb. & Bonpl. ex Roem. & Schult., planta de la familia Vitaceae. Su tallo produce un jugo un poco amargo que se bebe (nótese que en Tacuapan esta plant se llama a:ki:smekat el a:ki:smekat de Tzinacapan es el Vitis tiliifolia Humb. & Bonpl. ex Roem. & Schult. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n texokomekat mochi:wa ohte:noh wa:n kowtah, seki:n tokni:wa:n taih n' i:a:yo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El texokomekat se da en la orilla del camino y en el monte, algunas personas beben su jugo. \fr_son 05804-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] chi:chi:ltik texokomekat | planta todavía no identificada de la familia Vitaceae. \sem Comestible-tallo \sem Planta \raiz te a:ki:tsmekat \raiz xoko \raiz meka \nsem Según la esposa de Rubén Macario, Nieve Felix, la colecta #1636 es un ista:k texokomekat. Ninguna otra persona presente (Rubén Macario y Eleuterio Gorostiza) lo identificó con este nombre. Ella también comentó que había otro texokomekat con tallo rojo, el chi:chi:ltik texokomekat. Rubén Macario dijo que el chi:chi:ltik texokomekat también se conocía con el nombre de a:ki:smekat. Entonces, el texokomekat se divide en dos uno blanco, ista:k texokomekat, y la otra de peciolos rojizos, misma que tiene un color cenizo en el envés de sus hojas. En la botánica nahua generalmente el término ista:k se aplica a las plantas y sirve para diferenciar una planta de otra cuando éstas reciben un mismo término genérico y ambas tienen colores de hojas diferente se designa como ista:k a la planta que tiene color verde en las hojas. Finalmente, Eleuterio Gorostiza opinaba que hay podría haber una diferencia entre el texokomekat, que tiene hojas cordatas y grisáceas, y el a:ki:tsmekat que tiene las hojas trifoliadas y del que hay solamente una variedad, la de tallo rojo. \nota Hay que checar todo en cuanto al texokomekat y a:ki:smekat. \dt 02/Sep/2020 \lx texokowitskowit \lx_alt texokowits \lx_cita texokowitskowit \lx_var General \ref 06514 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.árbol.no.identificado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig árbol todavía no identificado, produce espinas similares a las de naranjo \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n texokowitskowit a:mo a:kin kiwelita mah onka ita:lpan. Iwitsyo semi takwa:wak wa:n ika se: motsopo:nia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El texokowitskowit a nadie le gusta que haya en su terreno. Sus espinas son muy duras y con esas se pica uno. \fr_son 06514-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz te \raiz xoko \raiz wits \raiz kow \dt 20/Apr/2021 \lx te:xo:mi:ltik \lx_cita te:xo:mi:ltik \lx_var General \ref 08700 (duda) CSC no usa esta ´palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.boca.dispareja \catgr Adj \deriv \sig con la boca o borde dispareja en referencia a que partes de lo que debe ser circular salen hacia adentro o afuera (p. ej., una olla, cazuela) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ko:mit te:xo:mi:ltik, a:mo nikitak ihwa:k nikowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla tiene la boca dispareja, no me fijé cuando la compré. \raiz te:n \raiz xo:mi:l \dt 05/Oct/2020 \lx teyao:ni \lx_cita teyao:ni \ref 07986 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig fantasma; diablo; algo malo que no se ve \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx teyeh \lx_cita teyeh \lx_var General \ref 04715 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.huevecillos \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig con huevo listo para poner \osten gallina, pava \sig_var General \fr_n Yo:n pio tonto:nal a ka:n tata:stok. ¡Xikmachili ox teyeh! Xa: xiwtah tata:stos. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa gallina ya tiene días que no está poniendo. ¡Sientale si todavía tiene huevos para poner. Tal vez en el matorral estará poniendo huevos. \fr_son 04715-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \nsem Esta palabra es muy común para referirse a las gallinas y pavas. Sin embargo muchas aplican el término a las ranas y peces. \dt 24/Jan/2022 \lx teyoh \lx_cita teyoh \lx_var General \ref 02507 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedrosa \catgr Adj \deriv \sig pedregoso, lleno o cubierto de piedras pequeñas (p. ej., un campo de siembra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kteyoh ka:mpa nitato:ka, yeh ika a:mo miak ta:ki nosin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde siembro maíz es muy pedregoso, por eso mi maíz no da mucho. \fr_son 02507-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \dt 21/May/2021 \lx te:yo:lchika:w \lx_cita te:yo:lchika:w \ref 08604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx teyo:tia \lx_cita moteyo:tia \lx_var General \ref 07435 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.piedritas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig echar piedritas o semillas \osten p. ej., a una sonaja para que sueñe bien \sig_var General \fr_n JVC-- Ke:mah kikwa ne:n .... A:mo, i..., iteyo a:mo kikwa, kikwa soh ipacho (nexkihit). Ke:mah, porin ahwia:k, kwelita ipachio wa:n .... Ke:mah s..., pero tein ke:meh i:n se: mokwi:li:ti a wa:n tein kichipa:wah ya pos se: kwa:tsa iteyotsi:n AND-- A:mo, a:mo kikwa ne:n iteyo, [por]que tahtakwa:wak wa:n yehwa xa: no: tikmati ke:meh i:n tik[mat]toka ne: kikwih para ayakachmeh, ke:ní:w ki..., [ki]te:te:miliah. JVC-- wa:n se: kwa:tsa wa:n se: kita:lia para yo:n mohchi se: kiteyo:tia wa:n kwaltsi:n kakisti no:. De: wa:ki kwaltsi:n ne:n mohchi, kwaltsi:n kakisti ne: yo:n iteyo, ne:n ayakach. AND-- Kwaltsi:n kakisti ta[k]. JVC-- Wa:n ekintsi:n pos neli ki..., nochi monamakah sah, kwali se: kinamaka wa:n komo se: kineki, mah a:mo se: motatsiwili, mah se: kichihchi:wa wa:n se: kinamaka. AND-- Pos yo:n mah se: ki:xtili nochi i:n pachti cuando kichipa:wa para se: 'kwa:ti nejó:n, mah se: kipa:ka kwaltsi:n wa:n mah se: kwa:tsa JVC-- Ke:mah, ihko:ni. Mm. AND-- pos kikwiskeh ke:meh ekintsi:n nochi ne:n ki..., kite:mo:tih n' ekintsi:n para, ne:n, ayakachmeh kichi:wah. JVC-- Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Si lo comen …. No, sus semillas no se lo comen, nada más los residuos de pulpa (del Renealmia alpinia (Rottboell) Maas). Si, porque tiene un rico aroma, le gusta su pulpa y… Si…, pero como nosotros que ya lo vamos a traer y ya lo limpio pues ya secamos los frutos. AND-- A lo mejor suena bonito. JVC-- Y ahora pues de verás…, todo se vende, lo puede uno vender si es que queremos, no hay que hacerse flojo, hay que hacerlo y lo vende uno. AND-- Pues eso hay que quitarle toda la pulpa cuando lo limpia para comerlo, eso hay que lavarlo bien y secarlo. JVC-- Si, así es. AND-- Pues lo van a agarrar como ahora este…, ahora lo van a buscar para este, hacer sonajas. JVC-- Si. \fr_son 07435-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07435-01_Tzina_corte \fr_fuente 2013-07-22-w | 646.093, 693.288 \sig (con \raiz te \dt 11/Apr/2022 \lx teyo:tilia \lx_cita ne:chteyo:tilia \lx_var General \ref 07778 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.piedritas \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig echar piedritas (a granos como el maíz, frijol) en perjuicio de (alguien, p. ej., en dueño del grano) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w kiteyo:tilih no:má:n itaol. Kite:ntoya kaltikpak wa:n nopili kite:milih tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo le echó piedritas al maíz de mi mamá. Lo tenía tendido en la azotea y mi hijo le echo piedritas. \fr_son 07778-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \dt 22/Sep/2020 \lx teyowa \lx_cita teyowa \lx_var General \ref 03912 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formarsele.semilla \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig formarsele semilla \osten a las plantas \sig_var General \fr_n Yo:n po:cho:t teyowa itech mayo, tahtapa:ni n' ita:kka wa:n pata:ni n' iteyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A la ceiba se le forma la semilla en el mes de mayo, se rompen sus frutos y vuelan sus semillas. \fr_son 03912-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \dt 17/Jan/2022 \lx teyo:wia \lx_cita moteyo:wia \lx_var General \ref 07637 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creer.ver.persona \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig (con reflexivo : moteyo:wia) creer ver una persona, un ser humano, cuando no hay nadie, por el efecto de un hechizo hecho por alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ke ihwa:k se: moteyo:wia se: kita aksá: ohti wa:n a:mo tokni:w ta: sayoh ehekat, kihtowa kwali ika se: miki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que cuando uno se confunde a una persona, uno ve a alguien en el camino y no es una persona sino sólo el mal aire, dicen que con eso uno puede morir. \fr_son 07637-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz te \nmorf La etimología de esta palabra no está clara. \ency Grabación \dt 04/Jan/2021 \lx tia:nkes \lx_cita tia:nkes \lx_var General \ref 00684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mercado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mercado \osten lugar abierto donde periodicamente, p. ej., semanalmente, se ponen puestos de venta de víveres y otras cosas \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka tia:nkes. Nikowak se: chikiwit wa:n se: mekapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al tianguis. Compré una canasta y un mecapal. \fr_son 00684-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tia:nkes \nsem Este término se utiliza para referirse a los mercados de aire libre que se ponen periodicamente. Para un mercado permanente bajo techo se utiliza el préstamo 'mercado'. \nota Checar donde se usa esta palabra. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx tia:nkesowa \lx_cita tia:nkesowa \lx_var Pendiente \ref 01640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.a.tianguis \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ir a tianguis (a hacer compras) \sig_var Pendiente \fr_n Ekintsi:n a:mo nitia:nkeso:ti:w. A:mo nikpia tomi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy no voy a ir al tianguis. No tengo dinero. \fr_son 01640-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tia:nkes \dt 15/Apr/2021 \lx tia:t \lx_cita tia:t \lx_var General \ref 00904 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguardiente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aguardiente de caña \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nikalpano:to wa:n ne:chwa:ntikeh tepitsi:n tia:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui de visita y me invitaron un poco de aguardiente. \fr_son 00904-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Bebida \sem Medicinal \semx_tipo Sinónimo \semxref ihtipah \semxref siowpah \semxref rehfi:noh \raiz ti \raiz a: \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx tiehekat \lx_cita tiehekat \lx_var General \ref 07842 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aire.caliente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aire caliente (que proviene de un fuego, fogón) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tiehekat semi toto:nik. No: kwali ika se: motahtati:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El aire caliente es muy caliente. Con ello también uno se puede quemar. \fr_son 07842-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz eheka \dt 22/Sep/2020 \lx ti:h \lx_alt ki:h \lx_cita ti:h \lx_var Tzina \ref 04744 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hola \catgr Saludo \deriv \sig saludo usado por los hombres en cualquier momento del día al pasarse en la calle; es el saludo inicial, véase tiá:n \sig_var Tzina \fr_n A-- Ti:h. B-- Tiá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- Hola. B-- Hola. \fr_son 04744-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Los saludos de antes ya están decayendo en uso. Generalmente la gente dice niow ('voy') al pasarse en el camino o algo como niwa:lah ('vengo') al llegar a una casa. Sólo las mujeres usan esta expresión, tio:taki, mientras que los hombres usan la misma forma, pero con aspiración, tio:takih. Esto es en San Miguel Tzinacapan, según Hermelindo Salazar. También, según Ceferino Salgado en Tacuapan las mujeres usan la misma forma, con glotal final, mientras que los hombres utilizan tio:taki:n, con la /i/ larga y nasal final. Además, algunos en San Miguel Tzinacapan utilizan ti:h o ki:h, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden kineki:n o neki:n y si son hombres kineki:ltiá:n o bien neki:ltiá:n o tiá:n. \nota Hay que checar si es tih o ti:h, o quizá ti:n, etc. Tambien la dif. entre tih y kih \dt 24/Jan/2022 \lx tihti:ka:oksi \lx_cita tihti:ka:oksi \ref 08246 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tihti:lka:oksi \lx_cita tihti:lka:oksi \ref 08250 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tihtiwa:ki \lx_cita tihtiwa:ki \lx_var Tzina \ref 08257 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.escarlatina \catgr \infl \sig tener escarlatina \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Enfermedad \raiz ti \raiz wa:ki \dt 15/Aug/2018 \lx tihtiwa:kilis \lx_cita tihtiwa:kilis \ref 08569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa escarlatina \catgr Sust \deriv \infl \sig escarlatina \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Enfermedad \raiz ti \raiz wa:ki \dt 15/Aug/2018 \lx -tika \lx_cita wi:ptika \lx_var General \ref 01567 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sufijo.de.tiempo \catgr Sufijo \deriv \sig sufijo de tiempo agregado a sustantivos (p. ej., meses) o adverbios de tiempo (ya:lwa, mo:sta) indica un hecho ocurrido en el tiempo indicado por la raíz (p. ej., una construcción) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsin tikwiwitatokeh ya n' et tein tikto:kkah ma:yohtika. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya estamos cosechando el frijol que habíamos sembrado en el mes de mayo. \fr_son 01567-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sufijo de tiempo agregado a ciertos raíces de significado temporal que indica el tiempo en referencia a un punto de referencia \fr_n Ke:man nokni:w ta:wa:na, mo:stika a:mo tekiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi hermano bebe, al día siguiente no trabaja. \fr_son 01567-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -ka \nota Determinar todas las palabras con esta construccion con -tika. \dt 15/Apr/2021 \lx -tikah \lx_cita wetstotikah \lx_var General \ref 06861 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa durativo \catgr Sufijo \deriv \sig sufijo durativo defectuoso dado que existe solamente en el singular del presente, se usa como honorífico cuando el sujeto es un santo religioso (p. ej., el santo entierro) o una persona de edad avanzada \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n kiselihkeh totio:tsi:n tein wetstotikah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa recibieron el santo que está acostado (p. ej., el Santo Entierro). \fr_son 06861-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Tzina \raiz kah \dt 02/Sep/2020 \lx -tiki:sa \lx_cita kikwahtiki:sa \lx_var General \ref 04790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.de.paso \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Clase 3 \sig terminación aspectual que indica hacer lo que significa el verbo al pasar de un lugar a otro partiendo de un punto de referencia deíctico \sig_var General \fr_n Xikwi:kaya n' tapial kalihtik. Neh nikwitiki:sa ke:ski sakat ne: a:taw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya llévate el caballo a la casa. Yo paso a traer (en un punto intermediario, yendo a la casa) un poco de zacate en ese barranco. \fr_son 04790-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con wa:l- : wa:lkwahtiki:sa) terminación aspectual que indica hacer lo que significa el verbo al pasar de un lugar a otro hacia acá, hacia un punto de referencia deíctico (generalmente donde está el que habla o el sujeto del verbo) \sig_var General \fr_n A:mo niman tikwa:ltohtokak n' tapial wa:n kiwa:lkwahtiki:s mi:l ne: ohte:no. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No veniste a seguir luego la bestia y de regreso (caminando hacia acá) pasó a comer la milpa allá en la orilla del camino. \fr_son 04790-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ki:sa \dt 24/Jan/2022 \lx tikoixka \lx_cita kitikoixka \lx_var General \ref 01928 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asar.en.brasas \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig asar en brasas \osten plátanos, carne que se colocan directamente sobre las brasas, hongos \sig_var General \fr_n Niktikoixkati i:n pahpata. Aya:mo oksi wa:n nikwa:sneki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a asar en brasas estos plátanos. Todavía no se maduran y me los quiero comer. \fr_son 01928-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref tikota:lia \raiz ti \raiz -ko \raiz ikxi \dt 20/Apr/2021 \lx tikoixkilia \lx_cita kitikoixkilia \lx_var General \ref 07370 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado, es más común usar tikoixka \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asarle.en.brasas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig asar en brasas (p. ej., plátanos, carne que se colocan directamente sobre las brasas) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktikoixkilia i:n pahpata nopili, kikwa:sneki wa:n a:mo wel kitikoixka iselti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le aso en brasas este plátano para mi hijo. Se lo quiere comer y no lo puede hacer por si solo. \fr_son 07370-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -ko \raiz ikxi \dt 07/Apr/2022 \lx tikoi:xkwetowa \lx_cita kitikoi:xkwetowa \ref 08638 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tikoketsa \lx_cita kitikoketsa \lx_var General \ref 02620 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.al.fogón \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner al fuego \osten p. ej., un recipiente sobre las piedras del fogón, telamas, para hervir o cocer algo \sig_var General \fr_n ¡Xiktikoketsa i:n ko:mit wa:n xiktatokili mah niman molo:ni n' kahfe:n! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pon al fuego esta olla y atízale para que hierva luego el café! \fr_son 02620-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz ko \raiz ketsa \dt 21/May/2021 \lx tiko:mit \lx_cita tiko:mit \lx_var General \ref 01636 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olla.para.el.fogón \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig olla o recipiente de barro que se entierra y en donde se coloca el combustible (madera) para el fogón \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikta:lih se: yankwik tiko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer puse una olla de fogón nueva. \fr_son 01636-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ti \raiz ko:m \dt 15/Apr/2021 \lx tikonex \lx_cita tikonex \lx_var General \ref 05060 (duda) CSC usa kwahnex \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ceniza.caliente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ceniza caliente \osten recién salida del fogón \sig_var General \fr_n Xiki:xti ke:ski tikonex, tikwitih ika tikchi:hchi:watih pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Saca un poco de ceniza caliente del fogón, la vamos a usar para hacer medicina. \fr_son 05060-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kownex \raiz ti \raiz ko \raiz nex \nsem El tikonex es la ceniza del fogón, todavía caliente, mientras que ceniza en general se llama kownex, esto es, ceniza ya fría o esparcida fuera del fogón. \dt 03/Feb/2022 \lx tikonexpachowa \lx_cita kitikonexpachowa \lx_var General \ref 06881 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrir.con.ceniza.caliente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cubrir con ceniza caliente (emplastos de hierbas medicinales que como parte del proceso se cubren con ceniza caliente antes de colocarse sobre el cuerpo del enfermo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xa:lkowit ixiwyo kipahtia nexwitil, sayoh moneki mah se: kitikonexpacho iwa:n okseki xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de Piper spp. curan la indigestión, sólo se requiere que se cubra con ceniza caliente junto con otras hierbas. \fr_son 06881-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -ko \raiz nex \raiz pach \dt 14/Feb/2022 \lx tikono:tsa \lx_cita ne:chtikono:tsa \lx_var General \ref 01060 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invocar.el.fuego.para \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig invocar el fuego para \osten en un rito que hacen los curanderos para curar de susto a alguien quien se asustó por el fuego, p. ej., cerca del fogón \sig_var General \fr_n I:n pili momowtihka itech tit. Niktikono:tsak wa:n pahtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se había espantado por el fuego. Invoqué el fuego para él y se curó. \fr_son 01060-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Se: chikwase:n me:tsti timikis a, ke:yeh porque a:mo timopahti wa:n tikpia nemowtil, kwali niman. O a:mo timote:te:mpacho:ltih o a:mo timote:no:tsaltih. Kihtowah seki komo ka:mpa a:t timomowtih ximote:a:no:tsalti. Wa:n komo ka:mpa tit timomowtih ximote:tikono:tsalti, wa:n komo itech ta:ltsi:n ximota:l..., ximota:lte:..., ximota:lte:no:tsalti, (por error dijo ximona:lte:no:tsalti) yo:n nochi kwi:ka, pero ke:meh kwi:kas ne:n, ke:meh kwi:kas ne:n tahto:l nochi, no..., we:noh ke:meh ka:mpa timomowti:s nochi onkas ka:ni. Komo timoa:mowtih pos mah mitsa:no:tsaka:n. Wa:n komo timotikomowtih mah mitstikono:tsaka:n, wa:n komo timomowtih itech ta:ltsi:n pos mah mitsta:lno:tsaka:n. Wa:n ta:ká:n kwe:vahte:noh, kwe:vahte:noh, ka:sá: ika teisá: ihkó:n mitspasa:rowa. Entó:s pos ximote:no:tsalti itech kwe:vahte:noh \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e En unos seis meses ya te mueres. ¿Porque? Porque no te curaste y tienes susto, puede ser pronto. O no fuiste con alguien para que te hicieran un paladeo o no fuiste a hacerte una llamada espiritual. Unos dicen que si te espantaste en el agua, debes de hacerte la llamada espiritual. Y si te espantaste en el fuego tienes que hacerte la llamda espiritual, y si en la tierra…, te…, que te hagan la llamada espiritual sobre la tierra, eso también lleva, pero como lleve este, como lleve la palabra todo, también…, bueno donde te hayas asustado debe de haber adonde. Si te espantaste en el agua pues que te hagan la llamada espiritual. Y si te espantaste en el fogón que te hagan la llamada espiritual y si te espantaste en la tierra pues que te hagan la llamada espiritual en la tierra. y si es cerca de una cueva, en la orilla de una cueva, el algún lugar te pasa algo. Entonces pues debes de hacerte la llamada espiritual cerca de la cueva. \fr_son 01060-02_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-31-n | 203.23, 267.63 \sem Ritual \raiz ti \raiz -ko \raiz no:tsa \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx tikotah \lx_cita tikotah \lx_var General \ref 00295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fogón \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig fogón \osten de cocina solamente, no una fogata para cocinar en el campo \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n taxo:tatok i:n notikotah, nikekatih miak kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi fogón hay mucho fuego, le puse mucha leña. \fr_son 00295-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ti \raiz -ko \raiz -tah \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx tikota:lia \lx_cita kitikota:lia \lx_var General \ref 04070 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.al.lumbre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner en la lumbre del fogón, directamente sobre la lumbre o las brasas \osten alambre o varilla para usarlo caliente a perforar cuero \sig_var General \fr_n MSO-- Ke:mah, yo:n neli no: kwali, ke:mah para a:okwilimeh no: kwali neli kihtowah que mah yehwa yo:n se: mota:lili de yo:n ikowyotsi:n, ox mah se: 'kawa:nti wa:n ke:mah mah se: kitahtati ika se: imets. Yo:n no: pahti. Ke:mah, i:pa nejó:n neli kihtowah que no: kwaltia yo:ni. RMM-- Ke:mah wa:n neh nikneltoka porque ne: ke:man neli no..., no..., note:iskaltihka:wa:n nikitaya neli que kitekitih n' ikowyo, yo:n tein achi kowyohtoma:wak wa:n kina:ltikota:liah, kina:ltikoixkah wa:n ke:mah pe:wa kixakwalowah n' ke:meh i:n ka:mpa t..., ka:mpa kim..., kimpia n' a:okwilimeh, para yo:n mo:stika kihtowah ki..., tamati:ya ya. Te:tamati:lih. MSO-- Ke:mah, porque ke:meh i:pa no: ahwayoh yeh te:tamati:lih porque neli cuando yo:n te:kwih yo:n a:okwilimeh ye:kahwayowa se: imets, a:mo se: taxi:kowa. Wa:n neli ata se: kitahtatia, nejó:n, te:na:miki. Ehe. RMM-- Te:na:miki. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Sí, eso es cierto, también es bueno , sí, para los sabañones dicen que es muy bueno que se lo ponga a uno, el tallo, parece que se debe calentar y con ello se quema el pie (en la parte infectada). Ese es medicinal. Sí, de por sí dicen que sí sirve para eso. RMM--Sí, y yo creo porque en aquéllos tiempos ciertamente veía a mis padres que cortaban el tallo, el que tenía el taallo un poco más grueso y lo echan a la lumbre, lo echan a la lumbre h wa:n y luego (lo sacan de la lumbre) y empiezan a restregar en la parte donde están los gusanos (esto es infectado por los a:okwilimeh), para el siguiente dia dicen que ya se calma (el comezón). Se nos quita. MSO-- Sí, porque como de por sí causa comezón, hace el efecto de calmar el comezón porque ciertamente cuando nos atacan los a:okwilimeh, se siente mucho comezón en el pie, es insoportable. Y ciertamente uno lo quema , este, nos cura. Ehe. RMM-- Nos cura. \fr_son 04070-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2012-07-17-o | 340.596, 378.749 \semx_tipo Comparar \semxref tikoixka \raiz ti \raiz -ko \raiz ta:l \dt 17/Jan/2022 \lx tikota:lilia \lx_cita ne:chtikota:lilia \lx_var General \ref 04606 (duda) se usa tikota:lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aventarle.al.fuego \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aventar al fuego \sig_var General \fr_n I:n pili ne:chtikota:lilih noxi:kal. Tatak wa:n kwali ok katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño aventó mi jícara al fuego. Se quemó y todavía era buena. \fr_son 04606-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -ko \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx tikote:noh \lx_cita tikote:noh \lx_var General \ref 07298 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orilla.del.fogón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig espacio cerca de o a la orilla del fogón (generalmente no dista más de un metro de este punto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:stah kwaltsi:n nitachpa:na notikote:noh, a:mo nikneki mah tahsolah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En las orillas de mi fogón diariamente barro bien, no quiero que haya basura. \fr_son 07298-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ti \raiz -ko \raiz te:n \raiz oh \dt 07/Sep/2020 \lx tikote:nwa:tsa \lx_cita kitikote:nwa:tsa \lx_var Tacua \ref 03059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secar.al.borde.de.fogón \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \sig secar al borde de un fogón para que le llegue el calor \osten ropa \sig_var Tacua \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ti \raiz te:m \raiz wa:ki \raiz2 tiko \dt 14/Sep/2018 \lx tikowa:chilia \lx_cita ne:chtikowa:chilia \lx_var General \ref 08739 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarle.al.fogón \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig secar (p. ej., ropa al colocarla cerca) al fogón para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ne:chtikowa:chili notilmah! Nikneki nimaki:s wa:n a:mo to:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Sécame la ropa en el fogón! Quiero ponérmela y no hace sol. \fr_son 00776-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -ko \raiz wa:ki \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tikowa:ki \lx_cita tikowa:ki \lx_var General \ref 06399 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.en.fogón \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig secarse en fogón (ropa que está cerca del fogón) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah nikta:lihka tikote:noh wa:n kwaltsi:n tikowa:kik. A:mo kakaltiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa la había puesto cerca del fogón y se secó bien (en el fogón). No se endureció. \fr_son 06399-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz ko:n \raiz wa:ki \dt 08/Feb/2022 \lx tikowa:t \lx_cita tikowa:t \lx_var General \ref 06474 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa relámpago \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig relámpago (en la forma de zigzag) que se observa durante las tormentas eléctricas \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k ye:kkiowi wa:n tata:tatsi:ni moita se: tikowa:t achto de tatatsi:nis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llueve mucho y truena (constantemente), se ve el relámpago antes de tronar. \fr_son 06474-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \semxref peta:ni \semxref tatsi:ni \semx_tipo Comparar \semxref tatatsi:wia \raiz ti \raiz kowa: \dt 25/May/2020 \lx tikowa:tsa \lx_cita kitikowa:tsa \lx_var General \ref 04383 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secar.en.fogón \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig secar en fogón \osten p. ej., ropa al colocarla cerca del fogón \sig_var General \fr_n A:paliw motilmah. Xiktikowa:tsa. Mo:sta sepa timaki:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se mojó tu ropa. Sécalo en el fogón. Mañana te lo vas a poner otra vez. \fr_son 04383-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tipawa:tsa \raiz ti \raiz wa:ki \dt 18/Jan/2022 \lx tikowit \lx_cita tikowit \lx_var General \ref 03389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tisón \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig tisón, leña en proceso de quemarse \sig_var 1-Tzina \fr_n Xika:wa n' tikowit, timotahtati:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Deja la leña encendida, te vas a quemar. \fr_son 03389-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \nsem Cf. a kowtati:l que se usa para referirse a la leña no encendida sino simplemente amontonada. \raiz ti \raiz kow \dt 05/Jul/2021 \lx tikwi \lx_cita motikwi \lx_var General \ref 06513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encenderse \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig encenderse (p. ej., leña u otro combustible) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kwaltsi:n motikwik i:n tahsol, ihkwi a:mo no:ya:n tate:ntok ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se encendió bien esta basura, así ya no hay basura regada en todas partes. \fr_son 06513-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xo:ta \raiz ti \raiz kwi \nsem El verbo tikwi, usado como reflexivo, se aplica solamente a objetos combustibles y no a aparatos eléctricos ni focos, para los cuales se utiliza xo:taltia (p. ej., kixo:taltih ya itepos 'ya encendió su coche'). \dt 10/Feb/2022 \lx tikwi:ltia \lx_cita kitikwi:ltia \lx_var General \ref 06412 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa prenderle.fuego \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig prenderle fuego (p. ej., a objetos inflamables) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitikwi:ltia n' a:mat tein a:mo kwaltia ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño prende fuego al papel que ya no sirve. \fr_son 06412-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz kwi \dt 08/Feb/2022 \lx tikwi:ltilia \lx_cita ne:chtikwi:ltilia \lx_var General \ref 01001 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa prenderle.fuego.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig prenderle fuego a o abajo de \osten algo que se necesita quemar, p. ej., un horno de cal \sig_var General \fr_n Wa:n este ne: yo:n, nochi de yo:n kit..., kitatatiliah yetoyah wehka:wa se: quince días, ke:mah de tami nochi yo:ni ne:n kitatikwi:ltiliah yo:ni kitat..., kii:xpatiliah, moi:xpa:patah, timopa:patah. A:man n..., i:n tio:tak, al ratito sepa se:, kochi sepa se:, ihkó:n mi:xpa:patah, mi:xpa:patah mo:stah, mo:stah, mo:stah. Seki:n kkwitih n' kowit, we:we:yak n' kowit tikwih. Tikwih seki ohtat, we:weyak sakera de tres metros de we:weyak n' kowit, a:mo tsikitsitsi:n, ta: we:weyak pos, ta: ihtikoya:wak pos hasta ne:. Entó:s tikalakiah kowit we:weyakaxtik, tikwitih por, we:weyak wa:n tiktehtekih de, d..., de tres, de dos metros y medio, ke:meh akis ne:pa ne: wa:n, yowi wa:n yowi, wa:n yo:wi, a:mo... N' tekol nochi 'ki:xtihtiwih ika se: salo:n metsweyakaxtik tikchi:wah. \fr_au HAC323 \fr_var Ayotz \fr_e Y este ese, todo de eso…, le prenden fuego estaban como quince días, entonces cuando ya se acaba todo este de que le prenden fuego…, le cambian, se cambian, se cambian. Hoy…, en esta tarde, al rato otro, se duerme otro, así se van cambiando, se cambian diario, diario, diario. Unos van por la leña, usamos leña larga. Usamos bambú, la madera debe de ser por lo menos de unos tres metros de largo, no son chiquitos, pues deben ser largas, pues es muy profunda hasta este. Entonces metemos la madera larga, la vamos a traer largas y la cortamos de tres y dos metros y medio, como pueda caber allá y, se vá y se vá, y se vá, no… El carbón lo van sacando con un azadón que hacemos de cabo largo. \fr_son 01001-01_corp_Ayotz-HAC323_faltar \fr_fuente 2011-07-18-q | 215.304, 254.711 \sig prenderle fuego en perjuicio de \osten p. ej., una casa a una persona para perjudicarle \fr_n Tanawatihtok n' tekiwah mah se: kipale:wi se: tokni:w tein ika se: we:lis ke:meh tasa:l, tomí:n, tápalo:l, kalkowit, ipantsak n' kali porque tayowak kitikwi:ltilihkeh n' icha:n wa:n nochi taxo:tak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e La autoridad del pueblo está anunciando que hay que apoyar a una persona con lo que pueda uno como ropa, dinero en efectivo, comida, madera para la construcción de casa, material para el techo de la casa, porque anoche le incendiaron su casa y se quemó todo. \fr_son 01001-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz kwi \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx tikwi:ni \lx_cita tatikwi:ni \lx_var General \ref 00339 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.trueno \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : tihtikiw:ni) latir rápidamente; pulsar \osten el corazón, p. ej., después de subir un cerro; la cabeza, por un dolor fuerte \sig_var General \fr_n Xikmachili, ye:ktihtikwi:ni noyo:lo. Nochipa iwki ke:man ninehnemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Siéntelo, late mi corazón. Siempre es así cuando camino. \fr_son 00339-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatikwi:ni) haber trueno \osten levemente y sin haber rayos visibles \sig_var General \fr_n Tatikwi:ntok a. Xa: kiowiti wa:n a:mo nikwa:lkwik notsakka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya está tronando. A lo mejor va a llover y no traje mi impermeable. \fr_son 00339-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \semx_tipo Comparar \semxref tatsi:ni \raiz tikwi: \nsem La palabra tatikwi:ni se refiere a un fenómeno que ocurre en los meses de junio a septiembre, es el sonido que emite un rayo cuando cae a una distancia lejano y por eso solamente se escucha un ruido muy leve. Este sonido es común en las tardes o noches aunque algunas veces ocurre en la mañana. La gente dice que si se escucha este sonido algunas veces llueve y caen rayos. Para predecir una lluvia muchas veces se basan en el aumento de la intensidad de este sonido de tatikwi:ni: mientras más intenso más alta la probabilidad de lluvia y caída de rayos. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx ti:l \lx_cita ti:l \lx_var General \ref 07150 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tizne \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tizne que se forma en los utensilios de cocina al exponerlas al fuego (p. ej., cazuelas, ollas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Miak ti:l mosentilih ya itech i:n koma:l, ne: ke:mankayo:t a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este comal ya se le juntó mucho tizne, ya tiene tiempo de haberse adquirido. \fr_son 07150-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l \dt 04/Sep/2020 \lx tila \lx_cita tila \lx_var General \ref 02975 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gordita.de.masa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig gordita hecha de masa \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikta:li:ti se: tila nikmakas notskwin, nikmachtih mah kikwa tilameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a hacer una gordita, le daré a mi perro, lo habitué a comer gorditas. \fr_son 02975-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz tila: \dt 06/Jun/2021 \lx tila:na \lx_cita kitila:na \lx_var General \ref 03365 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig jalar \osten lazo, árbol, un objeto para sacarlo de un lugar \sig_var General \fr_n Wetsiti a n' kowit. ¡Xiktila:na, mah wetsi ahkwa:kopa! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya va a caer el árbol. ¡Jálalo (con un lazo), que caiga hacia arriba (p. ej., no abajo donde está la casa)! \fr_son 03365-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motila:na) jalarse (p. ej., animales amarrados) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tapial motila:n wa:n mokoto:n. Palaktik a katka n' imekaw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta bestia se jaló (del lazo) y se soltó reventando el lazo. Ya estaba podrido su lazo. \fr_son 03365-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \raiz tila: \dt 06/Jan/2022 \lx tila:nilia \lx_cita kitila:nilia \lx_var General \ref 04821 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig jalarle \osten a alguien una parte del cuerpo, p. ej., los cabellos a un niño, las plumas a una ave; o un parte de un objeto, p. ej., un lazo a un bulto \sig_var General \fr_n I:n pili kitila:nilih ikwitapi:l i:n misto:n wa:n kistek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le jaló la cola a este gato y lo arañó. \fr_son 04821-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tila: \nota En las palabras, aplicativas, que indican una accion que puede afectar un objeto o una persona, habria que estandardizar el orden de los significados. Por ahora siempre seria la persona beneficiada o perjudicada como la primera significado. \dt 24/Jan/2022 \lx tilatsi:n \lx_cita tilatsi:n \lx_var General \ref 01937 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortilla.gruesa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tortilla gruesa como memela \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 20/Apr/2021 \lx tila:wak \lx_cita tila:wak \lx_var General \ref 00100 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grueso \catgr Adj \deriv \sig grueso \osten p. ej., una tela, una tabla, una teja \sig_var General \fr_n I:n wapal semi tila:wak, kwali nikwis para se: nopuerta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tabla es muy gruesa, la podré usar para mi puerta. \fr_son 00100-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tupida \osten hierba que crece tupidamente en un terreno \sig_var General \fr_n Nika:n tila:wak yetok n' xiwit. A:mo wel titasalo:wi:skehowih kachi kwali titawi:tekitih ika *machete**. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está muy gruesa y tupida la hierba. No la vamos a poder limpiar con azadón, mejor vamos a chapear con machete. \fr_son 00100-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tila: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx tila:waya \lx_cita tila:waya \lx_var General \ref 01472 (duda) CSC no usa esta palabra como el ejemplo, en el corpus aparece con otro significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa engrosar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse tupido (hierba al crecer en un terreno) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokahfe:ntah xa: tila:wayak a xiwit, a:mo nitame:wtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi cafetal tal vez ya se quedó tupida la hierba, no he deshierbado. \fr_son 01472-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tila: \dt 07/Apr/2021 \lx ti:le:waltia \lx_cita kiti:le:waltia \lx_var General \ref 05018 (duda) parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ennegrecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (por descuido) ennegrecer \osten p., ej., la ropa al lavarla con algo sucio o que se despinta \sig_var General \fr_n Moista:kkwe:y yankwik wa:n tikti:le:waltih ya. A:mo niman tikpa:kak wa:n kichichi:n ta:l. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Tu enagua blanca es nueva y ya lo dejaste ennegrecida. No la lavaste luego y se le impregnó la mugre. \fr_son 05018-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : tihti:le:waltia) generar un moretón \osten a una parte del cuerpo, p. ej., por un golpe \sig_var General \fr_n Mookichpil kitewih nopili wa:n neli kitihti:le:waltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tu hijo golpeó a mi hijo y lo dejó con muchos moretones. \fr_son 05018-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l aiz e:wV \dt 03/Feb/2022 \lx ti:le:wi \lx_cita ti:le:wi \lx_var General \ref 02016 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ennegrecerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig ennegrecerse (p. ej., la piel por un golpe o por la insolación) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w tein pili ok ne:chma:k ika se: kowit wa:n nima:ti:le:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo, el que todavía es pequeño, me pegó con un palo y se ennegreció mi brazo. \fr_son 02016-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tati:le:wi) nublarse \osten el cielo con nubarrones negros \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:ktati:le:wtok, kiowis n' tio:tak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Está nublándose mucho, por la tarde va a llover. \fr_son 02016-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l \raiz e:w \dt 29/Apr/2021 \lx tiliktik \lx_cita tiliktik \lx_var General \ref 03946 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tenso \catgr Adj \deriv \sig tenso \osten el cuerpo o parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Ximokaxa:ni para kwali nikye:kta:li:s i:n kampa timonekwilohtok. Telsenka titihtiliktik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Afloja tu cuerpo para que pueda acomodar la parte que tienes dislocada. Estás muy tenso. \fr_son 03946-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tili:ntok \raiz tili: \dt 17/Jan/2022 \lx tili:ni \lx_cita tili:ni \lx_var General \ref 02044 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.apretado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse apretado (p. ej., un tornillo, una tuerca) y duro o difícil de abrir \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n molino ye:ktili:ni, se: ahkolsiowi se: kikwe:chowa n' nextamal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este molino está muy duro (difícil de girar), se cansa uno de los hombros al moler nixtamal. tilintok. \fr_son 02044-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tili: \nsem Aunque se utiliza el estativo tili:ntok para referirse a algo como un costal (o su contenido) muy lleno y apretado. \dt 29/Apr/2021 \lx tili:nka:wia \lx_cita kitili:nka:wia \lx_var General \ref 00961 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hablarle.con.voz.fuerte \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hablarle con rigor e insistencia, con voz firme y fuerte \osten p. ej., al regañar a alguien \sig_var General \fr_n I:n okichpil a:mo kinekia kika:was n' tai:l. Miakpa niktili:nka:wih wa:n kika:w a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho no quería dejar el alcohol. Muchas veces le hablé fuerte y ya lo dejó. \fr_son 00961-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tili: \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx tili:ntia \lx_cita kitili:ntia \lx_var General \ref 04844 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig apretar \osten p. ej., algo como una carga amarrada como hilo, lazo \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: kipehpehchtia n' tapial moneki mah se: kitili:nti, koma:mo kaxa:ni ihwa:k se: kitama:maltia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se le pone una almohadilla a la bestia, se debe apretar bien, si no se afloja cuando se le pone la carga. \fr_son 04844-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig apretar \osten p. ej., tornillos \sig_var General \fr_n ¡Xiktili:nti n' moli:noh, xahxakachtik ki:sa n' tixti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aprieta bien el molino, la masa está saliendo martajada. \fr_son 04844-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatakatsowa \raiz tili: \dt 24/Jan/2022 \lx tili:ntilia \lx_cita ne:chtili:ntilia \lx_var General \ref 04717 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apretarle \osten a una bestia, p. ej., algo que se amarra con lazo o soga \sig_var General \fr_n Xiktili:ntili n' tapial ipehpech, koma:mo kaxa:nis ihwa:k tiktama:malti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Apriétale los avíos a la bestia, si no se aflojará cuando le pongas la carga. \fr_son 04717-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatakatsowilia \raiz tili:ni \dt 24/Jan/2022 \lx tili:ntok \lx_cita tili:ntok \lx_var General \ref 02270 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apretado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig amarrado o apretado bien (p. ej., un lazo, un hilo, algo enterrado que no se mueve) \sig_var 1-Tzina \fr_son 02270-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n kowit ye:ktili:ntok, kwali kito:kkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este palo está muy apretado, lo enterraron bien. \sig bien apretado o lleno (p. ej., un costal de algo que se puede apretar, como mazorca pero no maíz porque el maíz no se aprieta) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n koxta:l tsi:tsikitsi:n, ika nikwiti xiwit. Niktili:nti:s wa:n miak akis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este costal es pequeño, con eso voy a traer hierba. Lo voy a apretar y cabrá mucha. \fr_son 02270-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tiliktik \raiz tili: \nsem Mientras que tili:ntok refiere al estado de 'apretado' en referencia a nudos, lazos, cargas atadas, tornillos, la palabra tiliktik se aplica a cosas metidas en la tierra que quedan muy apretados. \dt 11/May/2021 \lx ti:lka:oksik \lx_cita ti:lka:oksik \ref 08450 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ti:lko:ntia \lx_cita ti:lko:ntia \lx_var General \ref 06759 (duda) no aparece en el corpus, lo más común es ti:lowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse de tizne; tiznarse (p. ej., una tela blanca) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah ika kikwikeh i:n koma:l wa:n ti:lko:ntiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con esta tela agarraron este comal y se manchó de mucho tizne. \fr_son 06759-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l \raiz ko:m \dt 14/Feb/2022 \lx ti:lko:ntik \lx_cita ti:lko:ntik \lx_var General \ref 05057 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznoso \catgr Adj \deriv \sig cubierto o manchado de tizne \osten objeto como olla, cazuela, impregnado con tizne o tinte negro \sig_var General \fr_n I:n ko:mit ti:lko:ntik. Wehka:w a nikwitok wa:n a:mo nohma tapa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla está cubierto de tizne. Ya tiene tiempo que la estoy usando y todavía no se rompe. \fr_son 05057-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ti:loh \raiz ti:l \raiz ko:m \dt 03/Feb/2022 \lx tilmah \lx_cita tilmah \lx_var General \ref 03650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tela \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig tela \osten para ropa, cortinas, sábanas \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak chikwase:n vara tilmah, nikihtsomas se: kwe:it. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré seis varas de tela, coseré una enaguas. \fr_son 03650-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref take:n \raiz tilmah \dt 17/Jan/2022 \lx tilmahsol \lx_cita tilmahsol \lx_var General \ref 07087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ropa.vieja \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig ropa vieja (p. ej., un pedazo de tela, una prenda de vestir) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k niow kiowtah nimakia notilmahsol. Iksá: se: kisohsokiwia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando voy al campo me pongo mi ropa vieja. A veces lo enloda uno (la ropa). \fr_son 07087-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tilmah \raiz -sol \dt 02/Sep/2020 \lx tilmahtia \lx_cita kitilmahtia \lx_var General \ref 06540 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vestir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle ropa a (p. ej., un santo, una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:ltih ihsiwhka nopili, sa:te:pan niktilmahtih wa:n nikwi:kak xola:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Bañé rápidamente a mi hijo, después lo vestí y lo llevé al centro. \fr_son 06540-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref take:ntia \semx_tipo Comparar \semxref akia \raiz tilmah \dt 10/Feb/2022 \lx ti:loh \lx_cita ti:loh \lx_var General \ref 07729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznado \catgr Adj \deriv \sig tiznado (por efecto natural del fuego) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ko:mit aya:mo ti:loh, yankwik ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla todavía no está tiznada, todavía es nueva. \fr_son 07729-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ti:lko:ntik \raiz ti:l \dt 20/Sep/2020 \lx ti:lowa \lx_cita ti:lowa \lx_var General \ref 03205 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig mancharse o de tizne \osten accidentalmente, un ser vivo u objeto \sig_var General \fr_n I:n misto:n ti:lowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este gato se manchó de tizne. \fr_son 03205-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l \dt 04/Dec/2021 \lx tilta:lia \lx_alt telta:lia \lx_cita kitilta:lia \lx_var General \ref 05665 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprimir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig apisonar, compactar \osten tierra para un piso \sig_var General \fr_n Nitachkwak nokalte:noh wa:n mo:sta sayoh niktilta:li:s n' ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Escarbé (aflojando la tierra para después nivelarla) enfrente de mi casa y mañana la voy a compactar (para que quede plana y maciza). \fr_son 05665-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tel \raiz ta:l \nmorf Aparentemente tilta:lia es una pronunciación alternativa de telta:lia, con el prefijo tel-; véase entrada ta:lia. \dt 12/Apr/2022 \lx ti:ltik \lx_cita ti:tik \lx_var General \ref 06776 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa negro \catgr Adj \deriv \sig color negro \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: pio ti:ltik, se: chi:chi:ltik wa:n se: ista:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un pollo negro, un colorado y un blanco. \fr_son 06776-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz ti:l \dt 29/May/2020 \lx ti:ltik ehkaw \lx_cita ti:ltik ehkaw \lx_var General \ref 07772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ehkaw \sem Planta \raiz ti:l \raiz ehkaw \dt 15/Aug/2018 \lx ti:ltik kwitakowit \lx_cita ti:ltik kwitakowit \lx_var General \ref 07295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease kwitakowit \sem Planta \sem Medicinal \raiz ti:l \raiz kwita \raiz kow \dt 15/Aug/2018 \lx ti:ltikkoto:n \lx_cita ti:ltikkoto:n \lx_var General \ref 05864 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ti:ltik; algodón \glosa sarape.negro \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig sarape negro, de lana \osten ya no se usa \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t kipia se: iti:ltikkoto:n telsoltik a, a:mo kikwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi abuelo tiene un sarape negro ya muy viejo, ya no lo usa. \fr_son 05864-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l \dt 07/May/2020 \lx ti:ltikkwe:it \lx_cita ti:ltikkwe:it \lx_var General \ref 00680 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa falda.negra.ceremonial \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig falda de lana negra, es ceremonial y se usa como indumentaria de la novia; en la actualidad, se usa también como indumentaria de las reinas de feria en las comunidades \sig_var General \fr_n Noti:ltikkwe:y tein ika nimona:miktih nikwi ihwa:k niow plaza wa:n ihwa:k talwiti noxola:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi falda negra de lana con la que me casé la uso cuando voy a la plaza y cuando hay fiesta del santo patrono en mi pueblo. \fr_son 00680-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \semx_tipo Comparar \semxref ista:kkwe:it \raiz ti:l \raiz kwe:i \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx ti:ltsapot \lx_cita ti:ltsapot \lx_var General \ref 04839 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ebenaceae.Diospyros.nigra \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Diospyros nigra (J.F. Gmel.) Perr. (syn. D. digyna Jacq.), árbol de la familia Ebenaceae llamado localmente 'zapote negro' cuyo fruto se come y se vende y cuya madera se ocupa para leña \sig_var General \fr_n Nota:lpan miak ti:ltsapot ma:wilowa wa:n seki kikwah okwilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno se desperdicia mucho zapote negro y los animales comen algunos. \fr_son 04839-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz ti:l \raiz tsapo \dt 24/Jan/2022 \lx ti:lwia \lx_cita kiti:lwia \lx_var General \ref 02852 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tiznar (a propósito, p. ej., un traste de barro nuevo antes de ponerlo al fuego la primera vez) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowa:k se: ko:mit wa:n ya:lwa nikti:lwih ya, ika nikmanak emo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré una olla y ayer ya la tizné, con eso voy a hervir mis frijoles. \fr_son 02852-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ti:lko:ntilia \raiz ti:l \dt 17/Jul/2021 \lx ti:lwilia \lx_cita ne:chti:lwilia \lx_var General \ref 04014 (duda) el ejemplo no tiene coherencia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiznarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tiznar \osten a propósito, p. ej., un traste de barro nuevo al ponerlo al fuego, para alguien \sig_var General \fr_n Nimitstane:wti:ti i:n noko:n sayoh yankwik wa:n a:mo nikneki xine:chti:lwili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Te voy a prestar esta olla sólo que es nueva y no quiero que me la tiznes. \fr_son 04014-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:l \dt 17/Jan/2022 \lx timali:n \lx_cita timali:n \lx_var Tzina \ref 08134 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palo.de.sacar.fuego \catgr Sust \deriv \infl \sig palos que se usan para sacar fuego, haciendo un palo girar rápidamente sobre una base que se calienta y prende fuego a palitos y paja a su alrededor \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ti \raiz mali: \nsem Mencionado en una entrevista con Ernesto Vázquez acerca de witsikite:mpi:l. \dt 02/Sep/2020 \lx timiki \lx_cita timiki \lx_var General \ref 00925 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobrecalentarse.en.fogón \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sobrecalentarse sobre el fogón \osten comal, por tener demasiado leña abajo \sig_var Tzina \fr_n Xitisi a! Tikteltaxo:taltilih mokoma:l wa:n timikiti. A:mo takehkepis ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya haz las tortillas. Le echaste mucha lumbre a tu comal y se va a sobrecalentar. Así, las tortillas ya no se van a despegar. \fr_son 00925-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:tamiki \raiz ti \raiz miki \ncomp La palabra timiki no se emplea en Tacuapan. \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx timotah \lx_cita timotah \lx_var General \ref 00679 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Saludo \deriv \vease ita \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx timo:yo:t \lx_cita timo:yo:t \lx_var General \ref 07293 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chispa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chispa (p. ej., los que producen las brasas, explosión de un cohete o fuegos pirotécnicos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n timo:yo:t te:tahtatia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La chispa (de lumbre) quema (la piel). \fr_son 07293-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz mo:yo: \dt 07/Sep/2020 \lx -tinemi \lx_cita kikwahtinemi \lx_var General \ref 05102 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa andar.haciendo \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Clase 4/3 \sig terminación aspectual que indica andar haciendo lo que significa el verbo, sin tener un destino fijo o camino predeterminado \sig_var General \fr_n I:n pili kikwahtinemi nakat wa:n nentok i:n kalte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño anda comiendo carne y está afuera de la casa. \fr_son 05102-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref -tiw \semxref -tiwi:ts \semx_tipo Comparar \raiz nemi \dt 11/Apr/2022 \lx tintehtik \lx_cita tintehtik \lx_var General \ref 01117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gordo \catgr Adj \deriv \sig gordo \osten un persona solamente, no animal \sig_var General \fr_n I:n okichpil teltakwa yeh ika tintehtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño come mucho por eso es gordo. \fr_son 01117-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tinteh (?) \nota Hay que buscar otras palabras con esta raíz. \dt 24/May/2021 \lx tio:chi:wa \lx_cita kitio:chi:wa \lx_var General \ref 07058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bendecir \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bendecir (p. ej., semillas, agua, casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nikchihchi:w nocha:n wa:lahka se: tio:pixka:t kitio:chi:wako. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando construí mi casa, vino un sacerdote a bendecirlo. \fr_son 07058-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz chi:wa \dt 05/Apr/2022 \lx tio:chi:wilia \lx_cita ne:chtio:chi:wilia \lx_var General \ref 01502 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bendecirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig bendecir (un sacerdote) (generalmente objetos como velas o semillas) para (un feligrés) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwi:kaya noxina:ch misa wa:n ke:man tamik a ne:chtio:ch:wilih n' tio:pixka:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Llevé mi semilla de maiz a la misa y cuando terminó la misa el padre me lo bendijo. \fr_son 01502-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz chi:wa \dt 12/Apr/2021 \lx tio:kowit \lx_alt tio:kwawit \lx_cita tio:kowit \lx_var General \ref 07124 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Meliaceae.Cendrela.odorata \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Cedrela odorata, 'cedro rojo' en el español local, planta de la familia Meliaceae; su madera es fina y se usa en muebles y las ramas sirven para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tio:kowit a:mo semi onkak ok a:man, wehka:w okachi onkaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El cedro casi ya no hay hoy, antes había más. \fr_son 07124-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tio: \raiz kow \nsem Este árbol es una especie protegido y se necesita una licencia para tumbarlo. \dt 04/Sep/2020 \lx tio:kowtako:t \lx_cita tio:kowtako:t \lx_var General \ref 01496 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ramas.de.cedro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ramas o varas de cedro, Cedrela odorata L. (que se usan para leña) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan niktehtek miak tio:kowtako:t. Itsi:ntayo niki:xtih wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno corté muchas ramas de cedro. De su base saqué tablas. \fr_son 01496-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz kow \raiz tako: \dt 08/Apr/2021 \lx tio:kowtatix \lx_cita tio:kowtatix \lx_var General \ref 02611 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aserrín.de.cedro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aserrín de cedro, Cedrela odorata L., \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokahfe:ntah te:ntok miak tio:kowtatix. We:i katka n' tio:kowit tein ne:chtsaya:nilihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi cafetal está tirado mucho aserrín de cedro. Era grande el cedro que me (tumbraron y) aserraron (lo usaron para hacer tablas para mi). \fr_son 02611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz kow \raiz tisi \dt 21/May/2021 \lx tioksi \lx_cita tioksi \lx_var General \ref 04199 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madurarse.mal \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig madurarse mal \osten plátanos que se suavizan por adentro pero sin madurarse bien y adquirir un sabor dulce, se queda la cáscara todavía verde o negra \sig_var General \fr_n Nopahpata tioksik, a:mo wel niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis plátanos maduraron mal, no los podré vender. \fr_son 04199-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Plátanos \raiz ti \raiz oksi \nsem Algunos dicen que eso se le pasa a los plátanos por ser afectado por mal de ojo, véase xo:xa. \dt 18/Jan/2022 \lx tio:pamayo:l \lx_cita tio:pamayo:l \lx_var General \ref 00475 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tio:pan; mayor \glosa mayor.de.iglesia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig oficial de iglesia que desempeña un cargo que consiste en adornar y cuidar la iglesia \osten este cargo ya no existe \sig_var Tzina \fr_n Wehka:w onkayah tio:pamayo:lmeh. A:man sayoh etokeh fiska:lmeh wa:n a:mo yehwa:n ok tachihchi:wah. Tachihchi:wah diputa:dos a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes habían mayores de la iglesia. Ahora sólo hay fiscales y ya no son ellos quienes adornan. Ya adornan los diputa:dos. \fr_son 00475-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx tio:pan \lx_cita tio:pan \lx_var General \ref 03735 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa iglesia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig iglesia (generalmente la católica) \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n kitapalwihkeh i:n tio:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta iglesia la pintaron muy bonito. \fr_son 03735-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \dt 17/Jan/2022 \lx tio:panfiska:l \lx_alt fiska:l \lx_cita tio:panfiska:l \lx_var General \ref 00378 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tio:pan; fiscal \glosa fiscal.de.iglesia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fiscal (uno de un equipo de varios) de iglesia, es un cargo que se ejerce durante un periodo distinto en cada pueblo y consiste en encargarse de las labores de la iglesia \sig_var General \fr_n I:n xiwit no:pá:n eski tio:pafiska:l. Kiyo:le:w n' xiwtekiwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año mi papá será fiscal de iglesia. Lo invitó la autoridad. \fr_son 00378-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \nsem En Tacuapan se usa simplemente fiska:l ya que en este pueblo, y aparentemente en todos, los fiscales son solamente en la iglesia. En San Miguel Tzinacapan el periodo de servicio es 3 años mientras que en Tacuapan el término es abierto según la voluntad de la persona que desempeñe este papel. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx tio:pani:xpan \lx_cita tio:pani:xpan \lx_var General \ref 03261 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfrente.de.iglesia \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig enfrente de la iglesia \sig_var General \fr_n Ne: tio:pani:xpan onkak xo:chit, towehka:wkayo:wa:n kito:kkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de la iglesia hay flores, nuestros antepasados las sembraron. \fr_son 03261-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz i:x \raiz -pan \dt 03/Jul/2021 \lx tio:pankalaki \lx_cita tio:pankalakih \lx_var General \ref 05585 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa presentarse.en.iglesia \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig presentarse en iglesia \osten sólo danzantes al presentarse para bailar la primera vez de un ciclo de festivales, p. ej., uno o dos días antes de la fiesta principal \sig_var General \fr_n Wi:pta tio:pankalakitih mihto:tia:nih. Niá:s nitamawiso:ti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pasado mañana van a presentarse en la iglesia los danzantes. Voy a ir a divertirme. \fr_son 05585-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tio:panki:sa \raiz tio: \raiz -pan \raiz kalaki \nsem Cada pueblo tiene su "ciclo" de fiestas. En San Miguel Tzinacapan empeiza en septiembre con la fiesta del santo patronal y termina en enero o hasta febrero. Es en estos últimos días festivos se despiden, eso es ya dejan de reunirse para ensayar y se van a la iglesia para presentarse. Para las fechas en que empiezan a presentarse en septiembre es cuando entran en la iglesia y la palabra utilizadas es tio:pankalaki. \dt 12/Apr/2022 \lx tio:pankalte:noh \lx_cita tio:pankalte:noh \lx_var General \ref 07459 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrio.de.iglesia \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig atrio de iglesia \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tio:pankalte:noh kochtok se: ta:kat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el atrio de la iglesia está durmiendo un hombre. \fr_son 07459-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tio:pante:noh \raiz tio: \raiz -pan \raiz kal \raiz te:n \raiz oh \dt 10/Sep/2020 \lx tio:panki:sa \lx_cita tio:panki:sah mihto:tia:nih \lx_var General \ref 05635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despedirse.de.iglesia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despedirse de la iglesia \osten danzantes al terminar el ciclo anual de fiestas \sig_var General \fr_n Ya:lwa tio:panki:skeh mihto:tia:nih. Se: xiwit sepa mihto:ti:skeh. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ayer los danzantes se despidieron de la iglesia. Dentro de un año otra vez van a bailar. \fr_son 05635-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tio:pankalaki \raiz tio: \raiz -pan \raiz ki:sa \nsem Cada pueblo tiene su "ciclo" de fiestas. En San Miguel Tzinacapan empeiza en septiembre con la fiesta del santo patronal y termina en enero o hasta febrero. Es en estos últimos días festivos se despiden, eso es ya dejan de reunirse para presentarse en la iglesia. Para las fechas en que empiezan a presentarse en septiembre es cuando entran en la iglesia y la palabra utilizadas es tio:pankalaki. \dt 12/Apr/2022 \lx tio:panki:xtia tiopankisa \lx_cita kitio:panki:xtia \lx_var General \ref 03759 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshacer.grupos.de.danzantes \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despedir o deshacer de las presentaciones en la iglesia \osten una persona a un grupo de danzantes, llevándolo a la iglesa para despedirse al terminar el ciclo de fiestas) de la iglesia \sig_var General \fr_n Mo:sta nikintio:panki:xti:ti mihto:tia:nih, se: xiwit sepa mihto:ti:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana despediré danzantes (de la iglesia), dentro de un año otra vez bailarán. \fr_son 03759-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \raiz ki:sa \dt 17/Jan/2022 \lx tio:pankwi \lx_cita kitio:pankwi \lx_var General \ref 03412 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.levantamiento \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacerle lo que se llama en español 'levantamiento en la iglesia' \osten generalmente a niños menores, p. ej., de aproximadamente 6 años \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka oksé: a:ltepe:t, niktio:pankwito se: pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a otro pueblo, fui a hacer el levantamiento a un niño en la iglesia. \fr_son 03412-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \raiz kwi \nsem Cuando un niño tiene una enfermedad y no se puede curar con el médico entonces buscan a una persona mayor para que lo lleve a la iglesia y ahí le hace unas oraciones pidiendo a las imágenes que lo curen y así el niño se alivia. Eso es lo que le llaman kitio:pankwi, llevar a una persona a la iglesia cuando está enfermo. Al santo patrono se le rezan oraciones y se le pide que le de buena salud al enfermo. Esa persona encargada de llevar a la iglesia queda como padrino del enfermo. \nota Grabar una breve descripción. \dt 06/Jan/2022 \lx tio:pankwi:lia \lx_cita ne:chtio:pankwi:lia \lx_var General \ref 05215 (duda) parece ser más común tio:pankwi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.levantamiento.a \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer o llevar a cabo la ceremonia religiosa del levantamiento para \osten alguien, p. ej., para un señor en bendecir a su hijo \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka tio:pan niktio:pankwi:li:to ipili se: nokni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a la iglesia a hacerle levantamiento al hijo de mi hermano (para mi hermano). \fr_son 05215-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \raiz kwi \nsem Véase descripción de la ceremonia bajo tio:pankwi. \dt 11/Apr/2022 \lx tio:pantaekak \lx_cita tio:pantaekak \lx_var General \ref 04069 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa altar.mayor.de.iglesia \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig altar mayor de una iglesia \sig_var General \fr_n Ihwa:k talwiti n' toxola:l kwaltsi:n tachihchi:wah n' tio:pantaekak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay fiesta en mi pueblo adornan bien el altar mayor de la iglesia. \fr_son 04069-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \raiz eka \dt 17/Jan/2022 \lx tio:pantekiwah \lx_cita tio:pantekiwah \lx_var General \ref 05012 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fiscal.de.iglesia \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \plural Irregular tio:pantekiwa:nih \sig fiscal(es) de la iglesia principal (en Tzinacapan); comité de iglesia (en Tacuapan) \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w tio:pantekiwah, e:yi xiwit kichi:wati itech yo:n tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano es fiscal de la iglesia, va a ser tres años en ese cargo. \fr_son 05012-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa ne:chi:xta:lihkeh mah nitio:pantekiwah. Kiwe:ichi:watih n' tio:pan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer me eligieron para comité de proconstrucción de capilla. Van a remodelar (ampliar) la iglesia. \fr_son 05012-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \raiz teki \nsem Los fiscales en San Miguel Tzinacapan son invitados a servir por una delegación de la comunidad que va a su casa a pedir que acepten el cargo. A veces alguien no acepta. Su periodo es de tres años. Antes en Tzinacapan había cuatro fiscales cada uno con su mayor y cada mayor como dos topiles. Ahora todos se llaman fiscales (son ocho). En Tacuapan la palabra tio:pantekiwah se aplica a los miembros de un comité que se forma para llevar a cabo un obra en la iglesia del pueblo. \dt 03/Feb/2022 \lx tio:pantekiwahti \lx_cita tio:pantekiwahti \lx_var General \ref 02225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.fiscal.de.iglesia \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser o tener cargo de fiscal en la iglesia \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n tio:pantekiwa:hti, kiyo:le:wkeh wa:n kinekik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre es fiscal de la iglesia, lo invitaron y aceptó. \fr_son 02225-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz -pan \raiz teki \dt 09/May/2021 \lx tio:pante:noh \lx_cita tio:pankte:noh \lx_var General \ref 07291 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfrente.de.iglesia \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig lugar enfrente de la iglesia, afuera del atrio (tio:pankalte:noh) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nemi tio:pante:noh, ihwa:k tatsilini ihsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano vive cerca de (enfrente de) la iglesia, cuando tocan las campanas, despierta. \fr_son 07291-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref tio:pankalte:noh \raiz tio \raiz -pan \raiz te:n \raiz oh \dt 07/Sep/2020 \lx tio:panto:pi:leh \lx_cita tio:panto:pi:leh \lx_var General \ref 05655 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa auxiliar.de.la.iglesia \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \sig auxiliar o mansajero de la iglesia \osten un puesto que en el pasado existía para ayudar al mayor, pero ya no existe ninguno de los dos puestos \sig_var General \fr_n Wehka:w yetoya tio:panto:pi:leh, a:man a:mo a:kin kichi:waltia ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace tiempo habían auxiliaries de la iglesia, ahora ya desapareció ese cargo (lit., 'ya nadie lo desempeña'). \fr_son 05655-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:pi:leh \raiz tio: \raiz -pan \raiz to:pi:l \nsem Antes en la iglesia de San Miguel Tzinacapan había como cuatro fiscales quienes se encargaban de cuidar. Ellos trabajaban tres años y eran los que ayudaban en la función de la iglesia, por ejemplo, entregándole al sacerdote las cosas que ocupaba en la misa. Los fiscales también se coordinaban con los mayordomos para ir a traer y llevar de regreso la cera cuando se celebraba la misa de un santo. En esos años solo eran cuatro personas que fungían como fiscal. Había mayores que apoyaban para todos los trabajos que se hacían en la iglesia pero ellos solamente trabajaban un año para luego cambiarse. Los mayores también eran cuatro. Por ultimo estaban los tiopanto:pi:lehmeh que fungían como auxilares de los mayores. También se cambiaban al terminar el año. Habian ocho de estos auxiliares ya que cada mayor tenía dos tiopanto:pi:leh. Actualmente ya no hay mayores ni topiles. Sólo hay fiscales, entre ocho o diez personas quienes se encargan de cuidar y llevar a cabo los trabajos que se requieren. \ency Grabación \dt 12/Apr/2022 \lx tio:tak \lx_cita tio:tak \lx_var General \ref 04085 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.tarde \catgr Adv-tiempo \deriv \sig en la tarde \osten después del medio día hasta atardecer \sig_var General \fr_n Tio:tak tia:skeh tikwiti:wih ixiw n' topitsow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la tarde vamos a ir a traer hierba para nuestro cerdo. \fr_son 04085-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tio:takpa \semxref tio:takte:noh \semxref tio:takte:mpan \raiz tio: \raiz -tak \nota Hay que determinar la diferencia entre tio:takpa y tio:tak. No siempre son intercambiables. \dt 17/Jan/2022 \lx tio:taki \lx_cita tio:taki \lx_var General \ref 07786 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atardecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig atardecer \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tio:taki pe:wah tsahtsih n' chapolimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando atardece empiezan a cantar los grillos. \fr_son 07786-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig envejecer (personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t a:mo ke:man mona:miktih, iwki tio:takik a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer nunca se casó, ya envejeció así. \fr_son 07786-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz tak \dt 22/Sep/2020 \lx tio:taki \lx_cita tio:taki \lx_var General \ref 06509 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buenas.tardes \catgr Saludo \deriv \sig saludo utilizado por las mujeres para decir 'buenas tardes' (desde aproximadamente las dos a las seis de la tarde) \sig_var General \fr_n Tio:taki. ¿Ka:ni tiow? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Buenas tardes. ¿A dónde vas? \fr_son 06509-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz tak \nsem Los saludos de antes ya están decayendo en uso. Generalmente la gente dice niow ('voy') al pasarse en el camino o algo como niwa:lah ('vengo') al llegar a una casa. Sólo las mujeres usan esta expresión, tio:taki, mientras que los hombres usan la misma forma, pero con aspiración, tio:takih. Esto es en San Miguel Tzinacapan, según Hermelindo Salazar. También, según Ceferino Salgado en Tacuapan las mujeres usan la misma forma, con glotal final, mientras que los hombres utilizan tio:taki:n, con la /i/ larga y nasal final. Además, algunos en San Miguel Tzinacapan utilizan ti:h o ki:h, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden kineki:n o neki:n y si son hombres kineki:ltiá:n o bien neki:ltiá:n o tiá:n. \dt 02/Sep/2020 \lx tio:takia:mpa \lx_cita tio:takia:mpa \lx_var General \ref 01657 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poniente \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig hacia el poniente \sig_var 1-Tzina \fr_n \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz tio: \raiz -tak \raiz -ya:n \raiz -pa \dt 15/Apr/2021 \lx tio:takia:mpa \lx_cita tio:takia:mpa \ref 08101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa poniente \catgr \infl \sig poniente \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx tio:takih \lx_alt tio:taki:n \lx_cita tio:takih \lx_var General \ref 06510 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa buenas.tardes \catgr Saludo \deriv \sig saludo utilizado por los hombres para decir 'buenas tardes' (desde aproximadamente las dos a las seis de la tarde) \sig_var General \fr_n Tio:takih. ¿Ka:ni tiow? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Buenas tardes. ¿A dónde vas? \fr_son 06510-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \raiz tak \nsem Los saludos de antes ya están decayendo en uso. Generalmente la gente dice niow ('voy') al pasarse en el camino o algo como niwa:lah ('vengo') al llegar a una casa. Sólo las mujeres usan esta expresión, tio:taki, mientras que los hombres usan la misma forma, pero con aspiración, tio:takih. Esto es en San Miguel Tzinacapan, según Hermelindo Salazar. También, según Ceferino Salgado en Tacuapan las mujeres usan la misma forma, con glotal final, mientras que los hombres utilizan tio:taki:n, con la /i/ larga y nasal final. Además, algunos en San Miguel Tzinacapan utilizan ti:h o ki:h, y quienes saludan así se les debe contestar dependiendo del sexo. Si son mujeres responden kineki:n o neki:n y si son hombres kineki:ltiá:n o bien neki:ltiá:n o tiá:n. \dt 02/Sep/2020 \lx tio:taki:ltia \lx_cita nimotio:taki:ltia \lx_var General \ref 00760 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.entrada.la.tarde \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quedarse hasta bien entrada la tarde \osten generalmente por quedarse trabajando después de la hora normal de dejar de trabajar \sig_var General \fr_n Nitekitito wa:n tote:ko te:chtio:taki:ltih, kinekik mah tima:tamika:n tawi:teki:lis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a trabajar y nuestro patrón nos hizo trababar hasta bien tarde, quiso que termináramos el chapeo. \fr_son 00760-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tane:xtia \semxref tayowaltia \semxref nepantahtilia \semxref tahkahtilia \raiz tio: \raiz tak \nota Checar si es aceptable la forma transitiva con ne:ch-, eetc. en lugar de solo reflexivo. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tio:takini \lx_cita tio:takini \lx_var Tacua \ref 00496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Nyctaginaceae.Mirabilis.jalapa \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease tio:takxo:chitl \raiz tio: \raiz -tak \raiz2 tio:tak \dt 08/Feb/2021 \lx tio:takpa \lx_cita tio:takpa \lx_var General \ref 02252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.la.tarde \catgr Adv-tiempo \deriv \sig por la tarde (después de mediodía hasta atardecer, indicando el tiempo en que se realiza una actividad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tio:takpa niá:s nikalpano:tiw se: nokompa:leh, nikneki mah ne:chpale:wi mo:sta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por la tarde iré a visitar a un compadre, quiero que me ayude mañana. \fr_son 02252-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tio:takte:noh \semxref tio:takte:mpan \semx_tipo Comparar \semxref tio:tak \raiz tio: \raiz tak \dt 09/May/2021 \lx tio:takte:mpan \lx_cita tio:takte:mpan \lx_var General \ref 05293 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiempo.del.atardecer \catgr Adv-tiempo \deriv \sig tiempo del atardecer \osten la hora, más o menos, justamente antes de oscurecer, en los últimos momentos de luz \sig_var General \fr_n Yo:n tio:takte:mpan pe:wa ya sepa tasese:ya, moneki mah sepa se: mopi:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al atardecer otra vez empieza a hacer frío, es necesario que uno se tape otra vez. \fr_son 05293-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tio:takte:noh \semxref tio:takpa \semx_tipo Comparar \semxref tio:tak \raiz tio: \raiz taki \raiz te:n \raiz -pan \dt 11/Apr/2022 \lx tio:takte:noh \lx_cita tio:takte:noh \lx_var General \ref 05518 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiempo.del.atardecer \catgr Adv-tiempo \deriv \sig tiempo del atardecer, cuando empieza a oscurecer al meterse el sol \osten quizá una hora, más o menos, antes de oscurecer \sig_var General \fr_n Tio:takte:noh niá:s nikwiti:w xiwit para nopitsow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al caer la tarde iré a traer hierba para mi cerdo. \fr_son 05518-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Época \semx_tipo Sinónimo \semxref tio:takte:mpan \semxref tio:takpa \semx_tipo Comparar \semxref tio:tak \raiz tio: \raiz -tak \raiz te:n \raiz oh \dt 12/Apr/2022 \lx tio:takxo:chit \lx_cita tio:takxo:chit \lx_var General \ref 00388 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Nyctaginaceae.Mirabilis.jalapa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mirabilis jalapa L., planta de la familia Nyctaginaceae, una planta ornamental con flores que varían entre guinda y amarrilla que florece al atardecer. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tio:takxo:chit mochi:wa komo se: kito:ka, iwki kito:ka:ytiah porin poso:ni sayoh tio:takpa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Tio:takxo:chit se da si la siembra uno, lo nombran así porque florea sólo por la tarde. \fr_son 00388-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref tio:takini \raiz tio:tak \raiz xo:chi \ncomp En Tacuapan esta planta se llama tio:takini. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx tio:tsi:n \lx_cita totio:tsi:n \lx_var General \ref 04433 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dios \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig Dios; imagen de un santo católico \sig_var General \fr_n Ne: totio:tsi:n semi kwaltsi:n itilmah, kitapatilihkeh ihwa:k ilwitik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Está muy bonito el traje de este santo, lo cambiaron cuando fue su fiesta. \fr_son 04433-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tio: \nsem La palabra tio:tsi:n generalmente se posesiona por la 1a persona plural para indicar un santo compartido por un grupo, generalmente el pueblo. Sin embargo también se puede posesionar por cualquier otra persona para indicar un santo católico familiar o privado. \dt 18/Jan/2022 \lx tipahkowit \lx_cita tipahkowit \ref 01706 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var Tzina \glosa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Acaciella angustissima (Mill.) Britton & Rose, árbol de la familia Euphorbiaceae \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx tipan \lx_cita tipan \lx_var General \ref 04785 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secador.de.leña \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig lugar donde se seca la leña (a cierta altura sobre el fogón se colocan dos palos colocados paralelamente, colgados o sostenidos por horcones, sobres los cuales se coloca la leña para secar) \sig_var General \fr_n Nochi nokow tein a:paltik nikta:lih tipan mah wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Toda mi leña que está mojada la puse sobre el secador para que se seque. \fr_son 04785-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ti \raiz -pan \ency Grabación, ilustración \dt 24/Jan/2022 \lx tipankowit \lx_cita tipankowit \lx_var General \ref 01685 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palo.secador.de.leña \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig palo secador de leña (uno de los dos palos del tipan) \sig_var 1-Tzina \fr_n Postek notipankow, mo:sta niá:s kowtah sepa se: nikwiti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se rompió mi palo secador de leña, mañana iré al rancho a traer otro. \fr_son 01685-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz ti \raiz -pan \raiz kow \dt 17/Apr/2021 \lx tipanta:lia \lx_cita kitipanta:lia \lx_var General \ref 02954 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.sobre.secador \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner (p. ej., leña, piloncillo para secar) sobre un secador de fuego (el llamado tipan) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktipanta:li:s n' tokow mah wa:ki! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pon sobre el fogón nuestra leña, que se seque. \fr_son 02954-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -pan \raiz ta:l \dt 26/Jul/2021 \lx tipanta:lilia \lx_cita ne:chtipanta:lilia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.sobre.secador \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig poner (p. ej., leña, piloncillo para secar) sobre un secador de fuego (el llamado tipan) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chktipanta:lili yo:n pane:lah, nikelka:w wa:n a:skayowas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pón ese piloncillo sobre el secador (por mi), se me olvidó y se va a hormiguear. \fr_son 00108-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -pan \raiz ta:l \dt 05/Oct/2020 \lx tipawa:ki \lx_cita tipawa:ki \lx_var General \ref 06650 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.sobre.fuego \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig secarse sobre fuego (p. ej., carne, leña) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nakat kwaltsi:n tipawa:kik, wehka:wak wa:ktoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne se secó bien sobre el fuego, tardó en secarse. \fr_son 06650-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz -pan \raiz wa:ki tipan \nsem Refiere el verbo tipawa:ki a la acción de secarse sobre el tipan, dos palos paralelos que se colocan sobre el fogón. \dt 14/Feb/2022 \lx tipawa:tsa \lx_cita kitipawa:tsa \lx_var General \ref 05222 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahumar.sobre.fuego \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ahumar sobre el fuego pero colocado a cierta distancia \osten carne ahumada, de pollo, pájaro, cerdo, guajolote, res, de cualquier carne comestible \sig_var Tzina \fr_n Tikpiayah miak pionakat. A:mo tiktamihkeh ok wa:n tiktipawa:tskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Teníamos mucha carne de pollo. Ya no nos la acabamos y la secamos al fuego. \fr_son 05222-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tewa:tsa \raiz ti \raiz -pan \raiz wa:ki \nsem Se coloca carne sobre el fuego, colgado o bien sobre unas varas horizontales, para ahumarla y de esta manera hacer que se conserve más tiempo que carne cruda. \dt 11/Apr/2022 \lx tipi:chilia \lx_cita ne:chtipi:chilia \lx_var General \ref 05555 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa avivarle.fuego \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig avivarle el fuego \osten a un recipiente que está en el fogón, p. ej., una olla de frijoles \sig_var General \fr_n ¡Xiktipi:chili i:n ko:mit mah oksitiwetsi n' et! Tikwa:tih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Avívale el fuego a esta olla para que se cuesan rápido los frijoles!. Todavía los vamos a comer. \fr_son 05555-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz pi:tsa \nsem El significado del aplicativo tipi:chilia tiene como el segundo objeto la olla, sartén o comal a que se le atize el fuego. No se usa, o no es común usar este verbo como un beneficiado humano, p. ej., 'Atiza el fuego para mi'. \dt 12/Apr/2022 \lx tipi:naltia \lx_cita ne:chtipi:naltia \lx_var General \ref 06777 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.picar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer picarse (alguien) al provocar (p. ej., un nido de avispas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil koli:nih intapahsol n' a:lsimitmeh wa:n ne:chintipi:naltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho agitó el nido de avispas e hizo que me picaran. \fr_son 06777-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tipi: \dt 14/Feb/2022 \lx tipi:nia \lx_cita kitipi:nia& \lx_var General \ref 07047 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig picar (p. ej., un insecto, una oruga urticante) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n a:lsimitmeh kitipi:niah a:kin kinkwehmolowa, ka:mpa yetok intapahsol a:mo we:l se: taoli:nia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las avispas pican a quien las molesta, donde está su nido no se puede mover. \fr_son 07047-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig picotear (una ave a cualquier cosa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio kitima:pi:nih nopili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo le picoteó la mano a mi hijo. \fr_son 07047-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tipi: \dt 16/Feb/2022 \lx tipi:nilia \lx_cita ne:chtipi:nilia \lx_var General \ref 07461 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo y ta- : motatipi:nilia) picar el cascarón del huevo para nacer (las aves) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopio:kone:wan motatipi:nilihtokeh ya, mo:sta yo:liskeh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis pollitos ya están picando el cascarón (desde adentro), mañana ya van a nacer. \fr_son 07461-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tipi: \dt 11/Apr/2022 \lx tipi:tsa \lx_cita tipi:tsa \lx_var General \ref 04758 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa avivar.fuego \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig avivar el fuego \osten con soplos de aire pulmonar, con aventador u con otro objeto parecido \sig_var General \fr_n Ihwa:k tise:wi notikotah nitipi:tsa ika se: sombre:rohsol \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se apaga el fuego en mi fogón, avivo el fuego con un sombrero viejo. \fr_son 04758-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz pi:tsa \dt 24/Jan/2022 \lx tise:wi \lx_cita tise:wi \lx_var General \ref 01962 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apagarse.fogón \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig apagarse el fogón \osten (cuando ya no hay leña) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tise:w a wa:n nikmanati ok noemo:l. ¡Xitaxo:talti! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya se apagó el fogón y todavía voy a hervir frijoles. ¡Haz el fuego de nuevo! \fr_son 01962-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig apagar la luz (una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Koma:mo titahtsomati ok, ¡xitise:wi a! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si ya no vas a coser, ¡ya apaga la luz! \fr_son 01962-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz se:wi \dt 20/Apr/2021 \lx tise:wia \lx_cita tise:wia \lx_var General \ref 03624 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apagar.luz \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig apagar una fuente luminosa artificial \osten p. ej., la luz de una vela o un foco \sig_var General \fr_n Ihwa:k timote:kati:w, titise:wis ne: kalte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando te vayas a acostar apagas el foco de afuera de la casa. \fr_son 03624-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz se:wi \dt 17/Jan/2022 \lx tise:wilia \lx_cita kitise:wilia \lx_var General \ref 04471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apagarle.luz.lumbre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bajarle la lumbre \osten a algo que se está cociendo, al cal en un horno de cal \fr_n Ihwa:k oksis i:n et, xiktise:wili n' ko:mit! A:mo xiki:xti, timotahtatihti. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando se cuezan los frijoles sólo apaga la lumbre abajo de la olla! No la retires, no sea que te quemes. \fr_son 04471-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz se:wi \nsem Algunas personas usan la palabra tise:wia como un verbo transitivo, esto no es raro porque en el Náhuat SNP algunos aplicativos se reducen con la terminación -ia en lugar de -ilia \dt 18/Jan/2022 \lx tisi \lx_cita tisi \lx_var General \ref 01304 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.tortillas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig echar tortillas; formar la masa del nixtamal en tortillas (a mano o con tortillera) y echarlas sobre el comal \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:stah kwalka:n nime:wa, niketsa nokahfe:n wa:n sa:te:pan nitisi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Diariamente me levanto temprano, pongo mi café y después hago tortillas. \fr_son 01304-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taxkalowa \raiz tisi \nsem El verbo tisi refiere a la acción de hacer la tortillas (echarlas sobre el comal) una vez que ya está molido el nixtamal. No incluye la acción de moler para la cual se utiliza el verbo tixkwe:chowa o a veces simplemente kwe:chowa. \dt 22/Mar/2021 \lx tiskeh \lx_cita tiskeh \lx_var General \ref 05221 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tortillera \catgr Sust-agent \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Posesión de agentivo: -keh > -ka:w \plural Regular agentivo : tisinih \sig niña o mujer \osten generalmente en referencia de un miembro de una familia o casa \fr_n A:mo name:chkalpanohtoya. Taka:h nankipiah ya se: tiskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No los había visitado. ¡De veras (de sorpresa) hasta ya tienen una niña. \fr_son 05221-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : itiska:w) esposa \sig_var General \fr_n Nokni:w kikwito ya:lwa n' itiska:w, i:pa kinohno:tsaya ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue a traer ayer a su esposa, de por sí era su novia (lit., 'él le hablaba'). \fr_son 05221-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tisi \ncomp En el náhuatl del Balsas tiske:tl significa 'molendera', p. ej., Xnihpia notiska:w 'No tengo molendera.' \dt 11/Apr/2022 \lx tit \lx_cita tit \lx_var General \ref 06696 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fuego \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig fuego \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tit tikwih ika tikmanah totakwal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El fuego lo usamos para cocer nuestros alimentos. \fr_son 06696-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig luz eléctrica \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa niahka xola:lpan nikixta:wato n' tit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la mañana fui al centro a pagar la luz. \fr_son 06696-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \dt 28/May/2020 \lx ti:tani \lx_cita kiti:tani \lx_var General \ref 05654 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enviar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig enviar \osten un objeto por encargo o por correo; una persona como representante o de encargo \sig_var General \fr_n Nikihkwiloh se: a:mat wa:n mo:sta nikti:taniti mah kwi:kili:ka:n nookichpil tein nemi ne: we:ixola:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Escribí un papel (carta) y mañana lo voy a mandar que se lo lleven a mi hijo el que vive en la ciudad. \fr_son 05654-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:tani \dt 12/Apr/2022 \lx ti:tanilia \lx_cita ne:chti:tanilia \lx_alt ti:tania \lx_var General \ref 00236 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enviarle \catgr V3 \deriv Aplicativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig enviarle a \osten alguien, p. ej., un recado escrito, un regalo, dinero \sig_var General \fr_n Nikti:tanili:ti nokni:w seki tamal, nemi ne: we:ixola:l wa:n nikneki mah no: kieko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a enviarle a mi hermano unos tamales, vive en la ciudad y quiero que también pruebe los tamales. \fr_son 00236-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tati:tania) mandar a llamar o traer \osten al enviar una persona o avisar una persona que comunique el pedido del tercero a la persona que es llamada \sig_var General \fr_n Niow nikitati no:má:n, ne:chtati:tanih ya:lwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ver a mi mamá, ayer me mandó llamar (esto es, mandó alguien para avisarme que fuera). \fr_son 00236-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:tan \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx titi:chakia \lx_cita kititi:chakia \lx_var General \ref 00415 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.forzadamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig meter forzadamente, o apretadamente \osten un objeto, persona, animal en un espacio reducido \sig_var General \fr_n I:n pili kititi:chakih ia:wil itech i:n tet wa:n a:mo wel ki:sa ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño metió forzadamente su juguete entre estas piedras y ya no sale \fr_son 02590-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xiktiti:chaki yo:n to:tomo:ch itech se: koxta:l sah. Akis n' ka:n miak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mete forzozamente todo esa hoja de mazorca en un solo costal. Bien que cabe pues no es mucho. \fr_son 00415-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref po:tsakia \raiz titi:ch (?) \raiz aki \dt 02/Feb/2021 \lx titi:chakilia \ref 03043 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 13/Sep/2018 \lx titi:chaktok \lx_cita titi:chaktok \lx_var General \ref 00613 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.metido.forzadamente \catgr Estativo \deriv \sig estar metido forzadamente, encajado apretadamente \sig_var General \fr_n Se itskwimike:t titi:chaktok ne: kowtampa, xa: mopahwih wa:n ompa mikik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un perro muerto quedó apretado debajo de esa leña (apilada), tal vez se envenenó y ahí se murió. \fr_son 00613-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:ka \raiz aki \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx titi:chtia \lx_cita titi:chtia \lx_var General \ref 07385 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig inflamarse (parte del cuerpo de persona o animal por golpe, piquete de insecto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niktsontewih nomahpil. Titi:chtiak, ne:chkokowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer golpeé mi dedo. Se inflamó, me duele. \fr_son 07385-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref titi:ka \raiz ti:ka \nmorf Para el progresivo se utiliza la forma tit:katok. \dt 07/Apr/2022 \lx titi:chtik \lx_cita titi:chtik \lx_var General \ref 01751 CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamado \catgr Adj \deriv \sig inflamado \osten parte del cuerpo de persona o animal por golpe, piquete de insecto \sig_var General \fr_n Notskwin titi:chtik se: ii:xtololo, a:it ka:ni moi:xkokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro tiene un ojo inflamado, quién sabe dónde se lastimó el ojo. \fr_son 01751-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref titi:katok \raiz ti:ka \dt 18/Apr/2021 \lx titi:ka \lx_cita titi:ka \lx_var General \ref 03905 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hincharse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hincharse \osten p. ej., parte del cuerpo, a causa de alguna lesión \sig_var General \fr_n Ya:lwa ne:chtipi:nih se: a:ltsimit nokantipan wa:n nititi:kak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me picó una avispa en la mejilla y se me hinchó. \fr_son 03905-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref titi:chtia \raiz ti:ka \dt 17/Jan/2022 \lx titi:katok \lx_cita titi:katok \lx_var General \ref 03119 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig inflamado; hinchado \osten parte del cuerpo por golpe, piquete de insecto \sig_var General \fr_n Nima:titi:katok, ne:chkwah se: a:lsimit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mano está hinchado, me picó una avispa. \fr_son 03119-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref titi:chtik \raiz ti:ka \dt 26/Jun/2021 \lx titikilowa \lx_cita kititikilowa \lx_var General \ref 05571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.picado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar picado o cortado a medias \osten mal cortado o macheteado, con muchos cortes a lo largo pero no trozado \sig_var General \fr_n Ne: pili kitelnehneki kohkowis. Aya:mo wel kiye:kkwi mache:teh pero nochipa ya kintitikilohtinemi kowmeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese niño le gusta mucho cortar leña. Todavía no sabe usar bien el machete pero siempre anda cortando los árboles aunque de mal manera (picándoles la superficie como para practicar o jugar a leñar). \fr_son 05571-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tikil \dt 12/Apr/2022 \lx titikiltik \lx_cita titikiltik \lx_var General \ref 04609 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasposo \catgr Adj \deriv \sig rasposo, desparejo \osten madera no cepilladas ni acabada sino rústico, con el corte original de machete o hacha \sig_var General \fr_n I:n ikpal ye:ktitikiltik, a:mo kwaltsi:n kixihxhi:nkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este banco está muy rasposo, no lo cepillaron bien. \fr_son 04609-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tikil \dt 24/Jan/2022 \lx titilachilia \lx_cita ne:chtitilachilia \lx_var General \ref 07500 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrastrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrastrar (p. ej., un palo, un bulto) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:wel nikwi:ka ok i:n kowit, xine:chpale:wi ma:ski xine:chtilitachili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya no puedo llevar este palo, ayúdame aunque me la arrastres. \fr_son 07500-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tila: \dt 11/Apr/2022 \lx titilatsa \lx_cita kititilatsa \lx_var General \ref 04560 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrastrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig arrastrar por el suelo \osten un ser vivo o un objeto \sig_var General \fr_n Ekin nikna:mik se: kwa:koweh kititilatsa kalkowit. Inachi n' kowit kiwi:ka. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Acabo de encontrar una res que lleva arrastrando madera para construcción de casa. Es muy grande el trozo que lleva. \fr_son 04560-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Frecuentativo \raiz tila: \dt 24/Jan/2022 \lx titipitsa \lx_cita kititipitsa \ref 08083 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx titi:tsa \lx_cita motiti:tsa \lx_var General \ref 01526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pujar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig pujar al esforzarse mucho, al máximo de las posibilidades (p. ej., para hacer una actividad física ) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili a:mo wel mihkwita yeh ika telsenka motiti:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño no puede hacer del abño por eso se esfuerza mucho. \fr_son 01526-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:ka \nsem La palabra motiti:tsa se usa (siempre en reflexivo) para indicar un esfuerzo mayor que apenas logra hacer una actividad fisica o que a pesar del esfuerzo no se logra hacer. \dt 13/Apr/2021 \lx -tiw \lx_cita kikwahtiw \lx_var General \ref 05013 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.haciendo \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Irregular \infl_v Ver notas morfológicas \sig terminación aspectual que indica ir hacia un punto de referencia deictico haciendo lo que significa el verbo, que se manifiesta en la raíz que se usa para el perfectivo \sig_var General \fr_n I:n pili yowi xola:lpan wa:n kikwahtiw se: xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño va al centro y va comiendo una naranja \fr_son 05013-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref -tiwi:ts \semx_tipo Antónimo \raiz yowi \nmorf Existen las siguientes inflexiones de esta terminación: -tiah (perfectivo); -tia:ya (imperfectivo); -tiahka (pluperfectivo); -tiw (modales incluyendo imperativo y optativo). El futuro, que será tiá:s casi no se usa, utilizando el presente en su lugar. El plural de -tiw es -tiwih. Véase gramática capítulo xx. Para la acción inversa se utiliza la terminación -tiwi:ts. Nótese que en el Balsas de Guerrero se modifica -tiw con el prefijo de dirección inversa -wa:l. Asi lo que en Cuetzalan seria takwahtiwi:ts en Balsas sería wa:ltlakwahtiw. \dt 03/Feb/2022 \lx -tiwetsi \lx_cita -tiwetsi \lx_var General \ref 06738 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.rápidamente \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Clase 3 \sig terminación aspectual que indica hacer la acción verbal rápidamente \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kikwahtiwets n' pahpata tein nikwa:ntik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño comió rápidamente el plátano que le convidé. \fr_son 06738-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetsi \dt 29/May/2020 \lx -tiwi:ts \lx_alt -tiwa:lah \lx_cita kikwahtiwi:ts \lx_var General \ref 04555 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venir.haciendo \catgr Terminación aspectual \deriv \infl Irregular \infl_v Ver notas morfológicas \sig terminación aspectual que se agrega a la forma perfectiva de un verbo e indica venir hacia un punto de referencia deictico haciendo lo que significa el verbo \sig_var General \fr_n Tiahkah xola:lpan wa:n tikna:mikkeh se: pili kikwahtiwi:ts se: pahpata. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos al centro y encontramos a un niño que venía comiendo un plátano. \fr_son 04555-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Antónimo \semxref -tiw \raiz wi:ts \nmorf Como el verbo para 'venir' esta terminación aspectual es irregular en su inflexión: Present: -tiwi:ts/-tiwi:tseh; Irrealis: -tiwa:la:s/-tiwa:la:skeh; Perfectivo: -tiwa:lah/-tiwa:lahkeh; Optativo: mah kikwahtiwi:ts/mah kikwahtiwa:la:ka:n; xkwahtiwi:ki/xkwahtiwa:la:ka:n \dt 24/Jan/2022 \lx ti:wi:xe:wi \lx_cita ti:wi:xe:wi \lx_var General \ref 06527 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.letárgico \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser desganado, letárgico lento en actuar o reticente en hacer (dicho de personas o animales que actúan sin ganas, lentamente, sin ánimo ni interés) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat nochipa ti:wi:xe:wi. Yo:li:k nehnemi porin mokokowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre es letárgico. Siempre camina lentamente porque está enfermo. \fr_son 06527-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:wi:x aiz e:wV \dt 10/Feb/2022 \lx ti:wi:xtia \lx_cita ti:wi:xtia \lx_var General \ref 03153 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.lento \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volverse o ser desganado, letárgico lento en actuar o reticente en hacer \osten personas o animales que actúan sin ganas, lentamente, sin ánimo ni interés \sig_var General \fr_n Nopio mokokowa:ya, pahtik a sayoh ti:wi:xtiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pollo estaba enfermo, ya se curó sólo se quedó letárgico (en aspecto). \fr_son 03153-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:wi:x \dt 04/Dec/2021 \lx ti:wi:xtik \lx_cita ti:wi:xtik \lx_var General \ref 05174 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desganado \catgr Adj \deriv \sig desganado, letárgico o lento en actuar; reticente en hacer \osten dicho de personas o animales que actúan sin ganas, lentamente, sin ánimo ni interés \sig_var General \fr_n I:n noto:tolkone:w ti:wi:xtik wa:n ka:n kineki ok takwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi pavipollo se ve letárgico y ya no quiere comer. \fr_son 05174-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti:wi:x \dt 11/Apr/2022 \lx tixa:t \lx_cita tixa:t \lx_var General \ref 03525 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.mezclada.con.masa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig agua mezclada con masa que se junta en el a:chi:wi:l o se escurre por los metates cuando las mujeres constantemente van lavándose las manos al hacer tortillas \sig_var General \fr_n Ne: pitsot kimimiloh n' itixa:w tein tikechilihka. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El puerco tiró su agua de masa que le habías dejado. \fr_son 03525-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \raiz a: \dt 17/Jan/2022 \lx Tixa:taw \lx_cita Tixa:taw \lx_var General \ref 03526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.cerca.de.Tepetzintan \catgr Topónimo \deriv \infl \sig lugar que queda entre Ayotzinapan y Pinahuista \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx tixato:l \lx_cita tixato:l \lx_var General \ref 00764 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.de.masa.sola \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig atole de masa de nixtamal sola, a menudo se sirve frío \sig_var General \fr_n EGS-- ¿Wa:n i:n kaxtapa:nkamohato:l? ESL-- Yeh no: se: 'kwe:chowa n' kamoh, kwaltsi:n se: kipa:ka, wa:n se: 'kwiti ka:mpa onkak wa:n kwaltsi:n se: kipa:ka wa:n ne:n tixato:l mah molo:nto ya, ato:ltapaya:n, ke:mah se: kipantsetselowilia ya sah wa:n se: kitsope:lia. Kwali a. \fr_au ESL311 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- ¿Y el atole de Ipomoea batatas silvestre? ESL-- Ese también se muele el camote, se lava muy bien, y uno va a traer allá donde hay y se lava muy bien y que ya esté hirviendo el agua de masa, el atole de granos de nixtamal martajados, luego ya se le agrega (el camote molido), colándolo y se endulza. Ya está bien. \fr_son 00764-01_corp_Tzina-ESL311_faltar \fr_fuente 2010-07-15-h | 147.96, 169.382 \nsem El tixato:l es un atole hecho de masa fina de nixtamal. Puede endulzarse o puede servirse sin dulce. Pero de todos no contiene otra ingredientes. A menudo ser sirve frío para amortiguar el calor. Sin enbargo, como se nota en la frase ilustrativa el tixato:l puede servir como la base de otros tipos de atole que contienen otros ingredientes. En el ejemplo arriba este ingrediente es el camote. Para algunas personas el ista:kato:l is sinónimo de tixato:l. \sem Comida \semx_tipo Sinónimo \semxref ista:kato:l \raiz tisi \raiz ato:l \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tixe:lowa \lx_cita tixe:lowa \lx_var General \ref 04193 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atizar.brasas \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig atizar brasas \osten con un palo, p. ej., para que no se apague el fuego de un fogón \sig_var General \fr_n ¡Xitixe:lo n' tikotah mah a:mo tase:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Atiza las brasas de mi fogón, ¡que no se apaguen!. \fr_son 04193-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz xe:l \dt 18/Jan/2022 \lx tixe:lwia \lx_cita kitixe:lwia \lx_var General \ref 05339 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atizarle.brasas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atizarle o moverle las brasas para avivar el fuego \osten p. ej., a una olla o cazuela sobre el fogón \sig_var General \fr_n Nokniw kichi:wa ato:l wa:n achka kitixe:lwia. Ihkó:n niman molo:ni wa:n a:mo mopepechowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana prepara atole y a cada rato le atiza (las brasas con que se cuece). Así hierve más rápido y no se pega dentro de la olla. \fr_son 05339-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz xe:lV \dt 11/Apr/2022 \lx tixi:k \lx_cita tixi:k \ref 03669 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa fogón.de.temascal \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig fogón del temascal \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ti \raiz xi:k \dt 26/Sep/2018 \lx tixi:k \lx_cita tixi:k \lx_var General \ref 02803 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig es un hoyo que se hace para acomodar el totomoxtle o el ocote prendido que ayuda a prender fuego con leña dentro del tema:skal \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ti \raiz xi:k \dt 02/Jun/2021 \lx tixilia \lx_cita kitixilia \lx_var General \ref 02242 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.tortillas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacerle (a alguien) tortillas (p. ej., una mujer a su esposo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikintixilih nokni:w ipiliwa:n, yeh yahka tatekito. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer les hice tortillas a los hijos de mi hermana, ella había ido a cortar café. \fr_son 02242-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tisi \dt 09/May/2021 \lx tixi:lix \lx_cita tixi:lix \ref 08230 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tixi:ltia \lx_cita ne:chtixi:ltia \lx_var General \ref 07440 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.hacer.tortillas \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar hacer tortillas (p. ej., una madre a su hija) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ne:chtixi:ltia, kineki mah niweli. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi madre me obliga a hacer tortillas, quiere que aprenda. \fr_son 07440-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tisi \dt 11/Apr/2022 \lx tixkowit \lx_alt i:xkowit \lx_cita tixkowit \lx_var General \ref 05564 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Hypericaceae.Vismia.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Vismia baccifera (L.) Triana & Planchon sp., árbol de la familia Hypericaceae; se utiliza solamente para leña \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tixkowit a:mo semi a:kin ki:xmati, ixiwyo ima:i:ka:mpa iwkitik ke:meh xa:lkapolin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tixkowit casi nadie lo conoce, el envés de sus hojas se parecen como las del capulín (Conostegio xalapensis (Bonpl.) D. Don ex DC.) \fr_son 05564-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref kiowa:eskowit \raiz tix \raiz kow \nsem El nombre de este árbol se tiene que investigar. Mientras Miguel Gorostiza lo llama tixkowit, Luiz Vázquez lo llama i:xkowit. En Tacuapan le dicen kiowa:eskowit \dt 12/Apr/2022 \lx tixkwa \lx_cita tixkwa \lx_var General \ref 04231 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.masa \catgr V1 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer masa de nixtamal \osten aves domésticas; los gatos \sig_var General \fr_n I:n pio we:i a wa:n nohma tixkwa. A:mo kineki kikwa:s tao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo ya está grande y todavía come masa. No quiere comer maíz. \fr_son 04231-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \raiz kwa \dt 18/Jan/2022 \lx tixkwahkeh \lx_cita tixkwahkeh \lx_var General \ref 06761 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comedor.de.masa \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tixkwa:nih \sig comedor de masa (aves domésticas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimitsmakaskia komo nikpiaskia n' we:i pio ya pero neh nikimpia nochi tixkwa:nih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si tuviese un pollo ya grande (listo para comer) te lo daría pero yo tengo puros pollitos chiquitos que todavía comen masa. \fr_son 06761-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \raiz kwa \dt 29/May/2020 \lx tixkwe:chohkeh \lx_cita tixkwe:chohkeh \lx_var General \ref 06884 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molinero \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tixkwe:chowa:nih \sig molinero (dueño de un molino de luz) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w no: kineki eski tixkwe:chohkeh wa:n ye:ktahkah ya me:wa. \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano también quiere ser molinero pero se levanta ya muy tarde. \fr_son 06884-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref takwe:chohkeh \raiz kwe:ch \raiz kwe:ch \dt 01/Jun/2020 \lx tixkwe:cholia \lx_cita kitixkwe:cholia \lx_var General \ref 00355 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molerle.nixtamal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevarle el nixtamal al molino de luz \osten p. ej., una hija a su mamá \sig_var Tzina \fr_n Pero nepantah, pos yo:n nepantah yo:n i:pa este, tik..., se: mose:wia tepitsi:n porque pos se: takwa, te:tamakatih ka:mpa ne:n se: takwa kiliah, kiliah ne:n yehwa:n, kiliah ... kita:liah se: takwale:roh, se: ta:kat i:pa. Ipa yehwa itekiw, kalihtikchi:walis, iwa:n, iwa:n ne:n a:kin tisi e..., kitixkwe:choli:s, n' ta:kat kwalka:n me:was, yehwa achto me:was, tamili:nti:s, tixkwe:cho:s kis..., kisakas a:t, kowtapa:nas, nochi yo:n ikwe:ntah siwa:t yeh sayoh tisis. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Pero al medio día, pues al medio día siempre, lo…, descana uno un poco porque es la hora de comida, nos llevan de comer allá donde le llaman comedor, así le dicen ellos, le dicen…, ponen uno que lleva la comida, un hombre siempre. De por si ese es su trabajo, trabajo de casa, junto, junto con la que pone las tortillas…, el hombre tiene que levantarse temprano para pasar la masa, el tiene que levantarse primero, hacer el fuego, pasar la masa…, tiene que acarrear agua, partir la leña, todo eso corre por su cuenta, la mujer solo pone las tortillas. \fr_son 00355-01_corp_Tzina-JSI331 \fr_fuente 2009-09-23-i | 744.77, 780.25 \semx_tipo Comparar \semxref kwe:cholia \raiz tix \raiz kwe:ch \nsem Parece que tanto tixkwe:chowa como tixkwe:choltia pueden aplicarse a la acción de moler nixtamal en molino de mano o de luz. Pero el aplicativo, tixkwe:cholia se aplica solamente a la acción de moler para alguien su nixtamal en un molino de luz. \nota kalihtikchi:walis es un neologismo. Pero quizá se agrega despues. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tixkwe:choltia \ref 02981 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 06/Jun/2021 \lx tixkwe:chowa \lx_cita tixkwe:chowa \lx_var General \ref 05697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moler.nixtamal. \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig moler nixtamal \osten para hacer masa, puede ser en molino de mano o de motor \sig_var General \fr_n Nokni:w mokochihsolowa ta: telkwalka:n me:wa. Tixkwe:chowa mo:stah ta: miakeh wehka tekitih wa:n nochi:n ompa yowih mah kintakwe:choli. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mi hermana se desvela mucho pues se levanta muy temprano. A diario muele masa pues muchos trabajan lejos y todos ahí van con ella para que les muela su nixtamal. \fr_son 05697-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwe:chowa \raiz tix \raiz kwe:ch \dt 12/Apr/2022 \lx tixnepanowa \lx_cita motixnepanowa \lx_var General \ref 03640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocerse.a.medias \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (como reflexivo : motixnepanowa) cocerse a medias, quedando la masa algo cruda \osten tamales generalmente, quedando a medias algunos de todos que se pusieron a cocer, pero quizá tortillas \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikchi:w seki tamal wa:n motixnepanoh. Nikinimakak piomeh n' tein a:mo oksik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice unos tamales y se cocieron a medias. Les di a los pollos los que no se cocieron. \fr_son 03640-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \raiz nepan \nota Investigar porque pasa eso y como se evita, etc. \ency Grabación \dt 17/Jan/2022 \lx tixo:chit \lx_cita tixo:chit \lx_var General \ref 05678 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destello \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig destellos de luz \osten generalmente de fuegos artificiales que al subir y explotar producen destellos en forma circular \sig_var General \fr_n Ya:lwa talwitik noxola:l, ihwa:k tayowak kika:kahka:wkeh miak tixo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hubo fiesta en mi pueblo, cuando anocheció lanzaron (hacia arriba) muchos cohetes que al explotar dispersaban destellos de luz. \fr_son 05678-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ti \raiz xo:chi \dt 12/Apr/2022 \lx tixtama:nelo:l \lx_cita tixtama:nelo:l \lx_var General \ref 00576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masa.revuelta \catgr Sust \infl \sig masa revuelta \osten con algo como frijol o algo parecido \sig_var General \fr_n Pero entó:s komo kostia ya wa:n hora teh no: tiah tikitato ya, tiktekilia ya yo:n etsí:n wa:n ke:mah tiahsi mokalihtik tikchi:wa ya ne:n tik..., tikpihpixka ya. A v..., a ver toni t'nemilia tikwa:ti. Tikwa:ti emo:ltsí:n o tikwa:ti, ne:, yehwa ya ne:n tixtama:nelo:l iwa:n, wa:n tikpiaya, ne:n, iswat de nexkihitsi:n pos yeh ika tik..., tikma:nelowa ya, ika t'pihpi:ki a wa:n ke:mah tikmolo:ntia ya. Oksi pos titakwa ya. \fr_au MSF307 \fr_var Xaltn \fr_e Entonces si ya se pone amarilla y en ese momento tu fuiste a verlo, cortas los frijoles y llegando a tu casa ya preparas el…, ya lo pelas. A…, a ver que piensas comer. Vas a comer caldo de frijoles o vas a comer, este, masa revuelta con, y ya tienes, este, las hojas para tamales pues con eso lo…, lo revuelves, ya con eso lo envuelves y lo hierves. Se cose y ya lo puedes comer. \fr_son 00576-01_corp_Tzina-MSF307_faltar \fr_fuente 2011-07-19-a | 695.415 727.487 \raiz tisi \raiz ma: \raiz nelV \nsem La palabra tixtama:nelo:l no es precisamente un neologísmo sino una palabra compuesta idiosincraticamente. Probablemente no es muy usual. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tixti \lx_cita tixti \lx_var General \ref 01653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig masa de nixtamal \sig_var General \fr_n Nikpia miak tixti, mo:sta a:mo nitakwe:cho:ti:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mucha masa, mañana no iré a moler. \fr_son 01653-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \dt 15/Apr/2021 \lx tixtia \lx_cita tixtia \lx_var General \ref 05855 (duda) usar otra frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empezar.a.echarse.a.perder \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig empezar a echarse a perder; empezar a entrar en la primera etapa de putrefacción \osten carne de cerdo que al empezar a echarse a perder adquiere la textura de masa de nixtamal \sig_var General \fr_n I:n nakat tixtiak, a:mo wel se: kikwa:s ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne empezó a echarse a perder (adquiriendo la textura de masa) , ya no se podrá comer. \fr_son 05855-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \ency Grabación \dt 03/Feb/2022 \lx tixtik \lx_cita tixtik \lx_var General \ref 00853 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mal.cocido \catgr Adj \deriv \sig mal cocido o horneado \osten tortillas, pan, tamales y lo que se hace de masa y al cocerse mal queda algo de masa cruda, a menudo usado en forma reduplicada: tihtixtik. \sig_var General \fr_n JVC313-- N'mati ke:ní:w, ox a:mo..., a:kin tas..., kisa:lowa ne:n itech ne:n ko:mit, a:mo iwki n' kisa:lowah oso ke:ní:w pero..., oso kixo:xah, pero neli seki kihtowah motixnepanowa ata, e..., tahko oksi sah, itehte:mpan wa:n iyo:la:n tixtik, nochi iwki mochi:wa n' tamaltsí:n ata. *Hasta** n' ixiwyotsi:n no: achi xoxoktia, nijó:n xoxoktik moka:wa, a:mo .... AND308-- Ew... Xoxoktik moka:wa. De a:..., ka:mpa, ka:mpa tixtik moka:wa a:mo oksi ne:n xiwit nochi xoxoktik moka:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré pan y encontré dos mal cocidos, no se cocieron bien. \fr_son 00853-01_corp_Tzina-JVC313 \fr_fuente 2012-07-27-h | 822.814, 843.431 \raiz tix \dt 05/Apr/2021 \lx tixwa:ki \lx_cita tixwa:ki \lx_var General \ref 03186 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocerse.mal \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cocerse mal \osten en referencia a tortillas que no se voltean a tiempo y se cuecen de forma dispareja, algunas partes más que otras \sig_var General \fr_n I:n taxkal tixwa:kik, nika:pacho:s wa:n nikmakas noto:tol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tortilla no se coció bien, la voy a remojar y le daré a mi pavo. \fr_son 03186-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \raiz wa:ki \dt 04/Dec/2021 \lx tixwatik \lx_cita tihtixwatik \lx_var General \ref 04589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa media.cocida(tortilla) \catgr Adj \deriv \sig media cocida y con manchas como blancas de masa mal cocida \osten tortillas \sig_var General \fr_n Xiktayekatili mokoma:l. Koma:mo nochi ihkwi tihtixwatik ki:sati motaxkal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Atízale a tu comal (para que la leña arda más fuerte). Si no todas tus tortillas te van a salir así medias cocidas y blanquesinas. \fr_son 04589-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \nmorf La etimología de tixwatik no es claro aparte de la raíz tix. \dt 24/Jan/2022 \lx tixwa:tsa \lx_cita tixwa:tsa \lx_var General \ref 06834 (duda) parece que es más común usar tixwa:k \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocer.mal.tortillas \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cocer mal (las tortillas) al no voltearlas a tiempo (haciendo que un lado se tuesta y la superficie queda quebradiza) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nikitato se: kalpanohkeh wa:n niktixwa:ts notaxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a ver a un visitante y dejé que se cocieran mal mis tortillas al dejarlas sin voltear. \fr_son 06834-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \raiz wa:ki \dt 14/Feb/2022 \lx tixwia \lx_cita motihtixwia \lx_var General \ref 03901 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciar.con.masa.de.nixtamal \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig (con ta- : tatixwia) echar café molido \osten a agua hirviendo para preparar café de olla \sig_var General \fr_n Niketsak a kahbe:n wa:n niktsope:lih ya. Sayoh xiktatixwi, \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Ya paré el agua para café y ya lo endulcé. Solamente le agregas el café molido. \fr_son 03901-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tix \dt 17/Jan/2022 \lx tixyoh \lx_cita tixyoh \lx_var General \ref 06800 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.masa \catgr Adj \deriv \sig (con tel- : teltixyoh) con mucha masa (algo como atole, preparado a base de masa, que tiene un exceso de este ingrediente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Teltixyoh i:n ato:l, yeh ika ololtiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tiene mucha masa este atole, por eso quedó muy concentrado de masa (casi cuajó). \fr_son 06800-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tisi \dt 02/Sep/2020 \lx tiá:n \lx_alt nekiltiá:n \lx_cita tiá:n \lx_var General \ref 03643 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saludo \catgr Saludo \deriv \vease nekiltiá:n \sem Saludo \raiz neki \dt 26/Sep/2018 \lx tiá:n \lx_cita tiá:n \lx_var Tzina \ref 01235 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hola \catgr Saludo \deriv \sig saludo usado por los hombres en cualquier momento del día al pasarse en la calle; es el saludo de respuesta a varios saludos como tahkahtih, tih, tio:takih \sig_var Tzina \fr_n A-- Tio:takih. B-- Tiá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- Hola. B-- Hola. \fr_son 01235-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Para una discusión del uso de tiá:n, véase la entrada de tahkahtih. En Tacuapan en lugar de tiá:n se dice nekiltiá:n como respuesta al saludo de, por ejemplo, tane:sik. \dt 19/Jul/2021 \lx to:chihya:k \lx_cita to:chihya:k \lx_var General \ref 06554 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.de.carne.putrefacta \catgr Adj \deriv \sig con el olor que despide un cuerpo o carne en estado de putrefacción \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: nota:lpan wetstok se: pe:soh pero neli n' to:chihya:k a tak yo:n ke:man ya mikik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá en mi terreno está tirado un tejón, ya huele a carne putrefacta, tal vez murió hace ya algún tiempo. \fr_son 06554-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz to:ch \raiz ihya: \dt 27/May/2020 \lx to:chihya:ya \lx_cita to:chihya:ya \lx_var General \ref 00620 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa emitir.olor.putrefacto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig emitir olor putrefacto \osten un animal muerto pudriéndose \sig_var General \fr_n Nika:n teisá: miket wetstos, ye:k tato:chihya:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí estará echándose a perder algo muerto, huele muy mal (a putrefacto). \fr_son 00620-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ch \raiz ihya: \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx to:chin \lx_cita to:chin \lx_var General \ref 01038 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa conejo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig conejo silvestre o doméstico. \sig_var General \fr_n N' to:chimeh nemih kowtah wa:n komo se: kito:ka et kitamiah n' ixiwyo wa:n a:mo ta:ki ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los conejos viven en el monte y si se siembra frijol acaban con sus hojas y ya no produce. \fr_son 01038-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz to:ch \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx to:chketsa \lx_cita moto:chketsa \lx_var General \ref 03491 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pararse.débilmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig pararse débilmente, dormitando \osten pollos cuando están enfermos, u otros aves \sig_var General \fr_n I:n nopio moto:chketsa, mokokowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo se para débilmente, está enfermo. \fr_son 03491-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ch \raiz kets \nsem Cuando un pollo moto:chketsa es por enfermedad. Se para con debilidad y generalmente se dormita. No camina, se queda parado. El uso de to:ch no se explica, quizá por la forma de pararse la ave, algo encogido y encorvado. \dt 06/Jan/2022 \lx to:chsakat \lx_cita to:chsakat \lx_var General \ref 06715 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cyperaceae.Rhynchospora.radicans \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Rhynchospora radicans (Schltdl. & Cham.) H.Pfeiff. ssp. radicans, planta de la familia Cyperaceae. Sus hojas se usan para alimentar a los conejos y por eso su nombre. También es medicinal. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n to:chsakat kihtowah kwaltia pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que el to:chsakat sirve para remedio. \fr_son 06715-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Forraje \sem Planta \raiz to:ch \raiz saka \dt 02/Sep/2020 \lx to:chtik \lx_cita to:chtik \lx_var General \ref 06985 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jorobado \catgr Adj \deriv \sig jorobado (en referencia a una persona o animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n piotsi:n to:chtik, teisá: kokolis kipias. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollito está jorobado, tendrá alguna enfermedad. \fr_son 06985-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ch \dt 01/Jun/2020 \lx to:chxo:chit \lx_cita to:chxo:chit \lx_var General \ref 01327 (duda) CSC no conoce esta planta ni usa el nombre \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rubiaceae.Palicourea.piramidalis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Palicourea piramidalis (según EG, inf. de internet), planta de la familia Rubiaceae. Su tallo sirve como alfajilla en la construcción de casas. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n to:chxo:chit mochi:wa kowtah wa:n xo:chiowa itech mayo. Ikowyo kwali se: kikwi para kwilo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El to:chxo:chit se da en el monte y florea en mayo. Su tallo se puede usar para alfajilla. \fr_son 01327-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Planta \raiz to:ch \raiz xo:chi \dt 24/Mar/2021 \lx tohmikwoma:it \lx_cita tohmikwoma:it \lx_var General \ref 06506 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada. Su madera sirve para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan nikinka:wtok mah moskalti:ka:n seki tohmikwoma:ymeh, nikinkwis para kalkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno estoy dejando que crezcan árboles de tohmikwoma:it, quiero usarlos para la construcción de casa. \fr_son 06506-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Planta (no colectada) \raiz tohmi \raiz kow \raiz ma:i \nsem Según Juan de los Santos hay dos tipos de kwoma:it: peta:ka:lkwoma:it y tohmikwoma:it. Ricardo de Santiago vio el primero en el campo y pensó que podría ser un Lauraceae. \nota Investigar con Juan de los Santos. \dt 14/Feb/2022 \lx tohmioh \lx_cita tohmioh \lx_var General \ref 01055 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pubescente \catgr Adj \deriv \sig pubescente \osten plantas \sig_var General \fr_n Yo:n owami:l teltohmioh wa:n telsenka te:ahwayo:tih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El tallo tierno de la caña dulce tiene mucha pubescencia y genera picazón. \fr_son 01055-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig peludo; lanudo \osten cobijas, telas \sig_var General \fr_n Ximoke:nti i:n a:yat yankwik, kachi mitstotoxti:s porque tohmioh ok. Yo:n tein tikwitok pa:tik a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tapate con esta cobija nueva, te va a dar más calor porque todavía está lanuda. La que estás ocupando ya esta vieja. \fr_son 01055-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ihwioh \raiz tohmi \nsem Se usa más para los aguates de caña. \rev 2020-12-15 \dt 05/May/2021 \lx tohmit \lx_cita tohmit \lx_var General \ref 01574 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lana \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig lana \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: nokoto:n de tohmit, wehka:w a nikowka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un sarape de lana, ya tiene tiempo que lo compré. \fr_son 01574-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : itohmiyo) pelusa (p. ej., de cobijas, ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:ya:t tohmiyoki:sa, iwki kana:wayas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A esta cobija le sale mucha pelusa, así se va a quedar menos gruesa. \fr_son 01574-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tohmi \dt 15/Apr/2021 \lx tohtomo:ni \lx_cita tohtomo:ni \lx_var General \ref 05653 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pulsar, generalmente antes de infectarse o supurar \osten una herida que se siente como pulsando de dolor, a veces antes de que se infecte o en los principios de una infección \sig_var General \fr_n Ka:n semi ne:chkokowa: ok nomets ka:mpa nimetskokoti. Ekintsi:n sayoh tohtomo:ni. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ya no me duele mucho mi pie en donde está el grano infectado. Ahora ya nada más siento unas punzadas leves. \fr_son 05653-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tomo: \nsem Si se usa este verbo sería muy raro. Generalmente se encuentra en el frecuentativo: totomoka que refiere a un sentir parecido pero más al interior del cuerpo, como por los huesos. \nota Checar si existe el verbo tohtomo:ni \dt 12/Apr/2022 \lx tohtomo:ntok \lx_cita tohtomo:ntok \lx_var General \ref 05431 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \infl \sig estar punzando, supurando o estar en el estado de supuración \osten heridas \sig_var General \fr_n Ya:lwa nimometskokoh wa:n ne:chkokowa. Tohtomo:ntok, eski te:malowati. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ayer me lastimé el pie y me duele. Está punzando, a lo mejor va infectarse con pus. \fr_son 05431-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tomo: \nsem El verbo tohtomo:ni ocurre solamente en forma de estativos con en la entrada actual. Refiere a un sentir de dolor de algo que está a punto de infectarse o que apenas ha empezados a infectarse. \nmorf No existe el verbo tomo:ni en el náhuat de Cuetzalan pero si existe totomoka con el significado de 'sentirse como hormigueo en los huesos'. \ncomp Existe el verbo tomoni (esto es, probablemente tomo:ni) que en Rémi Siméon (p. 714) se define como 'Tener ampollas; noma tomoni, hacerse ampollas en las manos, mis manos tienen ampollas; nocxi tomoni hacerse ampollas en los pies'. \dt 11/Apr/2022 \lx toka \lx_cita kitoka \lx_var General \ref 01816 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perseguir \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig perseguir \osten persona o animal para atrapar \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: itskwinti kitoka se: kwe:kti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese perro persigue una zorra para atraparla. \fr_son 01815-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatoka) cazar \osten (p. ej., animales silvestres comestibles; para 'pescar' véase te:mowa, subentrada tate:mowa \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w mo:stah yowi kowtah tatokati. Kinwa:lkwi takwatsitsi:n, ma:pachimeh, chechelo:meh oso tein ya kahsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano va diario al campo a cazar. Trae zarigüeyas, mapaches, ardillas o lo que encuentre. \fr_son 01815-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitohtoka) ir o seguir inmediatamente detrás de (una persona a otra al caminar, un animal a otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktohtoka no:pá:n, yowih kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ve detrás de mi papá, van al campo. \fr_son 01815-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitohtoka) seguir en orden (p. ej., un objeto a otro, un número o letra a otro, como la "b" a la "a", un hermano inmediatamente después de otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili tein taeka:na kipia na:wi xiwit wa:n tein kitohtoka yekin kipia se: xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo el que es primogénito tiene cuatro años y el hermano que le sigue (en orden de nacer) apenas tiene un año. \fr_son 01815-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : kito:toka) corretear \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ixta:wat yetok se: kwa:koweh wa:n nochi:n kimowiliah pori:n te:to:toka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En aquel potrera está un toro y todos le tienen miedo porque corretea a la gente. \fr_son 01815-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toka \dt 18/Apr/2021 \lx to:ka \lx_cita kito:ka \lx_var General \ref 06818 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sembrar (p. ej., una planta, semillas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat kito:ka tao:l, et, a:ko:lin wa:n miak taman kilmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre siembra maíz, frijol, ajonjolí y muchas variedades de quelites. \fr_son 06818-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig enterrar (un muerto en la tierra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta kito:kah se: nocha:nkaw, momikili:to ne: we:ixola:l, ompa te:tekitilia:ya \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana entierran un paisano mío, se fue a morir en la ciudad, allí trabajaba por personas ajenas. \fr_son 06818-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tato:ka) sembrar maíz (en milpa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitato:kak. Komo amo kiowi kwaltsi:n panki:sas nomi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer sembré. Si no llueve nacerá bien mi milpa. \fr_son 06818-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación con /h/ : tatohto:ka) sembrar plantas (variedad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomá:n nokta tatohto:ka n' tokaltsi:ntan. Kipia alwe:we:noh, xonakat, epaso:t, chi:ltekpin wa:n miak taman ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi madre siembre mucho (muchas plantas) cerca de nuestra casa. Tiene hierbabuena, cebollina, epazote, chiltepín y otras plantas más. \fr_son 06818-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ka \dt 14/Feb/2022 \lx to:ka:it \lx_cita to:ka:it \lx_var General \ref 04086 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nombre \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig nombre \osten p. ej., de una persona o mascota \sig_var General \fr_n Noto:ka:y Xiwa:n porin iwki mono:tsa tahpixkeh itech noa:ltepe:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi nombre es Juan porque así se llama el patrono de mi pueblo. \fr_son 04086-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : ito:ka:y) ahijado o ahijada \osten sea de bautismo, confirmación, graduación \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ne:chkalpano:ko se: noto:ka:y, ne:chwa:ntiko tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino a visitarme un ahijado, me vino a convidar comida. \fr_son 04086-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ka: \dt 17/Jan/2022 \lx tokaltia \lx_cita ne:chtokaltia \lx_var General \ref 05058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corretear \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig soltar (generalmente a un perro) a correatear a \osten una persona u otro animal \sig_var General \fr_n Komo wi:tsa sepa yo:n tawa:nkeh, niktokalti:s notskwin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si viene otra vez ese borracho, le soltaré mi perro (para corretearlo). \fr_son 05058-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem El objeto de tokaltia es el objeto, esto es la persona o animal, atacado o correteado. \raiz toka \dt 03/Feb/2022 \lx tokat \lx_cita tokat \lx_var General \ref 02226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa araña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig araña, término genérico para una gran todas las arañas \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: tepa:nke:span kwaltsi:n motaihilpilih se: tokat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la superficie de aquella pared hizo su telaraña una araña. \fr_son 02226-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz toka \dt 09/May/2021 \lx to:ka:ytia \lx_cita kito:ka:ytia \lx_var General \ref 06539 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nombrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig mencionar (a alguien) por nombre (p. ej., al pasar una lista de presentes) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo niman tiwa:lah wa:n ye:wa ya mitsto:ka:ytihkeh. Ekintsi:n ximochia ok mah pano:ka:n nochi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No llegaste luego y ya desde hace rato mencionaron tu nombre. Ahora espérate todavía que pasen todos. \fr_son 06539-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ka:i \dt 10/Feb/2022 \lx tokia \lx_cita kitokia \lx_var General \ref 02379 (duda) para el primer ejemplo usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrimar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mover de lugar (un objeto; véase ihkwania) arrimándolo a un lugar en específico \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktoki i:n tet ohte:noh, mah a:mo wetsto tatahkoohti! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Mueve esta piedra a la orilla del camino, que no esté tirado en medio del camino. \fr_son 02379-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motokia) moverse (un ser vivo) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo ximotoki n' tepehxite:noh, tipawetsis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No te acerques al borde del barranco, te vas a caer. \fr_son 02379-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatokia) atizar (el fogón al moverle la leña encendida) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xitatoki! Mah a:mo tise:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Atiza el fogón! Que no se apague el fuego. \fr_son 02379-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toki \dt 13/May/2021 \lx tokilia \lx_cita ne:chtokilia \lx_var General \ref 04572 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acercarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acercar a \osten p. ej., mover un objeto acercándolo a alguien \sig_var General \fr_n Nowe:ita:t ka:n wel nehnemi ok. Nochi mah se: kitokili teisá. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi abuelo ya no puede caminar. Requiere que se le acerque todo. \fr_son 04572-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toka \dt 24/Jan/2022 \lx tokilia \lx_cita kitatokilia \lx_var General \ref 04184 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atizar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitatokilia) atizar el fuego (agitando o metiendo la leña) a \osten olla; comal (sobre un fogón) \sig_var General \fr_n Pero komohkó:n, nejó:n, ompa tika..., tik..., tiko:nketsa wa:n ompa tiktatokilia n' ko:mit kostia después ne:, mochi:wa n' kilit kostik wa:n nochi n' ia:yo nochi kostik moka:wa mah yo:n tomakilit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pero si acaso, este, ahí lo …, lo echas a la olla y luego le atizar la olla, (el quelite) torna a ser a amarillo y también el caldo, queda como si fuera el tomakilit \fr_son 04184-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 553.09, 562.599 \raiz toki \nmorf Nótese que no se dice kitatokia. \dt 18/Jan/2022 \lx to:kilia \lx_alt to:kia \lx_cita ne:chto:kilia \lx_var General \ref 05712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig clavarle un arma punzocortante \osten en alguna parte del cuerpo, sea humano o, más comúnmente, un animal sacrificado \sig_var General \fr_n Ya:lwa kimiktihkeh se: ta:kat, kito:kilihkeh se: cuchillo ipoxko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mataron a un hombre, le clavaron un cuchillo en su vientre. \fr_son 05712-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitato:kia) sembrar maíz para \osten p. ej., un peón a su patrón \sig_var General \fr_n No:pá:n a:mo ke:manti motato:ki:s yeh ika ta:ke:walmeh kitato:kiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá no tiene tiempo para sembrarse su maíz por eso los mozos se lo siembran. \fr_son 05712-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ka \nmorf Generalmente no se usa el aplicativo to:kilia con el sentido de 'sembrar para' sino que se incorpora un sustantivo que referencia lo sembrado, o se usa tato:kia para la siembra de maíz. Así no se dicen ne:chto:kilia kahfe:n sino ne:chkahfe:nto:kia. \dt 12/Apr/2022 \lx tokni:wa:n \lx_cita tokni:wa:n \lx_var General \ref 03906 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gente \catgr Sust \deriv \vease ikni:w \raiz i:kni:w \dt 16/Oct/2018 \lx tokotsetok \lx_cita tokotsetok \lx_var General \ref 03649 (duda) CSC usa tokotsyetok \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.sentado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar sentado \osten en una silla, piedra \sig_var General \fr_n Nopili tokotsetok ta:lpan wa:n takwahtok. Amo kinekik mota:li:s itech ikpal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo está sentado en el suelo y está comiendo. No quiso sentarse en un banco. \fr_son 03649-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tokotse:wtok \raiz tokots \raiz ta:l \nsem La forma tokotse:wtok significa 'estar en cuclillas', por ejemplo escondido detrás de una piedra o esquina. La palabra tokotsetok significa 'estar sentado', p. ej., sobre una silla o piedra. \dt 17/Jan/2022 \lx tokotse:wtok \lx_cita tokotse:wtok \ref 08085 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa encogido.en.cuclillas \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig (pantokotsiwi) \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Comparar \semxref tokotsetok \raiz tokots aiz e:wV \nsem La forma tokotse:wtok significa 'estar en cuclillas', por ejemplo escondido detrás de una piedra o esquina. La palabra tokotsetok significa 'estar sentado', p. ej., sobre una silla o piedra. \dt 02/Sep/2020 \lx tokotsietok \lx_cita tokotsietok \lx_var General \ref 08275 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.sentado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \diag +na:l-; +sen-; +pan-; +ye:k-; -tel-; -te: \sig estar sentado, por dondequiera, sea en una silla o en el suelo \sig_var General \fr_n Yeh yetok itech n' zarzo, tapayo:t. Ompa wa:ltokotsietok, kikaktok ne: toni monohno:tsah. Kitapalo:lchi:wih wa:n kitamakatok wa:n, wa:n pos pe:wkeh sentakwah ya. Te:ntankeh wa:n ke:mah mejor mose:wi:tih ya, mono:tste:wkeh ya kochitih ya no:. Bueno, pero n' ta:katsi:n yeh kipihpixtok wa:n kiwa:litstok a. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Él está en el zarzo, el tapayo:t. De desde adentro (se ve que) estaba sentado, está escuchando de qué están hablando. Le preparó la comida y le está dando de comer y pues empezaron a comer juntos. Una vez que terminaron de comer, decidieron que es mejor descansar, uno llamó al otro para ir a dormir. Bueno, pero el señor lo está espiando del otro lado y lo está mirando. \fr_son 08275-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-01_Tzina \fr_fuente 2011-08-23-d | 779.751, 811.132 \fr_n Entonces sepa moohketsak wa:n sepa yowi kite:mohtiw. Ahsito, kahsito ya sepa, ompa i..., tokotsietinemi. Kilwia, "Kohkoyo:t", kilia, "a:man ke:mah siempre nimitskwa:ti a. A:mo tima:ki:sa". \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Entonces siguió (el tlacuache) su camino y otra vez fue a buscarlo (al coyote). Al llegar a donde se encontraba nuevamente, ahí anda sentándose (esto es, se sienta, se para, se sienta, se para, cambiando de lugar). Le dice, "Coyote", le dice, "ahora sí te voy a comer. No te puedes salvar". \fr_son 08275-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-02_Tzina \fr_fuente 2011-08-23-h | 862.363, 885.486 \fr_n Komohkó:n teh ke:meh yo:n 'to:tokotsietok, ichtakatsi:n ihkwí:n kikwi se: tet wa:n te:kwa:mo:taya. \fr_au MHJ337 \fr_var Limon \fr_e Si es que tú estás sentado así, disimuladamente toma así una piedra y te la arrojaba. \fr_son 08275-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-03_Limon \fr_fuente 2009-09-21-b | 353.909, 358.922 \fr_n Ompa yetok ne:n kowte:n, ompa mota:li:ko, mota:li:ko pos ta: 'kokowa ipox. Ompa tokotsietok, mose:wia. Koni:xahsi wi:tsa se: siwa:t ne: panelera, pano:k a. Tsompi:ktiwi:ts, si:ntahyeh wa:n tsompi:ktiwi:ts. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Ahí estaba un tocón, ahí se vino a sentar, se sentó porque le duele su estómago. Ahí está sentado, está descansando. Desde lejos allá en la panelera ve que viene una mujer, ya pasó. Viene con la cabeza cubierta (con un huipil regional doblado en triángulo y utilizado como rebozo), tiene su copete (un arreglo de cabello regional con el pelo subido y enredado con hilos de estambre de color azul morado) y viene con la cabeza cubierta. \fr_son 08275-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-04_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 4153.28, 4177.671 \fr_n Kox yehwa a:mali:n mitski:tskihtok, o ka:ni, yeh kimattoskeh ka:ni tiwetstok. Kox tiwetstok, kox tihkatok, kox 'tokotsietok, ke:ní:w tiwetsik, sólo yehwa:n kimatiskeh tamatinimeh, mitsmalakacho:ti:wih ika tapeta:nilo:t. \fr_au MFC314 \fr_var Zuapl \fr_e Si acaso, tu espíritu está detenido en un remolino o dónde, ellos saben donde estás caido. Si acaso estás acostado, parado, acaso estás sentado o cómo te caieste , sólo los conocedores lo van a saber (donde estás), ellos irán por ti como un relámpago. \fr_son 08275-05_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-05_Zuapl \fr_fuente 2010-07-28-g | 317.045, 333.185 \sig (con na:l-: na:ltokotsietok) estar sentado al otro lado \fr_n Nikna:listiw wa:n nimolwia ompa nitahtaniti xa: kipiaskeh tekit. Niahsik ompa ne:, se: we:wet na:ltokotsietok kalte:noh wa:n taihtik tekititokeh miakeh este, tasohsoh, carpintería. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Voy asomándome y pensé en preguntar a ver si ahí tienen trabajo. Llegué allá, un hombre estaba sentado en la umbral de la casa y adentro estaban trabajando muchos carpinteros. \fr_son 08275-06_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-06_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-t | 616.326, 629.996 \sig (con pan-: pantokotsietok) estar sentado en lo alto, o arriba \fr_n Tachihchi:wtok ika xo:chimeh wa:n kwameh ma:pihpilkak, pantokotsietiwi:ts [itech] n' caballo wa:n chikokalakkeh seki:n. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Está adornada (la entrada a una ciudad) con flores y los las ramas de los árboles estaban colgados, (la cotorra) viene sentada sobre su caballo y otros entraron por otro lado. \fr_son 08275-07_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08275-07_Tzina \fr_fuente 2009-09-23-e | 246.007, 254.717 \nmorf Las palabras tokotsiwtok y tokotsietok son sinónimos. A pesar de que es indudable que tokotsiwtok se deriva de un verbo tokotsiwi, este verbo no existe sino en la forma estativo o progresivo, con la terminación -tok. En cuanto a la etimología de tokotsiwtok / tokotsietok, es posible que se relaciona con la raíz kots, 'pantorrilla', una raíz que si existe en el náhuat de Cuetzalan. Nótese también el Juan de los Santos Dionicio utiliza la forma reduplicada de koyo:t en el cuento cuando el tlacuache se dirige al coyote. Este tipo de reduplicación aparentement ocurre solamente en los cuentos y quizá se utiliza solamente por algunas personas. \semx_tipo Sinónimo \semxref tokotsiwtok \raiz tokotsi \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tokotsiwtok \lx_cita tokotsiwtok \lx_var General \ref 08430 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.sentado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \diag +na:l-; +sen-; +pan-; +ye:k-; -tel-; -te: \sig estar sentado, por dondequiera, sea en una silla o en el suelo; posado (una ave) \sig_var General \fr_n A: E:soleh. B: Se: tokat ompa yetok i:n. Ihkwí:n yetok i:n okwiltsi:n, ihkwí:n tokotsiwtok, i:xakatapachiwtok itech xiwit. \fr_au MHO316 \fr_var Tzina \fr_e A: Eso es. B: Ahí está una araña. Ahí está el animalito, así está sentado, está boca abajo sobre el haz de la hoja. \fr_son 08430-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 0840-1_Tzina \fr_fuente 2010-07-22-i | 488.08, 494.052 \fr_n Yo:n o:mekilit kwali para cuando yo:n se: kihya teisá: ihkó:n, a:mo se: kineki se: takwa:s, se: kikwa teisá: ihkó:n teisá: totapalo:l, más semi kwaltsi:n, semi we:lik tapalo:l pero komo t'pia nejó:n, yo:n kokolistsi:n tikpia nejó:n seguido timihso:ta, yo:n titahyalkwitok, yo:n tiwa:ltokotsiwtok pero ne: ti..., ke:meskia yo:n timihso:tasneki. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e El o:mekilit (Piper auritum) es muy bueno (de remedio) cuando algo le da asco a uno, uno no quiere comer, al comer algún tipo de comida, aunque esté bien preparado, muy sabrosa, pero si tienes esa enfermedad, de que a cada rato vomitas, tienes la sensación de tener asco, desde ahí donde estás sentado, tienes la sensación de vomitar. \fr_son 08430-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 0840-2_Tzina \fr_fuente 2010-07-31-f \fr_n A: Ihkwa:k nehjó:n tikakih a:te:n tsahtsitok, ke:masá: se: ki:xte:mowa pero a:mo se: kita. Tikitas ne:wín wa:ltokotsiwtok wa:n tikitas pantsikwi:nik wa:n yowi a ne:n B: Cholowah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: Cuando escuchamos que está croando a la orilla del rio, a veces lo busca uno pero no lo ve. Después ves que está sentado hasta ahí, luego ves que ya brincó dentro del agua y se va. B: Huyen. \fr_son 08430-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08430-3_Tzina \fr_fuente 2010-07-22-i | 104.689, 116.754 \sig (con pan-: pantokotsiwtok) estar sentado en lo alto, o arriba \fr_n A: Pero ka:sá: ika ihkó:n mi:lah a:mo, a:mo kachi se: kita (kwamo:so:t). A:mo kachi se: kita wa:n .... B: A:mo, a:mo mochi:wa, a:mo mochi:wa. Pos yehwa no: niman se: kita ne:n, ka:mpa ne: nimitsilia, ke:masá: ompa ne: pantokotsiwtok, ne:n, a:kwetah. A: Ke:mah. Wa:n pos yehwa soh yo:n neh nikmati, ne:n, pos no: kwaltsi:n nika:n timotapowiah, nochi timomati:ltiah de ke ke:ní:w tinentinemih kowtah, ke:meh ekintsi:n tinentinemih. B: Ke:mah. Pos neh ke:mah no: yeh..., no: iwki. Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e A: Pero no se puede encontrar en las milpas (Bidens reptans). No se encuentra en las milpas. B: No, no se da, no se da. Pues ese, lo ve uno allá donde te digo que ahí está posada (desde lo alto en las ramas) la chachalaca (Ortalis vertula). A: Si. Y pues eso es único que sé, pues es muy bonito de que aquí nos platicamos, nos damos a conocer como andamos en el monte, como ahorita andamos. B: Si. Pues yo sé lo mismo. Si. \fr_son 08430-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08430-4_Tzina \fr_fuente 2012-08-02-f | 466.948, 491.324 \fr_n Yo:n neme:chilia pantsikwi:ni wa:n ke:mah kite:mowa ne:n xili, tikitas pantokotsiwtok itech se: tet, ompa 'kwahtok. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Les platico que ésa (la nutria, prob. Lontra longicaudis) se brinca al agua y busca los acociles, después lo puedes ver sentado sobre una piedra comiéndoselos. \fr_son 08430-05_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08430-5_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-g | 3105.102, 3112.149 \nsem Como se nota por los ejemplos, a menudo tokotsiwtok se emplea para referirse a la posición de animales posados o sentados. \nmorf Las palabras tokotsiwtok y tokotsietok son sinónimos. A pesar de que es indudable que tokotsiwtok se deriva de un verbo tokotsiwi, este verbo no existe sino en la forma estativo o progresivo, con la terminación -tok. En cuanto a la etimología de tokotsiwtok / tokotsietok, es posible que se relaciona con la raíz kots, 'pantorrilla', una raíz que si existe en el náhuat de Cuetzalan. \semx_tipo Sinónimo \semxref tokotsietok \raiz to (?) \raiz kots \raiz2 tokots \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tokotsowa \lx_cita kitokotsowa \lx_var General \ref 07169 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducir.tamaño \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig disminuir o reducir en tamaño por lo largo y lo ancho (p. ej., un pedazo de tela prenda de vestir, un palo, un lazo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kitokotsowa se: ikwe:y, kitayo:koli:ti ikni:w kachi tsikitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer reduce el tamaño de su falda, se la va a regalar a su hermana menor. \fr_son 07169-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tokots \dt 05/Apr/2022 \lx tokotsowilia \lx_cita ne:chtokotsowilia \lx_var General \ref 03444 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirle.en.tamaño \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig reducir en tamaño \osten una prenda de vestir en cualquier dimensión, una tabla en lo largo \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chtokotsowili nokwe:y *porque** te:lwehkapantik ne:chihtsomilihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me reduzcas el tamaño de mi enagua porque me la cosieron muy larga. \fr_son 03444-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tokots \dt 06/Jan/2022 \lx tokotspilowa \lx_cita motokotspilowa \lx_var General \ref 02241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aferrarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig agarrarse fuertemente; aferrarse \osten una persona a una rama, un niño en las enaguas o falda de su mamá) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k niktek n' kowtsapot nipawetsia. Nio:rahtik ok nimotokotspiloh wa:n a:mo nipawetsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando corté los mameyes me iba a caer. Todavía me dio tiempo agarrarme fuertemente en una rama y no me caí. \fr_son 02241-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tokots \raiz pilo \dt 09/May/2021 \lx tokotsta:lia \lx_cita motokotsta:lia \lx_var General \ref 02116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sentar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sentar (p. ej., a un niño chiquito que no se siente solo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kitokotsta:lih ipili itech se: ikpal wa:n kimakak se: taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer sentó a su hijo en un banco y le dio una tortilla. \fr_son 02116-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ta:lia \raiz tokots \raiz ta:l \nsem El verbo tokotsta:lia se usa casi siempre en el activo, no reflexivo, para indicar la acción de sentar, poner sentado, a una persona que no lo puede hacer o no lo quiere hacer solo. Para la acción reflexiva de 'sentarse' se usa ta:lia, esto es, mota:lia. \dt 09/May/2021 \lx tokotsta:lilia \lx_cita kitokotsta:lilia \lx_var General \ref 07536 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig sentar (p. ej., a un niño chiquito que no se siente solo) para (alguien, p. ej., su mamá) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chtokotsta:lili nopili itech yo:n petat, neh nikchi:wili:ti itapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Siénta a mi niño en ese petate (para mi), yo voy a prepararle su comida. \fr_son 07536-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tokots \raiz ta:l \dt 11/Sep/2020 \lx tokotstia \lx_cita tokotstia \lx_var General \ref 08782 (duda) CSC no usa esta palabra, usa tokotsowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig encogerse, reducirse en tamaño \osten tela al encogerse, plástico por el calor \sig_var General \fr_n Nikowak se: nokoto:n wa:n ihwa:k ne:chpa:kilihkeh tokotstiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un sarape y cuando me la lavaron se encogió. \fr_son 01119-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsikitsi:ntia \raiz tokots \dt 24/May/2021 \lx tokotstik \lx_cita tokotstik \lx_var General \ref 02239 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corto \catgr Adj \deriv \sig corto (en lo largo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomache:teh tokotstik a, teh momache:teh kachi weyak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi machete ya es corto, el tuyo es más largo. \fr_son 02239-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig reducido en tamaño por lo largo y ancho (p. ej., una prenda de vestir) \sig_var 1-Tzina \raiz tokots \dt 09/May/2021 \lx tokoxin \lx_cita tokoxin \lx_var Tacua \ref 04494 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Eleotridae.Guavina.Guavina \catgr Sust \infl N1 \sig Guavina guavina (Valenciennes), pez de la familia Eleotridae; es comestible y codiciadoy se caracteriza por enterrarse en la arena \sig_var Tacua \fr_n Mo:sta kwalka:n tikichkwaskeh n' a:pahkamoh wa:n tikpa:taskeh para titapahwi:ti:wih ne: a:taw. Ki:saskeh n' a:michimeh porque ye:wa ompaka niwa:lpano:k wa:n nikitak ne:nentok se: tokoxin. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana temprano vamos a escarbar el barbasco (Dioscorea composita Hemsl.) y lo vamos a moler para ir a envenenar peces allá un arroyo. Van a salir los pescados porque hoy que pasé por ahí vi que andaba una hueavina (Guavina guavina (Valenciennes)). \fr_son 04494-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tekox \dt 18/Jan/2022 \lx toktia \lx_cita ne:chtoktia \lx_var General \ref 05843 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig encargarle comprar \osten p. ej., un regalo, un producto \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki Kwesala:n wa:n niktoktih mah ne:chwa:lkwili tsikitsi:n kwa:kownakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue a Cuetzalan y le encargué que me trajera un poco de carne de res. \fr_son 05843-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig encargarle llevar \osten p. ej., comida, a un lugar \sig_var General \fr_n Komo tite:tamakati mi:lah nimitstokti:s no:pá:n itaxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a dejar comida a la milpa te encargaré llevar los tacos de mi papá. \fr_son 05843-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motoktia) esconderse atrás o abajo de \osten un objeto como una piedra o una rama de árbol que sirve como escondite para protegerse de algo o para no ser visto \sig_var General \fr_n Sempa:nti nikinna:mikia seki ichtekemeh kiwila:nah se: kwa:kweh de yowak wa:n a:mo ne:chitakeh porque nimotoktih se: kowit ii:ka:n wa:n ne:chpanowihkeh sah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Una vez me iba a topar con unos ladrones en la noche, llevaban jalando un toro pero no me vieron porque me escondí atrás de un árbol y me pasaron sin fijarse. \fr_son 05843-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con te:- : kite:toktia iwa:n) encargar (a alguien) con \osten un acompañante; el encargado es el objeto del verbo y la persona que se encarga es el poseedor de wa:n \sig_var General \fr_n Mo:sta nite:pale:wi:ti wa:n nopili yowi mota:ta:niti ika a:wil, kinnawatihkeh ka:mpa momachtia. A:mo wel nikwi:kati. Yehika nikte:tokti:ti iwa:n ia:wi. \fr_au CSC366 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a trabajar en lo ajeno y mi hijo va a un torneo (de deporte o juego) en la escuela. No lo puedo acompañar. Por eso lo voy a encargar con su tía. \fr_son 05843-04_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekowa \raiz toka \dt 03/Feb/2022 \lx toktilia \lx_cita ne:chte:toktilia \lx_var General \ref 01468 (duda) CSC no usa esta palabra (volver a grabar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encargarle.para.llevar.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encargar comprar (p. ej., un regalo, un producto) por parte de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo panowa mokni:w xine:chtoktili notenex. Neh a:mo nietoti niow kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si pasa tu hermamo le encargas comprar cal de mi parte, yo no voy a estar voy al rancho. \fr_son 01468-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toka ? \dt 07/Apr/2021 \lx to:ktok \lx_cita to:ktok \lx_var General \ref 02205 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrado \catgr Adj \deriv \sig enterrado \osten una manguera, poste o estaca, dinero, muertos \sig_var 1-Tzina \fr_n Nomanguera wehkatan to:ktok, ihkó:n a:mo a:kin kitsonteki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi manguera está enterrada profundo, así nadie la corta. \fr_son 02205-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sembrado (plantas) \sig_var 1-Tzina \raiz to:ka \dt 09/May/2021 \lx toli:na \lx_cita toli:na \lx_var General \ref 02160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.antojo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener antojo o ganas de comer algo especial \osten personas \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz toli: \dt 09/May/2021 \lx toli:ntia \lx_cita kitoli:ntia \lx_var General \ref 01745 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar toli:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.antojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocarle (a alguien) antojo (p. ej., al mencionar una comida o algo sabrosa cuando no hay oportunidad de comerlo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili niktoli:ntih ihwa:k nikelna:mik nikowaskia pahpata. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le provoqué el antojo cuando me recordé que iba a comprar plátanos (pero ya no hay). \fr_son 01745-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toli: \dt 18/Apr/2021 \lx tololoh \lx_cita tololoh \lx_var General \ref 04890 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Megascops.spp \catgr Sust \infl N1 \sig tipo de buho, aparentemente una o más especies del género Megascops \sig_var Tacua \fr_n Ke:man yo:n tololoh tsahtsi kaltsi:ntan, kihtowa ke aksá: mikis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando un buho de los Megascops canta junto a una casa, dicen que presagia de que alguien va a fallecer. \fr_son 04890-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz tololoh \nsem Ceferino Salgado y Amelia Domínguez conocen el sonido del tololoh y parece que es un Megascops pero la especie no está claro ya que en varios momentos dijeron que el Megascops guatemalae, Megascops asio, o Megascops trichopsis (varias grabaciones del Macaulay Library). \dt 24/Jan/2022 \lx tolontia \lx_cita tolontia \lx_var General \ref 02005 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.forma.esférica \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tomar forma esférica (p. ej., un pedazo de madera al ser tallada, frutos al madurar) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xokot kwaltsi:n tolontiak a pe:wa. Kohkostia ya yeh ika kikwah ya n' pi:pil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estas naranjas ya se hicieron bien esféricas. Ya empiezan a amarillarse, por eso los muchachos ya se las comen. \fr_son 02005-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tolon \dt 29/Apr/2021 \lx tolontik \lx_cita tolontik \lx_var General \ref 02108 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa esférico \catgr Adj \deriv \sig esférico (p. ej., una pelota, una naranja) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:lkamoh tolontik, pané: a:mo iwki tein i:pa tikowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta papa es esférica, parece que no es como la que siempre compramos. \fr_son 02108-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tolon \dt 09/May/2021 \lx tolontilia \lx_cita kitolontilia \lx_var General \ref 03601 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.boludo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer boludo \osten p. ej., al tallar un pedazo de madera como una coa por la punta con que se siembra; un lazo al hacer un nudo en la punta \sig_var General \fr_n Ihwa:k tikma:yti:s se: mekapal xiktolontili ie:kapan mekat wa:n ihkwi a:mo tomis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando le pongas los lazos a un mecapal haz boluda la punta del lazo, así no se desatará. \fr_son 03601-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tolon \dt 17/Jan/2022 \lx tolowa \lx_cita kitolowa \lx_var General \ref 02725 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tragar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tragar (sea intencional o accidentalmente; p. ej., comida, animalitos, objetos pequeños) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitoloh se: tomi:n. Kia:wiltihtoya wa:n a:mo a:kin kikwi:lih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se tragó una moneda. La estaba jugando y nadie se la quitó. \fr_son 02725-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tomar (p. ej., pastillas medicinales, pasándolas por la garganta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: mokokowa moneki mah se: kitolo nochi pahti tein te:maka n' tapahtihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno está enfermo se requiere tomar todas las medicinas (pastillas) que da el médico. \fr_son 02725-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig olvidar (algo pensado o sabido, p. ej., el nombre de algo, p. ej., kontoloh 'se le olvidó'; es más común decir ej., petstolowa \sig_var 1-Tzina \fr_n Tikahsiskia n', xiwtsi:n no:, xiwtsi:n, nike..., nikontoloh ito:ka:y i:n xiwtsi:n. \fr_au MFC307 \fr_var \fr_e Encontraríamos también la planta, lo..., se me fue el nombre de la planta. \fr_son 02725-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tolo \dt 25/May/2021 \lx toma \lx_cita kitoma \lx_var General \ref 05841 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desatar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desatar \osten un animal amarrado, como una vaca, burro, caballo \sig_var General \fr_n Niahka ixta:wat niktomato se: nokwa:kow, moihilpihka. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Fui al potrero a desatar mi toro, se había enredado con el lazo. \fr_son 05841-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatoma) desatar a los animales que se ocupan para un trabajo \osten p. ej., la yunta de bueyes \sig_var General \fr_n Komohko:n kwalka:n se: pe:wa se: tapa:tska, nepahtah se: tatoma ya. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Si uno empieza muy temprano en la moliendo de la caña, a mediodía ya se desatan a los animales \fr_son 05841-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz toma \nsem Con la reduplicación vocal corta y /h/ (kitohtoma) indica la misma actividad de desatar pero con un mayor grado de dificultad. \dt 03/Feb/2022 \lx tomakilit \lx_cita tomakilit \lx_var General \ref 03648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.nigrescens \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti y algunas otras Solanun relacionados (Solanum nigricans M. Martens & Galeotti, Solanum douglasii Dunal), de la familia Solanaceae llamado en español 'yerba mora'; es medicinal y comestible \sig_var General \fr_n Nomi:lah onkak tomakilit wa:n wa:wkilit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa hay yerba mora y quintonil. \fr_son 03648-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kowtah tomakilit | Lycianthes stephanocalyx (Brandegee) Bitter, planta de la familia Solanaceae; algunos dicen que sus hojas son comestibles \sig_var Tzina \fr_n Seki tokniwa:n kihtowa kikwa n' kowtahtomakilit. Tehwa:n a:mo tika:wtiowih ke:man titame:wah n' kahbe:ntah porque a:mo tikwah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Algunas personas dicen que comen el kowtahtomakilit. Nosotros no lo vamos dejando aparte cuando limpiamos en el cafetal porque no lo comemos. \fr_son 03648-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Medicinal \raiz toma: \raiz kil \dt 17/Jan/2022 \lx tomakilokwilin \lx_cita tomakilokwilin \lx_var General \ref 01985 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.insecto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de insecto, aparentemente tipo de Hemiptera \sig_var 1-Tzina \fr_n Notomakil kitamikwahkeh tomakilokwilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hierba mora se la acabaron los tomakilokwilimeh. \fr_son 01985-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz toma(-t) \raiz kil \raiz okwil \dt 21/Apr/2021 \lx tomat \lx_cita tomat \lx_var General \ref 00710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.lycopersicum \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig Solanum lycopersicum L., tomate rojo comercializado que se compra generalmente en los mercados y tiendas \sig_var General \fr_n Nikto:kak seki tomat nokaltsi:ntan. Mah ta:ki wa:n ompa sah tiktekiskeh ke:man tikwa:skeh chi:ltamo:ltal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Sembré unos jitomates junto a mi casa. Que se den y nada más de ahí cortaremos para comer una salsa. \fr_son 00710-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comestible-fruto \raiz toma(-t) \nsem En Cuetzalan la palabra tomat se aplica solamente al tomate rojo, comercializado. Aunque hay muchas plantas silvestres y cultivados que contienen la raíz toma no se considera una clasificación genérica. Véase: tomakilit; tepe:tomat; a:tomat; mi:ltomat; witsto:tomat; pisi:ltomat, tao:ltomat o si:taltomat. Aunque la mayoría de los anteriores son de la familia Solanaceae y géneros Physalis y Solanum no todos son (p. ej., tepe:tomat es de la familia Moraceae, Pseudolmedia oxyphyllaria Donnell-Smith. Además hay varios Physalis y Solanum que no tienen la raíz toma en su nombre (p. ej., chia:wakilit). \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx toma:wa \lx_cita kitoma:wa \lx_var General \ref 00702 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa engordar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig engordar a \osten p. ej., personas o animales domésticos, alimentos a personas o animales \sig_var General \fr_n Nokni:w kito:mawtok se: pitsot. Kimikti:s ihwa:k moa:wi:s \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano está engordando su cerdo. Lo matará cuando se bautice su hijo. \fr_son 00702-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo motoma:wa) engordarse a sí mismo \osten p. ej., una persona al comer mucho \sig_var General \fr_n A:mo semi nitakwa, nikmowilia nimotoma:was. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No como mucho, tengo miedo de engordarme. \fr_son 00702-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toma: \nsem El uso reflexivo del verbo transitivo toma:wa significa casi lo mismo que el uso del intransitivo toma:waya con la consideración que quizá el uso reflexivo sugiere un poquito más de responsabilidad del sujeto. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx toma:wak \lx_cita toma:wak \lx_var General \ref 01600 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gordo \catgr Adj \deriv \sig gordo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: nokni:w toma:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un hermano gordo. \fr_son 01600-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Forma \raiz toma: \dt 15/Apr/2021 \lx toma:waya \lx_cita toma:waya \lx_var Tzina \ref 08001 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz toma: \dt 03/Oct/2018 \lx tomawia \lx_cita kitomawia \lx_var General \ref 03535 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entomatar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig entomatar, agregarle jitomates \osten a salsas, comida \sig_var General \fr_n Nikchihchi:w seki chi:lposo:n wa:n kwaltsi:n niktomawih yeh ika a:mo koko:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Preparé chilposonte y lo entomaté bien por eso no pica. \fr_son 03535-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toma(-t) \dt 17/Jan/2022 \lx tomayoh \lx_cita tomayoh \lx_var General \ref 00009 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entomatado \catgr Adj \deriv \sig entomatado \osten guisado, salsa \sig_var General \fr_n I:n chi:lposo:n kwaltsi:n tomayoh, yeh ika kwaltsi:n we:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este chilposonte está bien entomatado, por eso sabe rico. \fr_son 00009-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig cisticercoso \osten cerdos infectados con larvas del lombriz de los cerdos, Taenia solium \sig_var General \fr_n I:n pitsonakat nankiko:wkeh wa:n to:mayoh, a:mo tikwa:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compraron esta carne de cerdo y está cisticercosa, no la podremos comer. \fr_son 00009-02_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz toma \nsem Se aplica el término tomayoh a la carne de los marranos por ser infectado y manifestar como granitos en la carne cruda. \rev 2020-12-14 \dt 16/Dec/2020 \lx tomayowa \lx_cita tomayowa \lx_var General \ref 03605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entomatarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig entomatarse; quedarse entomatado, con mucho tomate o jitomate \osten una comida o guisado \sig_var General \fr_n I:n chi:lmo:l kwaltsi:n tomayowak, yeh ika a:mo koko:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este mole se entomató bien, por eso no pica. \fr_son 03605-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toma(-t) \dt 17/Jan/2022 \lx tomilia \lx_cita ne:chtomilia \lx_var General \ref 07453 (duda) en el corpus aparece con otro significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desatarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desatar (un animal) para o en perjuicio de (alguien, p. ej., su dueño) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kitomilihkeh itapial, kilpihka ohte:noh wa:n a:it a:koni kitomilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi padre le desataron su bestia, lo había amarrado a la orilla del camino y quién sabe quién le desató (para dejarlo libre). \fr_son 07453-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz toma \dt 11/Apr/2022 \lx tomi:n \lx_cita tomi:n \lx_var General \ref 01971 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el tomin \glosa dinero \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig dinero (monedas o billetes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowasnekia nakat wa:n a:mo ne:chahsik notomi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quería comprar carne y no me alcanzó el dinero. \fr_son 01971-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medida \semx_tipo Comparar \semxref pe:soh \dt 21/Apr/2021 \lx tomi:nchi:wa \lx_cita kitomi:nchi:wa \lx_var General \ref 00395 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convertir.en.dinero \catgr V2 \infl Clase 3 \sig convertir en dinero \osten un objeto, al venderlo para obtener ingresos \sig_var General \fr_n Wa:n a:man a:mo, kikakkeh, komo kikakkeh itech cerca ilwitampa de n' tamalkwa:lis a, yo:n ke:man xkihto kitekih ya, kitekih se: se:ntaolo:ch wa:n kicostalketsah wa:n ke:mah ne:wí:n kwi:kah ya. Yo:n kitomi:nchi:watih ya, pero, ¿toni mochi:wa? Kitomi:nchi:watih yehwa:n ne: kiwi:kah, pero ne: ka:mpa kinamakatih, a:mo x'mati ke:ní:w n' kita..., ke:ní:w n' kima:..., ke:ní:w n' ki..., ke:ní:w n' ki..., kiwi:..., kipa..., kipala:naltiah ne:n iswatsí:n, xa: kitikota:liah. Yehwa yo:n kichi:wa. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Y ahora no, lo escucharon, si escuchan que ya se acerca la fiesta de todos santos, entonces ya lo cortan, cortan todo junto y lo meten en un costal y de ahí ya lo llevan por allá. Ya lo van a convertir en dinero, pero ¿Qué pasa? Lo van a convertir en dinero, ellos lo llevan pero allá donde lo van a vender, no se sabe como lo van a…, como lo…, como lo…, como…, como lo…, hacen pudrir la hoja, a lo mejor lo echan al fuego. Eso es lo que hacen. \fr_son 00395-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-n | 747.619, 776.352 \raiz tomi:n \raiz chi:wa \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tomi:ne:walo:ni \lx_cita tomi:ne:walo:ni \ref 08573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tomi:n aiz e:wV \dt 12/Dec/2018 \lx tomi:ntia \lx_cita kitomi:ntia \lx_var General \ref 05197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa generarle.gasto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig darle dinero en exceso \osten p. ej., al comprar algo a buen precio, más de lo justo quizá \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat niktomi:ntih. Ne:chnamaki:ltih o:me pitsomeh ye:kpati:yohkeh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A ese hombre le di buena cantidad de dinero. Me vendió dos puercos muy caros. \fr_son 05197-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig generarle gasto \osten (a alguien, p. ej., un hijo que comete un delito) \sig_var General \fr_n Neli ne:chtomi:ntih nokone:w. Ka:n ke:man takaki. Tatewih wa:n neh nikte:pahti:ltih a:kin kitewih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hijo me generó muchos gastos. Nunca obedece. Peleó y tuve que llevar a curar a la persona que lo golpeó. \fr_son 05197-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tomi:n \dt 11/Apr/2022 \lx tomi:yoh \lx_cita tomi:yoh \lx_var General \ref 01790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa costoso \catgr Adj \deriv \sig costoso (p. ej., algo que se compra, un evento que se hace) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tel tomi:yoh momachtiah n' pi:pi:l. Pati:yoh se: kinkowilia tein kikwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El estudio de los niños es costoso. Es caro comprarles lo que ocupan. \fr_son 01790-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tomi:n \dt 18/Apr/2021 \lx ton \lx_cita ton to:nal \lx_var General \ref 05051 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa ¿qué? \catgr Interrogativo \infl \sig ¿qué? \osten \sig_var General \fr_n ¿Teh xa: tikelna:miki ton tapowal tietoyah ke:man yo:n tatetsa:wtik? \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e ¿A lo mejor tu te acuerdas en qué fecha estábamos cuando paso la desgracia? \fr_son 05051-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ton to:nal | hace unos días \osten p. ej., de un hecho que ocurrió y no se quiere precisar \sig_var General \fr_n Ton to:nal pano:k mokni:w. Kinekia mah niktane:wti se: pio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace días pasó tu hermana. Quería que le prestara una gallina. \fr_son 05051-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref toni \semxref katí:n \raiz ton \nsem La diferencia entre ton y katí:n parece ser que la segunda indica una opción entre varios objetos. La diferencia entre ton y toni es más difícil pero parece que ton se emplea con fechas o periodos de tiempo y toni con objetos entre los cuales se puede o debe escoger. \dt 03/Feb/2022 \lx to:n \lx_cita ¡X'kaki to:n! \lx_var General \ref 04732 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cohete \catgr Bebe \catgr Onomatopeya \sig cohete \osten hablando a los niños \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \dt 01/Dec/2020 \lx to:na \lx_cita to:na \lx_var General \ref 02010 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sol \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig hacer sol \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kwalka:n to:na pero tio:tak xa: sepa kiowis ta: ya:lwa telkiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mañana hace sol, pero por la tarde tal vez volverá a llover pues ayer llovió mucho. \fr_son 02010-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \raiz to:na \dt 29/Apr/2021 \lx to:nal \lx_cita to:nal \lx_var General \ref 00823 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sol \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig sol \osten astro que para los nahuas de esta zona se considera sagrado y se tiene por dios o padre; a menudo se usa en forma diminutiva : to:naltsi:n \sig_var General \fr_n Ya:lwa ye:kkiowik wa:n i:n kwalka:n ki:sak n' to:naltsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer llovió mucho y esta mañana salió el sol. \fr_son 00823-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig día \osten fenómeno que se considera o un día completo o bien sólo desde que sale el sol hasta que se oculta; véase yowal \sig_var General \fr_n I:n semana sayoh nitekitik o:me to:nal, okseki to:nalmeh kiowik wa:n a:mo wel nitekitik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta semana sólo trabajé dos días, otros días llovió y no pude trabajar. \fr_son 00823-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : ito:nal) animal protector \osten en la cosmogonía ma:se:wal todos los seres humanos tienen un animal protector \sig_var General \fr_n I:n pili tak ait to:ni n' ito:nal ta: telsenka kwali kowtehko. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quien sabe que será el animal protector de este niño pues se puede subir con mucha facilidad a los árboles. \fr_son 00823-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] we:i to:nal | [lit, 'grande sol'] día principal de fiesta \sig_var General \fr_n Nika:n Kwesala:n we:i ilwit mochi:wa sayoh ke me:ro we:i to:nal na:wito:nalika octubre. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquí en Cuetzalan se hace una fiesta en grande pero el mero día principal es el 4 de octubre. \fr_son 00823-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] we:i to:nal | [lit, 'grande sol'] día largo, como mucho tiempo de sol como ocurre en el verano \sig_var General \fr_n Wa:n itech tiempo abríl, mm, we:i to:nal, tsiktsi:n yowal, tane:sik a tie:wkeh. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Y durante el mes de abril, mm, los días son largos, las noches son cortas. Salimos cuando ya habíamos salido. \fr_son 00823-05_corp_Tzina-MFM310_faltar \fr_son 00823-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 937.412 \semx_tipo Comparar \semxref te:to:nal \raiz to:na \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx to:nalah \lx_cita to:nalah \lx_var General \ref 05072 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.el.sol \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en el sol, en lugar expuesto al sol \sig_var General \fr_n I:n itskwinti kochtok to:nalah, sekwi wa:n mototo:nia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro está durmiendo en el sol, tiene frío y se asolea. \fr_son 05072-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz -tah \dt 03/Feb/2022 \lx to:naleheka \lx_cita to:naleheka \lx_var General \ref 07003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.viento.caliente \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig hacer viento caliente (con vientos fuertes que vienen del noreste y que soplan en la región entre marzo, su intensidad varía y puede tumbar árboles o destechar casas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa to:nalehekak, wetskeh kowmeh wa:n wehweliwkeh miak kalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer sopló un fuerte viento caliente. Cayeron árboles y se destruyeron muchas casas. \fr_son 07000-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz eheka \dt 16/Feb/2022 \lx to:nalehekat \lx_cita to:na:lehekat \lx_var General \ref 07401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viento.caliente \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig viento caliente (vientos fuertes que vienen del noreste y que soplan en la región entre marzo, su intensidad varía y puede tumbar árboles o destechar casas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa pano:k to:nalehekat. Kipa:tak n' tomi:l wa:n kinwehweloh miak kalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer pasó un viento caliente y fuerte. Tiró nuestra milpa y destruyó muchas casas. \fr_son 07401-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz eheka \dt 08/Sep/2020 \lx to:nalika \lx_cita o:me to:nalika \lx_var General \ref 04842 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa a.equis.días \catgr Adv-tiempo \deriv \sig [col] [número] to:nalika | a los [número] días \osten p. ej., a los dos días \sig_var General \fr_n O:me to:nalika ya n' poliw notskwin wa:n a:mo nestok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace ya dos días que se extravió mi perro y no ha aparecido. \fr_son 04842-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:nal \raiz -ka \dt 24/Jan/2022 \lx To:nali:x \lx_cita To:nali:x \lx_var General \ref 00485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa topónimo.cara.de.sol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig localidad ubicado en una cañada al norte de San Miguel Tzinacapan \sig_var Tzina \fr_n To:nali:x se: xola:lkone:t yetok tanikwa:kopa de San Miguel Tzinacapan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tonalix es un pueblito que está al norte de San Miguel Tzinacapan. \fr_son 00485-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Toponómico \raiz to:na \raiz i:x \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx to:nalkechilia \lx_cita ne:chto:nalkechilia \lx_var General \ref 07605 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.al.sol \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig poner al sol (p. ej., recipientes que tienen base para pararse como cubetas, botellas, cántaros) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihtia:paltik noxi:kal. ¡Xine:chto:nalkechili mah wa:ki. Nikpahpa:k wa:n aya:mo wa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El interior de mi jícara está mojado. Pónlo al sol (para mí) para que se seque. La lavé y todavía no se seca. \fr_son 07605-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz ketsa \dt 14/Sep/2020 \lx to:nalketsa \lx_cita kito:nalketsa \lx_var General \ref 05700 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \sig (con ta- : tato:nalketsa) anunciar época de seca \osten ciertas aves por su canto \sig_var General \fr_n I:n to:nalmeh pe:wati a n' toto:nik. Ne: a:kwetahmeh tsahtsitoyah ye:wa kwalka:n, tato:nalketsah ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e En estos días ya va a empezar el calor. Las chachalacas ya estaban cantando en la mañana, ya anuncian la época de calor. \fr_son 05700-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reflexivo : motato:nalketsa) hacer mucho sol por dejar de llover \osten en época de secas o durante una sequía \sig_var General \fr_n Iksá: itech marzo pe:wa motato:nalketsa wa:n yeh ika tawa:ki mi:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A veces en marzo empieza a hacer mucho sol y se seca la milpa. \fr_son 05700-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \semx_tipo Comparar \raiz to:na \raiz kets \nsem El verbo to:nalketsa indica el anunciar la época de sol o secas, por ciertos pájaros que cantan. En Tzinacapan creen que son las chachalacas y los perdices (chiwihkoyo) que anuncian, en Tacuapan los pájaros conocidos como vaqueros. El verbo motato:nalketsa no tiene un significado de verbo transitivo sino más bien de un intransitivo impersonal. Es un fenómeno natural que ocurre cuando los días son muy soleados y no llega a llover en tres o cuatro semanas. Para la gente este fenómeno es normal entre abril o mayo, pero si ocurre antes o después es algo atípico. Si es anticipado, en la región de San Miguel Tzinacapan, afecta los sembradíos de maíz porque es la época de desarrollo de la planta rumbo a la floración o a veces coincide con la floración, todo esto impide la fecundación y el cultivo no produce o produce menos de lo esperado. \dt 12/Apr/2022 \lx -to:nalki:sa \lx_cita na:wito:nalki:sas \lx_var General \ref 05824 (duda) CSC usa to:nalti:tiw \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.equis.días \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ([número]+to:nalki:sa : na:wito:nalki:sa) hacer o quedarse equis días \osten p. ej., 'cuatro' o 'cinco', na:wito:nalki:sa, ma:kwi:lto:nalki:sa \sig_var General \fr_n Nia:ti icha:n nokni:w, niknemilia nina:wito:nalki:sati:w. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ir a la casa de mi hermano, pienso ir a quedarme cuatro días. \fr_son 05824-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz ki:sa \nmorf La base verbal to:nalki:sa puede combinarse con números mayores a uno (o:meto:nalki:sa, e:ito:nalki:sa, na:wito:nalki:sa) para un término de tiempo, el número de días que se indica. Generalmente ocurre en el futuro, para el pasado véase -to:nalki:sa. Para indicar una estancia de un solo día se dice sento:naltia que se entiende más como 'pasar todo el día'. \nota En version final haz refs xzadas con vease para na:wito:nalki:sa, e:ito:nati, etc. \dt 03/Feb/2022 \lx to:nalki:saya:mpa \lx_cita to:nalki:saya:mpa \lx_var General \ref 03625 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.el.oriente \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig hacia el oriente (literalmente, hacia el lugar donde sale el sol) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kowit tein tikte:xi:nkeh wetsito to:nalki:saya:mpa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El árbol que tumbamos fue a caer hacia al oriente. \fr_son 03625-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz ki:sa \raiz -ya:n \raiz -pa \dt 17/Jan/2022 \lx to:nalki:saya:mpa \lx_cita to:nalki:saya:mpa \ref 08106 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx to:nalmiki \lx_cita to:nalmiki \lx_var General \ref 05788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.con.sol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig secarse con sol \osten plantas que solamente por falta de agua y efecto del sol se marchitan y se secan \sig_var General \fr_n Nomi:l to:nalmikik, i:n xiwit a:mo ta:kiti sinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi milpa se secó con el sol (por falta de lluvia), este año no producirá mazorcas. \fr_son 05788-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:nalwa:ki \raiz to:na \raiz miki \dt 12/Apr/2022 \lx to:nalmi:l \lx_cita to:nalmi:l \lx_var General \ref 00109 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa.de.invierno \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig maíz que se cultiva en diciembre o enero \osten en la zona media en cuanto de altura \sig_var General \fr_n I:n xiwit a:mo semi ta:kik n' to:nalmi:l, telto:nak wa:n a:mo we:ikiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año la milpa de verano no produjo mucho, hizo mucho sol y casi no llovió. \fr_son 00109-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta cultivada \semx_tipo Comparar \semxref xo:pami:l \raiz to:na \raiz mi:l \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx to:nalpolowa \lx_cita to:nalpolowa \lx_var General \ref 01329 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perder.día \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig perder día; no aprovechar el día (esto es, pasar un día sin hacer algo de utilidad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka xola:lpan nitahtanito nepale:wi:l. A:mo teh ne:chmakakeh, sayoh nito:nalpolo:to. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al centro del pueblo a pedir apoyo. No me dieron nada, sólo fui a perder el día. \fr_son 01329-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz pol \dt 24/Mar/2021 \lx to:nalta:lia \lx_cita kito:nalta:lia \lx_var General \ref 03390 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.al.sol \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner al sol \osten ropa para secarse \sig_var General \fr_n I:n tilmah nika:paloh, mo:sta nikto:nalta:li:s wa:n wa:kis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa la mojé, mañana la pondré al sol y se va a secar. \fr_son 03390-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:nalwa:tsa \raiz to:na \raiz ta:l \dt 06/Jan/2022 \lx to:naltata \lx_cita to:naltata \lx_var General \ref 05053 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig asolearse; quedarse mucho tiempo en el sol \osten una persona, un animal, un objeto \sig_var General \fr_n Ya:lwa tiahkwitoh wa:n nitelto:naltatak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos a nadar y me asoleé mucho. \fr_son 05053-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz tata \dt 03/Feb/2022 \lx tona:ltatia \lx_cita kito:naltatia \lx_var General \ref 06566 (duda) no aparece en el corpus, el significado es más como asolearse, analizar bien \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.asolear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (objetos) asolearse (p. ej., por descuido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwa:tsaya tilmah wa:n a:mo niman nikwito. Nikto:naltatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Secaba ropa y no la fui a traer (meter) luego. Dejé que se asoleara. \fr_son 06566-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz tata \dt 10/Feb/2022 \lx -to:nalti \lx_cita na:wito:nalti \lx_var General \ref 06798 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa durar.equis.días \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No perfectivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ([número]+to:nalti : na:wito:nalti) durar equis (p. ej., 'cuatro') quatro días \sig_var 1-Xalti \fr_n Na:wito:nalti ya n' kiowi, kwaltsi:n kwecha:wayak a n' ta:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ya estuvo lloviendo cuatro días, el suelo ya se humedeció bien. \fr_son 06798-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wi \raiz to:na \nmorf La base verbal to:nalti puede combinarse con números (se:to:nalti, o:meto:nalti, e:ito:nalti, na:wito:nalti) para un término de tiempo, el número de días que se indica. Generalmente ocurre en el pasado, para el futuro véase -to:nalki:sa. \dt 14/Feb/2022 \lx -to:naltia \lx_cita se:to:naltia \lx_var General \ref 06444 (duda) CSC usa sento:naltia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tardar.día \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tardar (el número de días expresado en la forma compuesta, p. ej., se:to:naltia, o:meto:naltia, e:yito:naltia) (p. ej., para hacer una actividad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w se:to:naltih n' tachkwak. Kito:kati se: manguera. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tardó un día escarbando. Va a enterrar una manguera (donde ya escarbó). \fr_son 06444-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \nmorf El verbo to:naltia siempre se expresa en composición con un número que expresa el número de días en que alguien se tardó en llevar a cabo una actividad: se:to:naltia, o:meto:naltia, e:ito:naltia, etc. \dt 09/Feb/2022 \lx -to:naltika \lx_cita na:wito:naltika \lx_var General \ref 07156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.equis.días \catgr Adv-tiempo \deriv \sig en equis días; equis días después \sig_var 1-Xalti \fr_n Notskwin nikpoloh wa:n nawito:naltika nikahsisk mike:t a. Eski mopahwih. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Perdí mi perro y cuatro días después lo encontré ya muerto. Seguramente se envenenó. \fr_son 07156-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz na:wi \raiz to:na \dt 13/Jul/2021 \lx to:naltsompal \lx_alt to:nal itsompal \lx_cita to:naltsompal \lx_var General \ref 02009 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.oruga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig estado larvario de un Lepidoptera no identificado, ni colectado (véase también bajo tsompal, to:nal itsompal) \sig_var General \fr_n EGS-- A:mo ke:man nikita, ¿pero ke:niwkeh yo:n sipomeh? MJT-- Ih..., mahyá: yo:n, tehwa:n tikiliah to:naltsompalmeh. Pero de mela:w n' te:kokoh komo sepa te:kwah. Wehka:wa ya x'machilihto. Wa:n mahyá: kitelpia yo:ni, mahyá: se: kimowilihte:wa, a:mo se: kineki se: kipohpostekis. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e EGS-- Nunca lo he visto, ¿pero cómo son esos gusanos? MJT-- Es como las orugas que llamamos to:naltsompalmeh. Pero de veras el dolor de su piquete es muy fuerte. Persiste por mucho tiempo. Y parece que (esa hierba, Justicia aurea Schltdl.) tiene esas (orugas), y por eso se le tiene miedo (a esta planta), nadie lo quiere romper. \fr_son 02009-01_corp_Yohua-MJT354_faltar \fr_fuente 2012-07-25-t | 478.384, 498.621 \fr_n EGS-- ¿Katí:n tapal kipia i:n to:naltsompal o ke:ní:w se: ki:xmati? JVC-- Yeh, yeh nehjó:n xoxoktik, me:dio .... Xoxoktik pero na:lto..., na:ltoktik xoxoktik yo:n .... A:chi:petik xoxoktik, a:mo, a:mo xoxoktik semi kwali tapal xoxoktik sanoke tepitsi:n me:dio, medio a:kostik sah xoxoktik pero a:chi:petik. Yehwa yo:n itapal, ke:mah. Komo mopepechowa a:mo se: kita ne: ox ohtokatok, mota:lia seko sah, pepechiwtok, nió:n se: kita, ke:meh na:ltoktik, a:mo se: kita, iwa:n mota ika se: mokwaltia, wa:n yo:n ye:kte:kokoh semi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- De qué color es el to:naltsompal o cómo se conoce? JVC-- Es de color verde, un poco verde pero es verde bajo. Tiene un color verde pero bajo, no tiene un color verde fuerte sino que es verde con un color amarillo. Ése es su color, sí. Si se pega en algún lugar no se ve con facilidad, se pega en un solo lugar y como es transparente no es visible, se ve igual como una hoja, por eso le pica a uno que duele mucho. \fr_son 02009-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-26-t | 260.767, 289.408 \sem Animal-gusano \nsem Son de varios colores. Ceferino Salgado comentó que los ha visto sobre la planta llamada piltsompech (Piper umbellatum) y quizá si estos tienden a habitar sobre el piltsompech tiene algo que ver con su nombre to:naltsompal. Sin embargo es más probable que el nombre se deriva de to:nal itsompal, literalmente 'almohada del sol', un nombre que hace referencia a lo peludo de esta oruga. \semxref tsompal \semx_tipo Referente natural igual \raiz to:na \raiz tson \raiz -pal \raiz2 tsompal \dt 29/Apr/2021 \rev \lx to:nalwa:chilia \lx_cita ne:chto:nalwa:chilia \lx_var General \ref 06559 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece muy rebuscado, quizá sea más común to:nalwa:tsa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarle.al.sol \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig secarle (a alguien, algo como ropa, maíz) al sol \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nika:paloh nomekapal. A:man ne:chto:nalwa:chili:s no:má:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al rancho y mojé mi mecapal. Hoy mi mamá me lo secará al sol. \fr_son 06559-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz wa:ki \dt 14/Feb/2022 \lx to:nalwa:ki \lx_cita to:nalwa:ki \lx_var General \ref 03512 (duda) tal vez se puede hacer otro ejemplo más real \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.en.el.sol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig secarse en o con el sol \osten la ropa, granos de café u de otras plantas como el maíz \sig_var General \fr_n I:n a:ya:t to:nalwa:kik, yeh ika kakaltiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta cobija se secó con el sol, por eso quedó endurecido. \fr_son 03512-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:nalmiki \raiz to:na \raiz wa:ki \nsem El verbo to:nalwa:ki refiere a la acción de secarse en el sol, pero aplicado a objeto húmedos o mojados incluyendo semillas. El verbo to:nalmiki se aplican a plantas (cultivados o de huerta y casera) que por falta de agua pluvial o de riego se marchitan y se secan. \dt 17/Jan/2022 \lx to:nalwa:tsa \lx_cita kito:nalwa:tsa \lx_var General \ref 06883 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secar.al.sol \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig secar al sol \osten p. ej., leña, granos, ropa \sig_var General \fr_n Nokow xoxowik ok nikwito, nikto:nalwa:tsas wa:n iwki tatas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi leña la fui a traer todavía verde, la voy a secar al sol y así se quemará. \fr_son 06883-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:nalta:lia \raiz to:nal \raiz wa:ki \nsem Aparentemente to:nalwa:tsa se aplica más a la acción de extender granos en el sol para secarse, aunque también se aplica a la ropa. El verbo to:nalta:lia no se usa para granos sino más bien para ropa. \dt 14/Feb/2022 \lx to:nalxo:chit \lx_cita to:nalxo:chit \lx_var General \ref 04216 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cochlospermaceae.Cochlospermum.vitifolium \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cochlospermum.vitifolium (Willd.) Spreng., planta de la familia Cochlospermaceae. Como se echa raíces al ser empotrado una rama, se usa como poste vivo para delimitar propiedades, sostener cercados de alambre y para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n to:nalxo:chit mochi:wa ne: tanikwa:kopa ka:mpa takawa:ni. I:xochio kostik wa:n poso:ni itech marzo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El to:nalxo:chit se da allí por las tierras bajas donde hace calor. Sus flores son amarillas y se abren en marzo. \fr_son 04216-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cerca \sem Planta \raiz to:na \raiz xo:chi \dt 18/Jan/2022 \lx to:nalxo:no:t \lx_cita to:nalxo:no:t \lx_var General \ref 06702 (duda) CSC no conoce esta planta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.árbol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de árbol todavía no identificada. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n to:nalxo:no:t mochi:wa ka:mpa takawa:ni. A:mo a:kin semi ki:xmati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El to:nalxo:no:t se da donde hace calor. Casi nadie lo conoce. \fr_son 06702-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz xo:no:t \nsem Estando cortando un jonote, una mujer de Xaltipan llamada Ocotlán Fermín pasó y dijo que había varios tipos de xo:no:t incluyendo uno que dijo llamarse to:nalxo:no:t. Lucio Flores de Tzinacapan estaba presente y negó que había un árbol de este nombre y sugirió que era el mismo que el chi:chi:ltik xo:no:t, véase una subentrada bajo xo:no:t. \dt 02/Sep/2020 \lx to:name:yo:t \lx_cita to:name:yo:t \lx_var General \ref 07085 (duda) no aparece en el corpus. Parece que es to:nalme:yo:t con l \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayo.de.sol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig rayo de sol (el que entra pasa por un orificio, p. ej., hacia dentro de una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwa:a:itati i:n pio:tet ika ne: to:name:yo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a observar a trasluz este huevo (para ver si tiene cámara de aire) con ese rayo de sol. \fr_son 07085-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref me:yo:t \raiz to:na \raiz me:yo: \dt 02/Sep/2020 \lx tona:n \lx_cita tona:n \lx_var Tacua \ref 00971 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tía.lejana \catgr Sust \infl Oblig pos \sig tia lejana \osten p. ej., la prima lejana del papá o mamá de uno \sig_var Tacua \fr_n Tiowih ka:mpa notona:n mah mitste:mpacho. Achá: timomowtihtos ta: ke:mania:ntika ya ka:n tiwe:itakwa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Vamos con mi tía lejana a que te haga un paladeo de boca (tocando la campanilla con un dedo para averiguar si el enfermo tiene susto). Quizá tienes susto porque ya desde hace varios días que no comes muy bien. \fr_son 00971-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \raiz tota:t \nmorf No está claro la etimología de tona:n pero quizá se ha lexicalizado con to- 'nuestro' ya que el mismo to- ocurre in tota:t 'tío lejano'. \dt 19/Apr/2021 \dt 19/Apr/2021 \lx to:nawi:lo \lx_cita to:nawi:lo \lx_var General \ref 04254 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig asolearse; ser pegado por el sol \osten p. ej., un objeto, una persona sin volición que se queda tirado en el sol, un animal atado \sig_var General \fr_n I:n tilmah mah a:mo semi to:nawi:lo koma:mo i:xki:sas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa que no se asolee mucho, si no se despintará. \fr_son 04254-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \nsem El verbo to:nawi:lo se aplica generalmente a objetos que se dejan o se han dejado en el sol. Si se aplica a animales, son generalmente animales atados que no pueden moverse a la sombra, si es para personas también son personas que se quedan en el sol, como un borracho tirado por la plaza. \nmorf El verbo to:nawi:lo es, efectivamente, una formación pasiva donde el sujeto suprimido es la raíz sustantival que se verbaliza con -wia y se pasiviza con -lo. En un verbo el "transitivizador" es simplemente una -a que motiva el alargamiento vocálico. Así kiowi se vuelve kiowi:lo. El otro verbo que se forma un pasivo es eheka que se vuelve ehekawi:lo. Otra forma parecida de un pasivo es con insectos como a:skawia 'ser cubierto de hormigas' como kia:skawiah motaxkal (aunque es más común usar el intransitivo a:skayowa). Este verbo se usa solamente con sujeto plural y no acepta ningún pronombre independiente: yehwan kia:skawiah. \nota Checar uso de a:skayowa. \dt 18/Jan/2022 \lx to:nawi:lo \lx_cita to:nawi:lo \lx_var General \ref 03563 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegarse.por.sol \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \sig pegarse por el sol \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 03/Oct/2018 \lx to:nawi:lo:t \lx_cita to:nawi:lo:t \lx_var General \ref 03826 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planta.asoleada \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz to:na \nsem Es posible que esta palabra sea un neologísmo o una nominalización idiosincrática del verbo to:nawi:lo. Otros asesores no conocen esta forma pero si ocurre en el corpus en una grabación de Lucio Flores. \dt 13/Jan/2022 \lx to:nawi:lo:tia \lx_cita kito:nawi:lo:tia \lx_var General \ref 06984 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asolear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner, dejar que el sol pega (algo) causándole (p. ej., ropa, trastes) un perjuicio \sig_var 1-Tzina \fr_n Notilmah nikto:nawi:lo:tih wa:n i:xki:sak, ekintsi:n ye:ktenextik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dejé mi ropa en el sol y se asoleó hasta despintarse, ahora es muy decolorada. \fr_son 06984-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \nota Checar uso. Checar kiowi:lo:tia y ehekawi:lo:tia nikto:nalwi:lo:tih nikto:nalwi:lo:tak \dt 14/Feb/2022 \lx tonawis \lx_cita tonawis \lx_var General \ref 02798 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paludismo \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tona \dt 31/May/2021 \lx to:nawis \lx_cita to:nawis \lx_var General \ref 06398 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paludismo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig paludismo, enfermedad provocado por la picadura de algunos mosquitos del género Anopheles \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kokolis to:nawis telonkaya ne: ke:man, a:man a:mo a:kin kikwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El paludismo es una enfermedad que antes abundaba, ahora ya nadie lo ataca. \fr_son 06398-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz to:na \dt 20/May/2020 \lx to:nawisti \lx_cita to:nawisti \lx_var General \ref 04183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa padecer.paludismo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig padecer paludismo \sig_var General \fr_n Wehka:w n' tokni:wa:n to:nawistiah wa:n kihtowah iksá: ika mikiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo las personas padecían paludismo y dicen que morían por eso. \fr_son 04183-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz to:na \raiz wis ? \dt 18/Jan/2022 \lx to:naya:n \lx_cita to:naya:n \lx_var General \ref 06489 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.día \catgr Adv-tiempo \deriv \sig de día; durante el día \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa to:naya:n nikpoloh nopio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer en el día perdí mi pollo. \fr_son 06489-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz -ya:n \dt 25/May/2020 \lx to:ne:wa \lx_cita kito:ne:wa \lx_var General \ref 05227 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ardor \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar ardor en la piel \osten algo picante al tocar la piel \sig_var General \fr_n A:mo xikma:toka n' chi:l. Te:to:newa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No toques el chile. Provoca ardor en la piel. \fr_son 05227-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ne:wV \nsem Casi siempre esta palabra se usa con la raiz del sustantivo ma:- incorporada al verbo intransitivo ma:tone:wi. Siempre indica un ardor provocado por chile. \dt 11/Apr/2022 \lx to:ne:wi \lx_cita to:ne:wi \lx_var General \ref 04571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arder.por.picante \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arder por picante \osten una parte del cuerpo, p. ej., las manos al picar o desvenar chile \sig_var General \fr_n Nikwe:choh chi:l wa:n ekintsi:n nima:to:ne:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Molí chile y ahora me arde la mano. \fr_son 04571-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:ne:w \nmorf Muchas veces se expresa por medio de la incorporación de una raíz sustantival. Véase: ma:to:ne:wi. \dt 24/Jan/2022 \lx toni \lx_alt to:ni \lx_cita toni \lx_var General \ref 05030 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl xx \notas_omitl \glosa ¿qué? \catgr Interrogativo \deriv \sig ¿qué? \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- ¿Toni tikchi:wa? B-- Nikto:ka ayohwach. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A--¿Qué haces? B-- Siembro pipián. \fr_son 05030-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tein \semxref ton \semxref katí:n \raiz ton \dt 03/Feb/2022 \lx tonimach \lx_cita tonimach \lx_var General \ref 05587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cómo.es.posible \catgr Modal \deriv \sig ¡cómo es posible! \osten se usa cuando ocurre algo sorpresivo, inesperado \sig_var General \fr_n Tonimach tikpoloh ya mopi:pilo:l wa:n yekin ya:lwa nimitskowilihka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cómo es posible que ya hayas perdido tus aretes y apenas ayer te los compré. \fr_son 05587-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ke:mach \semxref ka:mach \raiz toni \raiz mach \dt 12/Apr/2022 \lx to:ntohaki \lx_cita to:ntohaki \lx_var General \ref 06784 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tonto, aki \glosa quedarse.pávido \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse pávido, aterrorizado (p. ej., un animal al ser acechado por otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: okwilin kikwa:ya nopiotsi:n. Nikpale:wih wa:n a:mo kikwah, sayoh to:ntohakik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un animal iba a comerse mi pollito. Lo rescaté y no se lo comió, sólo se quedó pávido (el pollito). \fr_son 06784-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref to:ntohkwi \semx_tipo Comparar \semxref to:ntohtia \raiz kwi \dt 14/Feb/2022 \lx to:ntohakia \lx_cita kito:ntohakia \lx_var General \ref 07292 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.pávido \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aterrorizar (p. ej., un animal que se quiere comer a otro) hasta dejar pávido \sig_var 1-Tzina \fr_n kwekti kito:ntohakih se noto:tolkone:w. Kikwa:snekia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zorro aterrorizó mi pavipollo, dejándolo sonso. Se lo quería comer. \fr_son 07292-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref to:ntohkwi:ltia \raiz aki \dt 05/Apr/2022 \lx tontohchi:wa \lx_cita kito:ntohchi:wa \lx_var General \ref 06710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa verle.cara.de.tonto \pres_tipo Nahuatizado \pres_el tonto, chi:wa \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig verle la cara de tonto (a una persona); aprovechar de (alguien) por ser tonto, lento \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tanamakakeh kito:ntohchi:w nopili. A:mo ahsitok kimakak iwe:ltoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El vendedor le vio la cara de tonto a mi hijo. No le dio completo su cambio. \fr_son 06710-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz chi:wa \dt 14/Feb/2022 \lx to:ntohkwi \lx_cita to:ntohkwi \lx_var General \ref 06771 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tonto, kwi \glosa quedarse.sonso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse sonso, mareado (p. ej., por no comer bien o a tiempo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k te:kwi kokolis wa:n a:mo se: takwa se: to:ntohkwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando a uno le da una enfermedad no come uno y se queda sonso. \fr_son 06771-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:ntohaki \semx_tipo Sinónimo \semxref to:ntohtia \raiz kwi \dt 14/Feb/2022 \lx to:ntohkwi:ltia \lx_cita kito:ntohkwi:ltia \lx_var General \ref 02820 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tonto; kwi:ltia \glosa dejar.atónito \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dejar atónito; aterrorizar (p. ej., un animal que se quiere comer a otro) hasta dejar pávido \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopio:kone:w kito:ntohkwi:ltih se: okwili:n. A:mo nikitak toni, sayoh nikakik kitewih n' pio:te:na:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pollito fue aterrorizado por un animal. No vi que era, solamente escuche que fue atacado (el animal) por la gallina. \fr_son 02820-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref to:ntohakia \raiz kwi \dt 14/Jul/2021 \lx tonto:naltika \lx_alt tonto:nalika \lx_cita tonto:naltika \lx_var General \ref 00270 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hace.días \catgr Adv-tiempo \deriv \sig hace días \osten no se especifica cuantos días, puede ser unos pocos o hasta varios meses, lo necesario es la falta de precisión en que día \sig_var General \fr_n Tonto:naltika niwa:lahka i:pa wa:n a:mo nimitsahsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace días de por sí había venido y no te encontré. \fr_son 00270-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toni \raiz to:na \nmorf La palabra tonto:naltika puede derivarse del interrogativo toni '¿qué? con el sustantivo to:nal. \ncomp El San Miguel Tzinacapan se usa tonto:naltika pero en Tacuapan es tonto:nalika. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx to:palwia \lx_cita kito:palwia \lx_var General \ref 03614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cobrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig cobrar \osten una deuda monetaria o en especie \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chtane:wtih tomi:n wa:n ya:lwa ne:chto:palwi:h ya, kineki mah niktakepi mo:sta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me prestó dinero y ayer ya me cobró, quiere que le pague mañana. \fr_son 03614-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:pal \dt 17/Jan/2022 \lx to:peh \lx_cita to:peh \lx_var General \ref 04271 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.lagartija \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de lagartija, reptil todavía no identificado de la orden Squamata \sig_var General \fr_n Se: to:peh ne:nentoya ne: ohti wa:n ke:man ne:chitak mokalaki:to tetsa:la:n. \fr_au HMS366 \fr_var Tzina \fr_e Una lagartija andaba por el camino y cuando me vio se fue a meter entre las piedras. \fr_son 04271-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \semx_tipo Comparar \semxref kowi:xin \raiz to:peh \nsem El to:peh es una lagartija que mide como quince centímetros de largo. Es de color café combinado con negro. Sale más en tiempos de calor desde el mes de marzo a septiembre. Se encuentra en los cafetales, en el bosque y hasta junto a las casas. \dt 18/Jan/2022 \lx tope:wa \lx_cita kitope:wa \lx_var General \ref 07086 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig empujar para tirar al suelo (sea de forma intencional o accidental; p. ej., una botella que está parada sobre algo como una mesa, una persona desde un precipicio) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil kitope:w mopili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel muchacho empujó a tu niño haciéndolo caer. \fr_son 07086-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitohtope:wa) invadir el terreno de (alguien; p. ej., cuando un colindante no respeta el límite) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kitohtope:wa se: ta:kat tein iwa:n mona:miki ita:lpan. Kineki kikwis se: tio:kowit tein kito:kak no:pá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi padre le invade su terreno un hombre con quien colinda. Quiere agarrar un cedro que mi padre sembró. \fr_son 07086-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mahpe:wa \raiz tope: \dt 05/Apr/2022 \lx tope:wilia \lx_cita ne:chtope:wilia \lx_var General \ref 06484 (duda) en el corpus aparece con otro sentido y el ejemplo de abajo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig empujar (un objeto, como un bulto) para que caiga sobre (alguien, p. ej., para lastimarlo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kitope:wilihkeh se: koxta:l ihwa:k pano:toya. Kinekiah mah kipechi pero mopale:wih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer le empujaron un costal cuando estaba pasando. Querían que se le cayera pero todavía se salvó. \fr_son 06484-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tope: \dt 08/Feb/2022 \lx to:pi:l \lx_cita to:pi:l \lx_var General \ref 03122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bastón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig bastón, bordón \sig_var General \fr_n I:n pili kikwi:lih nowe:ita:t ito:pil wa:n kitamo:tilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le quitó el bastón a mi abuelito y se lo tiró. \fr_son 03122-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz to:pi:l \dt 26/Jun/2021 \lx to:pi:leh \lx_cita to:pi:leh \lx_var General \ref 04558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa topile \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1 \sig topile, funcionario menor político y religioso que se encarga de entregar mensajes o llevar órdenes \sig_var General \fr_n Wehka:w no:pá:n katka to:pi:leh, e:ixiwki:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo mi papá era mensajero (para la comisaría o iglesia), duró tres años. \fr_son 04558-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tio:panto:pi:leh \raiz to:pi:l \nsem Este cargo, que ya no existe en los pueblos del municipio de Cuetzalan. En los pueblos grandes (menos la cabecera municipal) la figura jurídica que gobierna es la junta auxiliar (un conjunto de varias personas) y en los pueblos chicos hay un juzgado de paz con dos personas (dos jueces de paz). En las iglesias hay fiscales, nombre que se aplica a todos que trabajan como cargo en la iglesia. Ya no existen los pueblos de to:pi:leh o tio:panto:pi:leh. \dt 24/Jan/2022 \lx to:pi:lehti \lx_cita to:pi:lehti \lx_var General \ref 00010 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.mensajero \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser topile o ayudante \osten un cargo político y religioso, de la presidencia y la iglesia, pero que ya no existe \sig_var General \fr_n No:pá:n to:pilehtik ke:man katka okichpil. Kihtowah kinkwiah tein aya:mo nona:miktia:yah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre fue mensajero cuando era joven. Dice que empleaban (como mensajeros) a los solteros. \fr_son 00010-01_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:pi:l \rev 2020-12-14 \dt 16/Dec/2020 \lx to:pi:ltia \lx_cita moto:pi:ltia \lx_var General \ref 01980 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apoyarse.en.bastón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig apoyarse en bastón \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k sokitah wa:n niow kowtah nimoto:pi:ltia, ihkón a:mo niwetsi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay lodo y voy al rancho me apoyo en un bastón, así no me caigo. \fr_son 01980-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:pi:lwia \raiz to:pi:l \dt 21/Apr/2021 \lx to:pi:lwia \lx_cita kito:pi:lwia \lx_var General \ref 07006 (duda) el primer significado no es común usarlo, se puede dejar sólo el segundo significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pegar.con.bastón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pegar con bastón (p. ej., a un animal doméstico para ahuyentarlo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nowe:ita:t kito:pi:lwih ne: itskwinti, a:mo kineki mah yeto kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi abuelo le pegó con el bastón a ese perro, no quiere que esté en la casa. \sig (con ta- : tato:pi:lwia) usar bastón para caminar (p. ej., alguien que es viejo o que no puede caminar bien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nowe:ita:t ta:tahtsi:n ya yeh ika tato:pi:lwia ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi abuelo ya es viejo por eso ya usa bastón (para caminar). \fr_son 07006-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:piltia \raiz to:pi:l \dt 16/Feb/2022 \lx to:pits \lx_cita to:pits \lx_var General \ref 03170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamación.de.ganglio \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig inflamación o quiste de ganglio \osten generalmente en la ingle, axila, cuello \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: mometsteki oso se: moma:teki iksá: mochi:wa to:pits. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno se corta el pie o la mano a veces se produce un quiste de ganglio. \fr_son 03170-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz to:pits \dt 26/Jun/2021 \lx to:pitskalaki \lx_cita to:pitskalaki \lx_var General \ref 00345 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.ganglios \catgr V1 \infl Clase 3 \sig salírsele ganglios \osten generalmente por efecto de un piquete de insecto \sig_var General \fr_n Pero yo:n koma:mo se: kipahtia yo:n chokoy niman se: to:pitskalaki. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pero eso si no se cura (la picadura) del boreguillo (larva de lepidóptero de la familia Megalopygidae), luego le salen ganglios a uno. \fr_son 00345-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-21-n | 642.361, 645.123 \semx_tipo Sinónimo \semxref to:pitsti \raiz to:pits \raiz kalaki \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx to:pitsti \lx_cita to:pitsti \lx_var General \ref 00346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírsele.ganglio \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele un quiste de ganglio (inflamación de las venas) \osten a alguien, particularmente por piquiete \sig_var General \fr_n EGS-- Wa:n yehwa yo:n, este, kikwiah, a:mo n'mati tak, nohma kikwih eski pero pos, este, ekintsi:n pané: a:mo a:kin xikakili ok to:pitsti, ekintsi:n ke:mah. JVC-- Kanah, ekintsi:n nochi, nochi moko:pahtiah ya. A:man to:pits mokoyo:pahtiah ya, ekintsi:n de yo:n nika:n wa:n seki ka:n teh t'chi:wah kwe:ntah sake:ra. Yo:n porque t'tatsiwiliah para timota:lili:skeh pahti de yo:n iwki, mejor koyo:meh t'tohtokah wa:n ompa tika:wah pahti, tehwa:n tiwelih no: soh a:mo tikchi:wah kwe:ntah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Y eso es lo que ocupaban, no sé, a lo mejor, quizá lo ocupen todavía pero pues ahora parece ya nadie se le escucha que tenga ganglios, ahora si. JVC-- No, ahora todo, ya todos se curan con medicamento de patente. Ahora los ganglios los curan con medicamentos, ahora de acá y otros no hacemos caso, ni lo tomamos en cuenta. Es porque nos da flojera ponernos remedios, mejor nos vamos con los doctores y ahí dejamos el remedio, nosotros también podemos sólo que no hacemos caso. \fr_son 00346-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2010-07-26-m | 130.915, 154.65 \semx_tipo Sinónimo \semxref to:pitskalaki \raiz to:pits \nsem Existe la creencia que si un niño monta a un perro como si fuera caballito, esta acción le provoca la inflamación de los ganglios entre las piernas. La palabra to:pitsti está documentada en el corpus además de la palabra kechto:pitsti. También están to:pitsti:tia y to:pitskalaki. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx to:pitstia \lx_cita moto:pitstia \lx_var General \ref 00335 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.ganglios \catgr V2(refl) \infl Clase 2a \sig provocar ganglios \osten generalmente piquetes de insectos, particularmente larva de Megalopygidae \fr_n EGS-- Tikihtowa o:me tamameh chokoy meh ne:n te:kwah, telte:kokoh, este, hasta te:to:pitstiah, ne: i:n toni ika kwali se: kipahtia. JVC-- Ki..., ke:mah. Yehwa ne:n, nochi ne:n, ne:n wehweikilit icho:kilo wa:n limón se: kixakwalowilia wa:n yehwa ya a:xox se: kikwa. Ke:mah yehwa yo:n semi kwali pahti, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Dices que son dos tipos los borreguillos (larva de la familia Megalopygidae, Lepidoptera) que pican, y duelen mucho, este, de los que hasta producen ganglios, este, con que se puede curar eso. JVC-- Lo…, si. Es este, todo este, se talla con la savia de la mafafa (Xanthosoma spp.) y limón y se come ajo. Si, eso es buen remedio, si. \fr_son 00335-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-26-t | 691.42, 709.951 \sig_var General \fr_n AND-- Pos no: niki:xmati neh, no: kwali para nijó:n to:pitspah, kiliah to:pitspah wa:n to..., to:pitsxiwit. Ne:wi:n neh no: nikahsi, ne:wi:n kahfe:ntah, ka:mpa ko:n kahkahfe:ntah onkak moso:sowa wa:n yo:n semi kwali se: ki:..., para to:pitspah kilia porke nik..., semi kwali se: kima:xakwalowa wa:n se: k[i]ta:lia ka:mpa yo:n se: moto:pitstia de te:ko..., para se: kokot p[e]ro yo:n kokot, ma:ahchi:wa ne:n to:pits. JVC-- Ke:mah. AND-- Seko se: yetok kokot wa:n ke:mah se: ki...., okseko mahchi:wa nejó:n to:pits, pero nejó:n tikwitih nejó:n xiwtsi:n, to:pitsxo:chit..., ne: xiwit para nijó:n se: ki..., kima:xakwalowa wa:n ke:mah se: kta:lilia ka:mpa ne:n, mote:mpitstia ne:n, kokot ompa se: kita:lilia ke:mah nijó:n kah..., kaxa:ni a ne: pitsi:ni a. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Pues yo también conozco, también sirve para el remedio contra los ganglios, le dicen remedio para los ganglios (to:pitspah, o Pilea pubescens Liebm.) y…, hierba contra los ganglios. Yo lo encuentro por allá en los cafetales, abunda en los cafetales se extiende en el suelo y ese es muy bueno para ocuparlo como…, para curar los ganglios porque…, es muy bueno restregarlo con las manos y ponerle en la parte donde le salen a uno los ganglios…, donde uno tiene un grano pero ese grano, se mueven de lugar los ganglios. JVC-- Si. AND-- En otro lugar está el grano y este…, en otro lugar se mueven los ganglios, pero este, vamos por esa hierba, flor de la hierba contra los ganglios. Esa hierba para este…, se restriega con las manos y ya se le pone donde este, se hace el ganglio por el grano, ahí se le pone este…, y ya se cura porque el grano ya se revienta. \fr_son 00335-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2014-07-23-a | 35.362, 81.714 \raiz to:pits \nsem El segundo ejemplo tiene la forma te:to:pitstia. Ceferino Salgado sugiere que sería más preciso decir te:to:pitskwi:ltia. Pero to:pitskwi:ltia no ha sido documentado en el corpus y por eso se deja la forma como está, con el objeto humano no especificado. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx to:pitstkwi:ltia \lx_cita kito:pitskwi:ltia \lx_var General \ref 05226 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inflamarle.ganglio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle la inflamación del ganglio \osten p. ej., en una herida \sig_var General \fr_n Titi:ka:k nomets ka:mpa nimotek wa:n ne:chto:pitskwi:ltih ya. Ne:chkokowa, ka:n wel ninehnemi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Se me infectó la herida de mi pie y ya me provocó la inflamación del ganglio. Me duele, no puedo caminar. \fr_son 05226-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:pits \dt 11/Apr/2022 \lx to:poh \lx_cita to:poh \lx_var General \ref 06622 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa botella.chiquita.de.vidrio \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig unidad de medida antigua para aguardiente (es una botella pequeña de vidrio, ya no se usa ni se encuentra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tiow kwesala:n xine:chwa:lkwili se: to:poh refi:noh, nikwis para pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a Cuetzalan me traes un to:poh de aguardiente, lo voy a usar para medicina. \fr_son 06622-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Medida \raiz to:poh \dt 27/May/2020 \lx topo:naltia \lx_cita ne:chtopo:naltia \lx_alt ne:chtopo:niltia \lx_var General \ref 06436 (duda) es más común usar topo:nia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.tronar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a tronar (cohetes, p. ej., para alguien que no sabe ni quiere) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtopo:naltih kwe:teh ihwa:k kitalwiki:xtilih ixa:ntohtsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me hizo tronar los cohetes cuando le hizo la fiesta a su santito (que tiene en su casa). \fr_son 06436-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz topo: \dt 08/Feb/2022 \lx topo:ni \lx_cita topo:ni \lx_var General \ref 05439 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig tronar \osten p. ej., cohetes, piedras por efecto de calor, globos inflados \sig_var General \fr_n I:n kwe:teh tein te:chwa:lkwilihkeh kwaltsi:n topo:ni, iksá: seki a:mo tehko wa:n a:mo kwali topo:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este cohete que nos trajeron truena bien, pero a veces algunos no suben y no truenan bien. \fr_son 05439-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz topo: \nsem Nótese que no se usa topo:ni en referencia a heridas, ampollas, etc. \dt 11/Apr/2022 \lx topo:nia \lx_cita kitopo:nia \lx_var General \ref 03164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tronar; hacer explotar; reventar \osten por fuerza interna, como cohetes, globos \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k talwiti noxola:l miak kwe:teh kitopo:niah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando es la fiesta de mi pueblo truenan (la gente) muchos cohetes. \fr_son 03164-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz topo: \dt 07/Jan/2022 \lx topo:nilia \lx_cita ne:chtopo:nilia \lx_var General \ref 05217 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dispararle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con objeto no referencial ta- : ne:chtatopo:nilia) dispararle una bala a \osten un animal que se caza, una persona para matarla \sig_var General \fr_n Kimiktihkeh se: ichtek, kitatohtopo:nilihkeh wa:n ompa wetstok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mataron al ladrón, le disparon y ahí está tirado. \fr_son 05217-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz topo: \nmorf Aunque existe como un benefactivo topo:nilia no es común usarlo sino más común usar una construcción como Teh xtopo:ni i:n kwe:teh neh nikmowilia wa:n kwali ika nimoma:tahtati. 'Tú truena los cohetes, yo les tengo miedo y me puedo quemar' en lugar de ?Teh xne:chtopo:nili i:n kwe:teh .... \dt 11/Apr/2022 \lx to:rohwits \lx_cita to:rohwits \lx_var General \ref 07136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Acacia.cornigera \pres_tipo Compuesto \pres_el toro; wits \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Acacia cornigera (L.) Willd., árbol de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae, en el español local llamados 'cornezuelo'. No tiene ningún uso y no se tumba por albergar hormigas agresivas (Pseudomyrmex ferruginea) cuyos piquetes son dolorosos. Su nombre en el náhuat SNP se deriva de la forma de sus espinas, que se asemejan a los cuernos de los toros. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n to:rohwits kinpia miak a:skameh wa:n ye:kte:kohkeh n' te:kwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El cornezuelo tiene muchas hormigas y duele mucho si lo pican a uno. \fr_son 07136-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz wits \dt 04/Sep/2020 \lx toroweh \lx_alt torowi:tah \lx_cita toroweh \lx_var General \ref 05574 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de paloma pendiente identificación, quizá Columbina talpacoti \sig_var General \fr_n Yo:n chikteh kiliah toroweh semi kwal:tsi:n tsahtsi, ekintsi:n a:mo semi onkakeh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El pájaro que le llaman toroweh trina muy bien, ahora casi ya no hay. \fr_son 05574-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \nsem Según Ceferino Salgado hay 5 tipos de paloma: chi:chi:lpalo:mah, una paloma rojiza de patas rojizas; nextikpalo:mah, una paloma gris de patas grises; ixta:wa:nka:t, una paloma que abunda en la zona baja, después de Tecuantepec, Veracruz; ihtikoko:k una paloma llamada localmente 'torcaza'; y finalmente torowi:tah, paloma llamada localmente 'tórtola'. Las identificaciones científicas de estas no son claras. \dt 12/Apr/2022 \lx toskak \lx_cita itoskak \lx_var General \ref 01786 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa garganta \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig garganta (de un ser vivo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kikokowa itoskak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo le duele la garganta. \fr_son 01786-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz toska \dt 18/Apr/2021 \lx toskakomo:ni \lx_cita toskakomo:ni \lx_var General \ref 01663 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa generar.sonido.en.garganta \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig generar un sonido hueco en la garganta como el que se produce al beber líquidos \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡A:mo xitoskakomo:ni ke:man titai a:t! Fie:roh mokaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No generes un sonido en la garganta cuando bebes agua! Se escucha muy mal. \fr_son 01663-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toska \raiz komo: \dt 17/Apr/2021 \lx toskapa:pa:lo:tsin \lx_cita itoskapa:pa:lo:tsin \lx_var General \ref 03061 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa úvula \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig úvula, tejido que cuelga en la parte superior de la garganta \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 14/Sep/2018 \lx Toskapochi:nitepe:t \lx_alt Toskapochi:ni \lx_cita Toskapochi:nitepe:t \lx_var General \ref 07669 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cerro. \catgr Topónimo \deriv \infl N1 \sig cerro a la altura de Tetelilla por el río Tozán \sig_var General \fr_n Ke:mah, wa:n san tein a:mo t'chi:wayah, ihkó:n tikalakiah. Tinemitih we:ia:t, neh nikalakia de nika:n Toskapochi:ni, ne: Masa:ttsikwi:ni, ne: tanitsi:n, has..., nochi ninemia se:n a:taw hasta ne:pa, hasta nika:n, hasta nika:n, ne:n, Tepanawa:sa:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si, y hacíamos muchas cosas, así entrabamos. Ibamos a andar en el río grande, yo entraba desde Toskapochini un poquito abajo de Masa:ttsikwi:ni, caminaba a todo río hasta, hasta (llegar) a Tepanawa:sa:t. \fr_son 07669-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08147-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-21-l | 379.44, 395.519 \raiz toska \raiz pochi: \raiz tepe: \dt 14/Sep/2020 \rev \lx toskatampa \lx_cita itoskatampa \lx_var General \ref 04561 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de.quijada \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig debajo de la quijada \osten parte situada entre la barbilla y el cuello \sig_var General \fr_n I:n okichpil kima:k itoskatampa i:n pili, yeh ika cho:katok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho le pegó a este niño debajo de su quijada, por eso llora. \fr_son 04561-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz toska \raiz -tampa \dt 24/Jan/2022 \lx toskatitan \lx_cita itoskatitan \lx_var General \ref 05640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa borde.del.cuello \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig borde superior del cuello \osten de un recipiente como las ollas de barro \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikte:kili a:t i:n ko:mit hasta itoskatitan! Sa:te:pan tikpante:mas n' et wa:n xiktikoketsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Échale agua hasta el borde del cuello de esta olla! Después echas los frijoles y ponla al fuego. \fr_son 05640-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toska \dt 12/Apr/2022 \lx toskatsakwi \lx_cita toskatsakwi \lx_var General \ref 06481 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparsele.garganta \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig taparsele la garganta (a alguien, p. ej., a causa de una infección o gripa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitoskatsakwi, ne:chkwisneki tataxis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo la garganta tapada, me quiere dar tos. \fr_son 06481-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz toska \raiz tsakwi \dt 08/Feb/2022 \lx toskatsaya:ni \lx_cita toskatsahtsaya:ni \ref 08294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx toskatsikowa \lx_cita motoskatsikowa \lx_var General \ref 06430 (duda) CSC usa tsikowa porque dependendo del contexto se entiende que es atragantarse \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atragantarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig atragantarse (p. ej., con comida) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitakwahtoya wa:n nimotoskatsikoh ika taxkal. Nitai:k a:t wa:n niktoloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba comiendo y me atraganté con un pedazo de tortilla. Bebí agua y lo tragué. \fr_son 06430-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kechtsikowa \raiz toska \raiz tsiko \dt 09/Feb/2022 \lx toskawia \lx_cita kitoskawia \lx_var General \ref 02054 (duda) no aparece en el corpus, CSC usaría i:xpawia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.enfrente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar enfrente del cuerpo sostenido en un rebozo (un niño así llevado por su mamá) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nikohkowito wa:n nopili nikwa:ltoskawih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a leñar y a mi hijo lo traje enfrente, sostenido en mi rebozo. \fr_son 02054-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toska \semxref i:xpawia \dt 04/May/2021 \lx toskaxokoltia \lx_cita toskaxokoltia \lx_var General \ref 08690 (duda) el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.agruras \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocarle agruras \osten a una persona \sig_var Tzina \fr_n Seki tokni:wa:n kinintoskaxokoltia n' kahfe:n yeh ika a:mo taih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A algunas personas les causa agruras el café por eso no lo toman \fr_son 00018-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz toska \raiz xoko \dt 05/Oct/2020 \lx toskaxokoya \lx_cita toskaxokoya \lx_var General \ref 04817 (duda) CSC no usa esta palabra pero lo ha escuchado unas tres veces en Tacuapan \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.agruras \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o salírsele agruras \sig_var General \fr_n A:mo nikneki nitai:s kahfe:n porin nitoskaxokoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No quiero tomar café porque tengo agruras. \fr_son 04817-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz toska \raiz xoko \dt 24/Jan/2022 \lx tosta:sa \lx_cita kitosta:sa \lx_var General \ref 05374 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa recargar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig recargar, colocar para que se apoye \osten p. ej., un cuadro, palo y otros objetos que no pueden quedarse parados solo \sig_var General \fr_n A:mo ximotosta:sa itech i:n wapal. Moxola:was wa:n tiahke:tstiá:s. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e No te recargues en esta tabla. Se puede resbalar y te vas a caer hacia atrás. \fr_son 05374-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tos ? \raiz ta:sa \nmorf Ni el significado ni el origen del elemento tos está claro. \dt 11/Apr/2022 \lx tota:t \lx_cita notota:t \lx_var Tacua \ref 00959 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tio.lejano \catgr Sust \infl Oblig pos \sig tio lejano \osten p. ej., el primo lejano del papá o mamá de uno \sig_var Tacua \fr_n Xikowa se: tane:x wa:n nochi ika ximoihkwani para nika:wili:ti:w notota:t mah mitsno:tsa. Xa: timomowtihtok yeh ika a:mo tiwe:itakwa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Compra una veladora y te haces una buena limpia en todo tu cuerpo para ir a dejárselo a mi tío lejano para que te haga una llamada espiritual. Quizá tienes susto por eso no comes bien. \fr_son 00959-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tona:n \raiz to- \raiz ta:t (?) \nmorf No está claro la etimología de tota:t pero quizá se ha lexicalizado con to- 'nuestro' ya que el mismo to- ocurre in tona:n 'tía lejano'. \dt 19/Apr/2021 \lx tota:tah \lx_cita tota:tah \lx_var General \ref 02150 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa santo.católico \sig véase ta:tah \raiz tah \dt 09/May/2021 \lx tote:pixka:tsi:n \lx_cita tote:pixka:tsi:n \ref 08030 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa nuestro.santo \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz pia \dt 15/Aug/2018 \lx totoch \lx_alt totochin \lx_cita totochmeh; totochimeh \lx_var General \ref 05522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Formicidae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hormiga (familia Formicidae) todavía no identificada tiene similitudes con la hormiga común, pero ésta no pica y tiene un sabor ácido \sig_var General \fr_n Ye:konkakeh totochimeh notikote:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay muchos totochmeh cerca mi fogón. \fr_son 05522-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz toch (?) \nsem El totoch / totochin es una hormiga diminuta de color anaranjado que se mete en la comida o en los recipientes donde se guarda la comida. Estas hormigas no pican y solamente abundan en tiempos de calor. En temporadas de frío no es común encontrarlas. \nmorf En Tzinacapan se usa totoch mientras que en Tacuapan se emplea totochin. El plural también es distinto en cada pueblo: totochmeh y totochimeh, respectivamente. \dt 12/Apr/2022 \lx to:toh \lx_alt toto \lx_cita to:toh \lx_var General \ref 04798 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calientito \catgr Bebe \deriv \infl \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig calientito \osten hablando a un bebé para que no toque algo caliente \sig_var General \fr_n A:mo xikma:tota yo:n, to:toh. Timochichino:s wa:n ticho:kas. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No lo toques eso, está caliente. Te vas a quemar y vas a llorar. \fr_son 04798-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \nmorf Tanto Ceferino Salgado (Tacuapan) y Amelia Domínguez (Xaltipan) lo pronuncian con aspiración final: to:toh. Solamente Hermelindo Salazar lo pronuncia con vocales cortas y sin aspiración. Habría que checar la pronunciación de otros de Tzinacapan. \dt 24/Jan/2022 \lx to:to:kowe:wat \lx_cita to:to:kowe:wat \lx_var General \ref 03481 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corteza.de.Trema.micrantha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig corteza del Trema micrantha, de la familia Cannabaceae, que se utiliza para amarrar. \sig_var General \fr_n Niahka kowtah wa:n ma:koto:n nomekapal nikwa:lkwik nokow ika to:to:kowe:wat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al rancho y se reventó el lazo de mi mecapal, traje mi leña con (una tira hecha de) la corteza del árbol to:to:kowit. \fr_son 03481-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Amarre \sem Planta-parte \raiz to:to: \raiz kow aiz e:wV \dt 12/Jan/2022 \lx to:to:kowit \lx_alt to:to:kwawit \lx_cita to:to:kowit \lx_var General \ref 01857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Ulmaceae.Trema.micrantha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Trema micrantha (L.) Blume, planta de la familia Ulmaceae, en español llamada 'matacaballo'. La madera sirve para la estructura en la construcción de una casa, sus semillas son consumidas por pájaros y sus ramas se emplean para leña. Su corteza se puede quitar y usar para amarrar. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n to:to:kowit kwaltia se: kikwi para kalkowit wa:n ie:wayo kwaltia ika se: talpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El matacaballo se emplea en la estructura de una casa y su corteza sirve para amarrar. \fr_son 01857-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Construcción \sem Amarre \sem Leña \sem Comida-pájaros \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref kwetaxkowit \raiz to:to: \raiz kow \dt 18/Apr/2021 \lx totoktik \lx_cita totoktik \ref 00227 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa caliente \catgr Adj \deriv \sig caliente \osten un objeto, alimento, bebida \sig_var General \fr_n Tepitsi:n xikse:se:wi i:n kahbe:n. Neh a:mo wel nitai mah semi totoktik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Enfria un poco este café. Yo no puedo tomarlo así de caliente. \fr_son 00227-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref toto:nik \nsem Refiere totoktik a 'caliente' en el sentido de un objeto que quema. No se usa para prendas que da calor a quien se la pone, para esto se usa totoxtik. Aparentemente la palabra totoktik suguiere que el objeto es más caliente que lo indicado por toto:nik. \raiz to:n \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx to:tolihwit \lx_cita to:tolihwit \lx_var General \ref 07183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pluma.de.pavo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pluma (cualquiera)de pavo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ohti te:ntok miak to:tolihwit, tak kikwah okwilin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En aquél camino están tiradas muchas plumas de pavo, tal vez un animal se lo comió (al pavo). \fr_son 07183-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:tol \raiz ihwi \dt 04/Sep/2020 \lx To:tolikxipil \lx_cita To:tolikxipil \lx_var General \ref 08644 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pata.de.guajolote \catgr Topónimo \deriv \infl N1 \sig topónimo de un lugar cereca de \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz to:tol \raiz ikxi \raiz pil \dt 08/Jan/2019 \lx to:tolikxipil \lx_cita to:tolikxipil \lx_var General \ref 03777 (duda) agregar un topónimo con este nombre \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pata.de.pavo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pata de guajolote un pavo o pava \sig_var General \fr_n I:n to:tolikxipil a:mo wel oksi, ye:wa ya nikmantok wa:n takwa:wak ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta pata de pava no puede cocerse, ya desde hace rato la estoy hirviendo y todavía está dura. \fr_son 03777-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz to:tol \raiz ikxi \raiz pil \dt 17/Jan/2022 \lx to:tolin \lx_cita to:tolin \lx_var General \ref 03286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pavo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Final /in/ > 0 \sig pavo (de cualquier sexo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noto:tol semi kwaltsi:n moskaltihtok. Kwaltsi:n niktamaka, kikwa xiwit, tao:l, nextamal wa:n taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pavo está creciendo muy bien. Le doy de comer bien, come: hierba, maíz, nixtamal y tortilla. \fr_son 03286-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref we:wehcho \semxref ilama \semxref ichpo:chilama \semxref to:tolkone:t \semxref kowtia \raiz to:tol \nsem La palabra to:tolin refiere al pavo en general, macho o hembra, de edad adulta. Pero, también se puede hacer un distinción entre los pavos adultos machos, we:wehcho y hembras, ilama. Los pavipollos se llaman to:tolkone:t y los pavos jóvenes kowtia. Finalmente el ichpo:chilama es la hembra joven antes de empollar. \dt 10/Jan/2022 \lx to:toli:xkapolin \lx_cita to.toli:xkapolin \lx_alt to:toli:xkapolkowit \lx_var General \ref 02788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Melastomataceae.Conostegia.icosandra \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Conostegia.icosandra (Sw. i:n Wikstr.) Urban, planta de la familia Melastomataceae; su tallo se usa para la construcción de casas o para leña, sus frutos son comestibles \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n to:toli:xkapolin i:kowyo kwali se: kikwi kwilo:t ihwa:k se: kichi:wa kali, wehkawa a:mo niman okwilowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tallo de to:toli:xkapolin se puede usar como alfajilla cuando se construye una casa, dura (y) no se apolilla luego. \fr_son 02788-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz to:tol \raiz i:x \raiz kapol \dt 31/May/2021 \lx to:tolkilit \lx_cita to:tolkilit \lx_var General \ref 01714 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Brugmansia.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig nombre genérico para varias plantas del género Brugmansia de la familia Solanaceae. Aparentemente hay cuatro especies o variedades de to:tolkilit: de flores blancas, de flores rosadas, de flores blancas en forma de campanas arrugadas y de flores amarillas, esta última recién introducida. Todas menos la tercera variedad se utiliza para alimentar a los pavipollos. No se siembra, brota nada más pero una vez brotado se deja crecer como ornamental. \sig_var 1-Tzina \fr_n Noto:tolkone:wa:n nikinmaka to:tolkilit, nikmana iwa:n ehkaw wa:n kwaltsi:n kikwah. \fr_au EG \fr_var Tzina \fr_e A mis pavipollos les doy hojas de floripondio, las hiervo con ehkaw y se lo comen bien. \fr_son 01714-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Brugmansia sp., planta de la familia Solanaceae. Tiene flores blancas en forma de campana. Sus hojas se usan para alimentar a los pavipollos. Sus flores se machacan, se calientan al fuego y se aplican al pecho y espalda para tratar tos y bronquitis \sig_var 1-Tzina \sig Brugmansia sp., planta de la familia Solanaceae. Tiene flores rosadas en forma de campana. Sus hojas se usan para alimentar a los pavipollos. No tiene uso medicinal. \sig_var 1-Tzina \sem Planta (no colectada) \sig Brugmansia sp., planta de la familia Solanaceae. Tiene flores blancas en forma de campanas arrugadas. Dicen que las hojas son mortales para los pavos y por eso se utiliza solamente como ornamental. \sig_var 1-Tzina \sem Planta \sig Brugmansia sp., planta de la familia Solanaceae. Tiene flores amarillas en forma de campana. Sus hojas se usan para alimentar a los pavipollos. No tiene uso medicinal. Se dice que se introdujo desde Cuernavaca. \sig hierbas preparadas para alimentar pavipollos, se hierven mezcladas: to:tolkilit, kekexikilit, ehkaw ma:yehyewaltik, ma:we:weyakehkaw, kwitakowit aunque a veces sólo se hierve to:tolkilit. Después de hervir la hierba o hierbas se mezcla con masa y se les da a los pavipollos. \sig_var 1-Tzina \sem Planta (no colectada) \raiz to:tol \raiz kil \nsem Estas plantas se conocen como to:tolkilit en su conjunto, pero sólo dos especies se usan para alimentar a los pavipollos, la de flores blancas y rosadas en forma de campana. La de flores blancas multipétalos no se usa porque se dice que si se les da a los pavipollos se mueren. La de flores amarillas no tiene ningún uso porque se introdujo hace poco tiempo. La de flores blancas en campana sirven para tratar la bronquitis. \nota Hay que checar la nomenclatura actual porque Maseualxiujpajmej p. 148, lo maneja como Datura suaveolens. \dt 18/Apr/2021 \lx to:tolkone:t \lx_cita to:tolkone:t \lx_var General \ref 04382 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pavipollo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig pavipollo \osten macho o hembra \sig_var General \fr_n Nikpoloh ya:lwa se: to:tolkone:t. Xa: kikwah kwi:xin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer perdí ayer un pavipollo. Tal vez un gavilán se lo comió. \fr_son 04382-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref to:tolin \raiz to:tol \raiz kone: \dt 18/Jan/2022 \lx to:tolko:skat \lx_cita to:tolko:skat \lx_var General \ref 05064 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para dos especies de hongos, se consumen hervidos en agua \sig_var General \fr_n Onkak o:me taman to:tolko:skat onkak, seki mochi:wa pisi:ltik wa:n seki wehwei, nochi kwali se: kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay dos tipos de hongo to:tolko:skat, uno se dan chiquititos y otros grandes, todos se pueden comer. \fr_son 05064-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \raiz to:tol \raiz ko:ska \dt 03/Feb/2022 \lx to:tolkwitat \lx_cita to:tolkwitat \lx_var General \ref 01139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excremento.de.pavo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig excremento de pavo \sig_var General \fr_n I:n pili mometsakih to:tolkwitat. ¡Xikmetspahpa:ka! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se ensució los pies con excremento de pavo. ¡Lávaselos! \fr_son 01139-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:tol \raiz kwita \dt 01/Jun/2021 \lx to:tolnakat \lx_cita to:tolnakat \lx_var General \ref 01785 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carne.de.pavo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carne de pavo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nocha:n tikpiah ok to:tolnakat. Ya:lwa tiilwichi:wkeh wa:n a:mo tamik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa tenemos todavía carne de pavo. Ayer hicimos una fiesta y no se acabó. \fr_son 01785-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:tol \raiz naka \dt 18/Apr/2021 \lx to:tolpio \lx_cita to:tolpio \lx_var General \ref 01063 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollo.criado.por.pavo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pollo criado por pavo \sig_var General \fr_n Nikpia na:wi to:tolpiomeh wa:n e:yi to:tolkone:meh. Kwaltsi:n kiniskaltihtok n' ilama. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo cuatro pollos criados por pava y tres pavipollos. Los está cuidando bien la pava. \fr_son 01063-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref pio \raiz to:tol \raiz pio \dt 05/May/2021 \lx to:tolte:na:n \lx_cita to:tolte:na:n \lx_var General \ref 03729 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pava.con.pavipollos \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pava que tiene pavipollos \sig_var 1-Tzina \fr_n Noto:tolte:na:n kipia mahtak to:tolkone:meh wa:n ma:kwil pio:kone:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pava tiene diez pavipollos y cinco pollitos. \fr_son 03729-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semx_tipo Comparar \semxref ilamate:na:n \semxref ilama \raiz to:tol \raiz na:n \dt 17/Jan/2022 \lx to:toltet \lx_cita to:toltet \lx_var General \ref 03795 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huevo.de.totola \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig huevo de totola, también llamada pava \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz to:tol \raiz te \dt 12/Oct/2018 \lx to:tomo:ch \lx_cita to:tomo:ch \lx_var General \ref 06724 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa totomochtle \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig totomochtle (incluye tanta las hojas grande para envolver tamales y las demás hojas para forraje) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka nika:wato to:tomo:ch nomi:lah, ompa pala:nis wa:n mochi:was ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fue a dejar totomochtle a mi milpa, allá se va a podrir y se convertirá en tierra. \fr_son 06724-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:tomo:chtekomat \raiz to:tomo:ch \dt 29/May/2020 \lx to:tomo:chtekomat \lx_cita to:tomo:chtekomat \lx_var General \ref 05218 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa totomochtle \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig totomochtle, hojas de mazorcas, generalmente las que son de mazorcas grandes \osten de las que se usan para envolver tamales \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitapeta:w wa:n a:man niknehnepanowa noto:tomo:chtekomaw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer deshojé la mazorca y ahora estoy haciendo manojos, amarrando las hojas de mi totomochtle una puesta sobra otra. \fr_son 05218-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref to:tomo:ch \raiz to:tomo:ch \raiz tekoma \nsem La palabra to:tomo:ch refiere a todas las hojas secas de la mazorca ya seca. De estas se escogen las más grandes para usar en envolver tamales. Las más chiquitas se usan para alimentar a los reses, burros, y caballos. \dt 11/Apr/2022 \lx to:tomo:chtik \lx_cita to:tomo:chtik \lx_var Tacua \ref 03700 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ligero \catgr Adj \deriv \sig ligero; de poco peso \osten pollos y otras aves ligeras \sig_var General \fr_n \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e \semx_tipo Comparar \semxref ehkawtik \semxref ahkoktik \raiz to:tomo:ch \dt 27/Sep/2018 \lx totomoka \lx_cita totomoka \lx_var General \ref 07499 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.hormigueo.en.huesos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sentir hormigueo en los huesos \osten p. ej., por enfermedad como falta de potasio quizá \sig_var General \fr_n Achá: ne:chkwiti toto:nik ta: nochi nitotomoka *desde** noma:wa:n *hasta** nometswa:n. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tal vez me va a dar fiebre porque me siento embarado y hormigueo tanto en las manos como en los pies. \fr_son 07499-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tohtomo:ni \raiz tomo: \nsem El verbo totomoka refiere a un dolor, generalmente en los pies, que es entre muscular y del hueso. Se puede provocar por caminar mucho o por agua fría aunque a veces surge este dolor sin mayor provocación. \dt 11/Apr/2022 \lx totomokalis \lx_cita totomokalis \ref 08343 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa molestar.interior.corporal \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx totomokaltia \lx_cita te:totomokaltia \lx_var General \ref 08731 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.dolor.muscular \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar dolor muscular (p. ej., el agua fría, ejercicio intenso) \sig_var 1-Tzina \fr_n Seseka:t iksá: te:totomokaltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El agua fría a veces provoca dolor muscular. \fr_son 00622-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tomo: \nota Quitar en versión siguiente. \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx toto:nia \lx_cita toto:nia \lx_var General \ref 03606 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.fiebre \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener fiebre \osten a causa de una infección o un resfriado \sig_var General \fr_n I:n pili toto:nia yeh ika cho:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene fiebre, por eso llora. \fr_son 03606-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:n \dt 17/Jan/2022 \lx toto:nia \lx_cita kitoto:nia \lx_var General \ref 03023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig calentar (p. ej., tortillas, pero no bebidas) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n kitoto:nia n' taxkal ihwa:k nochi:n i:pilwa.n mota:liah takwah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi madre calienta tortillas cuando todos sus hijos se sientan a comer. \fr_son 03023-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kawa:ntia \raiz to:na \nsem El verbo transitivo toto:nia se aplica solamente a tortillas mientras que kawa:ntia se aplica a guisados y comida además de bebidas como atole. \dt 06/Jan/2022 \lx toto:nik \lx_cita toto:nik \lx_var General \ref 05236 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caliente \catgr Adj \deriv \sig caliente \osten un objeto, alimento, bebida \sig_var General \fr_n Ke:man toto:nik n' taxkal kwaltsi:n yehyema:nik wa:n okachi se: kwe:lilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando las tortillas están calientes son muy blanditas y saben más ricas. \fr_son 05236-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref totoktik \nsem Refiere toto:nik a 'caliente' en el sentido de un objeto que quema. No se usa para prendas que da calor a quien se la pone, para esto se usa totoxtik \raiz to:n \dt 11/Apr/2022 \lx toto:nik \lx_cita toto:nik \lx_var General \ref 06596 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fiebre \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig fiebre (p. ej., la causada por un resfriado o infección) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kikwik toto:nik, yeh ika cho:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le dio fiebre, por eso llora. \fr_son 06596-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig época de calor \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:la:ti a n' toto:nik, iksá: a:mo niman kiowi wa:n wa:ki n' totato:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya va a venir la época de calor, a veces no llueve luego y se seca nuestra milpa. \fr_son 06596-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz to:na \dt 27/May/2020 \lx toto:nilia \lx_alt toto:nia \lx_cita ne:chtoto:nilia; ne:chtatoto:nia \lx_var General \ref 04317 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa calentarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con ta- : kitatoto:nia) calentar (tortillas) para \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n no:má:n sayoh te:chtatoto:nih. A:mo tisik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana mi mamá sólo nos calentó las tortillas. No hizo tortillas. \fr_son 04317-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kawa:ntilia \raiz toni \dt 18/Jan/2022 \lx toto:nkahya:k \lx_cita toto:nkahya:k \lx_var General \ref 01766 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.desagradable.por.calor \catgr Adj \deriv \sig olor a agua hervida (quelites que no se hierven bien, por el tiempo necesario) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kilit toto:nkaya:k ki:sak, a:mo kwali kimankeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos quelites salieron con olor a agua hervida, no lo hirvieron bien. \fr_son 01766-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Se le dice al olor de malo por efecto de calor. A veces un enfermo no tiene ganas de comer y a él o ella la carne puede provocar asco como si fuera mal cocida. O bien un enfermo por haber sudado mucho emite un olor como de la calentura. \raiz toni \raiz ihya: \dt 18/Apr/2021 \lx toto:nkahya:ya \lx_cita toto:nkahya:ya \lx_var General \ref 00447 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.sabor.a.agua.hervida \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \sig agarrar un olor o sabor a agua hervida \osten quelite que se preparan sobre un fuego de baja intensidad \sig_var General \fr_n JVC-- Mah se: kimati kimanas para kwaltsi:n ki:sa n' kilmeh ke:ní:w se: kichi:was, ke:ní:w se: kikwa:s mah saxoxoktsi:n. HSO-- Aha. JVC-- Pero komohkó:n tekit kawa:ntok sah wa:n yo:likamantok, ompa kostia. HSO-- ¿Wa:n de kostia na..., nejó:n, .... JVC-- Kostia. Ka:n igual we:lik pané: toto:nkahya:ya ta. HSO--A: ke:mah. Ke:mah. JVC-- Wa:n komo kwaltsi:n xoxoktia ye:kahwia:k kwaltsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Uno debe sabe hervir (los quelites) para que salgan sabrosos, cómo preparar para que el caldo salga verdoso. HSO-- Aha. JVC-- Pero si a duras penas está calentándose y está hirviendo muy lento, es cuando se amarillenta. HSO-- ¿Y al amarillentarse, este, …. JVC-- Al amarillentarse ya sale igual de sabroso, tiene un olor a (agua hervida) HSO--Ah, si, sí. JVC-- Y si el caldo sale verdoso, (los quelites) es muy sabroso. \fr_son 00447-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 583.322, 598.931 \raiz to:n \raiz ihya: \nsem El término yo:likamani refiere a la acción de hervirse lentamente. Como se expresa en el ejemplo ilustrativo, cuando los quelites se hierven lentamente es perjudical: salen amarillentos y agarran un olor especial, to:tonkahya:ya precisamente por hervirse lentamente. Si se hierven bien, con un fuego alto y lo suficiente caliente, los quelites (J. Ernesto Chanico mencion el wehweikilit Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott, del ma:kwi:lkilit Cyclanthera langaei Cogn. y del soyokilit Ipomoea dumosa (Benth) L. O. Williams) salen verdes y sabrosos. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx toto:nka:pawetsi \lx_alt toto:nka:wetsi \lx_cita toto:nka:pawetsi \ref 05211 (duda) CSC no usa esta palabra, buscar una frase más real y más explicado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa arder(herida) \catgr V1 \infl Clase 4 \sig estar caliente y ardiendo por el dolor \osten puede ser un grano o una herida que se está infectando \sig_var Tzina \fr_n E:wak se: kokot nometsko wa:n toto:nka:wetstok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e En mi pie salió un grano y está ardiendo de fiebre. \fr_son 05211-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz to:na \raiz pan- \raiz wetsi \nsem Ceferino Salgado (Tacuapan) no usa esta palabra. Hermelindo Salazar lo utiliza como toto:nkapawetsi y Amelia Domínguez (Xaltipan) lo uso como toto:nka:wetstok. \dt 11/Apr/2022 \lx toto:nwetstok \lx_cita toto:nwetstok \lx_var General \ref 08501 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostado.encobijado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig acostado en tal forma (con cobija, con ropa gruesa y caliente) para estar caliente \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w nika:w mah toto:nwetsto wa:n neh niah nikwito xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo lo dejé acostado bien tapado para que estuviera caliente y yo me fui a traer la hierba. \fr_son 08501-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz toto:n \raiz wetsi \ngram Este verbo sólo se usa con el durativo toto:nwetstok. No se usa la forma to:to:nwetsi. \dt 26/Sep/2020 \lx totopoch \lx_cita totopoch \lx_var General \ref 05639 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa totopo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig totopo \osten hecho de masa con manteca y sal, se cuece en el comal con hojas de plátano \sig_var General \fr_n No:má:n yahki tapale:wi:to icha:n noa:wi, kichihchi:watih totopoch. I:n xiwit yehwa:n ma:lto:mohtih wa:n kite:wa:ntitih totopoch. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá fue a ayudar a casa de mi tía, van a hacer totopos. Este año ellos son mayordomos y van a convidar (a gente) totopos. \fr_son 05639-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz topo: \nsem Los totopoch se hacen y se consumen sólo en jueves santo, para la última cena de Jesús con sus apostóles. Se sirven acompañados de atole de chocolate. Antiguamente se les daban en las mayordomías principales. \ency Grabación, ilustración, video \dt 12/Apr/2022 \lx totopoka \lx_cita totopoka \lx_var General \ref 02104 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tronarse.levemente.consecutivamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig emitir repetidamente estruendos ligeros (ciertos artefactos, p. ej., armas, vehículos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo se: kikahka:wa miak kwe:teh sepa sah totopoka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se lanzan muchos cohetes al mismo tiempo truenan en unisón. \fr_son 02104-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz topo: \dt 09/May/2021 \lx totopokani \lx_cita totopokani \lx_var Tacua \ref 01594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Juncaceae.Juncus.effusus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Juncus effusus L., de la familia Juncaceae \sem Planta (no colectada) \raiz te:n \raiz topo: \dt 15/Apr/2021 \lx to:topotik \lx_cita to:topotik \lx_var General \ref 05408 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semicocido \catgr Adj \deriv \sig semicocido y todavía duro \osten p. ej., granos como frijoles o arroz \sig_var Tzina \fr_n I:n et a:mo kwali kimankeh. To:topotik ok, mah se: kiye:kmana ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos frijoles no los cocieron bien. Están semicocidos y duros, hay que ponerlos a cocer de nuevo. \fr_son 05408-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz topo: \dt 11/Apr/2022 \lx to:to:t \lx_cita to:to:t \lx_var General \ref 03335 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pájaro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pájaro (nombre genérico que no incluye las aves rapaces ni las carroñeras ni las domésticas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kowtah onkakeh miak to:to:meh, kikwah kowtet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el bosque hay muchos pájaros, se comen las semillas de los árboles. \fr_son 03335-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Sinónimo \semxref chikteh \raiz to:to: \dt 05/Jul/2021 \lx to:to:tetsapot \lx_cita to:to:tetsapot \lx_alt to:to:tetsapokowit \lx_var General \ref 06680 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease tetsapot \sem Planta \raiz to:to: \raiz te \raiz tsapo \dt 14/Feb/2022 \lx to:to:tsapot \lx_alt to:to:tsapokowit \lx_cita to:to:tsapot \lx_var General \ref 05025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Malpighiaceae.Bunchosia.biocellata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Bunchosia biocellata Schltdl., árbol de la familia Malpighiaceae, sirve para leña \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w kipiaya se: to:to:tsapokowit ita:lpan, kite:xi:n wa:n ne:chnamaki:ltih n' kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano tenía un árbol de to:to:tsapokowit en su terreno, lo tumbó y me vendió a leña. \fr_son 05025-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref taxwiskapolin \raiz to:to: \raiz tsapo \raiz kow \nota Juan de los Santos identificó un árbol esteril de este nombre que lo vimos con Ricardo Santiago. Ricardo no pudo identificarlo ni a familia. \dt 03/Feb/2022 \lx totoxowa \lx_cita kitotoxowa \lx_var General \ref 04843 (duda) CSC usa totoxtia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.calor \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar calor \osten generalmente un ser vivo cuyo calor de cuerpo caliente a otro aunque se aplica también a objetos como cobijas \sig_var General \fr_n Teltasese:ya. Ma:ski miak a:ya:meh se: moinke:ntia, i:pa ka:n se: mototoxowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace mucho frio. Aunque uno se tapa con varias cobijas, ni así se calienta uno. \fr_son 04843-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref totoxtia \semxref kawa:ntia \semx_tipo Comparar \semxref toto:nia \raiz to:na \dt 24/Jan/2022 \lx totoxtia \lx_cita kitotoxtia \lx_var General \ref 01994 (duda) en el corpus está mal escrito la a es con espacio \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.calor \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar calor \osten generalmente un ser vivo cuyo calor de cuerpo caliente a otro aunque se aplica también a objetos como cobijas \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:ya:t yankwik ok yeh ika kwaltsi:n se: mototoxtia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta cobija todavía es nueva por eso calienta (alguien que se envuelve con ella) muy bien \fr_son 01994-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref totoxowa \semxref kawa:ntia \semx_tipo Comparar \semxref toto:nia \raiz to:na \dt 21/Apr/2021 \lx totoxtik \lx_cita totoxtik \lx_var General \ref 01703 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caliente \catgr Adj \deriv \sig caliente \osten en el sentido de térmico; p. ej., un sarape, suéter \sig_var General \fr_n Nokoto:n tein nikpia kwaltsi:n totoxtik porin de tohmit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El sarape que tengo es bien caliente porque es de lana. \fr_son 01703-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref potoxtik \raiz to:na \nsem Refiere totoxtik a 'caliente' en el sentido de una prenda que da calor al que se la pone. No se usa para objetos que son calientes, para esto se usa toto:nik \dt 18/Apr/2021 \lx toya:wa \lx_cita kitoya:wa \lx_var General \ref 02785 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa derramar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag +na:l-; +sen-; +pan-; +ye:k-; +tel-; -te:-; -senta- \sig derramar (un líquido) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kitoya:w se: taza ato:l i:n pili moma:kwi:ltih ihwa:k kikwia se: xi:kal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño derramó una taza de atole, lo movio cuando quería agarrar una jícara. \fr_son 02785-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toya: \disamb desambig_moyaawaya_2007-11-27 \dt 31/May/2021 \lx toya:waltia \lx_cita ne:chtoya:waltia \lx_var General \ref 01982 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.a.tirar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a tirar (un líquido, p. ej., que ya se echó a perder como un atole agrio) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n emo:l xokoyak, yeh ika ne:chtoya:waltihkeh nopi:pilwa:n, a:mo kinekkeh mah nikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos frijoles se agriaron por eso mis hijos me los hicieron tirar, no quisieron que me los comiera. \fr_son 01982-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz toya: \dt 21/Apr/2021 \lx toya:wi \lx_cita toya:wi \lx_var General \ref 02582 (duda) usar la última frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig regarse (líquidos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ko:mit a:it a:koni kikwitakepak wa:n toya:w noato:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quién sabe quién volteó esta olla y se regó mi atole. \fr_son 02582-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mimilowi \raiz toya: \dt 21/May/2021 \lx toya:wilia \lx_cita ne:chtoya:wilia \lx_var General \ref 06799 (duda) no aparece en el corpus y los tres ejemplo parecen muy rebuscados \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tirar al suelo (p. ej., un líquido como té, café) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili koli:nih noato:l wa:n ne:chtoya:wilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño movió (accidentalmente) mi atole y me lo tiró. \fr_son 06799-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig desechar o tirar (un líquido que ya no sirve) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n emo:l xokoyak a yeh ika ne:chtoya:wilihkeh nopi:pilwa:n, a:mo kinekkeh mah nikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos frijoles se agriaron por eso me lo tiraron mis hijos, no quisieron que los comiera. \sig echar encima (un líquido, p. ej., té, café) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t wetsia yeh ika ne:chtoya:wilih itech nokwe:y n' kahfe:n tein kwi:kaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer iba a caerse y por eso me echó encima de mi enagua el café que llevaba. \raiz toya: \dt 14/Feb/2022 \lx toyaxtik \lx_cita toyaxtik \ref 02236 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa holgada \catgr Adj \deriv \infl \sig holgada \osten prenda de vestir que es más grande de lo necesario \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig extendido; suelto \osten los pétalos de algunas flores como xi:lo:xo:chit (Plumeria rubra) y tahkwilo:lxo:chit (Pachira aquatica) \sig_var General \fr_n \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz toya: \nota Checar si lo mismo que koyaxtik \dt 09/May/2021 \lx toyo:lia \lx_cita toyo:lia \lx_var General \ref 00788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuestro.sustento \catgr Sust \infl N1 \sig nuestro sustento: cualquier forma o producto de maíz incluyendo elotes, nixtamal, tortillas \osten \sig_var General \fr_n Namehwa:n nankipiah ok n' toyo:lia, aya:mo niman nankikowaskeh. Wa:n tehwa:n tiktamihkeh ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ustedes todavía tienen maíz, no va a haber necesidad de que lo compren luego. Pero nosotros ya nos lo acabamos. \fr_son 00788-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \dt 22/Mar/2021 \lx trapichehte:na:n \lx_cita trapichehte:na:n \ref 00268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa palanca.grande \catgr Sust \deriv \infl \sig el palo vertical en medio y más grande que se hace girar por bestias amarradas al espeque y que de su parte hace girar otros dos palos a sus lados por medio de engranaje \osten la caña se hacer pasar en medio del trapichete:na:n y uno de los otros dos palos verticales \sig_var General \fr_n Wa:n no: kicha:ntia:yah ke:meh no: ye:wa name:chilwia:ya, este, ne:n kichihchi:wilia:yah yehwa n' owasakat icha:n ahko o yehwa cartón de a:mat. kitilpilia:yah (esto es, kilpilia:yah) na:wi kowit ne:n ikwa:ko ne:n trapichehte:na:n komo ke no: ta:nka:yo:t, wa:n i:xtapal no: o:me, a:mo ta: no: na:wi, ke:meh eskia no: taihti:yo:t. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Y también le hacían su casita como les decía hace rato, este, le hacían una casita ahí arriba con techo de zacate o de lámina de cartón. Y le amarraban cuatro palos en la punta del trapiche (el trozo) que le llaman la mamá del trapiche como si fueran cargadores y dos más atravesados, no, también eran cuatro, como si fueran tirantes. \fr_son 00268-01_corp_Tzina_AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-13-l | 722.45, 750.371 \raiz te:- \raiz na:n \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx trompe:tah \lx_cita kipia itrompe:tah \ref 08021 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tsahtsi \lx_cita tsahtsi \lx_var General \ref 02101 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gritar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig emitir llanto \osten un niño pequeño \sig_var General \fr_n Se: pili tsahtsi ihwa:k maya:na wa:n a:mo a:kin kitamaka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un niño llora cuando tiene hambre y nadie le da de comer. \fr_son 02101-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig emitir el sonido propio \osten muchos animales domésticos y silvestres \sig_var General \fr_n Komo se: yowi kowtah yowak se: kikaki tsahtsih miak okwilimeh ke:meh kowxahxakameh, pe:sohmeh, ma:pachimeh wa:n okseki ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno va al monte por la noche se escuchan gritar (emitir su sonido propio) muchos animales tales como buhos, tejones, mapaches y otros más. \fr_son 02101-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig cantar \osten pájaros, insectos, gallo \sig_var General \fr_n Ihwa:k tio:taki, tsahtsih miak chapolimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando atardece, cantan muchos grillos. \fr_son 02101-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : tsa:tsahtsi) discutir con voz muy alterada, de enojo (p. ej., durante un enfrentamiento verbal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: takat telsenka tsa:tsahtsi ihwak mokwala:ntia iwa:n isiwa:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel hombre grita mucho una y otra vez cuando se enoja con su esposa. \fr_son 02101-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsahtsi \ncomp En Tzinacapan y Xaltipan dicen que el fuego puede emite un sonido de como silbido y este anuncia una visita inesperada que voy a acontecer en un futuro próximo. En Tacuapan tiene la misma creencia pero se dice tachia n' tit. \dt 09/May/2021 \lx tsahtsilia \lx_cita kitsahtsilia \lx_var General \ref 00208 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gritarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \deriv Aplicativo \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig gritarle \osten p. ej., a una persona para llamarle la atención o a un animal para ahuyentarlo \sig_var General \fr_n I:n ta:kat kitsahtsilia itapial ihwa:k kipe:wa, kineki mah ihsiwka ohtoka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre le grita a su bestia cuando la arrea, quiere que camine rápidamente. \fr_son 00208-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne siwa:t kitsahtsilia ne: wa:kax, a:mo kineki mah kalaki imi:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer le grita a esa vaca, no quiere que entre a su milpa. \fr_son 00208-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig rogar; echar una plegaria a \osten p. ej., un santo, dios \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k pano:k n' te:tsa:wit, sayoh tiktsahtsilihkeh dios mah a:mo tipoliwika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando pasó la desgracia, sólo le rogamos a Dios que no desapareciéramos. \fr_son 00208-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motsahtsilia) suplicar piedad \sig_var General \fr_n Kihtowa:h ke ihwa:k kimiktihkeh ne: ta:kat motsahtsilia:ya mah aksá: kipale:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que cuando mataron a aquel hombre suplicaba que alguien lo ayudara. \fr_son 00208-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga : kitsa:tsahtsilia) gritarle para llamar la atención en sentido disciplinario \osten (p. ej., un padre o madre a su hijo \sig_var General \fr_n I:n ta:kat kitsa:tsahtsilia n' ikone:w ihwa:k a:mo kita:kamati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre le grita a su hijo cuando no lo obedece. \fr_son 00208-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con na:l- : na:ltsahtsilia gritarle al otro lado; gritarle hacia dentro o hacia afuera atravesando una división \osten p. ej., a alguien que está parado al otro lado de una barranca, río, muro; de dentro de una casa hacia afuera o de afuera hacia adentro \sig_var General \fr_n Ne: a:na:lpa nentok mo:pá:n, ¡Ximoketsa nika:mpa de n' a:t wa:n xikna:ltsahtsili chika:wak! ¡Xikilwi mah takwa:ki a! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu papá está del otro lado del río. ¡Párate de este lado del río y grítale fuerte (a tu papá) hacia el otro lado! ¡Dile que ya venga a comer! \fr_son 00208-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \sig (con pan- : pantsahtsilia) gritarle desde arriba hacia abajo \osten a alguien, p. ej., a una persona trabajando en una barranca o en una cañada gritarle desde la punta de un cerro o cima \sig_var General \fr_n Mo:pá:n tekititok ne: tawakal. ¡Xiow, xikpantsahtsili:ti mah takwa:ki a! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu papá está trabajando en la cañada. ¡Vé, a gritarle que ya venga a comer!. \fr_son 00208-07_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsahtsi \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx tsahtsi:ltia \lx_cita ne:chtsahtsi:ltia \lx_var General \ref 04743 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.gritar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer gritar o llorar, provocarle un grito \osten a una persona \sig_var General \fr_n I:n okichpil kitsahtsi:ltih i:n pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho hizo llorar a este niño. \fr_son 04743-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref cho:ka \raiz tsahtsi \dt 24/Jan/2022 \lx tsahtsini \lx_cita tsahtsini \lx_var General \ref 08727 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hablador \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : tsahtsinih \sig hablador; chismoso; mentiroso (persona, como un político, que da falso testimonio o promete algo que no cumple) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tokni:wa:n tein kinekih xiwtekitiskeh, iksá: a:mo nochi kite:makah tein mote:nta:liah, yeh ika seki:n tokni:wa:n kinilwiah 'tsahtsinih'. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las personas que quieren puestos de elección popular a veces no dan todo lo que prometen, por eso algunas personas les dicen 'habladores'. \fr_son 00565-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsahtsi \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx tsahtsiskwi \lx_cita tsahtsiskwi \lx_var General \ref 02934 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.lloroso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse lloroso; llorar mucho o desesperadamente (bebés) \sig_var General \fr_n Komo tsahtsiskwi se: pili kwali se: kipopo:chwia ika ehekapah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se pone lloroso un niño es bueno sahumarlo con hierbas que curan el mal aire. \fr_son 02934-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsahtsi \nota Haz grabacion de las hierbas que curan el mal aire. \ency Grabación \dt 20/Jul/2021 \lx tsakka \lx_cita itsakka \lx_var General \ref 01635 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impermeable \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig impermeable, paraguas, plástico de naylon (en general cualquier cosa que se utiliza para protegerse de la lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwi:ka notsakka, taká:n kiowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Llevo lo que me protege de la lluvia por si acaso llueve. \fr_son 01635-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsako:ni \sem Herramienta \raiz tsakwa \dt 15/Apr/2021 \lx tsako:ni \lx_cita itsako:ni \lx_var General \ref 03121 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impermeable \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig impermeable, paraguas, plástico de naylon (en general cualquier cosa que se utiliza para protegerse de la lluvia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tiahkah kowtah wa:n a:mo tikwi:kakeh totsako:ni. Pe:wak kiowit wa:n titela:paliwkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos al campo y no llevamos algo (p. ej., plástico) con que protegernos de la lluvia. Empezó la lluvia y nos mojamos mucho. \fr_son 03121-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsakka \sem Herramienta \raiz tsakwa \nsem Aunque muchos instrumentales que terminan en -o:ni son neologismos, esta palabra se ha utilizado desde hace mucho tiempo. \dt 07/Jan/2022 \lx tsakwa \lx_cita kitsakwa \lx_var General \ref 04812 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cerrar \osten una puerta, un ventana, una llave de agua, el cierre de un pantalón \sig_var General \fr_n Xiktsakwa n' a:t mah a:mo mimilowto. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cierra el agua (llave) para que no se desperdicie. \fr_son 04812-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig encerrar en una jaula, casa, cárcel \osten p. ej., un pato, un pájaro, una persona, un preso \sig_var General \fr_n Xiktsakwa i:n pio ika se: chikiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Encierra este pollo con una canasta. \fr_son 04812-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatsakwa) hacer un corral o cerca, encerrando un espacio \sig_var General \fr_n Nitatsakwati wa:n ompa nikinkalaki:s nopiowa:n, tato:kkeh nokaltsi:ntan wa:n kikwah mi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a hacer un corral y allí meteré mis pollos, sembraron maíz cerca de mi casa y se comen la milpa. \fr_son 04812-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y reduplicación de vocal corta y /h/ : tahtatsakwa) cerrar el paso (p. ej., a animales o personas) \sig_var General \fr_n I:n siwa:t tahtatsakwa ita:lpan a:mo kineki mah pano:kan tokni:wan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer cierra el paso en su terreno no quiere que la gente pase. \fr_son 04812-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pantsakwa) tapar; cubrir \osten algo sobre el suelo y a la intemperie, con un naylon, una tela o algo para que no se moje o no se asoleé \fr_n ¡Xikpantsakwa ika se: naylon yon kwowit mah a:mo a:paliwi! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Tapa con un naylon esa leña para que no se moje! \fr_son 04812-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsontsakwa \raiz tsakwa \dt 24/Jan/2022 \lx tsakwaltia \lx_cita ne:chte:tsakwaltia \lx_var Tzina \ref 02995 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mandar.encarcelar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con te:- : te:tsakwaltia) mandar a encarcelar \osten p. ej., el papá \sig_var General \fr_n Ihwa:k nookichpil kicholtih isiwa:w ye:kkwala:n n' imonta:t wa:n kite:tsakwaltih. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi hijo se robó su esposa, su suegro se enojó mucho y lo mandó a encarcelar. \fr_son 02995-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsakwa \dt 10/Aug/2021 \lx tsakwi \lx_cita tsakwi \lx_var General \ref 06804 (duda) el ejemplo parece muy forzado, en el corpus aparece una sola vez \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cerrarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cerrarse (solamente se aplica en situaciones restringidas, p. ej., los ojos por una herida, una herida al curarse \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kikwah se: a:ltsimit, yeh ika tsakwik se: ii:xtololo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño le picó una avispa (en su cara), por eso se le cerró el ojo. \fr_son 06804-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsakwi \nmorf El verbo intransitivo tsakwi es de poco uso. Se realiza casi siempre en el perfectivo tsakwik. Se usa para tubos que se tapan, ojos que se cierran por inflamación, heridas que se cierran al curarse. \dt 14/Feb/2022 \lx tsakwilia tsopa \lx_cita ne:chtsakwilia \lx_var General \ref 01074 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estorbar.el.paso \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; -sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig estorbar; detener el paso a \osten p. ej., un bulto a alguien que está en movimiento a un destino; atajar, cortarle el paso \sig_var General \fr_n AGA-- Bueno pos yehwa yo:n tasohka:matik miak. ¿Xa: sepa wel tite:chtapowi:s moto:kay wa:n ka:n..., ka:n n' tikayo:t? JSD-- Pos ke:mah, neh..., neh cuando nankinekiskeh, x'ne:chtsakwili:ka:n, 'ne:chnohno:tsaka:n, name:chtapowi:s sobre tein nikitstiwa:lah desde cuando neh nimoskaltih. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e AGA-- Bueno pues eso es, muchas gracias. ¿Nos puedes decir tu nombre y…, de donde vienes? JSD318-- Pues si, yo…, yo cuando quieran, me pueden buscar (con la idea de hablarle en el camino cuando va a algún lado)r, me pueden platicar, les platicaré de lo que yo viví desde cuando crecí. \fr_son 01074-01_corp_Tzina-JSD318_faltar \fr_fuente 2011-08-23-b | 860.7, 881.309 \fr_n Ompa momahma:yo:tia [poposokani] ya wa:n seki pos de wehkapan a:mo wel se: kiteki ok. A:mo wel se: kiteki pos ta: wehkapan. Tein a:mo wel se: kitila:na de yo:n tohtoma:waya pos a:mo wel se: kitila:na ok. Solamente de yo:n de m' pihpitsa:wak yo:n ke:mah, yo:n se: kitila:na, wi:tsa seki. Pero de n' tohtoma:wak mismo ompa moihilpia ya ika yo:n tikihtowa n' ima:yo motehtetsi:lowa, pos fuerte ihkó:n moki:tskia ya, wa:n a:mo wel se: kitila:na wa:n de sepa momahma:..., mismo ya ne:n i..., n' ima:yo de n' kowit kitsakwilia ya. Kitsakwilia ya, a:mo, a:mo wel nijó:n, a:mo wel taneki:sa ok porque yehwa kitsakwilia ya. Ke:mah. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ahí ya se ramifica (el poposokani, Gouania polygama (Jacq.) Urb.) y y otros pues de que ya está alto ya no se puede cortar. No se puede cortar pues está alto. El que ya no se puede jalar es de los que ya son gruesos pues ya no se pueden jalar. Solamente de los delgados si se puede, ese se puede jalar, vienen otros. Pero de los gruesos ahí mismo se amarran, decimos que con sus ramas se enredan, y se agarra fuerte así, y ya no se puede jalar y de que se rami…, ya el mismo…, las ramas del árbol ya lo detienen. Ya lo detiene, no, no se este, ya no puede bajar porque eso lo detiene. SI. \fr_son 01074-02_corp_Tzina-JSD318_falta \fr_fuente 2509.104, 2544.748 \fr_n ¡Xikahchi:wa i:n koxta:l, ne:chtsakwilia. Ompa nikte:mati i:n kahfe:n! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Quita este costal, me estorba. Allí voy a tender este café. \fr_son 01074-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig asaltar en el camino \osten a alguien que está caminando al cerrarle el paso a fuerza \sig_var General \fr_n Ke:man tiá:s tiknamakati:w mokahbe:n a:mo akah xikilwi porque mitstsakwili:skeh ne: ohti. Seki n' tokni:wa:n sayoh kipihpixtokeh a:koni motanamaki:ti para kitachteki:skeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando vayas a vender tu café no le digas a nadie porque te van a asaltar en el camino. Hay muchas personas que sólo están espiando quien sale a vender su producto para robarle su dinero. \fr_son 01074-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikneki nia:s nipaxia:lo:ti:w ne: Reyes de Vallarta pero nimowi porque ompaka teltatsakwiliah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quiero ir a pasear por Reyes de Vallarta pero tengo miedo porque por allá asaltan mucho. \fr_son 01074-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Kihtowah komo yowak a se: witsa ne: kwesala:noh. Ompa iksá: tatsakwiliah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que si uno viene ya de noche en el camino de Cuetzalan. Ahí a veces asaltan. \fr_son 01074-06_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitatsakwilia) cerrar la puerta para que no pase (salir o entrar) \sig_var General \fr_n ¡Xiktatsakwili yo:n itskwinti, a:mo nikneki mah kalaki! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Cierrale la puerta a ese perro, no quiero que entre! \fr_son 01074-07_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitatsakwilia) cerrarle el paso \osten p. ej., a personas, animales con una cerca, espinas, cerca viva, piedras o palos amontados \sig_var General \fr_n I:n siwa:t a:mo kineki mah tipano:ka:n ita:lpan yeh ika te:chtatsakwilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer no quiere que pasemos por su terreno por eso nos cerró el paso. \fr_son 01074-08_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsontsakwilia \raiz tsakwili \ngram Se nota que aunque es un verbo ditransitivo si lleva un objeto no referencial con el significado de 'asaltar' en el camino, no lleva un objeto referencial sin cambiar de significado de 'asaltar en el camino' a 'cerrarle el paso/puerta'. \nota Ocurre muchas veces en el corpus, hay que investigar multiples significados \dt 16/May/2021 \lx tsakwililia \lx_cita ne:chtsakwililia \lx_var General \ref 01998 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detenerle \catgr V4 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig detener (un objeto o una persona, en su trayectoria) por o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ne:chtsakwilili yo:n nopio, nikneki niki:tski:s wa:n cho:cholowa! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Detenme ese pollo, lo quiero atrapar y anda huyendo! \fr_son 01998-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsakwa \nmorf Morfológicamente, tsakwililia es un aplicativo de una aplicativo, tsakwilia. Tsakwilia, por su parte, es un aplicativo del verbo transitivo tsakwa. Si consideramos que el aplicativo incrementa la valencia, entonces tsakwilia es un ditransitivo, una perspectiva que se confirma por formas como tine:chtatsakwilia que tiene tres argumentos: sujeto, objeto primario (ne:ch-) y objeto secundario (ta-). Con esta interpretación tsakwililia es un verbo con cuatro argumentos: sujeto, objeto primario (la persona beneficiada por la acción), objeto secundario (la persona o animal impedido en su trayectoria) y otro objeto implícito, que el la trayectoria del objeto secundario. \dt 21/Apr/2021 \lx tsa:la:n \lx_cita itsa:la:n \lx_var General \ref 06647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.medio.de \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig [col] semi tatsa:la:n sah | uno que otro \sig_var 1-Tzina \fr_n Pero ke:man tehwa:n neli timoskaltihkeh wa:n no: tikiniskaltihkeh topiliwa:n pos neli a:mo, a:mo onkaya ok semi, a:mo onkaya semi tapahtia:nih, tatsa:la:n \fr_au CGN309 \fr_var \fr_e Pero de verás que cuando nosotros crecimos y también criamos a nuestros hijos pues de verás que, no habían muchos, no habían muchos doctores, sólo unno que otro. \fr_son 06647-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsa:la:n \dt 27/May/2020 \lx tsa:la:nkalakilia \lx_cita kitsa:la:nkalakilia \lx_var General \ref 01161 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entremeter \catgr V3 \infl Clase 2a \sig entremeter, meter entre \osten uno y otro objeto \sig_var General \fr_n ADA-- Yo:n hilo tein ni..., tein n' achto tikye:yewaloh yehwa tikahokwi. CGN-- Ke:mah, yehwa. ADA-- Tiktsa:la:nkalakilia mahyá:. CGN-- Nik..., nikta:lilia yehwa ne:n ixi:yo:..., ixi:yo:kowit a. De nikihkiti a, ke:mah tepitsi:n nikihkitis siquiera o:me, o:me mahpil ihkwí:n n'ta:lilia, tein pata:wak tepitsi:n para nikpe:waltia ya tein nimitsilia ne:n xi:yo:t, ka:nachi niknekis nikalakili:s. Nik..., na..., nikta:lilia de ..., pos ke:man a:mo niktatsiwilia nikalakilia mahtak xi:yo:t, ye:kmiak xi:yo:kowmeh. Entó:s nikwis ne:n tso:tsopa:tsmeh siquiera na:wi. Mm, para yehwa ya ta:taxelohtiw. Ka:nika ne:n, kati:ni nikahokwiti para iwki nikpano:ltihtiwi:ts a. Wa:n para ki:stiw a ke:meh i:n, ke:meh i:n, i:n nowi:pi:l i:n nikchi:w, i:n kwi:ka ma:kwi:l x..., kowit, ma:kwi:l xi:yo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Ese hilo el que…, el que enredaste antes es lo que levantas. CGN-- SI, ese es. ADA-- Como si fuera que se lo entremetes. CGN-- Lo…, le pongo el…, xiyo:kowit ('vara de lizos'). De que ya lo empiezo a tejer, si, lo tejo unos dos, dos dedos, así se los pongo, el que, el ancho para empezar lo que te digo xiyo:t ('lizos') varias maderas del xiyo:t. Entonces ocupo por lo menos unos cuatro tso:tsopa:smeh ('machete de tejer'). Para que ese ya va dividiendo. Por donde, este, cual voy a levantar para venir pasando. Y para que ya vaya saliendo como este, como este, este huipil lo hice, este lleva cinco…, cinco maderas, cinco xiyo:t. \fr_son 01161-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 339.016, 385.952 \raiz tsa:la:n \raiz kalaki \dt 08/Jun/2021 \lx tsa:la:yo:tia \lx_cita kitsa:tsa:la:yo:tia \ref 00285 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa poner.en.medio.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig poner, colocar o mezclar entre o en medio de \sig_var General \fr_n Tsah..., kwaltia, n' ta: yo:n neh ni..., iw..., no: ihkó:n n' Todos Santos n' tehwa:n como que n' tikwih yehwa (olo:xo:chit) wel, como que se: kitsa:tsa:la:yo:tia sempowalxo:chitsí:n. \fr_au MGV330 \fr_var Xaltn \fr_e Sirve, pues ese este…, también así en todos santos nosotros como que lo usamos ese (Gomphrena spp.) como, como que con eso lo combinamos con la flor de muerto. \fr_son 00285-01_corp_Xaltn-MGV330_faltar \fr_fuente 2011-07-27-d | 74.747, 80.752 \fr_n Ke:man neh nitachihchi:wa nochipa nikte:mowa yo:n ista:kchamakih para ika nitatsa:la:yo:tia. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando yo adorno (e.g., un salón o patio con flores) siempre busco la flor de chamaqui blanco para que con eso lo pongo en medio de los otros colores. \fr_son 00285-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsa:la:n \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx tsana \lx_cita tsana \lx_var General \ref 07383 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sanate \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig pájaro todavía no identificado de color café, en español 'sanate' \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsanameh ye:ktsahtsih ihwa:k tio:taki, semi te:kwehsowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los sanates trinan mucho cuando atardece, incomodan mucho. \fr_son 07383-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz tsana \dt 08/Sep/2020 \lx tsanamets \lx_alt tsanametsxiwit \lx_alt tsa:tsanamets \lx_cita tsanamets \lx_var General \ref 03707 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Pteridaceae.Adiantum.poiretii \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Adiantum poiretii Wikstr., Pteridaceae, tipo de helecho, que se nombra así por tener el tallo negro como la pata del sanate (Quiscalus mexicanus). Sirve para tratar la tosferina. \sig_var General \fr_n Yo:n tsanamets iwkitik pesma wa:n achto ika kipahtia:yah mihmikilo:tataxis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El Adiantum poiretii Wikstr. (tsanamets) es parecido al helecho y antes curaban con eso la tosferina. \fr_son 03707-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \semx_tipo Discusión \semxref pesma \raiz tsana \raiz mets \nsem Puede ser que hay más de una especie científica que en SNP náhuat se llama tsanamets todos caracterizados por tener un tallo negro. Puede ser que algunos hablantes incluyen bajo este nombre helechos cuyas hojas son trilobadas, como la pata de un pájaro. No todos los helechos nombrados tsanamets se utilizan para curar la tosferina. \dt 17/Jan/2022 \lx tsapa \lx_cita tsapa \lx_var General \ref 03760 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enano(aves) \catgr Adj \deriv \sig de baja estatura \osten aplicado casi exclusivamente a las gallinas y pollos, parece que de una raza particular con patas muy cortas \sig_var General \fr_n Ne: pio tsapa a:mo teh kiye:kchi:wa, xiwtahtatasa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel pollo enano es muy desastroso, pone sus huevos en el campo. \fr_son 03760-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapa \dt 17/Jan/2022 \lx tsapalo:meh \lx_cita tsapalo:meh \lx_var General \ref 03511 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa duendes \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig duendes, según tradición local son seres sobrenaturales de pequeña estatura que aparecen en el bosque y que conducen a las personas hacia lugares peligrosos \sig_var 1-Tzina \fr_n Kowtah ne:sih tsapalo:meh tahkoyowa:n, tewi:kah owihka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el bosque aparecen duendes a la media noche, conducen a lugares peligrosos. \fr_son 03511-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Sobrenatural \raiz tsapa \dt 17/Jan/2022 \lx tsapalo:t \lx_cita tsapalo:t \lx_var General \ref 03733 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chaparro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chaparro, de baja estatura, de talla chica; enano \sig_var General \fr_n Ne: okichpil tsapalo:t a:mo ma:ahsi ne: ka:mpa tae:wa i:a:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel niño es chaparrito, no alcanza donde su tía guarda las cosas. \fr_son 03733-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapa \nsem El uso de tsapalo:t generalmente se considera un insulto o perjorativo cuando se le dice a o acerca de una persona. No se considera sustantivo por no poder usarse como sujeto u objeto en una oración: Mitsno:tsako se: tsapalo:tl no se acepta pero si se acepta Mitsno:tsako se: okichpil tsapalo:tl \dt 17/Jan/2022 \lx tsapalo:tik \lx_cita tsapalo:tik \lx_var General \ref 05330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.baja.estatura \catgr Adj \deriv \sig de baja estatura \osten aplicado especialmente a las personas \sig_var General \fr_n A-- Ke:mah, nochi teisá: kowtsi:n nochi kwaltia. Ka:n semi moskaltia. B-- Pos neh niki:xmattok, este komohkó:n .... Tak xa: no: se: porque neh niki:xmattok ne: tein chi:chi:ltik a:mo semi moskaltia, mm. A-- Ki:sa nehjó:n mahyá: tsa:tsapalo:tikeh sah kowmeh. \fr_au FRP353, CGN309 \fr_var Zacat, Tzina \fr_e A-- Sí, todos los arbolitos sirven. No crece mucho. B-- Pues yo lo conozco, pero tal vez es otro porque yo conozco el que es rojo, no crece mucho. A-- Esos (árboles) resultan como si fueran de talla pequeña. \fr_son 05330-01_corp_Tzina-CNG309_faltar \fr_fuente 2012-07-31-q | 330.187 \raiz tsapalo: \dt 11/Apr/2022 \lx tsapatia \lx_cita tsapatia \lx_var General \ref 08684 (duda) no es común usar esta palabra de esta forma, (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.chiquito \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig quedar chiquito y sin crecer en tamaño (un animal por alimentación deficiente) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nopio tsapatiak. A:mo nikmati ke:yeh, xa: porin a:mo ye:ktakwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo no creció (quedó chiquito). No sé por qué, tal vez porque no come bien. \fr_son 00329-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapa \dt 26/Sep/2020 \lx tsapatik \lx_cita tsapatik \lx_var General \ref 01984 (duda) usar frase del corpus porque el ejemplo parece muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chiquito \catgr Adj \deriv \sig chiquito por no crecer a su tamaño natural, del tamaño de un enano \osten un animal \sig_var General \fr_n Nikpia se: pio tsapatik, a:mo nikmati ke:yeh ihkwi yo:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un pollo muy chiquito, no sé por qué así nació. \fr_son 01984-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapa \nsem Se aplica el verbo tsapatia solamente a animales que son o parecen enanos. Para personas se utiliza el término adjetival tsapalo:t como modificador de un sustantivo: se: okichpil tsapalo:t 'un jovén chaparro'. \nmorf En el corpus ocurre tsapatik en dos palabras, las dos con sustantivo incorporado, ma:tsapatik y metstsapatik, que se documenta solamente con la raíz reduplicada: ma:tsahtsapatik y metstsahtsapatik. \dt 21/Apr/2021 \lx tsapatilia \lx_cita kitsapatilia \lx_var General \ref 07139 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa detener.el.desarrollo.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig detener (p. ej., la alimentación deficiente) el desarrollo de (un animal) en cuanto a estatura y tamaño \sig_var 1-Tzina \fr_n N' pio:kone:meh kintsapatilia maya:n, komo kwaltsi:n se: kintamaka a:mo tsapatiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A los pollitos los detiene el desarrollo físico la falta de comer, si uno les da de comer bien no se quedan chiquitos. \fr_son 07139-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapa \dt 05/Apr/2022 \lx tsapokoro:nah \lx_cita tsapokoro:nah \lx_var General \ref 06721 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el tsapo; corona \glosa Annonaceae.Annona.purpurea \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Annona purpurea Moc. et Sessé, planta de la familia Annonaceae, y su fruto. El fruto es comestible. La madera sirve para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsapokoro:nah kwaltsi:n tsope:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zapote corona es bien dulce. \fr_son 06721-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tsapo \dt 02/Sep/2020 \lx tsapokowit \lx_cita tsapokowit \ref 00889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa madera.de.zapote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para madera de zapote (kowtsapot, ti:ltsapot, tsapokoro:naht, tsontsapot) \sig_var General \fr_n Yo:n tsapokowit kwaltsin tata, miak tokni:wa:n yehwa kikowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de zapote se quema bien, muchas personas la compran. \fr_son 00889-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz tsapo \raiz kowi \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx tsapot \lx_cita tsapot \lx_var General \ref 01028 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zapote \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig nombre genérico para indicar el árbol o el fruto conocido como zapote \osten para designar tipos se agrega un calificativo o se forma una palabra compuesto \sig_var General \fr_n Nikpiya miak tsapot nocha:n, mah oksi wa:n niknamakati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa tengo muchos zapotes, que maduren y los voy a ir a vender. \fr_son 01028-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapo \nsem Para significar el fruto del árbol zapote generalmente no se usa la forma poseída i:tsapoyo sino otro sustantivo i:ta:kka, véase la entrada ta:kka. Existen los siguientes tipos de frutos clasificados como "zapotes": kowtsapot ('mamey'; Pouteria sapota (Jacq.) H.E.Moore & Stearn ); ti:ltsapot ('zapote negro'; Diospyros nigra (J.F. Gmel.) Perr., sinónimo de D. digyna Jacq.); tsontsapot ('zapote cabello'; Licania platypus (Hemsl.) Fritsch); kochitsapot (Casimiroa edulis La Llave & Lex.); xi:kohtsapot (Manilkara zapota (L.) P. Royen); kostiktsapot (Pouteria glomerata (Miq.) Radlk.); mi:kohtsapot (Annona rensoniana (Standl.) H. Rainer); ka:la:tsapot (Calatola sp.). También hay tetsapot que parece ser el mismo que to:to:tetsapot o simplemente to:to:tsapot (Bunchosia spp., particularmente Bunchosia biocellata Schltdl. y menos comúnmente Bunchosia pringlei S. Wats.) Se utiliza el término tsapot solamente como para la categoría y si es una especie en particular se usa un término compuesto como los que anteceden. \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx tsapotekkeh \lx_cita tsapotekkeh \lx_var General \ref 05836 (duda) no aparece en el corpus, parece una entrada muy rebuscada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechador.de.mamey \catgr Sust-agent \infl N1 \plural Regular agentivo : tsapotekinih \sig persona que corta o cosecha mamey \sig_var General \fr_n Chika:wak ya notsapow wa:n ka:n wel nikteki. Nikte:mowa:ya se: tsapotekkeh wa:n ka:n nikahsik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ya están maduros mis zapotes y no los puedo cortar. Buscaba un cortador de zapotes y no lo encontré. \fr_son 05836-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapo \raiz teki \dt 03/Feb/2022 \lx tsapotema \lx_cita kitsapotema \lx_var General \ref 07170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpear.con.puños \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig golpear (a alguien) con los puños \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tawa:nanih mokwala:ntihkeh wa:n motsapotenkeh, sa:te:pan kintsakkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos borrachos se enojaron y se golpearon con puños, después los encarcelaron. \fr_son 07170-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsapo \raiz tema \dt 05/Apr/2022 \lx tsapotet \lx_cita tsapotet \lx_var General \ref 01783 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.zapotes \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de zapotes (todos los zapotes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili ka:wiltia tsapotet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo juega con semillas de zapotes. \fr_son 01783-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz tsapo \raiz te \nsem El término tsapotet se usa para referirse a las semillas de todas las especies de zapote que existen en la región. Aunque tienen nombres específicos como kowtsapot, ti:ltsapot, tsontsapot, kostiktsapot, cuando se refiere a una semilla de zapote sin el deseo de expresar de qué especie se trata se usa tsapotet. Sin embargo, en un contexto de diálogo sobre algunas semillas de zapote siempre existe la necesidad de especificar sobre qué especie se está hablando. A veces se entiende por algo ya dicho o sabido, a veces al continuar la plática en algún momento se refiere a kowtsapotet, ti:ltsapotet, tsontsapotet, kostiktsapotet. \dt 18/Apr/2021 \lx tsapotitikil \lx_cita tsapotitikil \ref 02536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Sep/2018 \lx tsapotsitsi:n \lx_cita tsapotsitsi:n \lx_var General \ref 06677 (duda) CSC no conoce esta planta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig tipo de planta no identificada ni colectada, las hojas se usan para baños de mujeres parturientas \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsapotsitsi:n kinamakah kwesala:n. A:it ka:ni mochi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e (Las hojas del) tsapotsitsi:n las venden en Cuetzalan. ¿Quién sabe dónde se da? \fr_son 06677-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta (no colectada) \raiz tsapo \dt 28/May/2020 \lx tsa:wa \lx_cita kitsa:wa \lx_var General \ref 04036 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hilar con rueca o malacate \osten algodón o lana \sig_var General \fr_n No:má:n kitsa:wa ichkat. Sa:te:pan kihkitis se: wi:pi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi madre hila algodón. Después tejerá un huipil. \fr_son 04036-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsa:wa \nmorf Como es una palabra utilizada casi exclusivamente para las que tejen falta determinar la forma perfectiva plural. Parece que es kitsa:wkeh. \dt 17/Jan/2022 \lx tsa:wal \lx_cita tsa:wal \lx_var General \ref 01658 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa telaraña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig telaraña \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kmiak tsa:wal niki:xtih nokalihtik, wehka:w a a:mo nitachipa:wtoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi casa saqué muchas telarañas, ya tiene tiempo que no había limpiado. \fr_son 01658-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \semx_tipo \semxref pantsa:wal \raiz tsa:wa \dt 15/Apr/2021 \lx tsa:wala:skat \lx_cita tsa:wala:skat \lx_var General \ref 02012 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Camponotus.textor \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Camponotus textor (= C. senex), tipo de hormiga (Formicidae) que construye sus nidos de hojas de árboles (particularmente la pimienta) encimadas y después sujetadas con hilos de seda \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsa:wala:skameh mochi:wah kowma:pan. Intapahsol kichi:wah ika xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los Camponotus textor viven en las ramas de los árboles. Su nido lo hacen con hojas. \fr_son 02012-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semxref a:skapana:lmeh \semx_tipo Referente natural igual \semx_tipo Comparar \semxref kowpe:peyo:lin \raiz tsa:wa \raiz a:ska \nsem Algunas personas dicen que el kowpe:peyo:lin es lo mismo que el tsa:wala:skat o a:skapanal pero otros los distinguen. Nótese que Bill Mackay considera sinónimos a Camponotus textor y C. senex. Podría ser que el tsa:wala:skat sea otro especie ya que la determinación a especie fue por consider la forma de su nido como la describen los asesores. \dt 29/Apr/2021 \lx tsa:walohpi:ki \lx_cita tsa:walohpi:ki \ref 08522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 25/Apr/2019 \lx tsa:walo:tia \lx_cita kitsa:walo:tia \lx_var General \ref 08766 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilar.teleraña.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hilar o dejar (una araña) una telaraña sobre (p. ej., un techo, las paredes de una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tokameh kitsa:walo:tihkeh noa:ya:w, nikpilohtoya wehka:wak itech se: mekat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las arañas hacieron una telaraña en mi cobija, la tenía colgada mucho tiempo en un lazo. \fr_son 00949-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsa:wa \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx tsa:walowa \lx_cita tsa:walowa \lx_var General \ref 03466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.telaraña \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig cubrirse de o formarsele telarañas \osten el techo o rincones de una casa \sig_var General \fr_n I:n kowit tsa:walowak a, wehka:wak etoya tapan wa:n a:mo a:kin kitemowihtoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta madera quedó cubierto de telarañas, estaba mucho tiempo en el zarzo y nadie la bajaba. \fr_son 03466-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsa:wa \dt 06/Jan/2022 \lx tsa:wanitsi:n \lx_cita tsa:wanitsi:n \lx_var General \ref 03285 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Orthoptera \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig saltamontes, insecto todavía no identificado de la orden Orthoptera, de color verde \sig_var General \fr_n I:n tsa:wanitsi:n cho:cholowa, a:mo moka:wa mah kikwa ne: pio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este saltamontes escapa y escapa, no se deja que lo coma aquel pollo. \fr_son 03285-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz tsa:wa \nsem Hay personas que cuentan que cuando un tsa:wani llega volando a una casa o posa sobre una persona, hay que tratarlo bien y dejarlo que permanezca ahí porque eso es señal que nos va a llegar un dinero ya sea por un pago de trabajo, la devolución de un préstamo o una oportunidad de negocio donde dejará una ganancia. Por eso dicen que cuando veamos un tsa:wani no hay que matarlo ni hacerle daño. \dt 03/Jul/2021 \lx tsa:wilia \lx_cita ne:chtsa:wilia \lx_var General \ref 08745 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.hilo.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hilar (algodón o lana) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n niktsa:wilia, ya:lwa ne:chka:wili:ko seki tohmit wa:n kihtowa kikwisneki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi madre le hilo lana, ayer me vino a dejar algo de lana y dice que la quiere usar (la lana ya hilada). \fr_son 01037-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsa:wa \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx tsayaktik \lx_cita tsayaktik \lx_var General \ref 04684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa roto \catgr Adj \deriv \sig rasgado; roto \osten p. ej., tela, un billete y materiales parecidos de tela o papel \sig_var General \fr_n I:n koxta:l tsayaktik. Yeh ika pi:xowtiwa:lah n' tao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este costal está roto. Por eso se vino regando el maíz. \fr_son 04684-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsaya: \dt 24/Jan/2022 \lx tsaya:na \lx_cita kitsaya:na \lx_var General \ref 06633 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasgar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig rasgar (p. ej., tela, ropa, papel) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitsaya:n yo:n tilmah tein nika:n nikta:lihtoya, nikwiskia ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño rompió la tela que aquí tenía puesta, todavía la iba a ocupar. \fr_son 06633-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig aserrar (madera) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpale:wia no:pá:n kitsaya:na kowit, tikwitih ika tikchi:watih tocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi papá le ayudo aserrar madera, la vamos a ocupar con ella vamos a construir nuestra casa. \fr_son 06633-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsaya: \dt 14/Feb/2022 \lx tsaya:ni \lx_cita tsaya:ni \lx_var General \ref 04720 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasgarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig rasgarse \osten ropa, tela, bolsa, papel \sig_var General \fr_n I:n tilmah kwaltsi:n tsaya:ni, a:mo moneki se: kitehtekis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela se rasga bien (en el sentido de que al jalar, se va separando), no requiere que se corte (con tijeras). \fr_son 04720-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsaya: \dt 24/Jan/2022 \lx tsaya:nik \lx_cita tsaya:nik \ref 08293 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Adj \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tsaya:nilia \lx_cita ne:chtsaya:nilia \lx_alt tsaya:nia \lx_var General \ref 06797 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasgarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig rasgar (p. ej., tela, ropa) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktsaya:nilih nokni:w ikwe:y, ihwa:k kitak kwala:n wa:n ne:chahwak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le rasgué la enagua de mi hermana, cuando la vio se enojó y me regañó. \fr_son 06797-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : ne:chtatsaya:nia) rasgarle ropa a o de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: itskwinti ne:chtatsaya:nih, ne:chkehtsomaya wa:n sayoh kitsaya:n nokwe:y. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese perro me rasgó la ropa, me quería morder pero sólo me jaló mi enagua y se rasgó. \fr_son 06797-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsaya: \dt 14/Feb/2022 \lx tsaya:niltia \lx_cita kitsaya:niltia \ref 00157 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa mandar.a.aserra \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig (con te:- : te:tsaya:niltia enviar o mandar a aserrar \osten un árbol, después de tumbarlo \sig_var General \fr_n FRP-- A:, no: kwaltia para ika se: ko..., ika se: motakawa:ntilia, mm. LSO-- Mm. Kemah para ika se: motaxo:taltilia wa:n yehwa yo:n komohkó:n neli se: ki..., kite:tsaya:niltia pos para si..., para se: monamakili:s, FRP-- A:, neli os, a:ah. LSO-- para ika se: motekipanowa, mm. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e FRP-- Ah, también sirve para que con eso…, con eso hace uno el fuego. LSO-- Si. Si, para hacer el fuego y eso es lo que, si uno quiere…, lo manda uno a aserrar para venderlo, FRP-- Ah, es verdad entonces, aja. LSO-- para con eso se apoya uno económicamente, si. \fr_son 00157-01_corp_faltar \fr_fuente 2012-07-31-j | 399.328, 411.14 \raiz tsaya: \nmorf El verbo tsaya:niltia se emplea general- si no exclusivamente con el prefijo no referencial te:- y el objeto secondario es la madera o árbol que se envía a aserrar. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tsetselowa \lx_cita kitsetselowa \lx_var General \ref 04819 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cribar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tamizar \osten p. ej., arena, maíz, frijol, con la finalidad de separarle el polvo, pedacitos de hojas secas o de cáscara u otro partículas no deseadas \sig_var General \fr_n I:n xa:l se: kitsetselowa komo kipia miak xa:ltet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La arena se tamiza si tiene mucha piedra pómez. \fr_son 04819-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motsetselowa) temblar \osten persona, animal \sig_var General \fr_n Ne: pitsot kitekkeh wa:n sehsekwi eski ta: neli motsetselowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese marrano lo esterilizaron y a lo mejor tiene escalofrío porque tiembla mucho. \fr_son 04819-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsetselo: \nsem En cuanto a mover un cuna o hamaca hay tres palabras comunes. Tsetselowa refiere a mover suavemente al huacal donde el bebé está dormido. Este movimiento se hace para que el niño nuevamente quede dormido. La palabra wi:witatsowa refiere a la acción de juntar los dos hilos con los que se sostiene la cuna (koso:l) de ambos extremos y moverlos con las manos. Al hacer eso se mueve la cuna y el bebé queda dormido. Finalmente, to:tope:wa refiere a la acción de mecer la cuna (koso:l, o hamaca, o columpio. Esto es, lo empuja uno con cierta fuerza para que se genere el movimiento de un lado a otro. \dt 24/Jan/2022 \lx tsetselowilia \lx_cita ne:chtsetselowilia \lx_var General \ref 07045 (duda) usar frase del corpus con el significado que ahí aparece \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacudirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sacudir (p. ej., cobijas, tablas); agitar (p. ej., un árbol para que caiga el fruto) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitachpa:nih no:má:n ikalihtik wa:n nochi kwaltsi:n niktsetselowilih wapalmeh tein kipia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer le barrí la casa de mi mamá para ella y le sacudí bien todas las tablas que tiene. \fr_son 07045-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig tamizar (p. ej., granos para quitarle basurilla o polvo) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n tao:yak wa:n kiki:xtih miak okwiltao:l, neh sayoh niktsetselowilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá desgranó y sacó mucho maíz agorgojado, yo sólo se lo tamicé. \fr_son 07045-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 16/Feb/2022 \lx tsihwahkal \lx_cita tsihwahkal \ref 08266 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tsi:kat \lx_cita tsi:kat \lx_var General \ref 04719 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Atta.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hormiga cortadora de hojas (Atta mexicana), es de color rojo oscuro, comúnmente llamada hormiga arriera, vive en colonias \sig_var General \fr_n Noxokow kima:kwahkeh tsi:kameh. Nikimpahwi:tih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hormigas arrieras se comieron las hojas de mi naranjo. Las voy a envenenar. \fr_son 04719-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz tsi:ka \dt 24/Jan/2022 \lx tsi:katao:l \lx_cita tsi:katao:l \lx_var General \ref 02940 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz.rojo.oscuro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig maíz de color rojo \sig_var General \fr_n Tsi:katao:l, tsi:katao:l ke:mih i:n, nejó:n tsi:kat we:ika:t kipia. We:ika:t kipia, nejó:n, ka:mpa se: tato:ka. Moyo:kolia mochi:wa. Wa:n yo:n tsi:kat, se: kita:lia xina:ch, para yo:n ichika:wka. Ke:mah. Iwa:n se: kima:nelowa, ¿Ke:yeh? Yo:n ichika:wka, ke:meh cuando se: pili tikilpia ka se: chi:chi:llisto:n o se: chi:chi:lestambre itech n' ima:y wa:n imets, para a:mo kalaki nexi:kol yo:ni. Ichika:walis iesyo. Ke:mah. Yo:n yehwa n' tsi:katao:l iesyotsi:n se: kimaka. Nochi chi:wtok. Kipia de i:pa kwi:kas nejó:n tsi:kat n' xi:nach tein ista:k. Kipia de kiwi:kas. Ma:ski se:tsi:n tikahsis sintsí:n, pero kipia de tike:wili:s i:n para 'tato:kaskeh xina:ch. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e El maíz rojo, el maíz rojo como éste, ese, el maíz rojo tiene su potencia. Tiene mucha potencia, este, donde uno siembra. Nace por sí sola. Y el maíz rojo se le pone a la semilla (de otros maíces antes de sembrar) para lo que le da fortaleza. Sí. Se revuelve junto con ello (las demás semillas). ¿Porqué? Por su fortaleza, es como cuando a un niño le amarras un listón rojo o un estambre rojo en la mano y en el pie para que no sea atacado por la maldad. Es la fortaleza de su sangre. Sí. Esa la sangre del maíz rojo se le pasa. Todo tiene su razón. La semilla roja debe acompañar al maíz blanco. Debe acompañarlo. Aunque solamente encuentres una mazorca roja pero debes guardarlo para que cuando siembren (se use como) semilla. \fr_son 02940-01_corp_Xalpn-MSG328_ faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 2985.73, 3047.981 \fr_n EGS-- Ke:mah, pos ompa nipawí:n yo:n, este, tikihtohtok the no: kichi:wayah. Neh nikitaya. No:má:n kichi:waya ok pero, i:n sa:te:pan a:mo, a:mo kichi:wa ok se:..., pero ompaka ne:wí:n tehwa:n tikiliah koma:lato:l. Pero yeh yo:n a:mo, bueno yo:n a:mo, a:mo okachi, este, ni..., a:mo nikmati, n'mattok kwali kikwih komo a:ksá: estsompi:lti. Pero a:mo n'mati n' kalanemi:lis ox no: kitai:ltiah. Pero yehwa yo:n koma:lato:l kichi:wah n'mattok, ko:yah, este ne:n tsi:katao:l. CVH Pero y..., pero yeh tsi:kat. EGS-- Tsi:katao:l n' ko:yah, CVH-- Yo:n tsi:k..., tsi:kat. EGS-- wa:n ke:mah kitewa:tsah koma:lko, wa:n s..., sepa kwaltsi:n tewa:ki a ke:mah, kikwe:chowah metako. Kikwe:chowah kwaltsi:n alaxtia neli tikihto:s, kwaltsi:n ika tsiktsi:n a:t kaha:wihtiwih wa:n ke:mah kit..., ki..., tetsa:wak moka:wa kwaltsi:n alaxtsí:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS--Sí, pues de ahí, de este lado, eso lo que tú estás comentando también lo hacían. Yo lo veía. Mi mamá todavía lo hacía pero ya estos últimos tiempos ya no, ya no lo hace, pero por allá, nosotros le llamamos , 'atole de comal' (koma:lato:l). Pero eso, yo no, bueno, ese no es muy común, este, no sé, yo sé que lo ocupan cuando alguien tiene desintería pero no sé si es para la diarrea, si acaso también les dan a beber. Pero ese, el 'atole de comal' yo sé que lo preparan, desgranando el maíz rojo (tsi:katao:l). CVH-- Pero ese debe ser el de (color de) hormiga arriera (Atta mexicana). EGS-- Sí, desgranan el maíz rojo , CVH—Ese, el (color de) "hormiga arriera". EGS-- y luego lo tuestan sobre el comal, una vez que se tuesta bien ya lo muelen sobre el metate. Lo muelen, es cierto, queda muy finita como tú dices, muy bien, con poquita agua, le van echando poco a poco y luego queda espeso, bien finita. \fr_son 02940-02_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 2699.093, 2742.853 \fr_n A:mo, yeh, yeh tao:l. Yo:n nikihtohtok kwali se: 'kwe:chowa de yo:n tsi:katao:l, wa:n se:, se: kikwi se: kimolo:ntia, koma:li:xko ya, pero no: igual no: se: kitsetselowa wa:n mote:ka koma:li:xko wa:n molo:ni a ika. Pero se: koma:l tein yankwik tikwis, wa:n ompa molo:ni a. Wa:n de ompa se: kima:nelohtok ika se:, se: nejó:n teihsá: se: kowit ihkó:n, ma:s[ki], ma:s[ki] yehwa yo:n no: tahmolo. Wa:n se: kite:ka ya. Wa:n no: se: tai a, pero yo:n yeh para pahti. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e No, ese, ese maíz. De eso, estoy diciendo que se puede moler de ése, del maíz rojo y se utiliza, se hierve sobre el comal. Pero también se cuela y se junta sobre el comal y ya se hierve. Pero debes usar un comal nuevo, y allá ya se hierve. Y después se está removiendo con un, este, con algo, un palo aunque, aunque sea el palo para remover el nixtamal (tahmolo). Y ya se sirve. Y ya se toma. Pero ese es para medicina. \fr_son 02940-03_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2011-07-20-e | 1905.06, 1928.636 \nsem Nótese que el sustantivo tsi:kat utilizado como atributivo solamente se emplea en referencia al maíz. En la región de Cuetzalan tsi:kat refiere exclusivamente a Atta mexicana (F. Smith, 1858). Se cree que el maíz rojo es el macho, entonces en lugares donde se hace la siembra de otros maíces (blanco, azul, amarillo fuerte o bajo), al preparar la semilla, los maíces rojos se revuelven con los otros que actuará como macho para que cuando pase alguna tempestad este maíz, defienda a los otros maíces para que no se doblen ni se quiebren por el efecto del viento. \sem Maíz \raiz tsi:ka \raiz o:ya \dt 06/Jun/2021 \rev \lx tsi:kate:na:n \lx_cita tsi:kate:na:n \lx_var General \ref 07472 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reina.de.Atta.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig reina de la hormiga arriera Atta sp., sale a la superficie en el mes de junio \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n tawiwiyokak wa:n wetskeh miak tsi:kate:na:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana tembló y cayeron (salieron) muchas reinas de hormiga arriera. \fr_son 07472-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \sem Comestible-animal \raiz tsi:ka \raiz na:n \dt 08/Sep/2020 \lx tsi:ke:wa \lx_cita kitsi:ke:wa \lx_var General \ref 03461 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa astillar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig astillar, sacar pedazos pequeños \osten p. ej., de la madera con hacha \sig_var General \fr_n Xiktsi:ke:wa tsiktsi:n okot wa:n ika xitaxo:talti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sácale astillas a un poco de ocote (pino) y enciende lumbre en el fogón con eso. \fr_son 03461-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:k ? aiz e:wV \dt 06/Jan/2022 \lx tsi:ke:wi \lx_cita tsi:ke:wi \lx_var General \ref 05023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa astillarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgajarse \osten madera no resistente \sig_var General \fr_n A:mo xitehko ok más n' ahko porque yo:n kowit ihsiwka tsi:ke:wi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya no subas más arriba porque ese árbol se desgaja muy fácilmente. \fr_son 05023-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:k \raiz e:wi \dt 03/Feb/2022 \lx tsi:kihya:k \lx_cita tsi:kihya:k \lx_var General \ref 01072 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.fuerte \catgr Adj \deriv \sig con olor fuerte \osten p. ej., de perfume en la ropa, de los insectos Coriedae llamados tsohya:k okwilin) \sig_var General \fr_n I:n tilmah ye:ktsi:kihya:k, xa: kite:kilihkeh perfume. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa tiene olor a perfume, tal vez le echaron perfume. \fr_son 01072-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz tsi:k \raiz ihya: \dt 12/May/2021 \lx tsi:kihya:lia \lx_cita kitsi:kihya:lia \lx_var General \ref 07100 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnar.olor.fuerte \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig impregnar (un objeto) con un olor fuerte (p. ej., de perfume) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil kitsi:kihya:lia itilmah, kineki mah kwaltsi:n ahwiya:xtinemi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho le echa perfume a su ropa, quiere andar oliendo bien. \fr_son 07100-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:k \raiz ihya: \dt 05/Apr/2022 \lx tsikitsi:n \lx_cita tsikitsi:n \lx_var General \ref 05406 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poco \catgr Adj-cuant \deriv \sig baja de talla o tamaño; pequeño \osten de un objeto animado o inanimado \sig_var General \fr_n Nikpia se: itskwinti tsikitsi:n, a:mo mowe:iiskaltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un perro pequeño, no creció mucho. \fr_son 05406-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig poco \osten p. ej., comida, granos, en referencia una porción o cantidad \sig_var General \fr_n Yekin nitakwah. Sayoh tsikitsi:n x'ne:chmaka moemo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Acabo de comer. Dame solo un poco de tus frijoles. \fr_son 05406-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsiki \nmorf A veces se puede reduplicar tsikitsi:n para indicar que el sujeto es más pequeño o la cantidad y más poco: tsitsikitsi:n. \dt 11/Apr/2022 \lx tsikitsi:ntia \lx_cita tsikitsi:ntia \lx_var General \ref 05224 (duda) usar frase del corpus y comparar el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reducirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reducirse en tamaño; encogerse \osten p. ej., tela, madera \sig_var General \fr_n I:n tilma yankwik. Nikpa:kak, tsikitsi:ntiak. Ka:n niaki ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta prenda es nueva. La lavé y se encogió. Ya no quepo. \fr_son 05224-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tokotstia \raiz tsiki \nsem Aunque Ceferino Salgado (Tacuapan) usa tsikitsi:ntia para describir la reducción en caudal de un río, Amelia Domínguez (Xaltipan) utiliza kaxa:ni \dt 11/Apr/2022 \lx tsikno:ltia \lx_cita kitsikno:ltia \lx_var General \ref 06669 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.hipo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar hipo (p. ej., un antojo, alcohol) \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh a:mo nitai pane:laha:t sah *porque* ne:chtsikno:ltia, i:pa nitai mah kwali kahbe:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo no tomo agua endulzada con panela porque me provoca hipo, siempre lo tomo bien cargado de café. \fr_son 06669-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsikno \dt 14/Feb/2022 \lx tsiknowa \lx_cita tsiknowa \lx_var General \ref 05234 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.hipo \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener hipo \osten p. ej., por un antojo \sig_var General \fr_n I:n pili tsiknowa, kinitak seki pi:pil kikwahtoyah e:lo:t wa:n kiele:wih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene hipo, vio a unos niños que estaban comiendo elotes y se le antojó. \fr_son 05234-01_ elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsikno \dt 11/Apr/2022 \lx tsikowa \lx_cita kitsikowa \lx_var General \ref 06684 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.atorar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer atorar (p. ej., un objeto en un lugar alto como el tejado, ramas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kahkotamo:t ia:wil wa:n motsikoh kaltikpak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño aventó hacia arriba su juguete y lo hizo atorar (provocó que se atorara) en el tejado. \fr_son 06684-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsiko ? \dt 14/Feb/2022 \lx tsikowtok \lx_cita tsikowtok \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atorado \catgr Adj \deriv \sig atorado en un punto arriba (p. ej., en el tejado, las ramas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokaltikpak tsikowtok se: pilkwe:it, tayowak ehekak wa:n ompa motsikoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el tejado de mi casa está atorado un pañal, ayer por la noche hizo aire y allí se atoró. \fr_son 00377-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsiko \dt 05/Oct/2020 \lx tsiktia \lx_cita tsiktia \lx_var General \ref 00035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.chicloso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \deriv Inchoativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hacerse o quedarse chicloso \osten piloncillo, que toma consistencia chiclosa al solidificar \sig_var General \fr_n I:n pane:lah tsiktiak porin a:kalak n' owat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este piloncillo se hizo chicloso porque le entró agua a la caña. \fr_son 00035-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsik \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx tsiktik \lx_cita tsiktik \lx_var General \ref 01664 (duda) CSC no usa esta palabra, ver el ejemplo en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chicloso \catgr Adj \deriv \sig chicloso (suave y pegajoso como piloncillo) \sig_var General \fr_n I:n pane:lah kisa:k semi tsiktik, xa: a:mo a:kin te:chkowili:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este piloncillo salió muy chiclosa, a lo mejor nadie nos lo comprará. \fr_son 01664-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsik ? \dt 17/Apr/2021 \lx tsiktilia \lx_cita kitsiktilia \lx_var General \ref 04203 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.chicloso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar chicloso \osten piloncillo, que al no solidificarse bien toma consistencia chiclosa \sig_var General \fr_n Koma:mo wel se: tamana se: kitsiktilia n' pane:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno no sabe preparar el piloncillo uno lo deja chicloso. \fr_son 04203-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsik \nsem Más bien se usa la palabra tsiktilia en referencia a la panela, particularlmente cuando alguien le echa 'mal de ojo' durante la fabricación. Todos los productores de panela, tienen la creencia que si alguien los visita mientras están haciendo la panela, tienen que convidarle a que tome un poco del jugo de caña, puede ser el crudo o el que está hirviendo. Así esta persona que esta visitando no le hará mal de ojo y no quedará chiclosa la panela. Obtendrán buena panela. \dt 18/Jan/2022 \lx tsiktsi:n \lx_cita tsiktsi:n \lx_var General \ref 00353 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poco.de[sustantivo] \catgr Adj \deriv \sig pedazo o poquito de \osten \sig_var General \fr_n X'ne:chwa:nti tsiktsi:n a:t. Telsenka nia:miki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Convidame un poco de agua. Tengo mucha sed. \fr_son 00353-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xikmaka i:n pili tsiktsi:n notaxkal. A:mo xikmaka nochi, a:mo kitami:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dale un pedazo de tu tortilla a este niño. No le des una entera porque no se la va a acabar. \fr_son 00353-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n \raiz tsik \nsem La palabra tsiktsi:n siempre va acompañada de un sustantivo que, al traducir al español, indica la sustancia o material del cual está hecho o formado el "pedazo". Se considera que en el náhuatl tsiktsi:n es el modificador al indicar que el sustantivo está en un pedazo. Otra palabra es tsikitsi:n, 'un poquito de'. \nota Checar cat gram y explicación. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tsikwa:s \lx_cita tsikwa:s \lx_var General \ref 05552 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa peine \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig peine \osten de plástico por lo general \sig_var General \fr_n Komo tiow xola:lpan xine:chwa:lkwili se: tsikwa:s. Tampohpostek notsikwa:s wa:n nikneki nimoxilwi:s. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Si vas al centro tráeme un peine. Mi peine se le quebraron sus dientes y quiero peinarme. \fr_son 05552-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tsika \nmorf En el náhuatl clásico y otros náhuatl la palabra es un instrumental con -wa:s: tsikawa:stli. Por esta razón se considera la palabra de Cuetzalan como apocopada y que la raíz es tsika. Cf. la palabra tsi:kat, hormiga de especie Atta mexicana. \dt 12/Apr/2022 \lx tsikwi:naltia \lx_cita kitsikwi:naltia \lx_var General \ref 02212 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.corriendo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hurtar (algo) llevándolo cargado en los brazos al correr, llevarse corriendo \osten a una persona, un niño, un objeto, un animal \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil ne:chichtekilih se: nopio wa:n kitsikwi:naltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho me robó una gallina y se la llevó corriendo. \fr_son 02212-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig galopar a caballo, manejar en exceso de velocidad \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semx_tipo Comparar \semxref talo:chtia \raiz tsikwi: \dt 09/May/2021 \lx tsikwi:ni \lx_cita tsikwi:ni \lx_var General \ref 01776 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa correr \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig correr (un ser vivo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: okichpil telsenka kwali tsikwi:ni wa:n toma:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño puede correr muy bien y está gordito. \fr_son 01776-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con -te:wa: tsiki:nte:wa) salir corriendo \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \raiz tsikwi: \dt 18/Apr/2021 \lx tsikwi:nkawia \lx_cita kitsikwi:nkawia \lx_var General \ref 04366 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saltar.sobre \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig saltar sobre \osten sobre un objeto tirado por el suelo, una persona o animal acostada \sig_var General \fr_n I:n itskwinti kitsikwi:nkawih se: pili. Tela:wilaka wa:n kinmohmowtia n' pilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro saltó sobre un niño, es muy juguetón y asusta a los niños. \fr_son 04366-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsikwi: \raiz kawi(?) \dt 18/Jan/2022 \lx tsikwi:nte:wa \lx_cita tsikwi:nte:wa \lx_var General \ref 00033 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \vease tsikwi:ni \raiz tsikwi: \raiz e:wa \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx tsilakayoh \lx_cita tsilakayoh \lx_var General \ref 03316 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cucurbitaceae.Cucurbita.ficifolia \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Cucurbita ficifolia Bouché, calabaza cultivada de la familia Cucurbitaceae, llamado 'chilacayote en español. Sus frutos y semillas se comen. Se cultiva en la región de Zacapoaxtla pero no en el municipio de Cuetzalan. \sig_var General \fr_n Nota:lpan nikto:kak tsilakayoh. A:mo nikmati ox ta:kis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno sembré chilacayote. No sé si producirá frutos. \fr_son 03316-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comestible-fruto \sem Comestible-semilla \raiz tsilak \raiz ayoh \dt 05/Jul/2021 \lx tsilakayohtet \lx_cita tsilakayohtet \lx_var General \ref 00012 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.chilacayote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla comestible de chilacayote, Cucurbita ficifolia Bouché, calabaza cultivada de la familia Cucurbitaceae \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka Zacapoaxtla wa:n nikowak tahko li:troh tsilakayohtet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a Zacapoaxtla y compré medio litro de semillas de chilacayote. \fr_son 00012-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-semilla \sem Planta-parte \raiz tsilak (?) \raiz ayoh \raiz te \rev 2020-12-14 \nmorf Aunque parece que tsilak(a)- es una raíaz no se ha notado en otras palabras. \dt 29/Dec/2020 \lx tsiliktik \lx_cita tsiliktik \lx_var General \ref 04348 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.sonido.resonante \catgr Adj \deriv \sig con sonido resonante o bueno \osten objetos metálicos, particularmente las campanas bien hechas, monedas pesada \sig_var General \fr_n Tein wehka:w tomi:n onkaya teltsiliktik katka. Tein ekintsi:n ehkawtik sah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Las monedas de antes eran muy resonantes. Las de hoy son muy ligeros. \fr_son 04348-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsili: \dt 18/Jan/2022 \lx tsili:ni \lx_cita tsili:ni \lx_var General \ref 00034 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tañerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig tañerse con sonido claro \osten los metales cuando son tocados, como un bote, una campana \sig_var General \fr_n I:n *mache:teh** porin weyak ok, kwaltsi:n tsili:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este machete se tañe porque aún está largo. \fr_son 00034-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig emitir sonido de toque de campanas o de timbre \osten un reloj público, un despertador, la campana de una iglesia \sig_var General \fr_n A:man onkati misa. Ohpa ya tatsili:n, wa:lahtos a tio:pixka:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora va a haber misa. Ya se tañeron las campanas dos veces, ya ha de estar en camino el sacerdote. \fr_son 00034-02_elab_Xaltn-ADA300 \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kala:ni \raiz tsili: \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx tsili:nia \lx_cita kitsili:nia \lx_var General \ref 00566 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tañer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : tatsili:nia) tañer campanas \sig_var General \fr_n N' tokniwa:n tein tapale:wiah tio:pan mone:xtiliah ke:ni:w tatsili:ni:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A las personas que apoyan en la iglesia se les enseñan como tañer las campanas. \fr_son 00566-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsili: \nsem Aunque frente a una campana sería raro decir xiktsili:ni 'táñelo' sino más bien simplemente xtatsili:ni 'tañe (la campana)'. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx tsili:nilia \lx_cita ne:chtsili:nilia \lx_var General \ref 05795 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitatsili:nilia) tañerle campanas \osten a un muerto \sig_var General \fr_n Ihwa:k miki se: tokni:w kitatsili:niliah ne: tio:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se muere alguien del pueblo, le tañen las campanas en la iglesia. \fr_son 05795-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:ntsili:nilia \raiz tsili: \dt 12/Apr/2022 \lx tsi:mpala:ni \lx_cita tsi:mpala:ni \lx_var General \ref 06793 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa podrirsele.base \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig podrirsele la parte enterrada en la tierra (p. ej., horcón de casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpatati nokalikxiw, tsi:mpala:n ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a cambiar el horcón de mi casa, ya se le pudrió la parte enterrada. \fr_son 06793-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz pala: \dt 14/Feb/2022 \lx tsi:mpala:ntia \lx_cita kitsi:mpala:ntia \lx_var General \ref 07057 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.podrirse.base \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar (por acto de omisión) podrir la base de (p. ej., contenedores de madera o mimbre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w niktane:wtihka se: chikiwit wa:n kitsi:mpala:ntih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Le había prestado una canasta a mi hermano y dejó que se le pudriera la base. \fr_son 07057-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz pala: \dt 05/Apr/2022 \lx tsi:mpilowa \lx_cita motsi:mpilowa \lx_var General \ref 01986 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.en.cuclillas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig ponerse o sentarse en cuclillas \sig_var 1-Tzina \fr_n Ximotsi:mpilo mah a:mo te:chitaka:n ne: pi:pil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ponte en cuclillas, ¡que no nos vean esos jóvenes! \fr_son 01986-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz pil \dt 21/Apr/2021 \lx tsi:nahoktok \lx_cita tsi:nahoktok \lx_var General \ref 06731 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despejado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig (con ta- : tatsi:nahoktok) estar despejado el horizonte hacia norte (sin presencia o con pocas nubes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n pané: a:mo kiowis. kwaltsi:n tatsi:nahoktok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Parece que hoy no va a llover. Está bien despejado el horizonte hacia el norte. \fr_son 06731-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz ahko \raiz kwi \nsem La palabra tsi:nahoktok refiere al norte porque desde Cuetzalan las tierras al norte son más bajas; cf. tsi:n 'base', 'parte baja'. \dt 02/Sep/2020 \lx tsina:ka \lx_cita tsina:ka \lx_var General \ref 07138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa murciélago \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de los murciélagos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yowak wi:tseh n' tsina:kameh nokaltsi:ntan, iksá: kintekih nopiowa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por la noche vienen murciélagos cerca de mi casa, a veces muerden a mis pollos. \fr_son 07138-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz tsina:ka \dt 04/Sep/2020 \lx tsina:kamekat \lx_cita tsina:kamekat \lx_var General \ref 06685 (duda) comparar si no es lo mismo que tsina:kaahtapal porque CSC sabe que tiene uso medicinal \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Passifloraceae.Passiflora.helleri \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Passiflora helleri Peyr., planta de la familia Passifloraceae; es una maleza sin uso ninguno. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan onkak miak tsina:kamekat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho tsina:kamekat. \fr_son 06685-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tsina:ka \raiz meka \nsem El nombre de la planta proviene de las raices tsina:ka 'murciélago' y meka 'lazo' o 'mecate'. \dt 28/May/2020 \lx tsina:kaxa:lxokot \lx_cita tsina:kaxa:lxokot \lx_var General \ref 02809 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Myrtaceae.Psidium.guajava \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Psidium guajava L., de la familia Myrtaceae, pero solamente el del fruto color rosa; en español guayabo. Sus hojas tiernas son medicinales, se usan para té; sus frutos tienen la pulpa rosa y son comestibles y la madera se usa para leña \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsina:kaxa:lxokot ie:wayo kipahtia n' estsompi:l, se: kiki:xtilia wa:n se: kimana. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La corteza de tsina:kaxa:lxokot cura la disentería, se le quita y se hierve. \fr_son 02809-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto del guayabo, su pulpa es de color rosa \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsina:kaxa:lxokot se: kii:xmati porin kwaltsi:n ihtirro:sahtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tsina:kaxa:lxokot se reconoce porque está bien rosado por dentro. \fr_son 02809-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz tsina:ka \raiz xa:l \raiz xoko \dt 02/Jun/2021 \lx tsi:na:ketsa \lx_cita kitsi:na:ketsa \lx_var General \ref 01850 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no coincide con la entrada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergir.en.agua.fria \catgr Adj \deriv \sig sumergir en agua fría (contenedores de líquidos calientes con el fin de enfriarlos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ato:l tatsi:na:pacho:l a, yehwa ika niman se:wik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este atole ya ha sido sumergido en agua fría, por eso se enfrío luego. \fr_son 01850-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz a: \raiz pach \dt 18/Apr/2021 \lx tsi:nakia \lx_cita kitsi:nakia \lx_var General \ref 03736 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enhebrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enhebrar \osten una aguja, al pasar el hilo por el ojo \sig_var General \fr_n Xiktsi:naki noako:xah, nitahtsomati wa:n neh a:mo nii:xahsi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ensarta mi aguja, voy a coser y yo ya no puedo distinguir bien para ensartar. \fr_son 03736-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz aki \dt 17/Jan/2022 \lx tsi:nakilia \lx_cita ne:chtsi:nakilia \lx_var General \ref 07619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enhebrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig enhebrar (una aguja) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chtsi:nakili noako:xah, neh ka:n nitachia ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enhébrame mi aguja, yo ya no veo. \fr_son 07619-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz aki \dt 14/Sep/2020 \lx tsi:naktok \lx_cita tsi:naktok \lx_var General \ref 04820 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enhebrado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig enhebrado \osten una aguja con el hilo \sig_var General \fr_n Xine:chihtsomili i:n koxta:l, tsi:naktok a n' ako:xah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cóseme este costal, ya está enhebrada la aguja. \fr_son 04820-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz aki \dt 24/Jan/2022 \lx tsi:nich \lx_cita tsi:nich \lx_var General \ref 03725 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Lamiaceae.Hyptis.mutabilis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Hyptis mutabilis (Rich.) Briq., planta de la familia Lamiaceae, sus hojas son medicinales. \sig_var General \fr_n Yo:n tsi:nich ixiwyo kwaltia ika se: kipahtia kokomeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de tsi:nich sirven para curar granos. \fr_son 03725-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tsi:nich \dt 17/Jan/2022 \lx tsi:nichkwa \lx_cita kitsi:nichkwa \lx_var General \ref 00667 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa excavarle.base \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l; 0+sen; 0-pan; 0ye:k; 0-tel \rdp_int tsi:n+ichkwa \sig excavar la área alrededor de la base de \osten horcón; pared de casa \sig_var General \fr_n Selia (mekaehkaw) porque ihkó:n yetok ne:n mata, yo:n semi teltakwa:wak inalwayo. Teltakwa:wak. Yo:n selia, tak no:, no: wa:kis komohkó:n mah se: kitsi:nihichkwa ika yo:n kowit se: ki..., kiekaxihxi:ma, mah se: kitsi:nichkwa wa:n mah se: kitamo:ta paniá:n yo:n no:, no: wa:kis. No: wa:kis pero ihkó:n mah se: ki..., itech n' ta:lmanik mah se: kiwiwita wa:n se: kitamo:ta. Sepa itsmoli:ni wa:n mota:lia, ne: mi:xtohto:ka inalwayo. Mi:xtohto:ka wa:n ompa sepa selia. Entó:s hasta we:ia. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Retoña (el mekaehkaw, Hymenostephium cordatum (Hook.& Arn) S.F.Blake), porque así está la mata, la raíz de ese es muy resistente. Es muy resistente. Ese retoña, quizá se seque si acaso se excava al pie de la mata con ese palo que le sacan punta, que uno lo escave al pie y que uno lo tire sobre el suelo, ese también, también se va a secar. También se secará pero solamente si desde el suelo que se arranque y se tire. Otra vez retoña y se crece (la mata), este, la raíz se va enterrando entre el suelo. Se va enterrando y ahí mismo retoña. Entonces ya crece. \fr_son 00667-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-08-02-d | 83.382, 113.46 \raiz tsi:n \raiz ichkwa \rev \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx tsi:nkalaki \lx_cita tsi:nkalaki \lx_var General \ref 05818 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enterrarse.la.base \catgr V2 \infl Clase 3 \sig meterse o enterrarse la base \osten de un palo o tronco \sig_var General \fr_n De n' tein kalikxit yehwa nimitsilihtok ma:tankah, o:me ni:nipaka ne: tiki:xna:miktihkeh, wa:n ya de ne:n banquito pos yehwa neh nimitsilihtok de, de n' este ne:n de puro ahokowit, nikohkoyo:nih nehwa ika ne:n ika barreno wa:n ika escoplo wa:n ompa t..., t'tsi:ntamachi:wtoyah ne:pa ne: ke:..., ka:mpa tsi:nkalakis. \fr_au HAC323 \fr_var Ayotz \fr_e El horcón es que te digo que es de quiebracha, son dos, uno de cada lado y el banquito es o que ya te estoy diciendo que puede ser de ahokowit (Matudaea trinervia Lundell var. trinervia), le hice unos hoyos con barreno y con el escoplo y ahí…, ya tenían la medida de la base allá…, ahí donde va entrar la base. \fr_son 05818-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08675-01_Ayotz \fr_fuente 1232.533, 1248.587 \raiz tsi:n \raiz kalaki \dt 02/Sep/2020 \lx tsi:nkalakia \lx_cita kitsi:nkalakia \lx_var General \ref 05812 (duda) no aparece en el corpus, el ejemplo parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.base \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter la base \osten de un horcón o poste, la raíz de una planta \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: kito:ka kahfe:n moneki mah kwaltsi:n se: kitsi:nkalaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se siembra café es necesario meter bien la base (las raíces de las matitas). \fr_son 05812-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz kalaki \dt 03/Feb/2022 \lx tsi:nkaxit \lx_cita itsi:nkaxio \lx_var General \ref 05402 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cáliz \catgr Sust \infl N1-N2.basic-N2in \sig cáliz \osten casi solamente del xi:lo:xo:chit (Pseudobombax ellipticum (Kunth) Dugand y quizá tahkwilo:lxo:chit (Pachira aquatica Aubl.) \sig_var General \fr_n I..., ke:mah no: tihti:ltik wa:n mochi:wa tsikitsitsi:n, yo:n pa:pa:lo:kilit we:weyak. Ye:k ke:meh pa:pa:lo:kilit chihchi:wtok iwki a ne:n ta:la:ni:l tei m..., iyo:la:n mokehketsaya, ne:n, .... Poso:nia wa:n poso:nia pos pawetsia ixo:chiotsi:n. Moka:wa yo:n, yo:n iteyo ya tein itsi:nkaxio iteyo, yehwa ya iteyo yo:n mochi:waya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si también son negros y son chiquitos, (las semillas de) de ese papaloquelite (Porophyllum ruderale) son largas. Esta formado como el papaloquelite, ya así es el ta:la:ni:l del…, en su cogollo se para…, este… Ya florece y pues como ya florece se cae la flor y ya se queda ese, su semilla, el cáliz de su semilla, y ya así se da su semilla. \fr_son 05402-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-03-h | 357.16, 376.933 \raiz tsi:n \raiz kax \nsem En general la palabra tsi:nkaxit se aplica al cáliz del xi:lo:xo:chit, pero puede extenderse a la cáliz de otras flores como se nota en el ejemplo tomado del cuerpo de grabaciones. En este caso la referencia es al 'receptáculo' de la flor compuesta (Asteraceae). \dt 11/Apr/2022 \lx tsi:nki:sa \lx_cita tsi:nki:sa \lx_var General \ref 00989 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa retroceder \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig echarse para atrás; retroceder \osten de estar parado o bien caminando adelante y de repente hacerse atrás \sig_var General \fr_n Niohtokatoya wa:n ihwa:k nikitak se: kowa:t nitsi:nki:sak tepitsi:n para mah a:mo ne:chtipi:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba caminando y cuando vi a una serpiente retrocedí un poco para que no me atacara. \fr_son 00989-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bajarse de precio \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa ye:kpati:yoh katka n' tomat, ekintsi:n tepitsi:n tsi:nki:sak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer estaba muy caro el tomate, ahora bajó un poco (de precio). \fr_son 00989-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taneki:sa \raiz tsi:n \raiz ki:sa \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx tsi:nki:stok \lx_cita tsi:nki:stok \lx_var General \ref 02949 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa barato \catgr Adj \deriv \sig barato; con precio bajo \osten mercancía \sig_var General \fr_n A:man tsi:nki:stok a n' tao:l, xa: porin onkaka, kasá: tapixkatokeh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya está barato el maíz, sea tal vez porque en algunas partes ya están pizcando. \fr_son 02949-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz ki:sa \dt 06/Jun/2021 \lx tsi:nki:xtia \lx_cita kitsi:nki:xtia \lx_var General \ref 00451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.retroceder \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig bajarle el precio \osten de una mercancía \sig_var General \fr_n Nimitskowili:s motapial komo tiktsi:nki:xtia tepitsi:n, a:mo nikahxitia ke:meh teh tikneki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Te compro tu bestia si lo bajas un poco de precio, no completo lo que tú quieres. \fr_son 00451-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motsi:nki:xtia) abandonar, retirarse \osten p. ej., de una comisión, un compromiso, un trabajo \sig_var General \fr_n I:n ta:kat katka xiwtekiwah wa:n motsi:nki:xtih. A:mo yowi ok ihwa:k kino:tsah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre era autoridad y abandonó (el cargo). Ya no va cuando lo citan. \fr_son 00451-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatsi:nki:xtia) bajar el fuego \osten p. ej., en un fogón al quitarle leña \sig_var General \fr_n ¡Xitatsi:nki:xti a! A:mo teh niktikoketsati ok wa:n ma:wilowa n' kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ya baja el fuego! Ya no voy a poner nada en el fogón y se desperdicia la leña. \fr_son 00451-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz ki:sa \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx tsi:nki:xtilia \lx_cita ne:chtsi:nki:xtilia \lx_var General \ref 00619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bajarle.de.precio.para \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig bajarle al precio para \osten de una mercancía, para alguien \sig_var General \fr_n Komo tikwi:kas nakat nimitstsi:nki:xtili:s tepitsi:n. Nikneki mah tami a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a llevar la carne te la bajaré un poco de precio. Quiero que ya se acabe. \fr_son 00619-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitatsi:nki:xtilia) bajarle el fuego a \osten algo cocinando \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikitas noemo:l. ¡Ihwa:k oksis a xiktatsi:nki:xtili:s wa:n tine:chno:tsas! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Vas a checar mis frijoles. Cuando ya están cocido le bajas el fuego y me hablas. \fr_son 00619-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz ki:sa \nsem Generalmente el uso de tatsi:nki:xtilia tiene como objeto la comida que está puesta sobre el fuego y no una persona que podría beneficiarse por la acción. No se dice Xine:chtatsi:nki:xtili, por ejemplo. \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx tsi:nkoto:na \lx_cita kitsi:nkoto:na \lx_var General \ref 03197 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprenderle.pedúnculo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desprenderle o quitarle el pedúnculo \osten a frutos como naranja, lima, grano de café; a flores como sempoalxochit; a la mazorca después de haberle quitado el totomoxtle \sig_var General \fr_n Nopili kia:wiltihtoya i:n ayoh wa:n kitsi:nkoto:n. Nikmanati a, komo a:mo pala:nis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo estaba jugando con esta calabaza y le desprendió el pedúnculo. Ya la voy a hervir, si no se echará a perder. \fr_son 03197-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \nota koto: taaohtia \dt 04/Dec/2021 \lx tsi:nkoto:ni \lx_cita tsi:nkoto:ni \lx_var General \ref 05588 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desprendérsele.pedúnculo \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig desprendersele el pedúnculo \osten a un fruto como naranja; también la mazorca con sus hojas cuando uno lo desprende del tallo \sig_var General \fr_n Niktek i:n ayoh wa:n tsi:nkoto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Corté esta calabaza se le desprendió el pedúnculo. \fr_son 05588-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tatsi:nkoto:ni) escampar y quedar claro el cielo después de una lluvia \osten este término se usa para un fenómeno que se observa en las tierras bajas al norte de la región de Cuetzalan por el mes de diciembre cuando hay mucha neblina \sig_var Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n ye:kkiowik. Ekintsi:n kwaltsi:n tatsi:nkoto:n ya, mo:sta xa: to:nas a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Por la mañana llovió mucho. Ahora ya escampó bien, mañana tal vez ya hará sol. \fr_son 05588-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Fenómeno natural \raiz tsi:n \raiz koto: \ency Grabación \dt 12/Apr/2022 \lx tsi:nkowyo \lx_cita itsi:nkowyo \lx_var General \ref 00682 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedúnculo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pedúnculo \osten de los frutos de vegetales excepto los pocos que tienen su te:nkowyo como la calabaza o anona \sig_var General \fr_n ¡Xikte:ma itech se: koxta:l n' pimie:ntah itsi:nkwowyo wa:n nikpi:xo:ti:w mi:lah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Echa en un costal los pedúnculos de la pimienta y lo voy a ir a esparcir en la milpa. \fr_son 00682-01_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref te:nkowyo \semxref metskowyo \raiz tsi:n \raiz kowi \nota En general a los pedúnculos de los frutos se les dice itsi:nkowyo. Aparentemente solamente a las calabazas y las anonas se les llama ite:nkowyo. Para flores, su tallo se considera imetskowyo; este mismo término metskowyo se aplica a los tallos o pedúnculos de las hojas. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx tsi:nkowyoh \lx_cita tsi:nkowyoh \lx_var General \ref 06843 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pedúnculo \catgr Adj \deriv \sig con pedúnculo (frutos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech Todos Santos xokot se: kiteki tsi:nkowyoh porin tikpihpilowah itech mekat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En día de muertos las naranjas las cortamos con pedúnculo porque las colgamos de un mecate. \fr_son 06843-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz kow \dt 01/Jun/2020 \lx tsi:nkoyoktik \lx_cita tsi:nkoyoktik \lx_var General \ref 03944 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.base.agujereada \catgr Adj \deriv \sig con la base agujerada o con un espacio abierto \osten canastas, ollas, sea a propósito o por accidente \sig_var General \fr_n I:n chikiwit tsi:npa:la:n ya wa:n tsi:nkoyoktik a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta canasta ya se pudrió su base y ya tiene la base agujerada. \fr_son 03944-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwitkoyoktik \raiz tsi:n \raiz koyo: \dt 17/Jan/2022 \lx tsi:nkoyo:ni \lx_cita tsi:nkoyo:ni \lx_var General \ref 03212 (duda) (duda) no aparece en el corpus, quizá sea más común usar tsi:nkoyoktik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerearse.base \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig agujerearse o abrirse la base \osten bolsa, costal, morral, bote o cubeta de plástico; canasta por pudrirse \sig_var General \fr_n I:n ko:mit tsi:nkoyo:n, nikteloh itech telamas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A esta olla se le agujeró su base, la pegué en el tenamaste (las tres piedras del fogón). \fr_son 03212-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz koyo: \dt 08/Jan/2022 \lx tsi:nkoyo:nia \lx_cita kitsi:nkoyo:nia \lx_var General \ref 05708 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agujerear.base \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agujerearle la base \osten p. ej., una maceta para que se le escurra el agua; trastes, al golpearlos, \sig_var General \fr_n Xiktsi:nkohkoyo:ni i:n cubeta wa:n xikte:mili ta:l. Ompa tikto:kaskeh alwe:we:noh. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A esta cubeta hazle agujeros y échale tierra. Ahí vamos a sembrar yerbabuena. \fr_son 05708-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz koyo: \dt 12/Apr/2022 \lx tsi:nolo:chtik \lx_cita tsi:noholo:chtik \lx_var General \ref 00721 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.la.parte.inferior.en.racimo \catgr Adj \infl \sig con la parte inferior con muchos tallos como en manojo \osten en referencia a unas plantas cuyos tallos en a base salen como si fuera manojo \sig_var General \fr_n Tekiti te:kone:w *porque** kipia n' tomat, kipia *chilito**, kipia no: *cebollina**. *Cebollina** kiliah yehwa yo:n chi:chi:ltik, ata mahyá: tsi:noholo:chtik, i:ksá: no: ammpó:n ye:chwa:lkwiliah pero a:mo *igual** ok ke:meh ne: wehka:w, ne: ke:man neli mochi:waya ihko:kó:n *ceb**, se: *cebolla** mota:lia:ya ihkó:n pero *ramado**. Kipia maxal miak. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Trabaja el hijo porque tiene tomates, tiene chiles, también tiene cebollina. La cebollina que le dicen, de la roja, parece que en la base tiene muchos dientes, a veces también lo traen a vender pero ya no es igual como antes, hace tiempo se daba muy bien, así se daba la cebolla pero ramificado. Tenia varios racimos. \fr_son 00721-01_corp_Xaltn-MFC307 \fr_fuente 2010-07-21-p | \raiz tsi:n \raiz olo:ch \nsem La forma olo:chtik ocurre como compuesto con tres raíces sustantivales: kwa:- (kwa:olo:chtik), ma:- (kwa:olo:chtik), y tsi:n-. Este último ocurre solamente una vez en los textos y parece raro. \dt 16/Mar/2021 \lx tsi:npitstik \lx_cita tsi:npitstik \ref 01347 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa de.base.puntiagudo \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Mar/2021 \lx tsi:ntachkwilia \lx_cita kitsi:ntachkwilia \ref 02779 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa excavarle.al.pie \catgr V2 \deriv \infl \sig excavarle al pie (de un horcón para quitar) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 31/May/2021 \lx tsi:nta:lia \lx_cita motsi:nta:lia \lx_var General \ref 04682 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asentarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig transplantar, resembrar \osten un planta, p. ej., pimienta, mamey \sig_var General \fr_n Xiktsi:ntaliti i:n witsti ne: chalawihtsi:ntan, ompa tehkos wa:n ta:kis. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Ve a sembrar este chayoteo al pie del chalahuite (Inga sp., ahí se va a trepar y va a dar frutos. \fr_son 04682-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pegarse \osten atole que al hervirse se pega a la superficie interior de una olla \sig_var General \fr_n Xikchihchi:wa n' ato:l. Xikma:nelo! A:mo xika:wa mah motsi:nta:li. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Prepara atole. ¡Muévelo! No permitas que se pegue a la olla. \fr_son 04682-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (poco común) sentarse \sig_var General \fr_n Ximotsi:nta:li itech i:n ikpal. Taka:wtok ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Sientáte en este banco! Todavía hay espacio. \fr_son 04682-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz ta:l \dt 24/Jan/2022 \lx tsi:ntan \lx_cita itsi:ntan \lx_var General \ref 01670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.pie.de \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig al pie (p. ej., de un árbol, cerro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: kowit itsi:ntan wetstok se: kowa:t, aksá: kimiktih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al pie de ese árbol está tirado una víbora, alguien la mató. \fr_son 01670-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- y posesión : itatsi:ntan) límite del terreno (de alguien) en la parte baja de una pendiente \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ita:ltatsi:ntan kito:ktok chamakih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la parte baja del terreno de mi hermano tiene sembrado chamakih. \fr_son 01670-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tsi:n \dt 17/Apr/2021 \lx tsi:ntapetskowa \lx_cita tsi:ntahtapetskowa \ref 05062 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa deslizarse.por.la.sentadera \catgr V1 \infl Clase 2b \sig deslizarse estando sentado con la sentadera sobre al suelo \sig_var General \fr_n Ye:wa ya tima:wiltihtok. Nimitsilwih ximota:li sah. A:mo ka:n titsi:ntapetskoh wa:n timokoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tiene rato que estás jugando. Te he dicho que debes estar sólo sentado. Ten cuidado de no deslizarte por la sentadera por así te vas a lastimar. \fr_son 05062-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kwittapetskowa \raiz tsi:n \raiz petsko \dt 03/Feb/2022 \lx tsi:nteki \lx_cita kitsi:n#teki \ref 08511 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tsi:ntohtomaktik \lx_cita tsi:ntohtomaktik \lx_var \ref 08539 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx tsi:ntoka \lx_cita kitsi:ntoka \lx_var General \ref 06528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa indagar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig investigar \osten p. ej., un crimen para esclarecer \sig_var General \fr_n Se: ta:kat kimiktihkeh, xiwtekiwa:nih kitsi:ntokakeh a:koni kimiktih wa:n kiahsikeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mataron a un hombre, las autoridades investigaron quien lo mató y dieron con él. \fr_son 06528-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n JVC-- Mah se: kichipa:wa kwaltsi:n. Para se: tais a n' ato:l mah achto mah se: kitsi:ntoka para no: se: kichi:was. Ihko:ni se: kichi:wa. Ke:mah, komo a:mo soh para se: mopahwi:s . MJT-- Ke:mah, kwaltsi:n mah se: kie:k... Para no: se: momanili:s . Ke:mah, se: momanili:s . \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Hay que limpiarlo bien. Para tomar el atole primero hay que preguntar cómo se debe preparar. Así se hace. Si, si no hasta se puede envenenar uno mismo. MJT-- Si, hay que limpiarlo bien… para hervirselo. Si, para hervirselo. \fr_son 06528-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-25-m | 430.054, 450.452 \raiz tsi:n \raiz toka \nsem En general es más común usar la forma tatsi:ntokia que es un aplicativo alternativo de objetos no referenciales con el prefijo ta-: tatsi:ntokia. Véase tsi:ntokilia. \dt 10/Feb/2022 \lx tsi:nto:ka \lx_cita kitsi:nto:ka \ref 02508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa plantar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \sig plantar o sembrar, enterrando el tallo \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Sep/2018 \lx tsi:ntokilia \lx_alt tsi:ntokia \lx_cita ne:chtsi:ntokilia \lx_var General \ref 01116 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa indagarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig indagar o preguntar (a alguien) sobre \sig_var General \fr_n Pero tiow tikmattok a ke:ní:w wa:n komo semi a:mo se: kimati mah se: kitsi:ntokili tein kimattokeh, "¿Ke:ní:w nikchi:was i:n compromiso nikpiati?'". \fr_au AJH303 \fr_var General \fr_e Pero vas porque ya sabes como es y si es que de plano uno todavía no sabe pues se les pregunta a los que ya saben, "¿Cómo le haré para este compromiso que tengo?" \fr_son 01116-01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-15-m | 2706.649, 2714.477 \sig (con ta- : kitatsi:ntokia) preguntar, interrogar \osten a alguien \sig_var General \fr_n JVC-- Ke:mah. Mah se: motapowi, pos yehwa sah yo:n nimitstatsi:ntokia:ya wa:n soh ne:chili moto:ka:i wa:n de ka:ni tiwa:le:wak. AND-- Pos neh nimono:tsa Anastacio Nicolás Damián, niwa:le:w de ne: San Miguel Tzinacapan. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Si. Hay que platicarse, pues nada más eso te preguntaba y también dime tu nombre y de dónde vienes. AND-- Pues yo me llamo Anastacio Nicolás Damíán, vengo de allá de San Miguel Tzinacapan. \fr_son 01116-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-20-h | 619.742, 630.334 \fr_n Ihwa:k niehkok nocha:n no:pá:n ne:chtatsi:ntokih ke:yeh niehkok tio:tak a. Nikilwih ke niehkok tio:tak porin semi sokitah n' ohti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llegué a mi casa mi papá me cuestionó por que llegué ya tarde. Le dije que llegué tarde porque el camino es muy lodoso. \fr_son 01116-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz toka \nsem El verbo tsi:ntoka es 'preguntar' pero sobre alguna información, y el aplicativo es tsi:ntokilia. Pero es más común usar la forma alternativa del aplicativo, con objeto no referencial ta-: tatsintokia, 'preguntar (a una persona)'. \dt 24/May/2021 \lx tsi:ntokilia \lx_cita ne:chtsi:ntokilia \lx_var General \ref 08788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa moverle.la.base \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig acercar \sig_var General \fr_n Entó:s nochi kipahwihkeh kali ihkó:n, nochi ke:meh etok taihtik wa:n pe:wak kitsi:ntokiliah ya ne:n ibanco. "Mah tik..., mah tik..., mah tikpahwi:ka:n porque kikwis okwilimeh". \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Entonces ya toda la casa la fumigarón así, todo por adentro y ya empezaron a moverle la base de su asiento. Hay que…, hay que fumigar (tu asiento) porque se va a infestar de bichos. \fr_son 01116-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz toka \dt 14/Jul/2021 \lx tsi:nto:ne:wi \lx_cita tsi:nto:ne:wi \lx_var General \ref 04649 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.ardor.por.el.ano \catgr V1 \infl Clase 3 \sig sentir ador por el ano \osten después de comer mucho picante \sig_var General \fr_n Nookichpil kitelwelilia:ya kikwa:s tapalo:l mah ye:kkoko:k. Sa:te:pan ke:man ya:ya kalan kihtowa ke kimachilia:ya pane: tsinto:ne:wi. Yeh ika n' a:man a:mo kikwa ok tein telkokok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo le gustaba comer la comida con mucho picante. Después cuando iba al baño dice que sentía un ardor en el ano. Por eso ahora ya no come mucho picante. \fr_son 04649-01_corp_Tzina-HSO366_ faltar \raiz tsi:n \raiz to:ne: \dt 24/Jan/2022 \lx tsi:ntsakka \lx_cita itsi:ntsakka \lx_var General \ref 05935 (duda) se puede usar otra frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pared.de.casa \catgr Sust \infl Oblig pos \sig pared de casa hecha de tablas \osten \sig_var Tzina \fr_n Ka:mpa neh nimoskaltih nocha:n itsi:ntsakka katka nochi wapal sah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e En donde yo crecí las paredes de mi casa todas eran de tabla. \fr_son 05935-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsi:ntsakwil \raiz tsi:n \raiz tsakwa \ncomp En Tacuapan, según Ceferino Salgado, solamente se usa \nota Agregar Yo:n kali, ke:mah nochi, nochi wapal katka n' itsi:ntsakka kaltsi:n. Wa:n ompa mochi:waya nochi yo:n xiw..., Ompa kalte:noh katka nochi i..., ekintsi:n ta..., mopatak a porque nochi tepa:mit tayewalohtok, tei:xko nochi a. \dt 02/Sep/2020 \lx tsi:ntsakwa \lx_cita kitsi:ntsakwa \lx_var General \ref 07137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.pared \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig poner pared \osten de tablas, palos de bambú o carrizo a una casa \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktsi:ntsakwak nocha:n, tio:tak a nima:tan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer puse las paredes de mi casa, terminé ya tarde. \fr_son 07137-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz tsakwa \dt 05/Apr/2022 \lx tsi:ntsakwal \lx_cita tsi:ntsakwal \lx_var General \ref 06404 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pared \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pared (de una casa) hecho antiguamente con palos rollizos y en la actualidad con tablas o block \sig_var 1-Tzina \fr_n Tsi:ntsakwal tein kipia nocha:n nochi xo:no:kowit, sayoh chikwase:n okowapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La pared que tiene mi casa es de madera de jonote, sólo seis son tablas de pino. \fr_son 06404-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Casa-espacio-y-partes \semx_tipo Comparar \semxref tepa:mit \raiz tsi:n \raiz tsakwa \dt 24/May/2020 \lx tsi:ntsakwaltia \lx_cita ne:chtsi:ntsakwaltia \lx_var General \ref 06567 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.poner.pared \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) ponerle pared (a una casa ya hecha que tenía sólo techo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa no:pá:n ne:chtsi:ntsakwaltih n' tocha:n tein yankwik tikchihchi:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mi papá me hizo ponerle pared a nuestra casa que apenas construimos. \fr_son 06567-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz tsakwi \dt 10/Feb/2022 \lx tsi:ntsakwaltsi:ntan \lx_cita tsi:ntsakwaltsi:ntan \lx_var General \ref 07184 (duda) no aparece en el corpus pero es aceptable \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.pie.de.pared \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig al pie de la pared (p. ej., de una casa, sea por el interior o exterior) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notsi:ntsakwaltsi:ntan tata:sa se: pio, a:mo nikmati a:kon ipio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al pie de la pared de mi casa pone una gallina, no sé de quién es. \fr_son 07184-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz tsakwa \raiz -tan \dt 05/Sep/2020 \lx tsi:ntsakwil \lx_cita tsi:ntsakwil \lx_var General \ref 02947 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pared \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pared de casa \osten puede ser de palos de bambú o carrizo, de tablas \sig_var General \fr_n Nokni:w kipatak itsi:ntsakwil. Kipiaya kowit wa:n kita:lih tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano cambió su pared (la pared de su casa). Tenía palos y puso piedra. \fr_son 02947-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz tsakwi \semx_tipo Sinónimo \semxref tsi:ntsakka \ency Grabación \dt 06/Jun/2021 \lx tsi:ntsakwilke:span \lx_cita tsi:ntsakwilke:span \ref 08485 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Casa-espacio-y-partes \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tsi:ntsih \lx_alt chi:nchih \lx_cita tsi:ntsih \lx_var General \ref 00931 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa siéntate \catgr Bebe \deriv \sig ¡siéntate! \sig_var General \fr_n ¡'Wi:ki, nika:n ximotsi:ntsih! A:mo xine:nento, koma:mo tiwetsis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ven, siéntate aquí! ¡No andes caminando (continuamente), si así lo haces te vas a caer! \fr_son 00931-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx tsi:nwe:weloktik \lx_cita tsi:nwe:weloktik \lx_var General \ref 07516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.base.agrietada \catgr Adj \deriv \sig con la base agrietada o fisurada (p. ej., una olla, una cazuela) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ko:mit tsi:nwe:weloktik a, tak aksá: kikwitteloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla ya tiene la parte de abajo fisurada, a lo mejor alguien le golpeó la base. \fr_son 07516-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz welo \dt 11/Sep/2020 \lx tsi:nxola:wa \lx_cita tsi:nxola:wa \lx_var General \ref 08619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz tsi:n \raiz xola: \dt 07/Feb/2019 \lx tsi:nxolektik \lx_cita tsi:nxolektik \lx_var General \ref 01157 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.las.nalgas.rozadas \catgr Adj \deriv \sig con las nalgas rozadas, con rozaduras; con dermatitis del pañal \sig_var General \fr_n I:n pili achka moxi:xa wa:n a:mo tiktapatilia, yeh ika tsi:nxolektik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este bebé seguido se orina y no le cambia de pañal, por eso esta rosado de las nalgas. \fr_son 01157-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz xole:w \nmorf Es más común utilizar la forma verbal tsi:nxole:wi. \nota Checar si de veras se usa esta forma deverbalizada \dt 01/Jun/2021 \lx tsi:nxole:wa \lx_cita kitsi:nxole:wa \lx_var General \ref 03338 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.rozaduras.en.las.nalgas \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocar (p. ej. los pañales a los bebés) rozaduras en las nalgas \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili a:mo niman kitapatilihkeh wa:n kitsi:nxole:w n' ixi:x. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño no lo cambiaron luego y su orina le provocó rozaduras en las nalgas. \fr_son 03338-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz xole:w \dt 06/Jan/2022 \lx tsi:nxole:wi \lx_cita tsi:nxole:wi \lx_var General \ref 03515 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rozarsele.nalgas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarsele con roces en las nalgas \osten a bebés, particularmente, p. ej., por no cambiarles el pañal seguido \sig_var General \fr_n I:n pili tsi:nxole:wi komo a:mo niman se: kitapatilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño se le rozan las nalgas si no se le cambia luego. \fr_son 03515-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:n \raiz xole:w \dt 17/Jan/2022 \lx tsi:pit \lx_cita tsi:pit \lx_var General \ref 03403 (duda) en el corus aparece más veces con tsi:piti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño.llorón.por.tener.hermano.menor \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig niño afectado por la condición conocida en algunas regiones como 'chipil \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tsi:pi \nsem La condición de tsi:pit se provoca cuando la madre queda embarazada (algunos dicen que la condición se provoca solamente cuando el embarazo es sin planear) y el niño menor ya nacido se afecta por un tipo de 'celosos' anticipados por el nacimiento por venir de un hermano menor. El niño afectado llora mucho volviéndose como cólico. \dt 10/Jan/2022 \lx tsi:piti \lx_cita tsi:piti \lx_var General \ref 03453 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.chipil \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig ser chillón, cólico por tener la mamá esperando un hermanito menor \osten niño pequeño \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t ipili tsi:piti, pane: sepa wa:lahtok se: iikni:tsin. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e El bebé de aquella mujer se ha vuelto muy chillón, parece que otra vez viene un hermanito suyo. \fr_son 03453-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsi:pi \nsem Véase entrada de tsi:pit por una explicación de tsi:piti. \dt 12/Jan/2022 \lx tsitsikiltik \lx_cita tsitsikiltik \lx_var General \ref 03411 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa serrado \catgr Adj \deriv \sig serrado; con la margen provistos de dientes a manera de una sierra \osten cosas duras como un güiro; ciertas hojas de plantaas \sig_var General \fr_n I:n pili ka:wiltihtok se: kowit tsitsikiltik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está jugando con un pedazo de madera dentado en forma de sierra. \fr_son 03411-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan-: pantsitsikiltik) con el lomo con picos \osten iguana y ciertos reptiles \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz tsikil \dt 14/Jul/2021 \lx tsitsimit \lx_cita tsitsimit \lx_var General \ref 02156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa persona.egoísta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig persona egoísta o mezquina, que no quiere prestar o facilitar (p. ej., alguien que que no presta herramientas, que no deja que otro tome cosas aunque no la use) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t semi tsitsimit, a:mo kineki mah se: kohkowi n' ita:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer es muy mala, no quiere que uno leñe en su terreno. \fr_son 02156-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsimi \ency Grabación \dt 09/May/2021 \lx tsitsimoltia \lx_cita tsitsimoltia \lx_var General \ref 00705 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer.raquítico \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse raquítico; crecer de manera raquítica, sin desarrollarse bien las hojas \osten solamente plantas \sig_var General \fr_n Moskaltihtiw, moahoktiw wa:n xoxoktik. Wa:n ne: a:mo, ne: mo..., moskaltih, moskaltih ya wa:n ompa ka:mpa tamito ya mahyá: tsitsimoltia ya. Pos yehwa yo:n kihto:sneki n' kowtsí:n a:mo más wehkapaniati ok. \fr_au RMC302 \fr_var Tzina \fr_e Va creciendo, se va levantando y es verde. Y este no, este…, creció, ya creció y donde termina su crecimiento ahí se hace raquítico. Pues eso quiere decir que el arbolito que ya no quiere crecer más. \fr_son 00705-01_elab_Tzina-RMC302_faltar \fr_fuente 2011-07-14-n | 301.728, 314.685 \raiz tsimol \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tsitsimoltik \lx_cita tsitsimoltik \lx_var General \ref 03042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raquítico \catgr Adj \deriv \sig raquítico \osten con hojas muy pequeñas y raquíticas cuando generalmente son más grandes \sig_var Tzina \fr_n I:n tomakilit tsitsimoltik. Kachi kwali a:mo niktekis, ka:n a:kin kikowas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta hierba mora (Solanum americanum Mill.) es raquítica, mejor no la voy a cortar, nadie la va a comprar. \fr_son 03042-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig con chipotes, bolitas \osten algunos árboles que al tumbarles una rama quedan como cicatrizados con bolitas, pequeñas protuberancias \sig_var Tacua \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \raiz tsimol \nsem \dt 07/Jun/2021 \lx tsitsimoltilia \lx_cita kitsitsimoltilia \lx_var General \ref 03710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa inhibir.desarrollo.de(planta) \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig inhibir el desarrollo de (planta), causándo que crezca de manera raquítica y sin formarse bien \osten por efecto de insecticidas o pesticidas; bichos como algunas hormigas \sig_var General \fr_n I:n pahti kitsitsimoltilih nowa:wkil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta herbicida inhibió que creciera bien mi quintonil (Amaranthus hybridus L.). \fr_son 03710-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsimol \dt 17/Jan/2022 \lx tsi:tskia \lx_cita kitsi:tskia \lx_var General \ref 04718 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar \catgr \vease ki;tskia \dt 12/Dec/2018 \lx tsi:tskilia \lx_cita ne:chtsi:tskilia \lx_var General \ref 06803 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \vease ki:tskilia \raiz ki:tski \dt 14/Feb/2022 \lx tsiwahkal \lx_cita tsiwahkal \lx_var General \ref 00991 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bignoniaceae.Crescentia.cujete \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Crescentia cujete L., árbol de la familia Bignoniaceae; da frutos esféricos que partidos a la mitad sirven como contenedor de líquidos; las hojas son medicinales \sig_var General \fr_n I:n kali:xpan ixwak se: tsiwahkal. Aa:mo xikwiwitaka:n, mah we:iya wa:n ta:kis. Koma:mo sikiera ompa timose:wi:skeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquí enfrente de la casa germinó una planta de Crescentia cujete. No la vayan a arrancar, que crezca y dará frutos. Si no, por lo menos ahí nos vamos a descansar (bajo la sombra). \fr_son 00991-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto que se obtiene de la planta del mismo nombre; se parte en dos se fermenta para quitar la pulpa, después se lavan y sirve como jícara para agarrar agua o tomar atole; localmente esta jícara se llama 'jícara de árbol' \sig_var General \fr_n Nota:lpan ta:kkeh miak tsiwahkalmeh. Nikintekito, nikintahkotek wa:n nikinwa:tstok a. Sa:te:pan nikinnamakati:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno se produjeron muchos frutos de tsiwahkal. Los fui a cortar, los partí en dos y ya los estoy secando. Después los iré a vender. \fr_son 00991-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pequeño contenedor del fruto del tsiwahkal, o de plástico, que sirve como cucharón para tomar o contener líquidos y sólidos (p. ej., semillas) \sig_var General \fr_n ¡'Ne:chwa:lmaka yo:n tsiwahkal, ika nikwiti i:n tao:l! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dame esa jícara, lo voy a ocupar para agarrar este maíz! \fr_son 00991-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz wahkal \raiz tsi (?) \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx tsiwahkaltio:kowit \lx_alt tsiwahkaltio:kwawit \lx_cita tsiwahkaltio:kowit \lx_var General \ref 04029 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Meliaceae.Guarea.grandifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Guarea grandifolia DC., árbol de la familia Meliaceae, produce frutos esféricos y grandes como higos; su madera se usa para la estructura de las casas y a veces se vende para la elaboración de muebles \sig_var General \fr_n Yo:n tsiwahkalti:okowit kikwih para wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tsiwahkaltio:kowit lo usan para tablas. \fr_son 04029-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tsiwahkal \raiz tio: \raiz kwaw \dt 17/Jan/2022 \lx tsohkwiltik \lx_cita tsohkwiltik \lx_var General \ref 06711 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sucio \catgr Adj \deriv \sig sucio con mugre (p. ej., un persona con ropa mugrosa, o la misma ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ye:ktsohkwiltik. ¡Xika:lti:ka:n wa:n xiktapatili:ka:n! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está muy sucio. ¡Báñenlo y cámbienle la ropa! \fr_son 06711-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pitsotik \raiz tsohkwil \dt 28/May/2020 \lx tsohpi:lo:kilit \lx_alt tsohpikilit \lx_cita tsohpi:lo:kilit \lx_var General \ref 04708 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cucurbitaceae.Echinopepon.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cyclanthera ribiflora (Schltdl.) Cogn.sp., planta de la familia Cucurbitaceae. Es una maleza no comestible. \fr_n Yo:n tsohpi:lo:kilit teyowa itech i:n me:tsti enero, ihwa:k chika:waya n' ita:kka i:xtapa:ni wa:n tsohya:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tsohpi:lo:kilit produce semilla en el mes de enero, cuando madura su fruto se parte y huele mal. \fr_son 04708-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tsohpilo: \raiz kil \dt 24/Jan/2022 \lx tsohpi:lo:t \lx_alt tsohpi \lx_cita tsohpi:lo:t \lx_var General \ref 07540 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cathartidae.Coragyps.atratus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Coragyps atratus, ave de la familia Cathartidae en español llamado 'zopilote'. Su carne tiene uso medicinal. \sig_var General \fr_n Ne: tsohpi:lo:t kikwahtok se: itskwinti mike:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel zopilote está comiendo un perro muerto. \fr_son 07540-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semx_tipo Comparar \semxref kwitakosma \raiz tsohpi \dt 25/Jan/2021 \lx tsohpi:lo:xiwit \lx_cita tsohpilo:xiwit \lx_var General \ref 02795 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease tsohpi:lo:kilit \sem Planta \raiz tsohpi:lo: \raiz xiw \dt 31/May/2021 \lx tsohya:k \lx_cita tsohya:k \lx_var General \ref 03610 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.fétido \catgr Adj \deriv \sig hediondo; con un olor mal y fétido o apestoso \osten una planta, basura, una persona que no se baña o que está sudosa, un animal muerto \sig_var 1-Tzina \fr_n Te:ltsohya:k i:n itskwinti, xikalanki:xti:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro huele muy mal, saquénlo afuera. \fr_son 03610-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] tsohya:k okwilin | insecto o insectos de color verde ligero hasta como transparente de la familia Pentatomidae también, en español llamado 'chinches apestosas'. También se llaman ihya:k okwilin y tsi:kihya:k okwilin. No se comen. \fr_n Yo:n tsohya:kokwilimeh miak tamameh, seki wehwei:n wa:n seki tsikitsitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las chinches apestosas son muchas clases, unas son grandes y otras pequeñas. \fr_son 03610-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso \raiz hya: \nota Checar la e de wehwei:n, si es larga. \dt 17/Jan/2022 \lx tsohya:kochpa:wa:s \lx_cita tsohya:kochpa:wa:s \ref 05915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease mia:waochpa:wa:s \sem Planta \raiz tso \raiz ihya: \raiz ochpa: \dt 22/May/2019 \lx tsohya:kyo \lx_cita itsohya:kyo \lx_var General \ref 01027 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mal.olor.de \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig mal olor de \osten p. ej., los malos olores que despide algo, particularmente un tipo de Pentatomidae; también de una persona que no se ha bañado mucho tiempo \sig_var General \fr_n Yo:n tsohya:k okwilin te:tahtatih ika n' itsohya:kyo. El tsohya:k okwilin quema la piel con su mal olor. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El tsohya:k okwilin (tipo de Pentatomidae verde) quema la piel con (su líquido de) mal olor (al ser aplastado). \fr_son 01027-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso ? \raiz ihya: \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx tsohya:lia \lx_cita kitsohya:lia \lx_var General \ref 06606 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.echar.a.perder \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar echar a perder (carne) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niko:wka seki nakat wa:n nikelka:w a:mo nikmanak niman, sayoh niktsohya:lih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había comprado carne y olvidé herse hervirla luego, nada más la eché a perder. \fr_son 06606-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso ? \raiz ihya: \dt 10/Feb/2022 \lx tsohya:ya \lx_cita tsohya:ya \lx_var General \ref 05436 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oler.mal \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig oler mal; emitir un mal olor; echarse a perder ( \osten generalmente en referencia a carne en proceso de putrefacción, \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak kwa:kownakat wa:n ka:n niman kimankeh. Ke:meh ye:ktakawa:nik niman tsohya:yak. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré carne de res y no lo hirvieron a tiempo. Como hizo mucho calor luego se echó a perder. \fr_son 05436-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz tso \raiz ihya: \dt 11/Apr/2022 \lx tsokowa:chilia \lx_cita ne:chtsokowa:chilia \lx_var General \ref 06986 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece ser muy rebuscado, es más común usar tsokowa:ki \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa evaporarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig evaporar al hervir (cualquier líquido preparado para tomar o cualquier sustancia a que se le quiere quitar el agua) en beneficio de (alguien); dejar evaporarsele todo el agua (a una preparación de hierbas, una comida con agua o caldo) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xinechtsokowa:chili noemo:l. Xokoyak wa:n nikneki nikchi:was tayo:yoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hierve mi caldo de frijoles hasta que se quede sin agua. Se acedaron y quiero hacer tlacoyos. \fr_son 06986-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoko \raiz wa:ki \dt 14/Feb/2022 \lx tsokowa:ki \lx_cita tsokowa:ki \lx_var General \ref 07439 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa evaporarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig evaporarse (p. ej., un líquido dejado en el fuego hasta consumirse casi totalmente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: kimana xiwpahmeh moneki mah kwali tsokowa:ki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se hierven hierbas medicinales se requiere que se evapore bien (el agua en que se hierve). \fr_son 07439-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tetsa:waya \raiz tsoko \raiz wa:ki \nsem El verbo tsokowa:ki refiere a la acción de evaporarse un líquido por estar hirviendo sobre un fuego. No se aplica a líquidos espesos como el atole o cualquier líquido que al hervirse se va quedándose más y más espeso. Sin embargo si aplica a líquidos que se hacen más concentrados (p. ej., un remedio medicinal). \dt 11/Apr/2022 \lx tsokowa:tsa \lx_cita kitsokowa:tsa \lx_var General \ref 07381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa evaporar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig evaporar al hervir (cualquier líquido preparado para tomar, p. ej., con hierbas medicinales, que require concentrarse, o cualquier sustancia a que se le quiere quitar el agua) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: kimana xiwpahmeh moneki mah kwali se: kitsokowa:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se hierven hierbas medicinales se requiere que se evapore bien. \fr_son 07381-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoko \raiz wa:ki \nsem El verbo tsokowa:tsa refiere a la acción de hervir una sustancia (frijoles en caldo, un guisado, té de hierbas) hasta que se le evapore el líquido dejando la sustancia con poca agua. \dt 07/Apr/2022 \lx tsomahpachowa \lx_cita kitsomahpachowa \lx_var General \ref 06673 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig atrapar con las manos \osten a una persona o un animal fugitivo, p. ej., para que no se mueva \sig_var General \fr_n Cholohka ya nopio, niktsomahpachoh wa:n sepa nikilpih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pollo ya había huido, lo atrapé y otra vez lo amarré. \fr_son 06673-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz mah \raiz pach \dt 14/Feb/2022 \lx tsoma:ihkiti \lx_cita kitsoma:ihkiti \lx_var General \ref 08690 (duda) lo más común es kwa:ma:ihkiti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trenzar.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig trenzarle el cabello \osten p. ej., una madre a su hija \sig_var Tzina \fr_n I:n siwa:t kixilwia wa:n kitsoma:ihkiti isiwa:pil, sa:te:pan kika:wati tamachti:lo:ya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer peina y trenza los cabellos a su hija, después la va a dejar a la escuela. \fr_son 00207-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motsoma:ihkiti) trenzarse el cabello, ponerse el cabello en trenzas \osten refiere al peinado que lleva una mujer, con cabello trenzado \sig_var Tzina \fr_n I:n siwa:t motsoma:ihkit wa:n yahki xola:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer se trenzó el cabello y se fue al centro. \fr_son 00207-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ma: \raiz ihkiti \dt 04/Dec/2020 \lx tsoma:ihtikitilia \ref 02789 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 31/May/2021 \lx tsoma:tsowa \lx_cita kitsoma:tsowa \lx_var General \ref 06518 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agarrar.con.puño \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agarrar con uno o dos puños (p. ej., un animal, ropa, semillas) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikwi i:n ayohtet! ¡Xiktsoma:tso, komo a:mo tikpi:xo:s! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Agarra estas semillas de calabaza! ¡Agárralas con los puños, si no las vas a tirar. \fr_son 06518-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref olo:chkwi \raiz tson (?) \raiz ma:tso \nsem El verbo olo:chkwi se utiliza para la acción de agarrar cosas que se pueden atar o asir en manojo. Para la acción de agarrar en la mano un puño de objetos como granos se utiliza tsoma:tsowa. \dt 10/Feb/2022 \lx tso:mia \lx_cita tso:mia \lx_var General \ref 00863 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sonarse.la.nariz \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sonarse la nariz \osten para limpiarse la nariz con pañuelo o papel higiénico en caso de escurrimiento nasal \sig_var General \fr_n I:n pili aya:mo wel tso:mia wa:n a:mo moka:wa mah se: kiekapo:powa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño todavía no puede sonarse la nariz (solo) y no se deja que uno le limpie la nariz. \fr_son 00862-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso:mi \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx tsomo:lta \lx_cita kitsomo:lta \lx_var General \ref 01465 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa martajar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \sig martajar \osten chile \sig_var General \sig (con reflexivo : motsomo:lta) esforzarse; machetearse \fr_n Pues ne:ka to:nal a:mo nimitsili:s porque pané: desde ke neh ni:xpeta:n a:mo nejó:n a:kin tato:kaya ohpa. Pero seki ki..., kine:ska:yo:tia:yah no: tato:kaskeh pero mah nimitsili tein neli a:mo we:i e:lo:tsi:n mota:lilia, tsikitsitsi:n. A:mo ke:meh cuanto yekinika to:nal enero wehwei sinti mochi:wa, mm. Wa:n no: oksé: taman cuanto wi:tsaya ne:n tiempo de, de, de xi:lo:titi a, a:mo kika:wah ok ne:n okwiltsitsi:n, o sea nexi:kolokwilimeh. Entonces a:mo teh nepale:wi:l, porque teh nokta timotsomo:lta titekiti pero a:mo mitska:wiliah ok n' okwiltsitsi:n. Wi:tseh ya, ya sea chiktehmeh, ya sea pe:sohmeh. Ke:mah. \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Pues en aquéllos tiempos, no voy a decirte porque parece desde que yo empecé a tener uso de razón nadie sembraba dos veces. Pero unos lo demostraban en sembrar, pero permítame decirte la verdad que el elote no crecía grande, eran chiquitos. No es como (los que se siembran) en los primeros dias de enero, las mazorcas se desarrollan grandes, mm. Y otro cosa, cuando ya era tiempo de que salgan los jilotes, los animales ya no lo dejaban, o sea, los animales malvados (los que comen la siembra). Entonces no es de mucha ayuda que te machetees mucho en trabajar pero que los animales ya no te lo dejan. Vienen, los pájaros, los tejones. Sí. \fr_son 01465-01_corp_Tzina-LFF343_faltar \fr_fuente 2011-08-23-c | 249.955, 299.085 \nsem El significado primario de tsomo:lta es 'martajar' o 'moler no muy fino'. Es segundo significado, del reflexivo, probablemente es un metáfora, literalmente algo como 'martajarse' o 'molerse'. \raiz tson \raiz mo:l \raiz ta (?) \dt 06/Apr/2021 \rev \lx tsomo:ta \lx_cita ne:chtsomo:ta \lx_var General \ref 06672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig tirar, aventar (p. ej., objetos redondos como frutos, pelotas) a o contra (alguien, un animal, para pegarle) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil kintsomo:tak ne: a:ltsimitmeh wa:n kitipi:nihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho les aventó una piedra a esas avispas y le picaron. \fr_son 06672-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz mo:ta \nmorf El verbo tsomo:ta es un verbo transitivo cuyo objeto es la persona o animal que es el blanco del tiro. El objeto tirado se puede expresar mediante una construcción oblicua con ika. \dt 14/Feb/2022 \lx tsompachiwtok \lx_cita tsompachiwtok \lx_var General \ref 05590 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.cubierto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar cubierto o tapado \osten p. ej., un objeto o persona con una tela, cobija \sig_var General \fr_n I:n pili kochtok. Kwaltsi:n tsompachiwtok ika ia:ya:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño esta durmiendo. Está bien tapado con una cobija. \fr_son 05590-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref take:ntok \raiz pach \nota Hay que revisar todavía esta palabra pues al parecer es más bien un verbo intransitivo que sólo existe en tiempo estativo, porque no es común escuchar tsompachiw aunque tal vez se pueda decir. \dt 12/Apr/2022 \lx tsompachowa \lx_cita kitsompachowa \lx_var General \ref 06848 (duda) para el primer significado hay que usar una frase real del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cubrir, tapar (un objeto, p. ej., con cobija, desechos vegetales, tierra, plástico) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio kixe:loh tahsol wa:n kitsompachoh notekak, a:mo nikahsi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta gallina desparramó la hojarasca y dejó tapado mi huarache, ya no lo encuentro. \fr_son 06848-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : motsohtsompachowa) cubrirse por completo, de cabeza a pie (p. ej., con cobijas, sábanas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili a:mo kineki me:was, tahkah ya wa:n sepa motsohtsompachowa tak kochisneki ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo no quiere levantarse, ya es tarde y se vuelve a cubrir de pie a cabeza con una cobija, quizá todavía tiene sueño. \fr_son 06848-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz pach \nsem El significado de motsohtsompachowa es que alguien no quiere levantarse, se le dice que ya se levante y no acepta, lo único que hace es cubrirse totalmente con cobijas o sábanas indicando que no quiere levantarse y que no se le moleste. \nmorf Nótese que el verbo intransitivo tsompachiwi existe solamente en el estativo tsompachiwtok; se usa el reflexivo de tsompachowa para el intransitivo. \dt 14/Feb/2022 \lx tsompal \lx_cita tsompal \lx_var General \ref 05589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa almohada \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig almohada \sig_var 1-Tzina \fr_n A: Pos neh niki:xmati yo:n piltsompech pero a:mo n'mati ke:ní:w, ke:ní:w kimpahtia. Yo:n pané: sayoh kintsompaltia:yah, ne:n, pilimeh tein yo:n kochte:na:yo:tih. Kihtowah para kelka:wakeh n' i..., por eso kito:ka:itihkeh piltsompech porque pilimeh ki..., kininkwa:..., kwa:pechtia:yah, mahyá: tsompal kinta:lilia:yah. B: Tsompal. A: Mahyá: kintsompaltia:yah ika, ke:mah, yehwa yo:n ki..., ki..., ika kito:ka:itiah piltsompech pero kihtowah pahti para yo:n pilimeh. B: Mokwa:pechtia:yah ne:n tsom...., \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues yo conozco el piltsompech (Piper umbellatum), pero no sé cómo lo usaban para curar a los niños. Parece que usaban las hojas para poner en la almohada del niño cuando le salía mucha baba al dormir. Dicen que de esa forma se les quita el problema. Por eso la llamaron piltsompech, porque les ponián como almohada. B: Almohada. A: A, entonces les ponían como almohada, por eso le llaman piltsompech, porque es medicinal, porque es medicinal para los niños. B: Les pónián como almohada. A: Les sale mucha baba cuando duermen, cuando se levantan los niños tienen mucha baba, dicen ese problema también es una enfermedad, por eso usan las hojas de piltsompech para evitarla. \fr_son 05589-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2013-07-21-j | 90.973, 113.321 \fr_n Pos se: kihtitapechtia o se: kita:lilia se: itsompaltsi:n para ompa se: 'kwa:te:ka ya wa:n se: kita:lilia n..., tilmahtsí:n para n' i..., ipi:kka ya m' pili. Wa:n se: kipankalakia wa:n se: kima:ma, se: kine:nemi:ltia. \fr_au DZD352 \fr_var Tzina \fr_e Pues se le pone como una camita por dentro o se le pone una almohadita para recostar la cabeza y se le pone una tela para tapar al niño.Y ya lo mete uno (el niño en el huacal) para cargarlo y pasearlo. \fr_son 05589-02_corp_Tzina-DZD352_faltar \fr_fuente 2012-07-17-m | 241.262, 259.647 \sig [col] to:nal itsompal, también to:naltsompal | (lit., 'sol su almohada) tipo de oruga (larva de Lepidoptera) todavía no identificado que pica fuerte, como el chokoy (larva de los lepidópteros de la familia Megalopygidae) \fr_n A: Ke:mah. B: Ox ne: kwali para se: mopahtia. A: Kwaltia tikihtowa. Ne: te:chiliah wa:n neli ke:masá: tikehekowah ke:meh i:n te:kwa chokoy oso yo:n to:nal itsompal oso tein eski, yo:n okwilin ke:meh tein te..., te:ihixkah, kina:miki icho:kilo porque tak ahwia:k icho:kilo i:n xiwit wa:n .... \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Si. B: Acaso es bueno para remedio. A: Dices que es bueno (el ehkaw, Melampodium divaricatum). Nos lo han dicho y de veras lo hemos comprobado cuando nos pica un borreguillo o to:nal itsompal o cualquier animal cuando provoca ardor. La savia de esa hierba calma el dolor porque creo que la savia tiene alguna aroma y .... \fr_son 05589-03_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-a | 251.455, 268.463 \fr_n Yo:n nochi kikwah tein eski no:, ka:mpa eski se: kahsi yo:n, itech ixta:wat oso kahbe:nta, ka:sá: tsikwi:ntok se: kita yo:n, ke:mah, yehwa yo:ni. Wa:n .... ¿Ka:nachi?, ma:kwil, wa:n se:, se: i:n sipo no: yo:n to:nal itsompal. Yo:n a:mo tsi:tsikwi:ni eliwis pero yo:n nehjó:n semi telte:kokoh komohkó:n no: te:ihixka. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Esos se comen de todo, uno los encuentra en cualquier parte, en el potrero o en los cafetales, uno lo ve corriendo, sí ese. Y..., ¿Cuantos?, son cinco y uno, un tipo de oruga es el tonal itsompal. ese no corre pero si le pica a uno, la picadura es muy dolorosa. \fr_son 05589-04_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2010-07-26-t | 206.647, 227.595 \nsem Existen dos palabras casi equivalente, tsompal y tatsompal. La primera parece ser la que más comúnmente se usa para significar 'almohada'. También forma parte de la colocación to:nal itsompal (más común como to:naltsompal). La segunda ha sido documentada para indicar las bases o cargadores que se usan en la trampa de animales llamada tahpe:wal y en los hornos de cal. Sin embargo puede ser que estás diferencias en ocurrencias sean simplemente casuales y que las dos palabras son algo intercambiables. \sem Cultura material \semx_tipo Sinónimo \semxref tatsompal \raiz tsompal \dt 12/Apr/2022 \rev \lx tsompalko \lx_cita tsompalko \lx_var General \ref 04690 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.almohada \catgr Adv-lugar \deriv \infl Oblig pos \sig en o sobre la almohada \sig_var General \fr_n Wa:n tein pilimeh no: iwki kichi:wah no: ki:..., ka:mpa kochih n' pilimeh kinin..., ki..., kimoya:wah i:xkich yehwa yo:n xiwit itsompalko wa:n nochi, nochi ke:meh yetok ne:n ka:mpa kochi n' pili. Wa:n kisowah se: tilmahtsi:n para yo:n kipechia wa:n pipitsika n' ia:yotsi:n ya yo:n xiwtsi:n wa:n itech i..., itech i..., icuerpo ya tikihtoka:n itech inakayo ya moka:wa ne:n a:tsi:n. Wa:n yehwa yo:n kipahtia para mah a:mo moyowali:to:nika:n ata n' pilimeh kemasá: más a:mo..., yo:n moaha:wiah aparte yo:n maha:wiah wa:n aparte yo:n pero i:n seki mi:to:niah sah impanko nochi a:paliwih, nochi n' ini:xko a:paliwih. Wa:n ika yo:n, nima:n kimati ne:n imoma:n ke kokolispe:wasneki, primero 'kwiti yo:n teahwach wa:n kimpechtiah n' pilimeh, kimpahtiah ika. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e (Toman bastantes de) esas hojas (Pilea microphylla (L.) Liebm.), las esparcen debajo de la almohada (de la persona enferma) y sobre la superficie de la cama ahí donde duerme el niño. Y tienden una tela para que aplaste las hojas y se revientan las hojas y expulsan el líquido que contienen que se quede el agua al cuerpo del enfermo. Y es el que hace el efecto de medicina, hace que ya no sude en la noche mientras duerma, pues a veces, cuando los niños sudan al dormir no…, cuando se mojan es distinto, cuando se mojan es distinto pero el otro tipo de sudor, sudan y mojan toda la espalda, toda la cara. Con estas señales, la mamá del niño se da cuenta que su hijo quiere enfermarse, lo primero que hace es ir por el teahwach ( para colocarle sobre la cama, (ahí donde duerme el niño), con esas hojas lo curan. \fr_son 04690-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2014-07-23-b | 252.426, 287.291 \raiz tson \raiz pal \raiz -ko \raiz2 tsompal \dt 24/Jan/2022 \rev \lx tsompaltia \lx_cita kitsompaltia \lx_var General \ref 06516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocar.a.la.cabecera \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle almohada a (alguien); colocar alrededor de la cabeza (a alguien, p. ej., durmiendo) \sig_var General \fr_n Ompa se: 'ka:wa wa:n ompa yetok hasta kehkoltiah ne:n n' icajita wa:n se: ki..., sepa te:no:tsah mah se: ki..., kita:lia itech ne:n n' icajita. Wa:n se: kita:lia ya pos se ih..., se: kitapechtia ya ika itilmahtsi:n wa:n komo kipia más seki se: kita:lilia paniá:n, seki se: kitsompaltia ya. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e Se deja que esté ahí hasta que llegue su ataúd, cuando ya llega, nos hablan de nuevo para meterlo (al muerto) ya en su ataúd. Y su ropa se le tiende debajo del cuerpo como si fuera su cama, si tiene más ropa se le pone encima y otra poca se le pone como almohada. \fr_son 06516-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08384-02_Tzina \fr_fuente 49.766, 72.609 \sig colocar o poner (p. ej., ropa, plantas medicinales) por la cabeza de (alguien acostado sea o no dormido) \sig_var General \fr_n A: Pos neh niki:xmati yo:n piltsompech pero a:mo n'mati ke:ní:w, ke:ní:w kimpahtia. Yo:n pané: sayoh kintsompaltia:yah, ne:n, pilimeh tein yo:n kochte:na:yo:tih. Kihtowah para kelka:wakeh n' i..., por eso kito:ka:itihkeh piltsompech porque pilimeh ki..., kininkwa:..., kwa:pechtia:yah, mahyá: tsompal kinta:lilia:yah. B: Tsompal. A: Mahyá: kintsompaltia:yah ika, ke:mah, yehwa yo:n ki..., ki..., ika kito:ka:itiah piltsompech pero kihtowah pahti para yo:n pilimeh. B: Mokwa:pechtia:yah ne:n tsom...., \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Pues yo conozco el piltsompech (Piper umbellatum), pero no sé cómo lo usaban para curar a los niños. Parece que usaban las hojas para poner en la almohada del niño cuando le salía mucha baba al dormir. Dicen que de esa forma se les quita el problema. Por eso la llamaron piltsompech, porque les ponián como almohada. B: Almohada. A: A, entonces les ponían como almohada, por eso le llaman piltsompech, porque es medicinal, porque es medicinal para los niños. B: Les pónián como almohada. A: Les sale mucha baba cuando duermen, cuando se levantan los niños tienen mucha baba, dicen ese problema también es una enfermedad, por eso usan las hojas de piltsompech para evitarla. \fr_son 06516-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08384-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-21-j | 90.973, 113.321 \raiz tson \raiz -pal \raiz2 tsompal \dt 10/Feb/2022 \rev \lx tsompa:ta \lx_cita kitsompa:ta \lx_var General \ref 07494 (duda) no aparece en el corpus. Discutir esta entrada porque si algo es destruuido al pisar debería ser metspa:ta \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destruir.totalmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig destruir por completo al pisar o arrollar (p. ej., una cucaracha, una víbora al ser pisada) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n wetstok se: pio:kone:t, xa: kitsompa:tak tepos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí hay un pollito tirado, tal vez lo destruyó totalmente (al arrollarlo) un vehículo. \fr_son 07494-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz pa:ta \dt 11/Apr/2022 \lx tsompa:ti \lx_cita tsompa:ti \lx_var General \ref 06875 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastarse.totalmente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aplastarse completamente (p. ej., objetos sólidos al ser arrollado o pisado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ipan nitaksak se: pahpata wa:n tsompa:tik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pisé un plátano y quedó todo aplastado. \fr_son 06875-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref patachtia \raiz tson \raiz pa: \nsem Mientras que tsompa:ti indica un estado de aplastamiento casi total, el verbo patachtia indica un grado menor. Por ejemplo, el primero se utilizará para unos plátanos que se aplastaron bajo una piedra mientras que el segundo para unos plátanos que aplastados en una bolsas o morral. \dt 14/Feb/2022 \lx tsompi:ki \lx_cita kitsompi:ki \lx_var General \ref 04202 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrir \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cubrir; tapar \osten una máquina para que no se ensucie, tortillas para que no se enfríen \sig_var General \fr_n Xiktsompiki n' taxkal ika se: we:i tilmah, mah a:mo sese:ya. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Tapa las tortillas con una tela grande (aunque previamente se habían envuelto en una sirvilleta) para que no se enfríen. \fr_son 04202-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsonke:ntia \raiz tson \raiz pachV \nsem La forma motsohtsompachowa se usa cuando alguien no quiere levantarse, se le dice que ya se levante y no acepta, lo único que hace es envolverse totalmente, esconderse abajo de las cobijas o sábanas indicando que no quiere levantarse y que no se le moleste. \nmorf Nótese que el verbo intransitivo tsompachiwi existe solamente en el estativo tsompachiwtok; se usa el reflexivo de tsompachowa para el intransitivo. \dt 18/Jan/2022 \lx tsompitsot \lx_cita tsompitsot \lx_var General \ref 07578 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tiña \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tiña de la cabeza (de humanos solamente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n siwa:tsi:n iwki mikik. Nochipaya kipiaya tsompitsot wa:n tak a:mo ke:man mopahtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer así murió. Siempre tuvo tiña y tal vez nunca se curó. \fr_son 07578-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz tson \raiz pitso \dt 14/Sep/2020 \lx tsompitsoti \lx_cita tsompitsoti \lx_var General \ref 04802 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.tiña \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o salirisele tiña de la cabeza \sig_var Tzina \fr_n Komo se: tsompitsoti moneki mah se: mopahti. Kihtowah onkak xiwit tein kipahtia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno tiene tiña es necesario que se cure. Dicen que hay hierbas que la curan. \fr_son 04802-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz tson \raiz pitso \dt 24/Jan/2022 \lx tsompolaki \lx_cita tsompolaki \lx_var General \ref 06409 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sumergirse en agua \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: ka:pachowa xo:no:t moneki mah kwali tsompolaki. Komo a:mo xokoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se sumerge en agua el jonote es necesario que se sumerja bien. Si no no se fermenta. \fr_son 06409-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz aki \dt 08/Feb/2022 \lx tsompolakia \lx_cita kitsompolakia \lx_var General \ref 07587 (duda) no aparece en el corpus. Se puede hacer otra frase aprobado entre los tres \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig sumergir en agua (p. ej., una persona, un objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitsompolakih se: tilmah itech toahpa:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño sumergió una tela en nuestra tinaja. \fr_son 07587-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz aki \dt 14/Sep/2020 \lx tsompoliwi \lx_cita tsompoliwi \lx_var General \ref 07594 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sumergirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig sumirse entre la hierba (personas accidentalmente, quedando casi invisible por estar tapado) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tsi:tsikwi:ntoya wa:n tsompoliwito xiwtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño andaba corriendo y se cayó y se sumió en la hierba. \fr_son 07594-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz pol \dt 14/Sep/2020 \lx tson- \lx_cita kitsonta:lia \lx_var General \ref 08050 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.todos.partes \catgr Prefijo \deriv \infl \sig prefijo que antepuesto a verbos indica que la acción verbal se hizo como en todas partes \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tson \nota Ocurre en tsonkwahkwa, tsompachowa, tsonta:lia, tsonteki, tsonkepa, tsontewia, tsontawihwi:teki, tsonikatsetselowa, tsonkapa:nia, tsonte:ma, tsonikapilowa, tsontsakwa, tsonxi:ni, tsonke:mi \dt 08/Oct/2018 \lx tsonakia \lx_cita kitsonakia \lx_var General \ref 05151 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comprometer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comprometer \osten a alguien a hacer algo que no quiere \sig_var General \fr_n A:mo niknekia nietos itech comité porin semi owih. Tein yahka nechiko:lis ne:chtsonakihkeh wa:n ekintsi:n a:mo ne:chpale:wiah ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No quería estar en el comité porque es muy difícil. Los que fueron a la reunión me comprometieron (a hacerlo) y ahora ya no me ayudan. \fr_son 05151-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motsonakia) meter la cabeza \osten particularmente en faldas cerradas por la cintura, a veces con elástico por la cintura y que no se visten con faja ni cinturón, que una mujer la pone metiendo su cabeza por la cintura y luego jalando la falda hacia abajo por el torso hasta que quede por la cintura \sig_var General \fr_n A:man nochi siwa:meh a:mo kixolochowah ok n’ iminkwe:y, sayoh motsonakiah wa:n moilpikatiah ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ahora, ya todas las mujeres no hacen su nahua con plisas, sólo se lo ponen metiendo la cabeza por el hueco de la cintura y luego se coloca la faja. \fr_son 05151-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsonkalakia \raiz tson \raiz aki \dt 11/Apr/2022 \lx tsonaktok \lx_cita tsonaktok \lx_var General \ref 04691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.cubierta.cabeza \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig tener cubierta la cabeza o la cara con \osten p. ej., con una bolsa de plástico o costal \sig_var General \fr_n I:n pili tsonaktok se: mora:l. ¡Xikwi:li:ka:n, komamo wetsis! A:mo tachia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene la cabeza cubierta (incluida toda la cara) con un morral. ¡Quítenselo, de lo contrario se va a caer! No puede ver. \fr_son 04691-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz aki \dt 24/Jan/2022 \lx tsonchikil \lx_cita tsonchikil \lx_var General \ref 06699 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Polychrotidae.Anolis.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Anolis spp., nombre genérico para tres reptiles de la familia Polychrotidae \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsonchikil tsi:tsikitsi:n wa:n toskaposo:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tsonchikil es pequeño y se infla su garganta. \fr_son 06699-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz tson \raiz chikil \dt 28/May/2020 \lx tsone:wa \lx_cita kitsone:wa \lx_var General \ref 05137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa copetear \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig copetear, dejar copeteado \osten un recipiente con nixtamal, maíz, frijol, arena; una medida con el grano que se vende \sig_var General \fr_n A:mo xikteltsone:walti n' nextamal porque nochipa nikpi:xowtiw ke:man nitakwecho:ti. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No copetees mucho la olla de nixtamal porque siempre se va regando cuando voy al molino. \fr_son 05137-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz e:wV \nmorf Es raro encontrar este verbo usado en el perfectivo. \dt 11/Apr/2022 \lx tsone:wi \lx_cita tsone:wi \lx_var General \ref 05091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa copetearse \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig quedar copeteado; quedar amontonado en exceso de una medida \osten helado, chile, nixtamal en una cubeta \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t kima:ma se: chikiwit pahpata sa tsone:wi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Aquella mujer carga una canasta copeteada de plátanos. \fr_son 05091-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsone: \nsem El significado de esta palabra es de 'copeteado', particularmente granos u otras cosas pequeñas que se venden por medida de un recipiente. \dt 03/Feb/2022 \lx tsonika \lx_cita tsonika \lx_var General \ref 05432 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.cabeza \catgr Adj \deriv \sig de cabeza, con la cabeza o parte superior apuntando hacia abajo \osten bolsa o costal; planta que no aguanta su peso y la punta va cayéndose hacia abajo \fr_n EGS-- ¿Wa:n sinti se: kisa:lowa:ya ihtik chikiwit ke:ní:w, ihi:xtapal, tsohtsonika oso ke:ní:w nankisa:lowa:yah, mm? MJA-- I:x..., i..., ihtik ne:n wahkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- ¿Y cómo estibaban la mazorca dentro de una canasta, atravesados, con la punta hacia abajo o cómo lo estibaban? MJA-- Dentro del huacal (recipiente grande hecho de bejuco y jonote, para cargar). \fr_son 05432-01_corp_Tzina-EGS301_ faltar \fr_fuente 2010-07-30-b | 253.993, 262.077 \fr_n Wa:n ka:mpa ne: kwaltsi:n motekpa:ntiw pos yowi ihkó:n ixiwyo, motekpa:ntiw ompa ki:stiw ya ne: i..., momahma:yo:tia ya wa:n ihkó:n yowi hasta n' ikwa:pa:n wa:n hasta, hasta tamiti ihkó:n, ke:masá: de eti:ya mo..., ompa mota:lia ya, ihkó:n tsonika mota:lia ya, ke:masá: ahko, hasta ahko mopampilowa ya, mochihkolowa. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Donde la mata se desarrolla bien pues las hojas salen de esta manera, van saliendo en hilera, así salen hasta la punta de la planta. Una vez que salen las hojas, por el peso, la planta se inclina hacia abajo, doblándose el tallo. \fr_son 05432-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2012-08-03-s | 167.899, 190.354 \semx_tipo Comparar \semxref tsonkeptok \raiz tson \raiz ika \dt 11/Apr/2022 \rev \lx tsonikachi:chitia \lx_cita kitsonikachi:chitia \lx_var General \ref 05479 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amamantar.en.sentido.contrario \catgr V2 \infl Clase 2a \sig dar de mamar acostado en sentido contrario \osten a un bebé que todavía toma pecho \sig_var General \fr_n Ne:chchikochi:chi:k nopili wa:n ne:chkokowa se: nochi:chiwal. Niktsonikachi:chiti:ti wa:n iwki tamati:yas. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Al mamar mi bebé agarró chueco el pezón y y me duele unos de mis pechos. Ahora tengo que darle de mamar en sentido contrario y así se va a curar. \fr_son 05479-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ika \raiz chi:chi \dt 11/Apr/2022 \lx tsonikaihkak \lx_cita tsonikaihkak \lx_var General \ref 06551 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.la.cabeza.abajo \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Paradigma 'ihkak' \sig estar con la cabeza hacia abajo (personas, p. ej., por gusto, por una caída accidental, incluye tanto un estado completamente vertical e invertido o simplemente inclinado con la cabeza hacia abajo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se ta:kat tsonikaihkak ne: take:s, a:mo wel me:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un hombre está con la cabeza hacia abajo en esa pendiente, no se puede levantar. \fr_son 06551-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ika \raiz ihka \nota Checar bien como analizar ika en ka:mpaika, etc. \dt 02/Sep/2020 \lx tsonikakepa \lx_cita kitsonikakepa \lx_var General \ref 00525 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa voltear \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \sig voltear, invertir para que la cabeza quede donde estaba el pie y el pie donde estaba la cabeza \osten palos; alfardas; naguas (colocando el borde inferior por la cintura y el borde superior hacia abajo, p. ej., cuando se desgasta la parte inferior, generalmente, pero no siempre, cosas puestas horizontalmente; nótese que en cuanto a palos, la cabeza es el cabo más grueso \sig_var General \fr_n Pos welia pero solamente mah kitsonikakepaka:n, este, n' te:na:n. Ke:mah, welia yo:ni pero pos ne:, tehwa:n mejor sepa se: t'te:teki:ltia:yah. \fr_au HAC323 \fr_var Ayotz \fr_e Pues todavía se podía ocupar pero solamente poniéndolo de forma invertido, el pieza principal del trapiche (trapi:chehte:na:n). Todavía se podía ocupar pero nosotros optábamos por encargar cortar otro. \fr_son 0525-01_corp_Ayotz-HAC323_faltar \fr_fuente 2011-07-18-m | 1526.735, 1538.55 \semx_tipo Comparar \semxref tsonkepa \nsem Nótese que se usa tsonikakepa para la acción de invertir la parte superior e inferior de naguas al desgastarse la parte inferior. No se usa tsonikapilowa porque no están las naguas colgadas libremente. Ni tampoco se usa tsonikaketsa porque no están paradas. \raiz tson \raiz ika \raiz kepa \rev \corpus 1, 2017-10-23 \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tsonikaketsa \lx_cita kitsonikaketsa \lx_var General \ref 05707 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocar.boca.abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sostener colgado hacia o boca abajo \osten niño para jugar con él o para subirle la mollera; recipientes; bolsas o costales \sig_var Tzina \fr_n Kikwi ika imetswa:n m' pili kitsonikaketsa wa:n yehwa yo:n ki..., yeh kihtowa:ya, tak este, siempre no: ki..., kimatililia:ya porque kihtowa:ya komo kwa:a:wetstok m' pili metschikotik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lo toma (el niño) de los pies y lo pone de cabeza y dec..., decía, pues conocía algo (respecto a la enfermedad) porque decía si el niño tiene los pies disparejos es porque la mollera está caída. \fr_son 05707-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-26-b | 982.063, 992.501 \sig (con reflexivo : motsonikaketsa) caer con la cabeza hacia abajo y los pies hacia arriba (p. ej., al caerse en una pendiente) \osten persona \fr_n Pero takah ma:wiltia pelota, yo:n kitehteliksa wa:n motsonikaketsah ika n' imets mahyá: wa:n yowi ahko n' imets wa:n pe:wa ya kichi:wa ya. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Pero pues juega a la pelota, la patea y al momento de patearla, cae de cabeza, quedándose con los pies hacia arriba. \fr_son 05707-02_corp_Xalpn-MSG328_ faltar \fr_fuente 2011-07-20-l | 1029.937 \nsem En general tsonikaketsa refiere a la acción de colocar algo boca abajo sobre el suelo (p. ej., un cántaro) mientras que tsonikapilowa refiere a la acción de colgar algo boca abajo. Sin embargo, a veces no se hace esta distincción como en la frase que sigue: "Tiktekih yo:n komekat wa:n tikwalkwih pero a:mo ki:sas n' a:t como quiera ihkó:n tiktekis wa:n tikilpi:s ika rollo wa:n tikwalkechpano:s, a:mo ki:sa, ki:sa pero mah se: kitsonikaketsa wa:n se: kahkopilo ihkó:n wa:n ki:sa n' a:t.. \corpus 5, 2017-10-23 \raiz tson \raiz ika \raiz ketsa \dt 12/Apr/2022 \rev \lx tsonikakochi \lx_cita tsonikakochi \lx_var General \ref 00190 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir.volteado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig dormir volteado, con la cabeza donde deben estar los pies y los pies donde debe estar la cabeza \osten solamente personas dormidas \sig_var Tzina \fr_n Ne: pili ka:n a:kin kiitak wa:n tsonikakochik. Yo:li:k xikye:klte:ka, mah a:mo ihsa, koma:mo tsahtsis. \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e Nadie se fijó y el niño se: durmió al revés (con los pies en la cabecera). Acomódalo despacito, de tal manera que no despierte, de lo contrario va a llorar. \fr_son 00190-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 16/Mar/2021 \corpus 0, 2017-10-23 \raiz tson \raiz ika \raiz kochi \rev 2020-12-15 \lx tsonikapilkak \lx_cita tsonikapilkak \lx_var General \ref 00271 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgado.con.cabeza,abajo \catgr Adj \deriv \sig colgado con la cabeza hacia abajo \osten p. ej., gallinas al ser matadas \fr_n Ne: pio tsonikapilkak. Moihilpih. Xkitaki ox yo:ltok. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Esa gallina está colgada de cabeza. Se colgó. Vaya a ver si todavía está viva. \fr_son 00271-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ika \raiz pilV \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tsonikapilkatok \lx_cita tsonikapilkatok \lx_var General \ref 00526 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgado.de.cabeza \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig colgado con la cabeza hacia abajo \osten murciélagos; bolsas, costales; gallinas matadas \sig_var General \fr_n Yo:n tsina:kameh kochih tsonikapilkatokeh, mopilowah ika imimetswa:n. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e El murciélago duerme colgado de cabeza abajo, se cuelga con los pies. \fr_son 00526-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ika \raiz pilV \corpus 0, 2017-10-23 \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tsonikapilowa \lx_cita motsonikapilowa \lx_var Tzina \ref 08175 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colgar.de.cabeza \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig colgar boca abajo, de cabeza o invertido \sig_var Tzina \osten gallinas al ser matadas; bolsas (p. ej., para que se les escurriera agua); tallos de ciertos bejucos \fr_n Entó:s ki:sa no: n' a:tsí:n se: kiteki ihkó:n, se: kitehteki (el texokomekat), wa:n se: kitsonikapilowa ihkó:n, ompa ya ki:sa n' a:tsí:n wa:n se: tai. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Entonces sale el agua, se corta así y la punta (de un bejuco, Vitaceae, de que se saca agua en el campo), se pone colgando hacia abajo y es donde sale el agua y se bebe. \fr_son 08175-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08175-01_Tzina \fr_fuente 2011-07-13-d | 81.708 \sig (con reflexivo: motsonikapilowa) doblarse hacia abajo \sig_var General \osten plantas con flores o semillas pesadas por la parte superior del tallo \fr_n A: ¿Wa:n yo:n ke:ní:w mochi:wa n' iteyo, ke:..., ka:nikawi:ni motahta:lia n' iteyo, kox .... Bueno, neh n'neki mah, nikahsika:matis kox no:, kox no: iwki a n' ke:meh neh nikmati o xa:, sentaman tikitani n' teh ke:ní:w n' ta:ki xiwtsí:n. B: Pos nehyó:n, a:mo n' ta: de moskaltia ya ne:n kiltsí:n pos ikwa:pan ya xo:chiowati wa:n de xo:chiowa ihkó:n motsohtsonikapilowa o:n no: de chika:waya ya n' iteyotsi:n. \fr_au DZD352 \fr_var Tzina \fr_e A: ¿Y cómo se desarrolla la semilla, en qué parte (de la planta) salen las semillas. Bueno, yo quiero saber perfectamente bien si es parecido a lo que yo sé o a lo mejor tú hayas visto de otra forma diferente de como da la semilla. B: Pues ese quelite, al crecer, en la parte más alta de la planta ahí sale la flor y se desarrolla, colgándose hacia abajo junto con las semillas. \fr_son 08175-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08175-02_Tzina \fr_fuente 2012-07-17-c | 255.785 \corpus 29, 2017-10-23 \nmorf Ocurre el verbo tsonikapilowa dos ves en el corpus con el modificador español incorporado medio: momediotsohtsonikapilo:sneki \raiz tson \raiz ika \raiz pilV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx tsonikata:lia \lx_cita kitsonikata:lia \lx_var General \ref 00528 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.de.cabeza.abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig poner con la cabeza hacia abajo \osten inclinado o colgado \sig_var General \fr_n AND-- Ixo:chio wa:n no: cuando a:paliwi ihkó:n no: mo..., no: motso..., motcsonikata:lia, moi:xakata:lia tak, mi:xpilowa. JVC-- Ata moihi:xpilowa i..., ima:xo:chio ya. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Cuando la flor se moja así, se pone de lado, quizá se inclina, se agacha. JVC-- Verdad, ya se agacha las ramas con las flores. \fr_son 00528-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-08-03-n | 425.943, 434.483 \raiz tson \raiz ika \raiz ta:l \nsem El más común decir tsonikapilowa, p. ej., en cuanto a murciélagos o bien la especie de Heliconia, Heliconia rostrata Ruiz & Pavon, como adorno. Sin embargo en el corpus de textos se ha encontrado tsonikata:lia, quizá mal empleado. \corpus 1 2017-10-23 \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tsonikate:ka \lx_cita kitsonikate:ka \lx_var General \ref 07070 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostar.al.revés \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig acostar al revés (p. ej., niños, borrachos con los pies por donde está la almohada de una cama) \sig_var 1-Tzina \fr_n AND-- Wa:n yo:n kihtowah de ke we..., ne:n se: kita ne:n a:t cuando kiowi, ihkó:n kitsonikate:te:ka. JVC-- Mm. AND-- A: Entó:s por eso kiliah ahwa:chma:ma:ni. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Y dicen que cuando llueve, uno puede ver el agua (que se retiene sobre la planta), así provoca que incline la planta (por el peso del agua sobre la flor y tallo). Por eso le llaman ahwachma:ma:ni (lit., 'él que carga rocío'; Lopezia racemosa Cav.) \fr_son 07070-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07070-01_Tzina \fr_fuente 2013-07-21-f | 48.394, 56.768 \corpus 1, 2017-10-23 \raiz tson \raiz ika \raiz te:ka \dt 05/Apr/2022 \rev \lx tsonikatsetselowa \lx_cita kitsonikatsetselowa \lx_var General \ref 04334 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacudir.al.sostener.cabeza.abajo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sacudir sosteniendo cabizbajo por lo pies \osten un niño, para curarlo de la mollera caída \sig_var General \fr_n Ke:mah, ke:meh yo:n cuando kiitah inimpiliwa:n ke kahkalanemih inimpi:piltsitsi:n nopi:pilwa:n wa:n koma:mo nemowtiloh, komo ta:ká:n kwa:joh kikwik oso ta:ká:n kwa:a:wetsik tikiliah tehwa:n pos ne:chininwa:lkwiliah ne: kalihtik wa:n nikin..., nikintsonikatsetselowa wa:n nikina:ya:wia. \fr_au MJA312 \fr_var Tzina \fr_e Si, cuando mis hijos se dan cuenta que sus bebés tienen diarrea y no están enfermos por susto sino que sólo tienen la mollera hundida, entonces me los traen en la casa y los sostengo de cabeza para sacudirlos y luego los hago rodar sobre una cobija (primer amarrando al niño de las manos y pies para después colocarlo sobre una cobija que se sostiene entre dos adultos quienes la inclinan para que el bebé ruede de lado a otro). \fr_son 04334-01_corp_Tzina-MJA312_ faltar \fr_fuente 2010-07-15-g | 1517.25, 1537.322 \sem Medicinal \corpus 3, 2017-10-23 \raiz tson \raiz ika \raiz tselV \nsem La acción indicada por tsonikatsetselowa es un proceso curativo en el que se toma a los niños (menores de los cuatro años) por los pies y se les sacude estando con la cabeza hacia abajo. Se usa para curar la mollera caída y otras condiciones como la diarrea. \ency Grabación \dt 18/Jan/2022 \rev \lx tsonikatsetselowilia \lx_cita ne:chtsonikatsetselowilia \lx_var General \ref 06870 (duda) no aparece en el corpus porque es más común usar tsonikatsetselowa y así aparece 8 veces \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacudirle.el.cuerpo.de.cabeza \catgr V3 \deriv \infl Clase 2b \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig sacudir el cuerpo (de un niño) sosteniendo (el niño) cabizbajo por lo pies \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kwa:a:wetsik. Nikwi:kili:ti se: na:nahtsi:n mah ne:chtsonikatsetselowili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo se le cayó la mollera. Le voy a lleva a una señora para que me lo cure sacudiéndole el cuerpo sosteniéndolo cabizbajo por los pies. \fr_son 06870-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ika \raiz tselo \dt 14/Feb/2022 \lx tsoniksa \lx_cita kitsoniksa \lx_var General \ref 04149 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pisar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pisar; pisar sobre \osten p. ej., sobre un objeto tirado en el suelo, a los dedos de pie de alguien, machucándolos \sig_var General \fr_n I:n pili kitsoniksak ne: itskwinti wetstoya ta:lpan, kwala:n wa:n kikehtson. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño pisó al perro que estaba echado en el suelo, se molestó y lo mordió. \fr_son 04149-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitsohtsoniksa) pisar (una ave doméstica macho para empreñar a la hembra) \sig_var General \fr_n Nikwi:kaya noilama mah kitsohtsoniksa se: we:wehcho. Nikneki nikimpias to:tolkone:meh ista:keh wa:n we:wehcho tein tatsohtsoniksak ista:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había llevado a mi pava para que un pavo lo pisara. Quiero tener pavipollos blancos y el pavo que pisó es blanco. \fr_son 04149-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taksa \raiz tson \raiz iksa \dt 18/Jan/2022 \lx tsoniksaltia \lx_cita ne:chte:tsoniksaltia \lx_var General \ref 04799 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.ser.pisada \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con te:- y reduplicación de vocal corta y /h/ : kite:tsohtsoniksaltia) llevar o juntar para ser pisada (copulada) \osten una ave doméstica hembra, que se lleva para estar con el macho \sig_var General \fr_n I:n ilama mote:ka ke:man te:ita. Mo:sta xikwi:kas xikte:tsohtsoniksalti:ti ka:mpa moa:wi, yeh kipia se: we:wehcho. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esta pava se echa en el suelo cuando ve a uno. Mañana llévala a que se apareé con el guajolote de tu tía. Ella tiene un guajolote grande. \fr_son 04799-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz iksa \nsem Cuando una pava está en celos al ver una persona se echa en el suelo, que se toma como señal que es momento que llevarla a ser pisada (impregnada). Entonces el dueño de la pava la lleva con un vecino, pariente o conocido que tiene un pavo (macho) para que la aparee. Es esta acción de llevar la pava que se expresa con el causativo de 'pisar' con un objeto no referencial humano (te:-). \dt 24/Jan/2022 \lx tsonikxilia \lx_cita ne:chtsonikxilia \lx_var General \ref 07456 (duda) es más común usar tsoniksa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pisarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pisar (un objeto) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t ne:chtsonikxilih notilmah, ta:lpan etok wa:n a:mo kitak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer pisó mi ropa, está en el suelo y no la vio. \fr_son 07456-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitsohtsonikxilia) pisar (copular, una ave a otra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chtane:wti mowe:wehcho mah kitsohtsoniksa noilama. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me prestes tu pavo para que pise (impregna) mi pava. \semx_tipo Comparar \semxref takxilia \raiz tson \raiz iksa \dt 11/Apr/2022 \lx tsonilpika \lx_cita itsonilpika \lx_var General \ref 06983 (duda) no aparece en el corpus, quizá es un invento muy reciente \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bolita(para.cabello) \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig bolita elástica que se usa para recoger y amarrar el cabello en una cola \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kipoloh n' itsonilpika yeh ika tsontoya:wtok *porque** i:pa se:sah n' kipiaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija perdió su bolita para amarrar a su cabello por eso anda con el pelo suelto porque sólo tenía una. \fr_son 06983-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \raiz tson \raiz ilpi \dt 14/Feb/2022 \lx tsonistal \lx_cita tsonistal \lx_var General \ref 05321 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cana \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cana \osten de una personas \sig_var General \fr_n Nokni:w kipia miak a n' itsonistal wa:n okichpil ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano ya tiene muchas canas y todavía es joven. \fr_son 05321-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tson \raiz ista \dt 11/Apr/2022 \lx tsonistaleh \lx_cita tsonistaleh \lx_var General \ref 03037 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.canas \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig con canas, canoso (personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n tsonistaleh ya, ta:tah ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá ya tiene canas, ya es viejo. \fr_son 03037-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kwa:pochiktik \raiz tson \raiz ista \dt 06/Jan/2022 \lx tsonixwa \lx_cita tsonixwa \lx_var General \ref 03147 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nacerle.cabello \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele cabello \osten genrealmente en referencia a los niños, pero puede usarse en referencia a adultos \sig_var General \fr_n Nikwa:xi:i:nka wa:n ekintsi:n sepa nitsonixwak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se me había caído el cabello y ahora otra vez de nuevo se me salió. \fr_son 03147-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ixwa \dt 07/Jan/2022 \lx tsonixwaltia \lx_cita kitsonixwaltia \lx_var General \ref 08444 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.salirsele.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer (p. ej., un tratamiento) salirsele de nuevo el cabello (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ke yo:n xo:me:t ia:yo te:tsonixwaltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que la savia de sauco hace que a uno se le salga el cabello de nuevo. \fr_son 08444-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ixwa \dt 26/Sep/2020 \lx tsonkalakia \lx_cita kitsonkalakia \lx_var General \ref 07495 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa involucrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig comprometer (a alguien a hacer algo con otras gentes que no quiere); hacer un compromiso (por alguien) con otros \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtsonkalakih mah no: nite:wa:nti nikte:mo tomi:n para ilwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me comprometió que tambien buscara dinero para la fiesta con otra gente. \fr_son 07495-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsonakia \raiz tson \raiz kalaki \dt 11/Apr/2022 \lx tsonkale:wi \lx_cita tsonkale:wi \lx_var General \ref 03498 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedarse.despeinado \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig quedarse despeinado \osten generalmente mujeres porque ellas son las que arrenglan su cabello \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 24/Sep/2018 \lx tsonkaltia \lx_cita tsonkaltia \lx_var General \ref 03518 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despeinarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig despeinarse, quedar despeinado \sig_var General \fr_n Niahka nitatekito yeh ika nitsonkaltiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a cortar café por eso quedé despeinado. \fr_son 03518-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz kal \dt 17/Jan/2022 \lx tsonkaltik \lx_cita tsonkaltik \lx_var General \ref 02000 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa kwa:pahsoltik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despeinada \catgr Adj \deriv \sig despeinada (p. ej., una mujer al levantarse de la cama por la mañana) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:pil tsonkaltik, ihwa:k me:wak a:mo moxilwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta niña está despeinada, cuando se levantó no se peinó. \fr_son 02000-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz kal \dt 29/Apr/2021 \lx tsonkaltilia \lx_cita kitsonkaltilia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.despeinado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar despeinado (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitsonkaltilih ina:n, kima:mahtoya wa:n kitsontihtila:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño dejó despeinada a su mamá, lo estaba cargando y le jaló los cabellos. \fr_son 00271-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz kal \dt 05/Oct/2020 \lx tsonkaltililia \ref 03028 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 06/Jan/2022 \lx tsonke:ntia \lx_cita kitsonke:ntia \lx_var General \ref 04205 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar.totalmente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar totalmente \osten objetos con sabana, cobija, lona, tela grande \sig_var General \fr_n Nikochtoya wa:n i:n pili ne:chtsonke:ntih se: a:ya:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estaba durmiendo y este niño me tapó totalmente con una cobija. \fr_son 04205-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsompi:ki \raiz tson \raiz ke:mi \dt 18/Jan/2022 \lx tsonke:ntok \lx_cita tsonke:ntok \lx_var General \ref 03531 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.cubierto.la.cabeza \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar tapado la cabeza \osten p. ej., una sábana, cobija, lona \sig_var General \fr_n I:n pili kochtok. Tsonke:ntok n' ia:ya:w porin tasese:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está durmiendo. Está tapado totalmente con su cobija porque hace frío. \fr_son 03531-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz ke:mi \dt 17/Jan/2022 \lx tsonkepa \lx_cita kitsonkepa \lx_var General \ref 02939 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volcar(contenedor) \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig volcar, vertir \osten un contenedor como jarra, costal, tirando su contenido sea sólido o líquido \sig_var 1-Tzina \fr_n Primero tikihti..., tikita ne:n nektsi:n kanik[a] nektsitsi:n, nekti ka:nikawí:n etok. Entó:s tikoli:nia wa:n ke:mah tiktsonkepa, ki:sa ya nekti. Tiksentilia nekti ne:pa, ke:mah pe:wa tike:ktia ya, tiki:xtia ya nekxo:chit, nekxo:chit ke:mah tikxelohtiw a. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Primero revi…, revisas la abeja poe donde están las abejitas, por donde está la miel. Entonces lo mueves y luego ya lo vuelcas (la olla con el panal) , ya sale la miel. Juntas por otro lado la miel y luego ya empiezas a cosechar el polen, el polen ya lo vas apartando. \fr_son 02939-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2010-07-17-b | 506.869 \sig voltear de cabeza a pie \osten algo largo para que esté apuntando en otra dirección, un tejido poniendo la parte que estaba por un lado hacia el otro lado, un niño acostado poniendo la cabeza donde estaban los pies y los pies donde estaba la cabeza \fr_n Kixo:taltiah wa:n mahyá: kichichi:nah po:kti, te:i:xtoki[liah] wa:n koma:mo ata kitsonkepah, a:kin kichichi:na n' tabaco, pos fuerte n' ite:noh. Mili:ntok wa:n mokanakia ihkó:n wa:n te:i:xpo:kwia, takwitapan ne:n popo:ka, mahyá: cigarrito. Mote:n..., mote:nakia de nika:n i:ni pero a:mo ka:mpa mili:ntok. Komo ihkó:n, ika cuidado. Wa:n kichi:wa ya po:kti mah te:i:xke:mi. \fr_au JFD349 \fr_var Xaltn \fr_e Lo encienden y es como si fumaran el humo (al inhalar el humo del cigarro), se lo sueltan (el humo a la cara del enfermo) y si no (funciona, así) lo voltean (el cigarro en la boca), los que fuman tabaco pues tienen la boca fuerte (para colocar el cabo encendido en la boca). Está encendido se lo meten así en la boca (de forma normal), pero no por donde está encendido. Si es así, con cuidado. Y hace que el humo envuelve la cara. \fr_son 02939-02_corp_Xaltn-JFD349_faltar \fr_fuente 2011-08-24-a | 273.627 \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : motsohtsonke:pa) \sig_var \fr_n Tik..., mm, tikihtowah tehwa:n komo, komohkó:n tikwah yo:n ti:ltiktsi:n titi:le:wis. Komo tikwah yo:n kostiktsi:n, tikostias. Komo tikwah yo:n ista:k pos tiista:ktias no:. Pero yehwa yo:ni más, tehwa:n más tikta:kachi:wah porque mahyá: xino:lahtao:l tehwa:n tikihtowah. Tehwa:n no: timokoyo:nekih ya tikihtowah tehwa:n pos no: tikwa:snekih yehwa ya tein ista:k, pos kachi kwaltsitsi:n ki:sa, sa pohpochiktik. Sa motsohtsonkepa ne:n n' taxkaltsi:n, mm. \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Deci..., decimos nosotros si, si comemos el (maíz) negro, te vas a enegrecer. Si comemos el amarillo, te quedarás amarillento. Si comemos ese blanco pues te vas a quedar blanco también. Nada más eso, nosotros lo respetamos más (al maíz blanco) porque parece, decimos, maíz de los mestizos. Nosotros también ya nos sentimos como mestizos pues ya queremos comer el (maíz) blanco, pues salen más bonitos (las tortillas), muy blancas. Luce bien esas tortillas, mm. \fr_son 02939-03_corp_Tzina-LFF343_faltar \fr_fuente 2011-08-23-c | 660.45 \sig (reduplicación de vocal larga : tso:tsonkepa) voltear o ir volteando de cabo a cabo (p. ej., una cinta, varita o cosa similar que se utiliza para medir distancias iguales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Puro ika xo:no:t, este, ki..., kitehtekia ihko:kó:n kitamachi:waya, ait ke:ní:w a. Ihkó:n kitso:tsonkepa, ihkó:n, ihkó:n kitso:tsonkeptiw wa:n ompa kita:lihtiw puntos. Wa:n ompa kichkwaya ne:n ka:mpa itan kalakis wa:n ke:keptok \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Todo era con jonote, este, lo cortaban y así lo medián, ¿quién sabe como? Asi lo voltean de cabo a cabo, así, así lo va volteando y ahí va poniendo los puntos (en una madera que van a cortar para el engranaje de un tapiche). Y después tallaba allí por donde va embonar la dentadura y van intercalados (esto es, un hueco seguido por una diente sobresaliente, otra vez un hueco, etc.). \fr_son 02939-04_corp_Tzina-AJH303_ faltar \fr_fuente 2010-07-13-l | 1174.522 \semxref kwitakepa, tsonikakepa \semx_tipo Comparar \raiz tso:n \raiz kepa \nsem El verbo tsonkepa refiere principalmente a dos tipos de acción. El primero es el de volcar, de poner boca abajo algo como un cántaro, olla u otro recipiente. El segundo es de voltear pero siempre de pie a cabeza y no de un lado a otro. Para esta segunda acción de voltear, como la que se hace con una tortilla al cocerla sobre comal, se utiliza simplemente kepa. \dt 06/Jun/2021 \lx tsonkepilia \lx_cita ne:chtsonkepilia \lx_var General \ref 00001 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa voltearle.contenido.a \catgr V3 \infl Clase 2a \deriv Aplicativo \diag 0-na:l; 0+pan; 0-sa; 0+sen; 0-ta; 0+tel-; 0-ye:k \sig vaciar, vertir en o adentro de \osten contenido, sea sólido como granos o líquido de algún recipiente a o sobre, p. ej., maíz o mazorca; agua u otros líquidos \sig_var General \fr_n X'tsonkepili n' isin mokniw porque yeh a:mo wel kichika:waltia n' ima:y. \fr_au HSO366 \fr_var General \fr_e Vaciar las el bulto de mazorca (p. ej., del costal a un rincón de la casa) (que trajo) tu hermano porque él no puede hacer mucha fuerza con su brazo (p. ej., por estar fracturado). \fr_son 00001-02_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n 'Kita weh nimitstsonkepilih i:n motao:l wa:n i:pa tekit tikoxta:lketska! \fr_au CSC370 \fr_var General \fr_e ¡Mira nada más! Tiré el maíz de tu costal sin querer y con mucho trabajo lo habías encostalado!. \fr_son 00001-03_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig vaciar, vertir sobre \osten un líquido a un objeto \fr_n ¡'Kwa:lkwi se: ko:mit we:i, sa popo:ka! Entó:s coyote, por ambicioso de nakat, no: sa kipahpalowa no: ite:xi:pal. ¡Kikwa:ti a! Ne: kitamakatih wa:n ke kitsonkepili:kih canasta yo:n a:toto:n. Seki a:toto:n kitsonte:kili:ko, modo de kimikti:skiah Kone:joh. \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e ¡Luego, luego trae una olla grande (la señora de la casa) con agua hervida! Entonces el coyote por ser muy antojadizo de carne, hasta se lamiá el hocico. Ya va comer, le van a dar de comer y de repente vinieron a vaciar sobre la canasta (donde se había metido el coyote por pensar que ahí estaba escondido el conejo) agua hirviendo. Le vertió algo de agua hirviendo para que matara el conejo (que no estaba por haber engañado el coyote a tomar su lugar). \fr_son 00001-01_corp_Tzina-JSD318_cortada \fr_fuente 2011-08-23-r | 377.736, 396.141 \raiz tson \raiz kepa \nsem Aunque el verbo tsonkepilia es un aplicativo, es poco común usarlo para representar el significado de 'para beneficio de' o 'en perjuicio de' as que en lugar de ?xne:chtsonkepili notso:tsokol sería más común simplemente de ?xne:chtsonkepili notso:tsokol sería más común simplemente xiktsonkepili notso:tsokol. \corpus 1, 2017-10-24 \rev 2020-12-14 \dt 01/Jun/2021 \lx tsonkeptok \lx_cita tsonkeptok \lx_var General \ref 06768 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabeza.abajo \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig de cabeza abajo (y, p. ej., de pie arriba), volteado \osten tabla de madera, seres dormidos (con los pies por la cabeza de la cama, véase tsonikakochi), botella (con la apertura sobre el suelo), costal o bulto, poste para lindero (por error, se empotra al revés) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:mah tahtanih ya n' ahko, sentapal no: wa:n sentapal no: seki:n kinimakatiowih no: kowxiwit pero tso:tsonkeptok. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Los que están arriba piden que se les vaya dando (las hojas completas de la palma, partidas por la mitad a lo largo) alternadamente de un lado y de otro (esto es, primero suben la palma, como de 4 metros, con el peciólo hacia la izquierda y se acuesta empezando con la parte baja del techo, y la siguiente hoja [partida a la mitad] se sube al revés, con el peciólo hacia la derecha), les van pasando la palma pero alternando hacia donde se va apuntando la base. \fr_son 06768-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06768-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-a | 417.91 \fr_n Mah se: kito:ka i:n, seki kito:kah tsonkeptok nikitani wa:n oho:me se: kito:ka oso ehe:yi, komo se: kipia kachi ko..., mah se: kito:ka e:yi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Esto, hay que sembrarlo (estacas de Manihot sp. para que echen raíces y se cultiva), yo he visto que algunos lo siembran de forma invertida y se siembra de dos en dos o de tres en tres, pues si uno tiene suficiente, que siembre unos de a tres. \fr_son 06768-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06768-02_Tzina \fr_fuente 2012-07-30-c | 112.773 \semxref tsonika, i:xkeptok, tapachiwtok, tsonikakochi \semx_tipo Comparar \raiz tson \raiz kepa \nsem El estativo tsonkeptok refiere a estar en una situación posicional con la cabeza o la parte considerada superior hacia abajo y la parte inferior o considerada la base hacia arriba. Otra manera de estar invertido es con la parte vistosa hacia adentro y la parte interior hacia afuera (p. ej., una camisa puesta al revés). Para este se utiliza i:xkeptok. Finalmente está la posición de bocabajo (p.ej., una olla, una persona durmiendo) para la cual se utiliza el estativo tapachiwtok. \dt 02/Sep/2020 \rev \lx tsonketsa \lx_cita kitsonketsa \lx_var General \ref 06620 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cargar.por.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar por la espalda (p. ej., una carga, un niño) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t kitsonketstiw ipili. Ye:kwe:i a wa:n nohma kima:ma. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer va cargando su hijo. Ya está muy grande y todavía lo carga. \fr_son 06620-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ma:ma \raiz tson \raiz ketsa \nota Checar si hay diferencia entre ma:ma y tsonketsa. \dt 14/Feb/2022 \lx tsonkokolmati \lx_cita kitsonkokolmati \lx_var General \ref 08051 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentir.con.molestia.de.oidos \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tsonkowit \lx_cita tsonkowit \lx_var General \ref 05273 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palo.para.trampa \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig palo para trampa de aves (llamado wito:n \osten fabricada con cola de caballo \sig_var General \fr_n Yo:n tsonkowmeh se: kinteki ta:tahko me:troh wa:n se: kita:lilia wito:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los palos para la trampa de aves se cortan de medio metro y se le ponen al tipo de trampa para aves lllamado wito:n. \fr_son 05273-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tson \raiz kow \nsem Esta palabra se usa para designar a los palos que forman parte de la trampa para aves que se hacen en la región de San Miguel Tzinacapan, la trampa en general se llama wito:n. Esta palabra es parte del vocabulario de Ernesto Vázquez Chanico. \ency Grabación, ilustración \nota Hay que investigar si esta palabra es parte de wito:n o es otra diferente. \dt 11/Apr/2022 \lx tsonkwahkwa \lx_cita kitsonkwahkwa \lx_var General \ref 00023 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masticar \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0+ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig masticar \osten frutas, verduras, chicle \sig_var General \fr_n Wa:n seki mah se: kipacha:nilia ne:, ne: yehwa yo:n xiwit, se: kima:pata o se: kitsonkwahkwa wa:n ke:mah ne: se: kipacha:nilia ya ne: ipachio ne: xiw..., xiwit wa:n se: kipi:ki ika se: tilmahtsi:n, teisá: ihkó:n, se: mopi:ki wa:n kitsakwilia esti wa:n kipahtia wa:n a:mo, a:mo we:iti, a:mo te:malowa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y que se le eche un poquito de esta, esta hierba, se restriega entre las manos o se puede masticar y luego se le eche (al que tiene la cortada) el bagazo de este hier…, hierba y se envuleve con con una telita, u lo que sea, se envuelve y detiene la sangre y lo alivia y no, no se infecta, no se infecta de pus. \fr_son 00023-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-e | 158.728, 171.951 \fr_n A:kin yo:n moahxi:ltia kowa:t, ompa ne: kowtah pos a:mo teh pahti a, entó:s, komo kipia iyat mah 'ki:xti wa:n kitsonkwahkwa wa:n kitolo nochi ia:yo wa:n nochi ipachyo mah kitolo. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e El que se roza con la víbora, pues allá en el monte no hay medicamento, entonces, si tiene tabaco que lo saque, que lo mastique y que se lo pase todo el jugo y también el tabaco masticado. \fr_son 00023-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-21-n | \raiz tson \raiz kwa \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx tsonkwahkwalia \lx_cita ne:chtsonkwahkwalia \lx_var General \ref 03460 (duda) en el corpus solamente aparece como tsonkwahkwa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masticarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig masticarle \osten p. ej., frutas, verduras, tortillas, p. ej., para un animal pequeño \sig_var General \fr_n I:n pili kitsonkwahkwalia n' taxkal imisto:nkone:w, pili ok wa:n aya:mo we:l kikwahkwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le mastica tortilla a su gatito, todavía es pequeño y todavía no puede masticarlo. \fr_son 03460-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz kwa \dt 12/Jan/2022 \lx tsonkwi:ltia \lx_cita kitsonkwi:ltia \lx_var General \ref 07067 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa copetear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \fr_n I:n siwa:t kitsonkwi:ltih n' nextamal n' icubeta. Yeh ika kipi:xoh ihwa:k takwe:cho:to. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer copeteó el nixtamal en su cubeta. Por eso lo regó cuando la fue a moler. \fr_son 07067-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsonta:lia \raiz tson \raiz kwi \dt 05/Apr/2022 \lx tsonkwita \lx_cita tsonkwita \lx_var General \ref 01487 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enojón \catgr Adj \deriv \sig enojón (personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ye:ktsonkwita, ihsiwka kwala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano es muy enojón, se enoja rápidamente. \fr_son 01487-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz kwita \dt 08/Apr/2021 \lx tsonmoya:wa \lx_cita kitsonmoya:wa \lx_var General \ref 08618 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \semx_tipo Sinónimo \semxref tsontoya:wa \dt 26/Sep/2020 \lx tsonmoya:wa \lx_cita kitsonmoya:wa \lx_var General \ref 05068 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa soltarle.el.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig soltarle el cabello \osten generalmente para que se seque después de haberse lavado, sacándolo de la cola de caballo \sig_var Tzina \fr_n Xiktsonmoya:wa mah wa:ki n' itson wa:n kochis a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Suéltale el cabelo para que se seque y luego ya se va a dormir. \fr_son 05068-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsontoya:wtok \raiz tson \raiz moya: \ncomp Según una breve discusión, en San Miguel Tzinacapan se dice más tsontoya:wtok ('con el cabello suelto') y no como verbo; en Xaltipan, según Amelia Domínguez, se dice más tsonmoya:wa. \dt 03/Feb/2022 \lx tsonsasa \lx_alt tsonsasal \lx_alt sosasa \lx_cita tsonsasa \lx_var General \ref 04330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Tiliaceae.Triunfetta.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Triumfetta spp., nombre genérico de varias plantas de la familia Tiliaceae; no tienen ningún uso; se distinguen por sus frutos pegajosos \sig_var General \fr_n Ihwa:k wa:ki n' tsonsasa iteyo mopilowa itech se: itson wa:n ihwa:k se: kiki:xtia te:kokoh, te:tsowiwita. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se secan las semillas de tsonsasa se pegan en el cabello y cuando se quitan duele, jala los cabellos (la semilla). \fr_son 04330-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tson \raiz salV \nsem Hasta la fecha, 2018-10-25, dos especies han sido designados con el nombre y nombres altnerativos de esta entrada: Triumfetta grandiflora Vahl. y Triumfetta semitriloba Jacq. \dt 18/Jan/2022 \lx tsonta:lia \lx_cita kitsonta:lia \lx_var General \ref 00998 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa copetear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig copetear, dejar copeteado \osten p. ej., granos, masa, en un contenedor \sig_var General \fr_n I:n siwa:pil kitso:ntalih n' tixti itech metat wa:n a:mo neli ok n' tisik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta muchacha dejó copeteada la masa en el metate y ya no hizo las tortillas. \fr_son 00998-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semx_tipo Sinónimo \semxref tsonte:ma \semxref tsonkwi:ltia \raiz tson \raiz ta:l \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx tsonta:lilia \lx_cita ne:chtsonta:lilia \lx_var General \ref 06548 (duda) no aparece en el corpus y es más común tsonta:lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa copetearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig copetear (p. ej., un recipiente con granos) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n ne:chtsonta:lilih nextamal wa:n ne:chti:tan mah nitakwe:cho:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi madre me puso el nixtamal copeteado y me mandó que lo fuera a moler. \fr_son 06548-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsonkwi:ltilia \semx_tipo Comparar \semxref tsonte:milia \raiz tson \raiz ta:l \dt 10/Feb/2022 \lx tsontamali:n \lx_cita tsontamali:n \lx_var General \ref 00782 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hilo.torcido.para.trampa.de.aves \catgr Sust \infl \sig hilo torcido hecho de cola de caballo que se ponen en las trampas de pájaros como kechmekat, trampa de hilo para el pescuezo del animal \osten \sig_var General \fr_n JVC313-- Yehwa nikinki:tskia:ni chiwihkoyo:meh. AND308-- Pos, no: igual no:pá:n kin..., kintakechilia:ya. Kita:lia:ya, ne:n, ihkó:n, ne:n, tsontamali:n. Tikiliah tsontamali:n. JVC-- E:..., kechmekat. AND-- E:..., kechmekat. Nika:n tiketsayah se: kowtsí:n wa:n nika:n, kihtowa, "Nikta:li:ti ne: kechmekat". \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- He atrapado los perdices AND-- Pues igual mi papá…, les ponía trampa. Ponía, este, así, este, la cola de caballo trenzada. Le decimos cola de caballo trenzada. JVC-- E…, trampa para atrapar pájaros amarrándose del pescuezo. AND-- E…, trampa para atrapar pájaros amarrándose del pescuezo. Aquí parábamos un palito y otro acá, dice, "Aquí voy a poner una trampa para atrapar pájaros amarrándose del pescuezo". \fr_son 00782-01_corp_Tzina-AND308 \fr_fuente 2011-07-18-n | 463.857, 482.166 \raiz \dt 22/Mar/2021 \lx tsontamo:ta \lx_cita kitsontamo:ta \lx_var General \ref 04804 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig azotar o tirar fuertemente al suelo \osten un bulto pesado; un borracho, p. ej., al empujarlo \sig_var General \fr_n I:n okichpil kitsontamo:t i:n pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho tiró a este niño al suelo. \fr_son 04804-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsontawi:teki \raiz tson \raiz mo:ta \dt 24/Jan/2022 \lx tsontamo:taltia \lx_cita ne:chtsontamo:taltia \lx_var General \ref 08689 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.azotar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig provocar que (alguien) azotara o tirara fuertemente en el suelo (p. ej., una persona, un saco, un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chtsontamo:taltih se: koxta:l, ne:chma:maltih wa:n a:mo nikxi:kow yehwa ika niktsontamo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano provocó que yo azotara un costal en el suelo, me lo cargó y no lo aguanté, por eso lo tiré. \fr_son 00281-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsontawi:tekiltia \raiz tson \raiz mo:ta \dt 05/Oct/2020 \lx tsontamo:tilia \lx_cita ne:chtsontamo:tilia \lx_var General \ref 04681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig azotarle o tirarle fuertemente al suelo, dejarle caer fuertemente al suelo \osten p. ej., un bulto pesado de alguien, en su perjuicio \sig_var General \fr_n I:n okichpil ne:chtsontamo:tilih nokoxta:l, kima:ma:ya wa:n a:mo kixi:koh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho dejó mi costal caer con fuerza al suelo, lo cargaba y no lo aguantó. \fr_son 04681-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsontawi:tekilia \raiz tson \raiz mo:ta \dt 24/Jan/2022 \lx tsontan \lx_cita itsontan \lx_var General \ref 00209 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabecera \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig cabecera \osten de cama o cuna \sig_var Tzina \fr_n Para a:mo moehekana:mikti:s mopili xikta:lili se: a:joh n' iltsontan iwahkal. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Para que no le de un mal aire a tu bebé ponle un ajo en la cabecera de su cuna. \fr_son 00209-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz -tan \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx tsontapowa \lx_cita kitsontapowa \lx_var General \ref 00358 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa destapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \sig destapar; descubrir; dejar expuesto o exponer \osten una persona dormida, abrigada con cobija; frutas como el plátano y los zapotes que se tapan con hojas de plátanos o costales viejos para que maduren; algo como hongos que están tapados en el campo con hojarasca; un nido de hormigas cuya entrada está tapado o escondido \sig_var General \fr_n Yo:n a:mo tsi:tsikwi:nih komo se: kin..., kintsontapo:to ne: ka:mpa yetokeh. Ompa ya, seko sah yetokeh ihkó:n, ompa ne:nentokeh yo:li:ktsi:n ihkó:n. Ke:mah. Pero a:mo, a:mo eliwis cho:cholowah yo:n, no: te:kehtsomah. Komo te:ki:tskih no: te:kokoh yeh, te:tatskoto:nah kihtowah yo:n. Ke:mah, te:tatskoto:nah yo:n., te:kehtsomah chika:wak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Esos no corren si los…, si los fuiste a descubrir en donde se encuentran. Ahí están así en un solo lugar, ahí andan caminando así de despacito. Sí. Pero no, no huyen a lo loco, también muerden. Si lo muerden a uno también duele, dicen que cortan la carne en donde muerden. Sí, esos cortan la carne, muerden con fuerza. \fr_son 00358-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz tapo \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx tsontawi:teki \lx_cita kitsontawihwi:teki \lx_var General \ref 06855 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.contra.suelo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \rdp_int tsonta+wi:teki \sig azotar o tirar fuertemente al o contra suelo (p. ej., un bulto pesado, un borracho) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikma:maya se: koxta:l sinti. Niwetsik wa:n niktsontawi:tek. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cargaba un costal de mazorcas. Me caí y lo dejé azotar fuertemente al suelo. \fr_son 06855-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsontamo:ta \raiz tson \raiz wi:teki \dt 14/Feb/2022 \lx tsonteki \lx_cita kitsonteki \lx_var General \ref 07010 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta-; +ahko \sig cortar con machete (por ej., un tronco, una rama, una extremidad de un ser vivo; no implica cortar en pedazos, puede ser solo un corte) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tiahka kowtah wa:n no:pá:n kitsontek seki kwomekat, ka:n wel tipanowa:yah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos al bosque y mi padre cortó unos bejucos con machete, no podíamos pasar. \fr_son 07010-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ahkotsontekih \raiz tson \raiz teki \dt 16/Feb/2022 \lx tsontekilia \lx_cita ne:chtsontekilia \lx_var General \ref 07004 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.con.machete \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar con machete (p. ej., un tronco, una vara) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chtsontekilihkeh nomanguera. A:mo ke:man nikta:lto:kak, paniá:n wetstoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi manguera me la cortaron (con machete). Nunca la enterré, allí estaba tirada. \fr_son 07004-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz teki \dt 16/Feb/2022 \lx tsontekomat \lx_cita tsontekomat \lx_var General \ref 04380 (duda) se puede usar el primer ejemplo que aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabeza \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig cabeza \osten de cualquier persona o animal o, por extensión, muñeca del mismo \sig_var General \fr_n Ne: ohti wetstok se: tsontekomat, pané: de se: itskwinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En aquel camino está tirado una cabeza, parece que es de un perro. \fr_son 04380-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref kwa:kakawyo \sem Cuerpo \raiz tson \raiz tekoma \dt 18/Jan/2022 \lx tsontekon \lx_cita itsontekon \lx_var General \ref 05341 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease tsontekomat \raiz tson \raiz tekoma \dt 15/Aug/2018 \lx tsontekontamia \lx_cita motsontekontamia \lx_var General \ref 04328 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pensar.profundamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig pensar profundamente; ser muy aplicado, enfocado en tarea mental \osten p. ej., para resolver un problema \sig_var General \fr_n Ne: pili telsenkaya motsontekontamia. Kihtowah telweli ne: ikalnemachti:lo:ya:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño es muy aplicado. Dicen que se destaca muy bien en la escuela. \fr_son 04328-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz tekoma \raiz tami \dt 18/Jan/2022 \lx tsontekonti \lx_cita tsontekonti \lx_var General \ref 02554 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.dolor.de.cabeza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener dolor de cabeza (p. ej., por un resfriado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nitai:ti se: pahti, nitsontekonti. Ya:lwa niahka kowtah wa:n nikwa:tatak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a tomar una pastilla, tengo dolor de cabeza. Ayer fui al campo y me asolé mucho en la cabeza. \fr_son 02554-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz tson \raiz tekoma \dt 21/May/2021 \lx tsontema \lx_cita kitsontema \lx_var General \ref 01534 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.débil \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0senta- \sig dejar débil o enfermo \osten una calentura \sig hacer trabajar duro o fuerte \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig (con reflexivo : motsontema) trabajar fuerte \sig_var General \fr_n Tik..., tikchi:wah ta:ltikpaktsi:n mah mochipa:wa para tikta:li:skeh se: xina:chtsi:n. Achto titawi:tekih wa:n ti..., titato:kah, ti..., titae:kpowah, timi:lme:wah. Titata:lwiah, titakwelpachowah, titapixkah, tikalakiah tositsi:n para ika timopale:wi:skeh de, de se: xiwtika. Porque tein tikto:kah nejó:n ta:kilo:tsi:n para ika timopano:ltiah sah, a:mo para tiknamakaskeh ihkó:n ne: tia:nkes, mm. Entonces tehwa:n nika:n ta:ltikpak tokini:wa:n titahyowiah porque telnokta timotsontemah, mm. Wa:n de timotsontemah, pos tehwa:n no: timotata:tawtiliah iwa:n tote:koyo dios para mah kipale:wi ne:n totato:ktsi:n, mah a:mo kima:toka nexi:kol, mah a:mo wi:ki se: yo:n okwiltsi:n tein ekin nankielna:miktoyah porque yo:n nexi:kol. Kiki:xtia ne:n sayoh xina:chtsi:n wa:n ompa 'ka:wa, nió:n kimahse:wa sino que sayoh kipihpiswihtinemih, mm. \fr_au LFF343 \fr_var Tzina \fr_e Hacemos que la tierra se limpie para poner una semilla. Primero chapeamos y ya sembramos, resembramos, limpiamos la milpa. Le echamos tierra a las matas, doblamos el tallo, cosechamos las mazorcas, guardamos nuestra mazorca para que con ello nos ayudemos durante un año. Porque el maíz que sembramos solamente es para la autosubsistencia, no es para vender allá en el mercado, mm. Entonces en esta tierra, las personas sufrimos porque trabajamos muy fuerte, mm. Y por trabajar muy fuerte pues nosotros también le rogamos a Dios para que bendiga nuestro cultivo, que ningúna maldad le cause daño, que no vengan algún animalito como del que hablaban hace un rato porque ese es maldadoso, solamente saca la semilla y ahí la deja, no se la come si no solamente lo avienta de un lugar a otro, mm. \fr_son 01534-01_corp_Tzina-LFF343_faltar \fr_fuente 23.271, 116.245 \nmorf La raíz tema se documenta en la palabra tema que significa 'bañar en baño de vapor o temazcal'. Sin embargo en tsontema parece asociarse con otro significado no documentado. La palabra tsontema no es común y aparentemente sólo se emplea en reflexivo. \raiz tson \raiz tema (2) \dt 14/Apr/2021 \rev \lx tsonte:ma \lx_cita kitsonte:ma \lx_var General \ref 04136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amontonar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag -na:l-; -sen-; +pan-; +ye:k-; -tel-; -te:-; -senta- \sig amontonar; tirar sin orden \osten ropa; papel; basura; tierra; arena; grava: tablas \sig_var General \fr_n Yehwa más kimattok más que tehwa:n porque wa:n neh neltokak, ne:chta:tapowia:ya no..., nowe:ita:t. Kihtowa, "Tikmatis toni", kihtowa, "¡Xikita yo:n patachsakat", kihtowa, "ka:mpa telonkak patachsakat wa:n xtawi:teki!", kihtowa. "Wa:n 'tsonte:ma seko sah", kihtowa. "Wa:le:wati:w", kihtowa. "Nochi ma:talin ya", kihtowa. Wa:n nikneltokak porque n[eh] iwki nikchi:w, se: ve ..., se: ..., sepa iwki nikchi:wak. Nikihto nitawi:tekiti wa:n nikitati kox, kox neli o a:mo neli. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Él sabe más que nosotros porque, y yo lo creí, me lo contaba mi abuelo. Dice, "¿Sabes qué?”, dice, "¡Mira ese patachsakat (un tipo de zacate)", dice, "donde hay mucho patachsakat y al chapear ", dice, "y lo amontonas en un solo lugar", dice. "Empieza a crecer", dice. "todo el ma:talin (Commelina spp.)", dice (esto es, crece el ma:talin donde se había limpia de zacate). Y lo creí porque yo lo hice así, una …, (vez) así lo hice. Dije, voy a chapear y voy a ver si es cierto o no es cierto \fr_son 04136-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2008-09-12-j | 315.001, 336.421 \semx_tipo Comparar \semxref tsonta:lia \raiz tson \raiz ta:l \dt 18/Jan/2022 \rev \lx tsontepe:wi \lx_cita tsontepe:wi \lx_var General \ref 06439 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.cabello \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caérsele cabello (a una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: we:wehti se: tsontepe:wi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando uno envejece se le cae el cabello. \fr_son 06439-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsoxi:ni \raiz tson \raiz tepe:(w) \dt 08/Feb/2022 \lx tsonte:skat \lx_cita tsonte:skat \lx_var General \ref 06400 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.insecto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de mosca de la familia Phoridae, probablemente Melaloncha sp., no colectado ni identificado, ataca a los pisi:lnekmeh (Scaptotrigona mexicana (Guérin-Méneville, 1845)) metiéndose en los nidos de barro donde se crian las abejas \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k se: nektapa:na moneki mah se: kita mah a:mo kalakika:n tsonte:skameh itech n' ko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se cosecha la miel (de abeja melipona) se requiere que se observe que no entren los tsonte:skameh en la olla. \fr_son 06400-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz tson \raiz te:ska \nsem Se cosecha la miel rompiéndo las ollas de barro donde está el panal, extrayéndolo. Luego luego se pone la olla nueva (vacía) y las abejas entran naturalmente. Es este momento hay que evitar que los tsonte:skat entren a la olla nueva. \ency Grabación \dt 08/Feb/2022 \lx tsonte:skayowa \lx_cita tsonte:skayowa \lx_var General \ref 06478 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.atacado.por.insectos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser atacado por insectos (específicamente por los tsonte:skameh que atacan los nidos de los pisi:lnekmeh (Scaptotrigona mexicana (Guérin-Méneville, 1845),) \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo se: nektapa:na sa:te:pan moneki mah se: kimpopo:chwi nekko:meh ika takawih, komo a:mo iksá: tsonte:skayowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno cosecha miel de abejas meliponas después es necesario que se ahumen las ollas (nidos de los insectos) con propóleo, si no a veces son atacados por los tsonte:skameh. \fr_son 06478-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz te:ska \dt 08/Feb/2022 \lx tsontewia \lx_cita kitsontewia \lx_var General \ref 00719 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.martillazos.a.la.parte.superior \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar martillazos a la parte superior \osten p. ej., de un palo o estaca para que se vaya enterando en la tierra \sig_var General \fr_n Nokali:ka:n kwaltsi:n sakatah wa:n kwali ompa tiktamakas motapial. Sayoh xikto:ka se: kowit para ompa tikilpi:s porque paniá:n, koma:mo wel moto:ka xiktsontewi ika se: tet para a:mo kiwiwitas motapial. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Atrás de mi casa hay un pedazo de terreno con bastante zacate y ahí puedes apacentar tu bestia. Nada más que debes enterrar un palo para que ahí lo amarres porque el terreno es limpio (sin troncos ni árboles), si no se puede enterrar el palo golpéalo con una piedra en la parte superior para que quede profundo y así la bestia no lo arranque. \fr_son 00719-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig martajar con piedra \fr_n Wa:n yeh se: kitsontewia, se: kitsontewia. Se: kitsontewi:s, se: kwi:ka iwki ne:n, se: kwi:ka a:taw, ompa se: tatsontewia, miakeh sake:ra ka:n o:m..., sake:ra se: mahtak tokni:wa:n tein yowih mosempale:wiah ki..., kikwih yo:n itech n', itech ne:n koxta:l ya, ompa kitsontewiah n' ika tet, n' a:tet kitsontewiah ne:n tsapot. Wa:n ke:mah ne:, yo:n, yo:n ne:n tsapot yo:n tatapalwia ke:meh mah..., mahyá: kow..., kowta:l, mahyá:, mahyá: kowta:la:tia ne:n a:t. Tepitsi:n, pané: po:kyowa n' a:t. Yehwa yo:n kitapalwia n' a:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y ese se le golpea martajando, se le golpea martajando. Se golpea martajando, se lleva así este, se lleva al arroyo, allá se golpea martajando, muchos siquiera unos…, unas diez personas los que van a ayudarse lo…, agarran ese del, del costal y de ahí lo golpean martajando con una piedra, con una piedra de río golpean martajando el zapote. Y entonces este, ese, ese zapote mancha como…, como…, la tierra de madera, parece, parece que el agua se mancha de tierra de madera. Parece que el agua se pinta de color humo. Eso es lo que pinta el agua. \fr_son 00719-02_corpus_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-21-l | 317.797, 348.825 \raiz tson \raiz te \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx tsonteyo \lx_cita itsonteyo \lx_var General \ref 02121 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa callo.floral.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig callo floral del maíz (una puntita que se localiza en la base del grano de maíz y que está metido en el olote) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' pio:kone:meh kwelita kikwa:skeh nextamal itsonteyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A los pollitos les gusta comer los callos florales del nixtamal. \fr_son 02121-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \raiz tson \raiz te \dt 09/May/2021 \lx tsonteyoh \lx_cita tsonteyoh \lx_var Tzina \ref 01124 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.picos.de.granos.de.maíz \catgr Adj \deriv \sig con los picos, pedicelos o pilorriza de los granos de maíz \osten masa de nixtamal que no se lavó ni se molió bien \sig_var Tzina \fr_n I:n tixti ye:ktsonteyoh, kwaltsi:n takwa:tih nopiokone:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta masa tiene muchos pedicelos adentro, van a comer bien mis pollitos. \fr_son 01124-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \raiz tson \raiz te \nota Checar significado de tsonteyoh. \rev 2020-12-15 \dt 25/May/2021 \lx tsonti \lx_cita tsonti \lx_var General \ref 05441 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabello \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Pérdida del absolutivo -ti \sig cabello \osten sobre la cabeza de un ser humano \sig_var General \fr_n Te:ntok tsonti ne: ta:lpan, aksá: moxilwih wa:n a:mo kiololoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay cabellos tirados en el suelo, alguien se peinó y no los recogió. \fr_son 05441-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz tson \dt 11/Apr/2022 \lx tsontila:na \lx_cita kitsontila:na \lx_var General \ref 08690 (duda) parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalarle.cabellos \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig jalarle (a alguien) los cabellos \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitsontila:n nosiwa:pil. kwala:ntoya wa:n ika tawe:lki:sak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le jaló los cabellos a mi hija. Estaba enojado y se desquitó con ella. \fr_son 00331-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsowiwita \semxref tsowi:wila:na \raiz tson \raiz tila: \nota CSC dice que se usa kwa:tila:na \dt 05/Oct/2020 \lx tsonto:toya \lx_cita tsonto:toya \lx_var General \ref 01752 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Calliandra.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico que abarca dos especies: Calliandra houstoniana Mill., la más común, y Zapoteca tetragona (Willd.) H.M. Hern. ambas plantas de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae. Los tallos de los dos se pueden usar como leña. \sig_var 1-Tzina \sig Calliandra houstoniana Mill., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae. Sus tallos se pueden usar como leña. \sig_var 1-Tzina \sig \sig [col] tsonto:toya ista:k | Zapoteca tetragona (Willd.) H.M. Hern., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae. Sus tallos se pueden usar como leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsonto:toya ista:k mochi:wa ne: tanikwa:kopa, ka:mpa kachi taka:wa:ni, nika:wí:n mochi:wa sayoh tein chi:chi:ltik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tsonto:toya ista:k se da en la parte baja (norte), donde hace más calor, por aquí se da sólo la que da flores rojas. \fr_son 01752-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz toya: \raiz sta \dt 18/Apr/2021 \lx tsontoya:wi \lx_cita tsontoya:wi \lx_var General \ref 00272 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.pelo.suelto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener el pelo suelto, no en trenzas ni cola \osten p. ej., las mujeres que no quieren recogérselo en cola de caballo o trenza \sig_var General \fr_n I:n siwa:pil tsontoya:wtiw. A:mo mokwa:ilpih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta muchacha va con el pelo suelto. No se lo recogió en una cola de caballo. \fr_son 00272-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz toya: \nmorf Más común es usar este verbo con terminaciones como -tiw, -tiwi:ts, -tinemi, -tok, entre otros. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx tsontoya:wtok \lx_cita tsontoya:wtok \lx_var General \ref 05074 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.con.pelo.suelto \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar con el pelo suelto \osten de una mujer, en lugar de tener el pelo arreglado, trenzado o en cola \sig_var General \fr_n Ne: siwa:t nochipa ya tsontoya:wtok. A:mo ke:man motsonilpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer ya siempre trae el pelo suelto. Nunca se lo recoge (p. ej., atándolo con el mismo pelo). \fr_son 05074-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz toya: \nsem En la región de Cuetzalan, las mujeres usan un peinado tradicional que consiste en partir el cabello en medio y de cada lado torcer el pelo para hacer como dos mechas que pasan por atras de la cabeza para atarlas cerca de la frente. Al atar las dos secciones queda un nudo en el frente y las puntas se entremeten a los lados de la cabeza. Algunas mujeres usan, en una costumbre que está cayendo en el desuso, un quechquémitl doblado en cuatro que ponen en la cabeza para protegerse del sol. También se dice que antes todas las mujeres usaban ese quechquémitl doblado para entrar a la iglesia. \ency Grabación, ilustración \dt 03/Feb/2022 \lx tsontsakwa \lx_cita kitsontsakwa \lx_var General \ref 01009 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tapar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar o cubrir \osten objetos como leña, mazorca que están a la intemperie con una tela, naylon; para tapar una olla véase te:ntsakwa \sig_var General \fr_n Xiktsontsakwa n' kowit ika pahpataiswat mah a:mo a:kalaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tapa la leña con hojas de plátano para que no le penetre la lluvia. \fr_son 01009-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsakwa \semxref te:ntsakwa \raiz tson \raiz tsakwa \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx tsontsakwilia \lx_cita ne:chtsontsakwilia \lx_var General \ref 01544 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa taparle.por.completo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tapar o cubrir (p. ej., un objeto con una tela, naylon) de, para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w niktsontsakwilih ikahfe:n, pe:wak kiowi wa:n a:mo etoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano tapé su café para el, empezó a llover y no estaba. \fr_son 01544-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tsakwilia tentsakwa \semx_tipo Comparar \raiz tson \raiz tsakwa \dt 15/Apr/2021 \lx tsontsapot \lx_cita tsontsapot \lx_var General \ref 03514 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Chrysobalanaceae.Licania.platypus \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Licania platypus (Hemsl.) Fritsch., árbol de la familia Chrysobalanaceae. Sus frutos se comen como fruta fresca y se comercializan en el mercado de Cuetzalan. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tsontsapot ta:ki itech i:n me:tsti septiembre, ihwa:k chika:waya xi:ni wa:n se: kiololowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El zapote cabello produce sus frutos en el mes de septiember, cuando maduran se caen y uno los recoge. \fr_son 03514-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tson \raiz tsapo \dt 17/Jan/2022 \lx tso:pa \lx_cita kitso:pa \lx_var General \ref 07534 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estorbar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig estorbar \osten en el sentido de no permitir hacer una actividad \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n koxta:l semi tatso:pa i:n ka:mpa nankita:lihkeh, xikta:lia:nih tapan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este costal estorba mucho donde lo pusieron, lo hubieran puestto en el zarzo. \fr_son 07534-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xtsakwilia \raiz tso:pa \nsem Para estorbar la vista, por ejemplo un árbol que no permite ver algo que se quiere ver, se dice i:xtsakwilia. \nmorf Este verbo acepta solamente un sujeto no animado que, entonces, siempre está en el singular. No se usa con sujeto plural. \dt 16/May/2021 \lx tso:peh \lx_cita tso:peh \lx_var General \ref 05556 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cachete.de.cerdo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cachete grasoso del cerdo \osten que e frie y el el proceso se derrite la grasa y se consume acompañado de frijoles negros \sig_var General \fr_n Ye:wa tiahkah kwesala:n wa:n tiko:wkeh tso:peh. Tikwa:skeh iwa:n ti:ltiket. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace rato fuimos a Cuetzalan y compramos cachetes de cerdo. Lo comeremos acompañado de frijoles negros. \fr_son 05556-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso:peh (?) \dt 12/Apr/2022 \lx tso:pehtik \lx_cita tso:pehtik \ref 00538 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.superficie.de.cuadritos.recortados \catgr Adj \deriv \infl \sig con la superficie como carnitas, con cuadritos recortados o rayados \osten \sig_var Tzina \fr_n Pos n' tsapokoro:nah niki:xmati, yo:n, tikonkwiah, yo:n tikiliah tsapokoro:nah porque, nejó:n, wehwei mochi:wa. Nochi wehwei medio i:i:xtapalweyak wa:n pantsihtsitsikiltik. Pantsihtsitsikiltik ke:meh yo:n, pané: panwihwitsioh ke:meh yo:n chirimoya ata seki te..., ka:mpa itsi:ntah ya chirimoya n' ita:kka medio wihwitstik yehwa yo:n kipia pané: ta:tatehtek, mahyá: tso:pehtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues conozco el zapote corona (Annona purpurea Moc. et Sessé), ese, lo íbamos a traer, le decimos zapote corona porque este, se hacen grandes. Todos son grandes, un poco alargados y con picos en la parte de encima. Tiene picos en la parte de encima, como si fuera que tiene púas, son como la chirimoya…, en la base del fruto de la chirimoya (Annona cherimola Mill.) tiene como picos, tiene como recortes, como si fueran carnitas. \fr_son 00538-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-18-c | 205.907, 26.001 \raiz tso:peh \nsem Hay una comida mexicana que es la piel de marrano frita de una pieza grande y la superficie tiene como cuadritos formados por incisiones que no atraviesan sino que quedan como a la mitad de profundidad de la pieza de carne y deja formados como cuadritos que se abren un poquito con la cocción. Ernesto Vázquez también usa tso:pehtik para referirse a la corteza muy gruesa y con rayaduras o ranuras tipicas de algunos árboles. \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx tsope:k \lx_cita tsope:k \lx_var General \ref 02619 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dulce \catgr Adj \deriv \sig dulce (p. ej., una bebida, una fruta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Teltsope:k i:n ato:l, kita:lilihkeh miak pane:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este atole es muy dulce, le pusieron mucho piloncillo. \fr_son 02619-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tatsope:li:l \raiz tsope: \dt 21/May/2021 \lx tsope:kahwia:k \lx_alt tsope:likahwia:k \lx_cita tsope:kahwia:k \lx_var General \ref 02972 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.a.dulce \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor a dulce, especialmente cuando se restriegan las hojas del tsope:likxiwit entre las manos \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var Tzina \fr_e \fr_son 08714-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-d | 1119.991, 1171.413 \raiz tsope: \raiz ahwia: \dt 06/Jun/2021 \rev \lx tsopektik \lx_cita tsopektik \lx_var General \ref 07128 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.dulce \catgr Adj \deriv \sig muy dulce (p. ej., miel, piloncillo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kahfe:n kichi:wkeh teltsopektik, kitelta:lilihkeh pane:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este café lo hicieron muy dulce, le pusieron mucho piloncillo. \fr_son 07128-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsope: \dt 04/Sep/2020 \lx tsope:kxiwit \lx_cita tsope:kxiwit \lx_alt tsope:likxiwit \lx_var General \ref 04134 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Verbenaceae.Phyla.scaberrima \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Phyla scaberrima (A. Juss. ex Pers.) Moldenke, planta de la familia Verbenaceae, en español llamado 'hierba dulce'. En San Miguel Tzinacapan antes se usaba para fermentar agua de masa y obtener atole fermentado (a:xokot, también es medicinal. \sig_var General \fr_n Yo:n tsope:kxiwit kwali ika se: kichi:wa a:xokot wa:n no kwali taih siwa:meh ihwa:k kipia se: pili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hierba dulce se puede usar para hacer a:xokot y también la beben (en un té) las mujeres cuando tienen un hijo. \fr_son 04134-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Condimento \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref a:xokoxiwit \raiz tsope: \raiz xiw \nsem Aparentemente en San Miguel Tzinacapan se llama el tsope:kxiwit también a:xokoxiwit porque se usa para preparar a:xokot. Pero en tierras bajas se llama otra planta a:xokoxiwit, que es Fleischmannia pycnocephala (Less.) R.M. King & H. Rob. \dt 18/Jan/2022 \lx tsope:lia \lx_cita kitsope:lia \lx_var General \ref 06787 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa endulzar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig endulzar (p. ej., café, atole, aguas frescas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kitsope:lia a:t, a:mikih n' i:piliwa:n \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer endulza agua, sus hijos tienen sed. \fr_son 06787-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsope: \dt 14/Feb/2022 \lx tsope:likahwia:ya \lx_cita tsope:likahwia:ya \ref 07948 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tsope:l \raiz ahwia: \dt 15/Aug/2018 \lx tsope:lilia \lx_cita ne:chtsope:lilia \lx_var General \ref 00572 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa endulzarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig endulzar de o para \osten p. ej., café, atole, agua \sig_var General \fr_n Niktikoketste:wati a n' kahbe:n wa:n xne:chtsope:lili a. Itech yo:n ko:mit yetok m' pane:lah. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya voy dejar la olla del café parada en el fogón y ya me lo endulzas. En esa olla de barro está la panela. \fr_son 00572-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsope: \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx tsope:li:lo:ni \lx_cita tsope:li:lo:ni \lx_var General \ref 05180 (duda) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa endulzante \catgr Sust \infl N1 \sig azúcar; panela \osten \sig_var General \fr_n A:mo ahsi n' tomi:n ma:ski se: tekiti ta: semi tapati:yoh. Ke:meh yo:n tatsope:li:lo:ni no: panki:sak n' ipati:w. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e No alcanza el dinero aunque uno trabaja porque las cosas están muy caras. Por ejemplo, el azúcar también subió de precio. \fr_son 05180-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsope: \nmorf El vocablo tsope:li:lo:ni es un neologismo formado del verbo tsope:lia y la terminación instrumental -lo:ni que generalmente se usa para herramientas e instrumentos. Parece que tsope:li:lo:ni surge del purismo local, quizá influenciado por la radio, pero ya se ha incorporado en el habla de muchas personas incluyendo gente mayor de edad. \dt 11/Apr/2022 \lx tsope:li:ltia \lx_cita ne:chtsope:li:ltia \lx_var General \ref 06706 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.endulzar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) endulzar (p. ej., café, agua al prepararla) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n mo:stah tio:tak ne:chtsope:li:ltia kahfe:n, kineki mah niweli kwali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi madre diariamente por las tardes me hace endulzar el café (que se preparando en una olla), quiere que aprenda bien. \fr_son 06706-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsope: \dt 14/Feb/2022 \lx tsopitia \lx_cita kitsopitia \lx_var General \ref 06701 (duda) CSC usa tsopo:nia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0+na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kitsohtsopitia) picar, causar molestia por picar (p. ej., ciertas semillas que se pegan en la ropa y pican) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nietekito wa:n ehkawtet mopihpiloh itech notilmah. Ekintsi:n ne:chtsohtsopitia ya.&& \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a cortar frijol y las semillas de ehkaw (Aldama dentata La Llave) se pegaron en mi ropa. Ahora ya me pican. \fr_son 06701-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsopo:nia \raiz tsopi: \dt 14/Feb/2022 \lx tsopo:nia \lx_cita kitsopo:nia \lx_var General \ref 02616 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa picar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig inyectar (con medicina) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwi:kaya nopili tapahtilo:ya:n mah kitsopo:ni:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Llevé a mi hijo a la clínica (ya regresamos) para que lo inyectaran. \fr_son 02616-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsopitia \raiz tsopo: \dt 21/May/2021 \lx tsotsokapahxiwit \lx_cita tsotsokapahxiwit \lx_var General \ref 00266 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rubiaceae.Coccocypselum.hirsutum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Coccocypselum hirsutum Bartl. ex DC., planta de la familia Rubiaceae conocida por sus propiedades medicinales para tratar a los mezquinos \osten \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tsotsokapahxiwit moso:sowa ta:li:xko wa:n n' iteyo mohmoraditos. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El tsotsokapahxiwit es una planta que se extiende sobre la superficie de la tierra y sus frutos son de color morado. \fr_son 00266-01_elab_pendiente \fr_fuente \sem Planta \raiz tsotsoka \raiz pah \raiz xiw \nsem En un momento Rubén Macario dijo que tsotsokapahxiwit era otro nombre del ixta:wapo:pototsitsi:n aunque es más común usar tsotsokapahxiwit para referirse a una Rubiaceae. Véase po:potoque generalmente se refiere a Apocynaceae por el tipo de dispersión de los frutos. \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx tsotsokapahxiwit \lx_cita tsotsokapahxiwit \lx_var General \ref 03494 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rubiaceae.Coccocypselum.hirsutum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Coccocypselum hirsutumBartl. ex DC., planta de la familia Rubiaceae; sus frutos sirven para tratar los granos llamados tsotsokat \sig_var General \fr_n I:n xiwit tein kito:ka:ytiah tsotsokapahxiwit kikwih ika kipahtiah tsotsokameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La hierba que nombran tsotsokapahxiwit lo usan para curar mezquinos. \fr_son 03494-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz tsotsoka \raiz pah \raiz xiw \dt 14/Jul/2021 \lx tsotsokat \lx_cita tsotsokat \lx_var General \ref 06708 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mezquino \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig verrugas que se forman en la piel llamados comúnmente mezquinos \sig_var General \fr_n Semi we:i tsotsokat tikpia, moneki mah se: kipolo ika xiwpahmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tienes un mezquino muy grande, se requiere eliminarlo con plantas medicinales. \fr_son 06708-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz tsoka \dt 28/May/2020 \lx tsotsokat \lx_cita tsotsokat \lx_var General \ref 00681 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mezquino \catgr Sust \deriv \sig mezquino, tipo de grano \osten \sig_var General \fr_n I:n nometsko e:wik se: tsotsokat. Niow nikitati n' tapahtihkeh xaa ne:chmakas tehsá: pahti mah ika poliwi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En mi pie me salió un grano de mezquino. Voy con el médico a ver si me puede dar un medicamento para que desaparezca. \fr_son 00681-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig mezquino, codo \osten en referencia a una persona a quien no le gusta gastar su dinero o compartir lo que tiene \sig_var General \fr_n Yo:n pili semi tsotsokat, a:mo kineki te:wa:ntis tein kikwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño es muy mezquino, no quiere convidar lo que come. \fr_son 00681-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoka \nsem Haciendo una prueba para saber si es sustantivo o adjetivo resulta que al utilizar un cuantificador, p. ej., o:me, se tiene que utilizar un sustantivo como sujeto del predicado Nika:n yetokeh o:me tokni:wa:n tsotsokameh y no es correcto decir ?Nika:n yetokeh o:me tsotsokameh en cuyo caso se sobreentiende que tsotsokameh se refiere a un sustantivo, "verrugas" aunque generalmente no se cuentan los mezquinos/granos. Es de notar que tanto en el náhuatl (del Balsas y de Cuetzalan) el mismo término refiere tanto al grano como al caracter de ser codo y envidioso de bienes. En las dos culturas se tiene la creencia que los mezquinos (verrugas) se le salen a uno por ser mezquino (codo). \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx tsotsokati \lx_cita tsotsokati \lx_var General \ref 05658 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salírisele.mezquinos \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele, tener mezquinos \osten a una parte específica del cuerpo; una persona, caballo \sig_var General \fr_n Pero nik..., neh nikinkakilia seki que ixiwyo mah se: kiteki, wa:n ika mah kixita:ni:ka:n ne: ka:mpa tsotsokatih. Wa:n ika mah kixita:ni:ka:n ne: ka:mpa tsotsokatih. A:mo n'mati ox neli pahti. Tak xa: neli por eso kihtowah n' tokni:wa:n, pero yehwa nimitsilia ixta:wat sah mochi:wa, [mo]pa:pacha:nia, ka:n nikihto:s, este, komohkó:n tein yo:n tikihtowa, yo:n ne: Ta:lchi:chi:lkopa mochi:wa tsotsokapahxiwit yo:n tihti:ltik, ne:n, iteyo n' ihwa:k oksi, pané: kapoltsitsí:n mopihpilowa, ne:nke:n ok ma:pisi:ltik. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pero lo…, yo les escuchaba a algunos que sus hojas hay que cortarlas, y con eso hay que restregar la parte donde tiene mezquinos. Y con eso hay que restregar la parte donde tiene mezquinos. No sé, si sea cierto que sirve como remedio. Pues a lo mejor será verdad por eso lo recomendan las a personas, pero es lo que te digo que solo abunda en los potreros, se extiende, no voy a deci…, este, si es lo que dices, ese abunda allá por Talchi:chi:l, es el tsotsokapahxiwit (Coccocypselum hirsutum Bartl. ex DC.) negro, este, sus frutos al madurar, se cuelgan (en racimos) como capulines, pero sus hojas son más chiquitas. \fr_son 05658-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-15-g | 332.649, 355.977 \sem Enfermedad \raiz tsoka \nmorf Generalmente se usa el verbo intransitivo tsotsokati con un sustantivo incorporado con el sujeto siendo la persona afectada. Las incorporaciones más comunes son ma:tsotsokati y metstsotsokati. \dt 12/Apr/2022 \lx tso:tsokol \lx_cita tso:tsokol \lx_var General \ref 07048 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cántaro \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cántaro de barro para acarrear agua \sig_var 1-Tzina \fr_n Notso:tsokol tein nikpiaya ne:chtapa:nilihkeh nopi:pilwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El cántaro que yo tenía me lo rompieron mis hijos. \fr_son 07048-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tsokol \dt 01/Sep/2020 \lx tso:tsokolato:l \lx_cita tso:tsokolato:l \lx_var General \ref 06705 (duda) no aparece en el corpus, CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cántaro.para.atole \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cántaro de barro para atole (en la actualidad ya no se usa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w kipiayah tso:tsokolato:l, a:man a:mo a:kin kikwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo la gente tenía cántaros para atole, ahora ya nadie lo usa. \fr_son 06705-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz tsokol \raiz ato:l \ency Grabación, ilustración \dt 14/Feb/2022 \lx tsotsolpahxiwit \lx_cita tsotsolpahxiwit \lx_var Tzina \ref 01035 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Piper.lapathifolium \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Piper lapathifolium (Kunth) Steud. o Piper liebmannii C. DC., plantas de la familia Piperaceae. Sus hojas son medicinales para tratar a los hinchazones \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tsotsolpahxiwit ixiwyo kwali ika se: mopahtia komo te:kokoh se: imetswa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Con las hojas de tsotsolpahxiwit se puede curar si a uno le duelen los pies. \fr_son 01035-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Leña \sem Planta \raiz tsotsol \raiz pah \raiz xiw \nsem Se han hecho tres colectas de Piper en que los asesores aplicaron el nombre de tsotsolpahxiwit. Dos de ellas fueron P. lapathifolium y uno era P. liebmannii \rev 2020-12-15 \dt 04/May/2021 \lx tsotsoltik \lx_cita tsotsoltik \lx_var General \ref 03449 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrugada \catgr Adj \deriv \sig arrugada, con arrugas pequeñas \osten tela \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah tsotsoltik. ¡Xikmehmela:wa! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa está arrugada ¡Alísala! (p. ej., corriendo la palma de la mano sobre ella). \fr_son 03449-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xolochtik \raiz tsol \dt 14/Jul/2021 \lx tsotsona \lx_cita kitsotsona \lx_var General \ref 02220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tocar.instrumento \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tocar (instrumento musical de cuerdas, p. ej., guitarra, violín) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil momachtihtok kitsotsona guitarra. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho está aprendiendo a tocar la guitarra. \fr_son 02220-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con nawa ta- : tatsotsona) reproducir música (p. ej., al prender un aparato que reproduzca música) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man etok ne: ta:kat nochi n' to:nal tatsotsona. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando está ese hombre todo el día toca música (por prender la radio o bien por tocar un instrumento). \fr_son 02220-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : motsotsona) rascarse con las patas (los animales como el perro y el gato). \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n itskwinti motsotsona, tak tekpiyoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro se rasca, a lo mejor tiene pulgas. \fr_son 02220-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : motso:tsotsona) mover la mano y simular tocar una guitarra al disfrutar momentos malos de alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k ne:chahwa no:pá:n, nokni:w motso:tsotsona. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi papá me regaña, mi hermano simula tocar la guitarra como de alegría. \fr_son 02220-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsona \dt 09/May/2021 \lx tsotsonilia \ref 02552 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 13/Sep/2018 \lx tso:tsopa:s \lx_cita tso:tsopa:s \lx_var General \ref 07129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machete.de.tejer \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig machete para tejer (de madera, es la tablita delgada con la cual se apretan los hilos) \sig_var General \fr_n Nikte:chihchi:waltih seki tso:tsopa:smeh, tein nikinpiaya nikinpoloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mandé hacer unos machetes de tejer, los que tenía los perdí. \fr_son 07129-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-tejer \raiz tsopa ? \nmorf Existe el verbo tso:pa 'estorbar' pero con diferencia en cantidad vocálica. \nota Checar nombre en español de esta herramienta. \dt 04/Sep/2020 \lx tsotsoyoka \lx_cita tsotsoyoka \lx_var General \ref 05664 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lloriquear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig emitir sonido de gemido; lloriquear \osten un perro medio triste o melancólico \sig_var General \fr_n Notskwin tsotsoyoka achá: tasemat a ta: kwalka:n ya tiwa:alahkeh titame:wako nika:n mi:lah wa:n towa:n wa:lah ya. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro está sollozando, a lo mejor ya se aburrió. Venimos desde muy temprano a limpiar la milpa y desde esa hora ya vino con nosotros. \fr_son 05664-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoyo: \nsem Parece que en San Miguel Tzinacapan y Tacuapan, por lo menos, el verbo tsotsoyoka se aplica solamente al sonido emitido por perros. El sonido de algo que se frie se considera como parte del verde tsoyo:ni. \dt 12/Apr/2022 \lx tsowe:weyak \lx_cita tsowe:weyak \lx_var General \ref 05435 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pelo.largo \catgr Adj \deriv \sig con el pelo largo \osten generalmente pero no exclusivamente en referencia a mujeres \sig_var General \fr_n I:n siwa:t ye:ktsowe:weyak, ahsi n' itson asta iko:tsko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer tiene el pelo muy largo, llega su cabello hasta las pantorrillas. \fr_son 05435-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz weyak \dt 11/Apr/2022 \lx tsowia \lx_alt sowia \lx_cita tsowia \lx_var General \ref 01156 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lazar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lazar \osten con lazo, p. ej., animales, niños al jugar \sig_var General \fr_n I:n kwa:koweh a:mo moka:wa mah kitsowi:ka:n. Cho:cholowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este toro no se deja que lo lacen. Se echa a correr. \fr_son 01156-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \nota Checar si tambien en reflexivo significa casarse \dt 13/Jul/2021 \lx tsowilia \lx_cita ne:chtsowilia \lx_var General \ref 07130 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lazarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig lazar (animales) para o en beneficio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokwa:kow semi eliwis, yeh ika nokni:w ne:chtsowilia. Neh a:mo niweli, ne:chta:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi toro es muy bravo, por eso mi hermano me lo laza. Yo no puedo, me gana. \fr_son 07130-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \dt 05/Apr/2022 \lx tsowi:teki \lx_cita kitsowi:teki \lx_var General \ref 07491 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig azotar con palo (p. ej., un árbol, un costal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: pi:pil kitsowi:tekkeh noxokow, nikinahwak wa:n cholohkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquellos muchachos azotaron mis naranjas (en el árbol, para tirarlas al suelo), los regañe y huyeron. \fr_son 07491-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz wi:teki \nsem Mientras que wi:teki se usa para la acción de golpear un costal de frijol para desvainarlo, el verbo tsowi:teki se emplea para la acción de azotar con más fuerza para, por ejemplo, sacudir el costal o quitarle mugre o polvo. \dt 11/Apr/2022 \lx tsowi:tekilia \lx_cita ne:chtsowi:tekilia \lx_var General \ref 07462 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : ne:chtatsowi:tekilia azotar con un palo la tierra donde se asustó (alguien) en beneficio de (esta persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:mpa momowtia se: tokni:w moneki mah se: kitatsowi:tekili:ti, komo a:mo ompa moka:was. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Donde se asusta una persona se requiere que uno le vaya a azotar la tierra con un palo, si no se quedará (su alma) allí. \fr_son 07462-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz wi:teki \dt 11/Apr/2022 \lx tsowi:wila:na \lx_cita kitsowi:wila:na \lx_var General \ref 08770 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalonearle.cabellos \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig jalonearle (a alguien, p. ej., a una mujer) los cabellos \sig_var General \fr_n I:n ta:kat iwintia wa:n ihwa:k ahsik icha:n kitsowi:wila:n isiwa:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre estaba borracho y cuando llegó a su casa jaloneó de los cabellos a su esposa. \fr_son 01008-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tsowiwita \semx_tipo Comparar \semxref tsontila:na \raiz tson \raiz wila: \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx tsowiwita \lx_cita kitsowiwita \lx_var General \ref 01778 (duda) no aparece en el corpus, analizar bien esta entrada porque wiwita es arrancar y no coincide con el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalarle.fuertemente.cabello \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig jalarle (a alguien) fuertemente el cabello \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitsowiwita ii:kni:w ke:man kwala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le jala fuertemente a los cabellos a su hermano cuando se enoja. \fr_son 01778-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tsowi:wila:na \semxref tsontila:na \semx_tipo Comparar \semxref kwa:wiwita \raiz tson \raiz wita \dt 18/Apr/2021 \lx tsowiwitilia \lx_cita ne:chtsowiwitilia \lx_var General \ref 06563 (duda) no aparece en el corpus, es más común tsowiwita \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jalarle.cabellos \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig jalarle fuertemente los cabellos (a alguien) en perjuicio de (otro, p. ej., el papá o mamá del afectado) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿A:mo titachia? Tine:chtsowiwitilih nokone:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿No ves? Le jalaste bien fuerte los cabellos a mi hija. \fr_son 06563-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \raiz wiwita \dt 10/Feb/2022 \lx tsoxi:ni \lx_alt tsoxii:ni \lx_cita tsoxi:ni \lx_var General \ref 01220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caérsele.cabello \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caérsele cabello \osten a personas \sig_var General \fr_n I:n pili ye:ktsoxi:ni, mah nikahmowi:ti ika xo:me:t xa: ihkwi pahtis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se le cae mucho el cabello, que le enjuague la cabeza con sauco a ver si así se cura. \fr_son 01220-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tsontepe:wi \raiz tson \raiz xi: \nsem Para preparar el sauco, Sambucus nigra L. ssp. canadensis (L.) Bolli, simplemente se despedazan las hojas y se dejan remojar en agua. \nota Checar como se prepara el sauco para este remedio. \dt 19/Jul/2021 \lx tso:yo \lx_cita tso:yo \lx_var General \ref 03964 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa niño \catgr Sust-vocativo \deriv \infl N1 \sig (arcaico) expresión utilizada por las personas de mayor edad, generalmente las mujeres, para dirigirse a los menores niños y niñas o adolescentes \sig_var General \fr_n ¿Ka:ni n' tiow tso:yo? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿A dónde vas niño? \fr_son 03964-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso:yo: \nsem El término general se utiliza por personas mayores a personas menores. No está marcado ni de despectivo y afectivo, simplemente es una manera para dirigirse a una persona. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx tso:yo:aki \lx_cita tso:yo:aki \lx_var General \ref 07398 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enfermarse (plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikto:kak chi:l wa:n tso:yo:akik. Xa: porin nokta kiowi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sembré chile y se enfermó. Tal vez porque llueve mucho. \fr_son 07398-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso:yo: \raiz ak \dt 07/Apr/2022 \lx tso:yo:akia \lx_cita kitso:yo:akia \lx_var General \ref 07049 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enfermar(plantas) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar enfermo, raquítico, con las hojas secas (plantas por efectos de insectos, plagas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikto:kka tomat wa:n a:mo kwaltiak. Seki okwilimeh kitso:yo:akihkeh. Se: xiwit sepa nikto:kas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sembré tomates y no sirvieron. Unos animalitos los dejaron raquíticos (con las hojas secas). Hasta el próximo año los volveré a sembrar. \fr_son 07049-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso:yo: \raiz aki \dt 16/Feb/2022 \lx tsoyoh \lx_cita tsoyoh \lx_var General \ref 01860 (duda) no aparece en el corpus, parece ser muy rebuscado, es más comun decir kipia se: tsonti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cabellos \catgr Adj \deriv \sig con la presencia de cabellos (p. ej., en una comida, sobre la ropa, una almohada) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tapalo:l tsoyoh, tsonxi:ni n' tapalo:lchi:wkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta comida tiene cabellos, a la cocinera se le cae el pelo. \fr_son 01860-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tson \dt 18/Apr/2021 \lx tso:yo:iskaltia \lx_cita motso:yo:iskaltia \ref 08586 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx tsoyokilit \lx_alt tsoyo:kilit \lx_alt soyokilit \lx_cita tsoyokilit \lx_var General \ref 05477 (duda) CSC usa tsoyo:kilit \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Convolvulaceae.Ipomoea.dumosa \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Ipomoea dumosa (Benth.) L. O. Williams., planta enredadera de la familia Convolvulaceae; las hojas se usan como forraje verde para caballos, toros, burros y para la alimentación humana como verdura hervida \sig_var General \fr_n Yo:n tsoyo:kilit onkak o:me taman, se: kikwa tein ma:yehyewa:ltik, se: kimana iwa:n et wa:n kwaltsi:n we:lik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El tsoyo:kilit hay dos tipos, se come el que tiene las hojas redondas, se hierve con frijol y es muy sabroso. \fr_son 05477-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comida-silvestre \raiz kil \nmorf Aparentemente el término es un préstamo del totonaco que siempre se designa con un término que es algo como siyu:miya:k o su´yuk máya:k. Varia la pronunciación en el náhuat quizá precisamente porque el término es un préstamo del totonaco. \nota En 2010-07-15-a se dice seguramente tsoyo:kilit. En la misma grabación Eleuterio Gorostiza dice soyokilit. \dt 11/Apr/2022 \lx tsoyo:ni \lx_cita tsoyo:ni \lx_var General \ref 05268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa freirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig freirse \osten frijoles, carnes, quelites \sig_var General \fr_n Mah kwaltsi:n tsoyo:ni i:n emo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Que se frían bien estos frijoles. \fr_son 05268-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoyo: \dt 11/Apr/2022 \lx tsoyo:nia \lx_cita kitsoyo:nia \lx_var General \ref 01013 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa freír \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig freir en aceite o manteca; preparar (un guisado) friendo \osten carne, frijoles, verduras, huevos, pasta o fideo, salsas o moles concentradas antes de agregarle agua \sig_var General \fr_n No:má:n kitsoyo:nia chi:lmo:l. Mo:sta titato:katih wa:n moneki tikintamakaseh take:walmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá está preparando mole. Mañana vamos a sembrar y tenemos que darles de comer a los trabajadores. \fr_son 01013-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoyo: \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx tsoyo:nilia \lx_cita ne:chtsoyo:nilia \lx_var General \ref 00032 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa freírle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \deriv Aplicativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig freír para \osten alguien, comida como huevos, carne, papas \sig_var General \fr_n X'ne:chtsoyo:nili se: piotet wa:n nikwa:s iwa:n chi:ltamo:ltal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fríe un huevo para mi y me lo voy a comer con salsa. \fr_son 00032-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz tsoyo: \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx tsoyo:ntok \lx_cita tsoyo:ntok \lx_var General \ref 01772 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Estativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease tsoyo:ni \raiz tsoyo: \dt 18/Apr/2021 \lx tso:yo:tia \lx_cita tso:yo:tia \lx_var General \ref 00876 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debilitarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ponerse mustio; ponerse raquítico \osten una planta, por calor o falta de agua, una plaga, terreno infértil \sig_var General \fr_n Yo:n kahfe:n tein nikto:kka nochi tso:yo:tiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El café que había sembrado todo se puso mustio. \fr_son 00876-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig debilitarse \osten una persona por hambre y falta de comer \sig_var Tzina \fr_n N' pilimeh koma:mo takwah tso:yo:tiah wa:n kokoliskwih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los niños si no comen se debilitan y se enferman. \fr_son 00876-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso:yo: \nota Checar segundo significado con los de Tzinacapan, en Tacuapan se utiliza solamente para plantas. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx tso:yo:tik \lx_cita tso:yo:tik \lx_var General \ref 00706 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raquítico \catgr Adj \deriv \sig raquítico, desnutrido \osten se aplica a los animales, personas y plantas que por nacimiento o por desnutrición no crecen \sig_var General \fr_n CGN-- Mm, yehwa tikiliah tso:yo:tik (se: xokoyo:lin). FRP-- Wa:n, wa:n mahyá: wahwa:ktiw ima:xiwyo. CGN-- Ke:mah, xokoxtiw. Ka:n ta:lwelita wa:n ka:mpa ta:lwelita pos neli kwaltsi:n mochi:wtiw. Ne: Xokoyolo, Xokoyolokopa tato:ka:itiah semi mochi:wa, semi onkak. FRP-- A:mo, a:mo ok ta:lwelita ka:mpa yetok, mmm. Pero nika:n i:n Kwesala:n parahko nochi, nochi yeha ya, ke:meskia nochi mahyá: mochi:wa. Mochi:wa. CGN-- Ke:mah. FRP-- Pero no: iwki kowtah 'kwitih. CGN-- Iwki. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e CGN-- Si, eso le decimos raquítico (a un tipo de Begonia). FRP-- Y, y sus hojas son como secas. CGN-- Si, se va agriando. No se adapta en el tipo de suelo y donde se adapta pues crece bonito. Allá en Xocoyolo, se le conoce como Xocoyolo se da en abundancia, abunda mucho. FRP-- No, ya no se adapta donde está, si. Pero aquí en la parte de arriba de Cuetzalan todo, hay todo de eso, como si fuera que ahí se da mucho. Se da. CGN-- Si. FRP-- Pero también lo van a traer al monte. CGN-- Así es. \fr_son 00706-01_corp_Tzina-CGN309_faltar \fr_fuente 2012-07-31-g | 356.546, 375.651 \raiz tso:yo: \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx tso:yo:tilia \lx_cita kitso:yo:tilia \lx_var General \ref 08798 (duda) se usa tso:yo:tia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debilitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerse mustio (p. ej., el sol intenso a las plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' to:nal kitso:yo:tilih nomi:l. Ekintsi:n a:mo kwaltias ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El sol puso mustio a mi milpa. Ahora ya no servirá. \fr_son 01214-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz tso:yo: \dt 14/Jul/2021 \lx tu:san \lx_cita tu:san \lx_var General \ref 00369 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tuza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tuza, mamífero de la familia Geomyidae, todavía no identificado \sig_var General \fr_n Yo:n tu:sah kikwah n' pahpata itesyo. Ka:mpa miakeh yetokeh, kitamiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La tuza se come los rizomas de plátano. Donde hay varias tuzas se los acaban. \fr_son 00369-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \semx_tipo Comparar \semxref kowtu:san \raiz tu:san \nsem Hay dos palabras que aparentemente refieren a los tuzas: tu:san y kowtu:san. El segundo es comestible. Para un estudio de Geomyidae en México véase Jesús A. Fernández y Fernando A. Cervantes (2014) Estado de conservación de los roedores de las familias Geomyidae y Heteromyidae de México. Revista Mexicana de Biodiversidad 85(2):576-88. \nota Checar dif. de tu:san y kowtu:san \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx tu:sankwa:e:wat \lx_cita tu:sankwa:e:wat \lx_var General \ref 00206 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Caryophyllaceae.Stellaria.ovata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Stellaria ovata Willd. ex Schltdl., planta de la familia Caryophyllaceae que es una maleza no comestible \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k chika:waya iteyo tu:sankwa:e:wat mopilowa itech se: itilmah. Sasaltik. Yehwa ika mopilowa itech tilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando madura la semilla de tu:sankwa:e:wat se pega en la ropa de uno. Es pegajosa. Por eso se pega en la ropa. \fr_son 00206-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz kwa: \raiz e:wV \nmorf El elemento tu:san se utiliza para designar a la 'tuza'. Es la única palabra del náhuatl de la zona en que se pronuncia la [u], aparentemente una influencia de la forma hispanizada de esta palabra. \rev 2020-12-15 \dt 05/Jan/2021 \lx wa:chilia \lx_alt wa:chia \lx_cita ne:chwa:chilia; ne:chtawa:chia \lx_var General \ref 00367 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig secar de o para \osten p. ej., ropa, carne, plantas \sig_var General \fr_n Nikpilowa wa:n no: n'ta:lia ke:meh n' i:n kowit ompa n'pilowa ya nopopo:ch, ke:meh a:mo, ke:meh a:mo motikwis, sayoh nkimagatos tiehekatsi:n. Nikta:lia a:mat para ne:n a:mat oso a ver toni se: iswat para motsakwili:s chi:ltekpintsi:n komo nimowa:chilia. Semi n'tayo:kolita ke:meh yo:n ne: Cuetzalan ata kite:mah yo:n chi:l, yehwa semi bueno porque ne: ke:man kihtowah, x'tipanwa:tsas tikwa:skeh ika chi:l, ika ne:n soyokilit. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Lo cuelgo (el chile) y también pongo un palo así y ya ahí cuelgo mi parrilla para ahumar, como no, de manera que no se incendie, nada más que le este pegando el viento del fuego. Le pongo papel o una hoja (de plátano) para que se atore el chiltepín si es que me lo seco. Codicio mucho como allá en Cuetzalan ponen los puestos de chile, es lo mejor porque antes decían, sécalo en la parrilla y lo comeremos con chile, y con soyokilit (Ipomoea dumosa (Benth.) L.O. Williams). \fr_son 00367-01_corp_Xaltn-MFC307 \fr_fuente 2010-07-21-f | 2515.776, 2548.648 \raiz wa:ki \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx wachtetik \lx_cita wachtetik \lx_var General \ref 05515 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.pinto \catgr Adj \deriv \infl \sig color pinto \osten de gallinas y pollos \sig_var Tzina \fr_n Nikpia se: siwa:pio wachtetik mo:stah tata:sa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una gallina de color pinto que pone huevos todos los días. \fr_son 05515-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wach \raiz te (2) \nmorf No está clara la etimología de esta palabra ya que wach- no ocurre en otras palabras y la razón de que incluyera la raíz de 'piedra' (te-) no está claro. \dt 12/Apr/2022 \lx wahkal \lx_cita wahkal \lx_var General \ref 01212 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huacal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cuna portátil para bebés o cosas; consiste en dos hojas tejidas con jonote o plástico a un marco de bejuco. Las hojas están unidas en la base y abren en forma de V; las partes laterales también están tejidas. En español local se llama 'huacal'. \sig_var General \fr_n Nikowa:k se: wahkal, ika nikma:mas nopili ihwa:k niá:s kasá:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré un huacal, con ello cargaré mi bebé cuando vaya a algún lugar. \fr_son 01212-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz wahkal \ency Grabación, ilustración \dt 14/Jul/2021 \lx wahkala:wil \lx_cita wahkala:wil \ref 02342 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa cuna.en.pequeño.de.juguete \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 12/May/2021 \lx wahkalchi:wa \lx_cita wahkalchi:wa \ref 08191 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx wahkalchi:wkeh \lx_cita wahkalchi:wkeh \lx_var General \ref 01970 (duda) no aparece en el corpus, parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fabricante.de.huacales \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : wahkalchi:wanih \sig artesano fabricante de huacales, las cunas portátiles de palo y mecate tejido que se usa principalmente para transportar a los niños \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w katka niwahkalchi:wkeh, a:man nitekiti parahko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo era yo fabricante de huacales, ahora trabajo en la ciudad. \fr_son 01970-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wahkal \raiz chi:wa \dt 21/Apr/2021 \lx wahkalkalakia \lx_cita kiwahkalkalakia \lx_var General \ref 00683 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.en.cuna \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter en cuna (véase wahkal), llamado 'huacal' en el español local \osten usada para cargar niños y, a veces, frutas, verduras \sig_var General \fr_n ¡Xikwahkalaki yo:n pili wa:n xikne:nemi:lti mah kochi! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Mete a mi niño al huacal y paséalo para que se duerma! \fr_son 00683-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref wahkalketsa \raiz wahkal \raiz kalaki \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx wahkalkechilia \ref 01872 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 18/Apr/2021 \lx wahkalketsa \lx_cita kiwahkalketsa \lx_var General \ref 01717 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.en.huacal \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig meter, poner en huacal (p. ej., un niño, frutas, para llevar colgado por la espalda) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kwalka:n nime:wak wa:n nitisik. Sa:te:pan nikwahkalketsak nopili wa:n nitapa:kato. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me levanté temprano e hice tortillas. Después metí a mi hijo al huacal y fui a lavar ropa. \fr_son 01717-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref wahkalakia \raiz wahkal \raiz ketsa \dt 18/Apr/2021 \lx wahkalko \lx_cita wahkalko \lx_var General \ref 01133 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dentro.de.huacal \catgr Sust-loc \deriv \sig dentro de una caja (huacal) portatil \osten los huacales pueded ser para bebés o bien cosas como mazorcas que se transportan después de la acosecha; consiste en dos hojas tejidas con jonote o plástico dentro de un marco de bejuco. Las hojas del huacal están unidas en la base y abren en forma de V largado; las partes laterales también están tejidas. \sig_var General \fr_n ¡Xikixti nocha:leh! Nikalakihtok wahkalko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Saca mi chal! Lo tengo puesto dentro del huacal. \fr_son 01133-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wahkal \raiz -ko \dt 25/May/2021 \lx wahkalkowit \lx_cita wahkalkowit \lx_var General \ref 00160 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Loganiaceae.Strychnos.brachistantha \catgr Sust \deriv \infl N1 \infl_n Vocal final > 0 \sig Strychnos brachistantha Standl., bejuco de la familia Loganiaceae que se usa para formar el aro de una cuna para cargar a los bebés (véase wahkal) \sig_var Tacua \fr_n Niahka kowtah, nikte:mo:to wahkalkowit para nikchihchi:wili:s nopili iwahkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al campo, fui a buscar el bejuco (Strychnos brachistantha) para hacerle un huacal a mi hijo. \fr_son 00160-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz wahkal \raiz kow \semx_tipo Referente natural igual \semxref noktawahkalmekat \ency Grabación, ilustración \nsem Este bejuco es más bien de las tierras bajas y es el principal de esta zona que se emplea en la elaboración de huacales para cargar a los bebés y, otro tipo. de cargar mazorca después de la cosecha. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx wahkalowa \lx_cita kiwahkalowa \lx_var General \ref 01014 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar.con.jícara \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sacar, tomar, o cucharear con jícara u otro recipiente similar \osten p. ej., granos de un costal, agua de un tambo, cisterna o cántaro grande \sig_var General \fr_n Ihwa:k nikwitih n' a:t a:ichkwal nikwa:hkalowa ika se: we:i cubeta wa:n ihsiwka nikpexo:ntia notso:tsokol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando voy a traer agua al estanque la saco con una cubeta grande y rápidamente lleno mi cántaro. \fr_son 01014-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xikwahkalo se: xi:kal tao:l wa:n xikinte:mili yo:n piomeh. Maya:nah ya, yeh ika a:mo yowih taxe:lo:tih wehka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Toma una jicarada de maíz y échaselo a esos pollos. Ya tienen hambre y por eso no van lejos a rascar el suelo (por estar esperando su comida en casa). \fr_son 01014-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xi:wahwia \raiz wahkal \rev 2020-12-15 \dt 28/Apr/2021 \lx wahkaltsontan \lx_cita wahkaltsontan \lx_var \ref 00228 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabeza.de.cuna \catgr Sust-loc \infl \sig parte de una cuna portatil (wahkal) donde se coloca la cabeza del bebé \osten \sig_var General \fr_n I:n tomi:n xike:wa mopili iwahkaltsontan. Taka:n te:chtachteki:snekih a:mo kiahsiskeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este dinero guárdalo en la cabecera de la cuna de tu bebé. Si acaso nos quieren atracar no lo van a encontrar. \fr_son 00228-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wahkal \raiz tson \raiz -tan \nota En corpus \dt 05/Jan/2021 \lx wahwa:naltia \lx_cita ne:chwahwa:naltia \lx_var General \ref 08748 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.rascar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) rascar (la superficie de algo para limpiarla o alisarla) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:ke:wal nikwawa:naltia se: tepa:mit, tiktapalwi:tih sayoh nikneki mah kiki:xtili n' tapal tein kipiaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hice que mi mozo rascara una barda, la vamos a pintar sólo quiero que le quite la pintura que tenía. \fr_son 00830-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:na \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx wahwastik \lx_cita wahwastik \ref 08416 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig (con pan-: pawahwastik) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx wahwia \lx_cita kiwahwia \lx_var General \ref 01814 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ladrar.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig ladrarle a, ulularle a \osten perro, buho \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: itskwinti kinwahwia n' tokni:wan ihkwa:k panowah nokalte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un perro que ladra a la gente cuando pasa por mi casa. \fr_son 01814-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wahwi \sig (con ta- : tawahwia) ladrar, ulular \sig_var 1-Tzina \fr_n Notskwin tawahwia yowak, ma:ski kochtok ihsa komo teisá: kikaki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi perro ladra por la noche, aunque esté durmiendo despierta si escucha algo. \fr_son 01814-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Aprentemente los únicos animales que "ladran" son los perros y los buhos. \raiz wah ? \dt 18/Apr/2021 \lx wa:ki \lx_cita wa:ki \lx_var General \ref 01543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig secarse (p. ej., ropa mojada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n to:nati, wa:kis notilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy va a ser sol, se va a secar mi ropa. \fr_son 01543-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig secarse (p. ej., hierbas verdes al deshidratarse, madera verde) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n epaso:t wa:kik a wa:n kwaltsi:n selistoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este epazote ya se secó y estaba bien verde. \fr_son 01543-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig acabarsele el agua (p. ej., a un estanque); secarse (un arroyo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k a:mo kiowi wa:kih n' a:ichkwalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando no llueve se les acaba el agua a los estanques. \fr_son 01543-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:ki \dt 15/Apr/2021 \lx wa:kka:tatasi \lx_cita wa:kka:tatasi \lx_var General \ref 00957 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa toser.secamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig toser secamente, de tos seca \osten particularmente por padecer de tuberculosis (wa:kka:tataxis) \sig_var General \fr_n Komo se: pe:wa wa:kka:tatasi moneki mah niman se: mopahti, koma:mo iksá: ika se: miki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si uno empieza a toser secamente se requiere que se cure luego, si no a veces con eso se muere uno. \fr_son 00957-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:k \raiz tasi \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx wa:kka:tataxis \lx_cita wa:kka:tataxis \lx_var General \ref 00332 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tos.seca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tos seca, generalmente ocasionado por fumar o padecer tuberculosis; tuberculosis \sig_var General \fr_n Komo se: kipia wa:kka:tataxis ihsiwka se: kokolaki wa:n se: miki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se padece tos seca (tuberculosis) rápidamente se debilita y se muere uno. \fr_son 00332-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz wa:ki \raiz tatasi \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx wa:kkatik \lx_cita wa:kkatik \ref 00311 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa seco \catgr Adj \deriv \infl \sig seco \osten cosas duras que se secan de un estado húmedo o verde a un estado seco, p. ej., como madera pero no ropa \sig_var General \fr_n AND-- Sayoh yo:lkohkoyoktik, pané: wa:kkatik n' taihtik. JVC-- Wa:kkatik wa:n ki..., a..., yewa..., iyo:lo ata yehyewaltik n' ki:sa a:m..., a:mayowaltsitsi:n. AND-- Ke:meh a:mayowal, eme..., mosa:sa:lowa. JVC-- Ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Nada más tiene huecos en la médula, parece que por adentro es seco. JVC-- Es seco y lo…, a…, …, lo de adentro sale redonda…, como rueditas de papel. AND-- Como papeles redondas, se…, se ensartan. JVC-- Si. \fr_son 00311-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-27-u | 77.62, 83.571 \sig ligero y de poco peso, flaco \osten solamente aves \sig_var General \fr_n Conozco dos tipos de patos de río, un tipo es del que vive en los ríos grandes y tiene un buen peso y el otro es de los que abundan en los arroyos y es bien ligero. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Conozco dos tipos de patos de río, un tipo es del que vive en los ríos grandes y tiene un buen peso y el otro es de los que abundan en los arroyos y es bien ligero (seco de cuerpo). \fr_son 00311-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:ki \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx wa:kohmekat \lx_alt kwa:kohmekat \lx_alt wa:kohxiwit \lx_cita wa:kohmekat \lx_var General \ref 06117 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Mikania.micrantha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mikania micrantha Kunth in HBK, planta de la familia Asteraceae. Se usa para tratar la mordedura de víbora. \sig_var General \fr_n Yo:n wa:kohmekat ixiwyo kihtowah kwali mah se: tai komo te:tipi:nia n' kowa:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas del guaco dicen que es bueno que uno beba si a uno le pica una víbora. \fr_son 06117-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz kwa: \raiz meka \ncomp En el totonaco de Zongozotla utilizan el término wakuh tawan, quizá un préstamo del náhuat, para Mikania cordifolia (L.f.) Willd. \dt 14/May/2020 \lx wa:kohxiwit \lx_cita wa:kohxiwit \lx_var General \ref 06700 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Mikania.sp. \pres_tipo Compuesto \pres_el guaco; xiwit \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Mikania sp., planta de la familia Asteraceae, llamado en español 'guaco'; es una enredadera que tiene tallo y hojas pubescentes, el tallo es color café o morado y sus flores son blancas, algunos dicen que las hojas son buenas para la picadura de serpiente \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokahfe:ntah onkak miak wa:kohxiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay mucho guaco en mi cafetal. \fr_son 06700-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \raiz xiw \dt 14/Feb/2022 \lx wa:ktik \lx_cita wa:ktik \lx_var General \ref 01200 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa seco \catgr Adj \deriv \sig seco \osten p. ej., ropa, leña, un árbol, trastes \sig_var General \fr_n Pues ne:chtapohpolwi tehwa:tsi:n yo:n niki:xehehkowa neh a:mo semi porque i:pa kinekih sah, yo:n no: etok se: kokolis, yo:n no: yetok se: kokolis niki:xehekowa porque a:mo nochi pi:pil este mah tikihto:ka:n mokochxi:xah, porque onkak pilimeh tane:siskeh wa:ktikeh. Ihkó:n ke:meh tikihtowah tehwa:n ya:skeh no: motapia:so:ti:wih pero primero i..., me:wah ya. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pues discúlpeme usted pero creo yo que no es tanto porque de por si quieren, eso también hay una enfermedad, pienso que de eso también hay una enfermedad porque no todos los niños se orinan en la cama en la noche, porque hay niños que amanecen secos. Así como decimos nosotros que van a ir a orinar pero primero se levantan. \fr_son 01200-01_corp_ \fr_fuente 2013-04-05-n | 155.572, 177.076 \sig seco \osten tos, particularmente tuberculosis \sig_var General \fr_n Titatasih pero pos n' ka:n teh tiktamo:tah este, n' ka:ni..., a:mo igual n' tataxis ke:meh cuando te:chkwi se: tataxis de, de tikihtowah tehwa:n timoa:palowah o, o toto:niktataxis, sanoke yo:n tataxis kiliah wa:kka:tataxis, titatasis pero a:mo moita:s toni n' tik..., toni n' tiktamo:ta, wa:kkatataxis, ttatasis pero motoskak sah. Pero más a:mo ki:sas se: ikwalak, tikihto:tih no pos..., tikihto:tih no: nik..., niktamo:tati nochihchi ke:meh i:pa se: chihcha, sanoke yo:n wa:kka:tataxis titatasis pero wa:ktik, wa:ktik. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Tosemos pero pues no tiramos nada este, no…, no es lo mismo como cuando nos agarra una tos normal cuando decimos nosotros que nos mojamos o gripe con fiebre, si no que esa tos le llamamos tuberculosis, vas a toser pero no se va a ver que…, que vas a tirar, es la tuberculosis, vas a toser pero nada más en tu garganta. Pero no van a salir las flemas, no vamos a decir que pues…, vamos a decir también…, voy a tirar mi saliva como siempre escupimos, si no que el tuberculosis vas a toser pero seco, seco. \fr_son 01200-02_corp_Tzina-RMM302 \fr_fuente 2009-09-22-e | 207.49, 238.16 \raiz wa:ki \dt 13/Jul/2021 \lx wa:ktsi:n \lx_cita wa:ktsi:n \lx_var General \ref 00318 (rerecord) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Falconidae.Herpetotheres.cachinnans \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Herpetotheres cachinnans, ave de la familia Falconidae que empieza a gritar cuando siente que se va a poner el clima más caloroso, llamado comúnmente en español 'guaco' \osten \sig_var General \fr_n I:n to:nalmeh telsenka to:nas a ta: ne: wa:ktsi:n to:nalketstok a ne: talkwa:tipan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En estos días ya va hacer mucho calor pues ese pájaro vaquero ya está prediciendo la temporada de calor en aquella colina. \fr_son 00318-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Referente natural igual \semxref tato:nalketskeh \raiz wa:k (2) \nmorf El nombre en náhuat, wa:ktsi:n parece ser onomatopoeico por el sonido de su grito. En el español local se le llama a este ave 'vaquero' no 'guaco'. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx wa:l \lx_cita wa:l chikwe:yika \lx_var General \ref 06443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasado[equis.tiempo] \catgr Adv-tiempo \deriv \sig [col] wa:l [tiempo: chikwe:yika, kaxto:lika] | [tiempo] después (se utiliza solamente con chikwe:yika o kaxto:lika para indicar una o dos semanas después, esto es, al pasar de una (dos) semanas \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayo:litih nopio wa:n wa:lkaxto:lika mikik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi gallina tuvo pollitos y a los quince días murió. \fr_son 06443-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:l \nota Checar uso solamente con chikweika y kaxtolika \dt 02/Sep/2020 \lx wa:l- \lx_cita wa:ltemo:k \lx_var General \ref 04012 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia \catgr Direccional \deriv \sig hacia un punto de referencia; es una dirección intraversa que se usa como prefijo verbal \sig_var General \fr_n Nopio a:mo wa:lkochtok nika:n, momati icha:n no:má:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pollo no ha venido a pasar la noche aquí, se halla en la casa de mi mamá. \fr_son 04012-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig prefijo que modifica la referencia de algunas terminaciones aspectuales como -te:wa, -tiki:sa \sig_var General \fr_n A:mo nimaya:na. Niwa:ltakwahte:wa mo:stah nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No tengo hambre. Diario como antes de venir de mi casa. \fr_son 04012-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:l \nmorf Como existe la direccional -ki:w, este se usa para movimiento volicional del sujeto: nitakwa:ki:w 'Vendré a comer'. En el presente se usa -ki: Mo:stah nitakwa:ki 'Todos los días vengo a comer'. En Balsas Náhuatl se utilizará -wa:l: 'Vendré a comer', Niwa:ltlakwa:s y 'Todos los días vengo a comer', Momo:stla niwa:ltlakwa. \dt 17/Jan/2022 \lx wa:lah \lx_cita wa:lah \lx_var General \ref 07590 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venir \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Ver notas morfológicas \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig venir (hacia un punto deíctico próximo al hablante, p. ej., en referencia a alguien que viene de un lugar más distante a otro más cercano al hablante) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man wa:lah se: nokni:w tein nemi parahko. Ya:s sepa wi:pta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy vino un hermano que vive en la ciudad. Irá otra vez pasado mañana. \fr_son 07590-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref wi:tsa \raiz wa:l \raiz yaw \nmorf El verbo que significa 'venir' tiene dos raíces supletivas, que se explican en más detalle en la gramática, cap. X. Brevemente, una de las raíces es wa:law aunque en el presente, donde se esperaría la forma wa:law, se utiliza wi:tsa. El presente del verbo es wi:tsa/wi:tsah (en Tacuapan es wi:tse/wi:tseh). También se usa el 'presente' para un futuro cercano o predecible (seguro). Así se dirá mo:sta wi:tsa/mo:sta wi:tsah) aunque también se podría usar mo:sta wa:la:s/mo:sta wa:la:skeh). Pero para un futuro incierto es más común usar el irrealis con -s. Así ihwa:k wa:la:s/ihwa:k wa:la:s), 'cuando venga'. También se puede decir ihwa:k wi:tsa/ihwa:k wi:tsah. Los otros tiempos y aspectos son: Perfectivo: wa:lah/wa:lahkeh), el imperfectivo: wa:la:ya/wa:la:yah y pluperfectivo: wa:lahka/wa:lahkah). Finalmente el optativo: mah wi:ki/mah wi:kih, e imperativo xwi:ki/xwi:kih o xwa:la:ka:n aunque para el singular no se dice xwa:la. Pero la raíz wa:law sí se encuentra en el perfectivo (wa:lah 'vino'), en el irrealis (wa:la:s 'va a venir'), en la condicional (wa:la:skia 'vendría') y en el imperfectivo (wa:la:ya 'venía'). La otra raíz se utiliza para el presente (wi:tsa 'viene') y los modales como el optativo (mah wi:ki 'que venga' e imperativo xwi:ki 'ven'). Nótese que wi:tsa se puede usar tanto como un habitual (como el presente) a:mo ke:man wi:tsa 'nunca viene' como un futuro, mo:sta wi:tsa (o mo:sta wa:la:s) 'mañana va a venir'. Este uso del presente para el futuro quizás refleja la influencia del español, como en 'mañana vengo'. \dt 14/Sep/2020 \lx wa:law \lx_cita wa:lah \lx_var General \ref 05450 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Ver notas morfológicas \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \vease wa:lah \raiz wa:l- \raiz yaw \nmorf El verbo tal, wa:law no existe en el náhuat SNP como tal sino solamente inflexionado por tiempo, aspecto o modo. Para una discusión, véase la entrada wa:lah, la forma del perfectivo. Para el presente, en lugar de wa:law se usa la forma supletiva wi:tsa, también analizada bajo wa:lah. \dt 01/Feb/2022 \lx wa:le:wa \lx_cita wa:le:wa \lx_var General \ref 07399 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig partir (generalmente desde un punto lejano a otro más cercano, más precisamente hacia un punto de referencia) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili wehka ya nemi. Kwalka:n wa:le:wa momachti:ki nika:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño vive lejos. Sale temprano para venir a estudiar aquí. \fr_son 07399-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con direccional extraversa : wa:le:wato) ir (a un lugar) para después emprender un regreso (al punto de origen) \sig_var 1-Tzina \fr_n Pos neh mo..., ompa no: niwa:le:wak ne: xola:lpan San Miguel Tzinacapan. Nehwa nimono:tsa Anastacio Nicolás Damián. \fr_au AND \fr_var Tzina \fr_e Pues yo me..., también vengo de allá, del pueblo de San Miguel Tzincapan. Yo me llamo Anastacio NIcolás Damían. \fr_son 07399-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 07/Apr/2022 \lx wa:lki:sa \lx_cita wa:lki:wa \lx_var General \ref 05292 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease ki:sa \raiz ki:sa \dt 25/Jan/2022 \lx wa:lkwi \lx_cita kiwa:lkwi \lx_var General \ref 07517 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig traer (p. ej., una persona, un bulto, una piedra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kowtah wa:n nikwa:lkwik miak kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al rancho y traje mucha leña. \fr_son 07517-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ehkoltia \raiz wa:l- \raiz kwi \nsem Quizá haya una pequeña diferencia entre ehkoltia y wa:lkwi aunque todavía no está claro si siempre son intercambiables o no. \dt 11/Sep/2020 \lx wa:lkwilia \lx_cita ne:chwa:lkwilia \lx_var General \ref 01988 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa traerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig traer para \osten p.j., un encargo para alguien \sig_var General \fr_n Komo tiow Kwesala:n nikneki xine:chwa:lkwili tenex wa:n ti:ltiket. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a Cuetzalan quiero que me traigas cal y frijol negro. \fr_son 01988-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:lkwi \nmorf Aunque está claro que wa:lkwilia proviene del prefijo direccional wa:l- y el aplicativo de kwi hay una diferencia en cantidad vocálica entre el aplicativo kwi:lia y la /i/ corta en wa:lkwilia. Por eso se ha elegido dar su propia entrada a wa:lkwilila. En Tzinacapan hay una diferencia entre tine:chwa:lkwilih tao:l 'me trajiste maíz' y tine:chkwi:li:ko tao:l 'veniste a llevarte mi maíz (quitándomelo)'. \dt 21/Apr/2021 \lx wa:lkwiltia \lx_cita kiwa:lkwiltia \lx_var General \ref 00235 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.traer \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cargar para traer \osten una bestia, con cualquier tipo de carga \sig_var General \fr_n Ya:lwa tiahkah kowtah. Tikwi:kayah totapial wa:n tio:takpa tikwa:lkwiltihkeh kowtati:l wa:n kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos al rancho. Llevamos nuestra bestia y por la tarde lo cargamos para traer leña y café. \fr_son 00235-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz kwi \nsem El verbo wa:lkwiltia indica una acción de cargar a un animal para llevar lo cargado hacia un punto de referencia. Puede ser el destino que también fue el punto de partido original. \nmorf Es obvio que el verbo wa:lkwiltia proviene del causativo de kwi y el prefijo direccional wa:l- que indica movimiento hacia un punto de referencia. Pero, se ha decidido crear una entrada individual para wa:lkwiltia porque el causativo de kwi manifiesta un alargamiento vocálico: kwi:ltia. \nota Checar larga en kwi:ltia. \rev 2020-12-15 \dt 06/Jan/2021 \lx wa:lmo:stika \lx_cita wa:lmo:stika \lx_var General \ref 05059 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.siguiente.dia \catgr Adv-tiempo \infl \sig al siguiente día \osten en referencia a un día en el pasado \sig_var General \fr_n A:man chikwe:i nikowsakak, neli nisiowik. Wa:lmo:stika ka:n niknekia nime:was. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace ocho dias acarreé leña y me cansé mucho. Al siguiente dia no quería levantarme. \fr_son 05059-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mo:stika \semxref mo:sta \raiz wa:l- \raiz mo:sta \dt 03/Feb/2022 \lx wa:mpoy \lx_cita iwa:mpoy \lx_var General \ref 05811 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa contemporáneo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig contemporáneo de la misma edad \osten del poseedor \sig_var General \fr_n Nokni:w mona:miktih iwa:n se: siwa:pil iwa:mpoy. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se casó con una mujer que es su contemporánea (de la misma edad). \fr_son 05811-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig paisano, compañero \osten del mismo pueblo o región \sig_var Tzina \fr_n Neh ne:chtapowihtoya se:, se: towa:mpoy ke:ní:w, ke:ní:w te:no:tsah itech n' tit, itech n' tit oksé: n' taman, itech n' ta:l oksé: taman. \fr_au 2009-09-22-b \fr_var Tzina \fr_e A mí me estaba platicando un amigo cómo, cómo se hacen un llamado (para curar el susto) en el fuego, en el fuego se hace de una forma y para hacer un llamado en la tierra se hace de otra forma. \fr_son 05811-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05811-02_Tzina \fr_fuente 2009-09-22-b | 420.705, 430.205 \fr_n Pero telmiak kimatiyah, ma:se:walpahti telmiak n' towa:mpoywa:n nochi telweliyah. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e Pero sabían mucho de plantas medicinales, muchos de nuestros paisanos sabían mucho. \fr_son 05811-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 05811-03_Zacat \fr_fuente 2012-07-20-c | 284.384, 289.092 \nsem Aunque parece que el sentido original o básico de wa:mpoy es algo como 'de la misma edad (que el poseedor)' casi siempre se usa con el significado de 'compañero', 'vecino', o 'amigo'. \raiz -wa:n \raiz -poy \nsem Parece que el significado básico de -wa:mpoy es 'de la misma edad (del poseedor)' pero que también se ha extendido entre algunas personas para significar 'paisano', esto es, del mismo pueblo o región. \dt 02/Sep/2020 \rev \lx wa:n \lx_cita wa:n \lx_var General \ref 06490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa y \catgr Conjunc \deriv \sig y, palabra funcional que se emplea para juntar dos claúsulas independientes \sig_var General \fr_n Se: pili semi o:pochehkati wa:n a:mo kineki pahtai:s. Moneki mah nochi se: kite:nti wa:n ye:ktsahtsi. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un niño tiene bronquitis y no quiere tomar su medicina, Es necesario que se le ponga en la boca (la medicina, para que lo tome) pero grita muy fuerte. \fr_son 06490-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] (después de un verbo en forma modal de avertencia) porque así \sig_var General \fr_n Tel ka:n titakaki. Nimitswih ximota:li sah. A:mo ka:n titsi:ntapetskoh wa:n timokoko:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No entiendes. Te he dicho que debes estar sólo sentado. Ten cuidado de no deslizarte por la sentadera porque así te vas a lastimar. \fr_son 06490-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:n \nmorf Se ha separado las entradas para wa:n utilizado como una conjunción y -wa:n, obligatoriamente posesionado que es un comitativo, indicando 'con' en el sentido de 'acompañado de'. \dt 21/Dec/2020 \lx wa:n \lx_cita iwa:n \ref 00022 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig_var General \glosa con \catgr Sust-relacional \deriv \infl Oblig pos \sig en compañía de; acompañado de; con \osten generalmente de personas, para un animal como perro es más común decir nikwi:kati notskwin \sig_var General \fr_n Nia:ti kwesala:n iwa:n no:má:n. Tiknamakatih pahpata. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a ir a Cuetzalan con mi mamá. Vamos a vender plátanos. \fr_son 00022-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig junto con \osten un objeto con otro \sig_var General \fr_n Piotemike:t kwali se: kikwa iwa:n a:lwe:we:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los huevos ahogados se pueden comer junto con yerbabuena. \fr_son 00022-02_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:n \nsem El uso de wa:n en un sentido no comitativo como 'llevar con el médico' es una clara influencia del uso de 'con' en español para indicar 'en el lugar donde está', por ejemplo, 'te voy a llevar con tu papá' que puede signifcar tanto 'te voy a llevar junto con tu papá' (los dos juntos como invitados, por ejemplo) o bien 'te voy a llevar donde está tu papá', por ejemplo, para que te regañe. El uso de panowa en la misma frase, pano:k iwa:n también parece ser influencia del uso de 'pasar' en el español. \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx wa:nti \lx_cita ne:chwa:nti \lx_var General \ref 04372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convidar \catgr V3 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig convidar; regalar \osten a alguien, sea comida o bebida \sig_var General \fr_n Ya:lwa no:má:n ne:chwa:ntik kwa:kownakat chi:lposo:n wa:n a:man neh nikwa:ntik nanakat a:ko:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer mi mamá me convidó carne de res preparado en chilposonte y hoy yo le convidé hongos preparados en ajonjolí. \fr_son 04372-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tekiwia \raiz wa:n \dt 18/Jan/2022 \lx -wa:nti \lx_cita iwa:nti \lx_var General \ref 01862 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa participar.con[poseedor] \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig participar con; acompañarse de [el poseedor] \osten alguien, p. ej., una persona que trabaja con otra en una comisión, en llevar a cabo una actividad \sig_var General \fr_n No:pá:n iwa:nti nokni:w itech i:n xiwtekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá participa con mi hermano en el trabajo en el pueblo. \fr_son 01862-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig ser cómplice (en actos delictivos) \sig_var 1-Tacua \fr_n Ne: okichpil kipantetekwino:ltih se: tet ne: take:s wa:n tatsi:ntan nentokeh seki ta:kameh. Ta:ká:n aksá: kikokoh ne: nite:ilwis ke a:mo niiwa:ntik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese niño hizo rodar una piedra en esa ladera y en la parte de abajo están trabajando unos señores. Por si acaso alguien lastimado yo voy a declarar que no participé con él. \fr_son 01862-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -wa:n \dt 18/Apr/2021 \lx wa:ntilia \lx_cita ne:chwa:ntilia \lx_var General \ref 01871 (duda) es más común usar wa:nti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convidar.por \catgr V4 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig convidar (a alguien, algo como café o comida) por (alguien; p. ej., una nuera da café a un familiar de su suegra si la suegra no tiene tiempo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:lah ne: nokni:w xine:chwa:ntili kahfe:n, neh nitisi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Vino mi hermano, convídale café por mí, yo hago tortillas. \fr_son 01871-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Se usa, según Amelia Domínguez, en las fiestas. \raiz wa:n \dt 18/Apr/2021 \lx wapalke:span \lx_cita wapalke:span \lx_var General \ref 01707 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa superficie.de.tabla \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig superficie de tabla (sea por cualquier lado) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikpilo i:n morra:l ne: wapalke:span, ompa sotok se: clavo! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Cuelga este morral en la superficie de esa tabla, allí está clavado un clavo. \fr_son 01707-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wapal \raiz ke:s \raiz -pan \dt 18/Apr/2021 \lx wapaltik \lx_cita wapaltik \ref 00494 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa ancha.y.delgada \catgr Adj \infl \sig ancha y delgada, de la forma general de una planta \sig_var Tzina \fr_n ADA-- ¿Ke:meh toni we:lik (tsapokoro:nah)? MJT-- We:lik, *este**, ne: ke:meh yo:n, *este**, ne:n ke:meh kano:nes no: we:lik pero ne: *como que** mahyá: telaha:yoh wa:n kwaltsi:n wehwe:lik. Ihichkatik ne:n i..., n' ipane:wayo ya ne:n iteyotsi:n se: kipanki:xtilia. ADA-- ¿Wa:n iteyo kehke:..., ke:niwki? MJT-- Wahwapaltik, mahyá: tihti:ltik. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e ADA-- ¿Cómo es de sabrosa (los frutos de Annona purpurea Moc. et Sessé)? MJT-- 1: Es rico, este, este como el, este, este también es rico como la canona pero como que tiene más jugo y sabe bien rico. Es algodonado este…, el pellejo de las semillas se le quita. ADA-- ¿Y sus semillas como son? MJT: Son aplanadas , como negras. \fr_son 00494-01_corp_Yohua-MJT354 \fr_fuente 2012-07-25-k | 57.203, 80.709 \raiz wapal \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx wapaltsa:la:n \lx_cita wapaltsa:la:n \lx_var General \ref 01819 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entre.tablas \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig entre tablas (p. ej., tablas apiladas, amontonadas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: wapaltsa:la:n nikahsik se: kimichtapahsol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Allá entre esas tablas encontré un nido de ratón. \fr_son 01819-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wapal \raiz tsa:la:n \dt 18/Apr/2021 \lx waso:nia \lx_cita kiwaso:nia \lx_var General \ref 06402 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arañar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig arañar; rasgar (p. ej., la piel con una aguja, espina o palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niwetsik wa:n nikwaso:nih noma:kpal ika se: witsti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me caí y me rayé la palma de mi mano con una espina. \fr_son 06402-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz waso: \dt 08/Feb/2022 \lx wa:tsa \lx_cita kiwa:tsa \lx_var General \ref 06475 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig secar (p. ej., leña, ropa, maíz, café, pimienta, por medio del fuego, sol u otra fuente de calor) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwa:tsa nokahfe:n tein nikchipa:w ya:lwa, a:man to:na. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Seco mi café que despulpé ayer, hoy hace sol. \fr_son 06475-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:ki(?) \dt 08/Feb/2022 \lx wa:tsalwits \lx_cita wa:tsalwits \lx_var General \ref 01007 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Rubus fagifolius Schltdl. & Cham. y quizá otras especies del mismo género, familia Rosaceae \semx_tipo Referente natural igual \semxref wa:tsalwits \sem Planta \raiz wits \nmorf El término es un préstamo del totonaco donde la palabra wa:tsap referencia esta planta o grupo de plantas. \rev 2020-12-15 \dt 27/Apr/2021 \lx wa:tsalwits \lx_cita wa:tsalwits \lx_alt wa:tsalwits \lx_alt wa:tsapwits \lx_var General \ref 01884 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rosaceae.Rubus.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada. Es una maleza \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpa:n onkak miak wa:tsalwits, a:mo nikneki mah onka porin telwitsyoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho wa:tsalwits, no quiero que haya porque es muy espinoso. \fr_son 01884-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz wa:k \raiz wits \dt 18/Apr/2021 \lx wawa:na \lx_alt wahwa:na \lx_cita kiwahwa:na \lx_var General \ref 08000 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rascar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; +pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (con reduplicación de vocal corta : wawa:na) rascar \osten p. ej., pared, suelo, piel para quitar algo de la superficie \sig_var General \fr_n I:n ta:kameh kiwawa:nah se: pitsomike:t, sa:te:pan sayoh kitehtekiskeh wa:n kimanakaskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos hombres rascan (para quitarle su pelo) un cerdo muerto, después sólo lo van a descuartizar y a hervir. \fr_son 08000-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : panwahwa:na) rascarle la espalda \osten \sig_var \fr_n Yo:n pili kipantipi:ni se: moyo:t wa:n kineki xikpanwahwa:na. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ese niño le picó un mosco en la espalda y quiere que le rasques la espalda. \fr_son 08000-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:na \nsem Existen las dos formas de 'rascar': wawa:na y wahwa:na. Según algunos asesores, tienen el mismo signficado pero según otros, p. ej., Ceferino Salgado, hay una diferencia. La primera, wawana es raspar una pared para retirar la pintura vieja o raspar la corteza del árbol de jonote para quitarle la baba y ponerle una herida. La forma reduplicada con vocal corta y /h/, wahwa:na se usa más para rascarse una parte del cuerpo, como la cabeza, espalda o pie. Finalmente, una gallina "rasca" la tierra, pero en náhuat para indicar esta acción se utiliza la palabra xe:lowa. \ngram Nota que mike:t no tiene la doble /k/ aunque la raíz termina en /k/, nota que mikkeh si tiene la doble /k/. \dt 23/Sep/2020 \lx wawa:nilia \lx_cita ne:chwawa:nilia \lx_var General \ref 01849 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rascarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig rascar (p. ej., un gato a los muebles, una persona al brazo de un niño) en perjuicio de o por (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chwawa:nili nokni:w ima:y. Ahwayowa wa:n a:mo wel nikwawa:nilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ráscale el brazo de mi hermano (por mi). Tiene comezón y yo no puedo rascárselos. \fr_son 01849-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:na \dt 18/Apr/2021 \lx wa:wa:xkowit \lx_cita wa:wa:xinkowit \lx_alt wa:wa:xxo:chit \lx_var General \ref 04345 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Caesalpinioideae.Caesalpinia.pulcherrima \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Caesalpinia pulcherrima (L.) Sw., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Caesalpinioideae, produce flores de color naranja con amarillo o simplemente naranja \sig_var General \fr_n Niahka kowtah wa:n nikwa:lkwik miak wa:wa:xxo:chit, sa:te:pan nika:ketsak xa:ntohi:xpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al rancho y traje mucho wa:wa:xxo:chit, después los puse en el florero en el altar. \fr_son 04345-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz wa:x \raiz kwaw \nota Esta planta puede tener dos especies, una con flores anaranjadas y otra con flores amarillas. \dt 18/Jan/2022 \lx wa:wkilit \lx_cita wa:wkilit \lx_var General \ref 05311 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Amaranthaceae.Amaranthus.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Amaranthus hybridus L., y quizá otras especies, planta de la familia Amaranthaceae, llamado en español quintonil. Sus hojas son comestibles hervidos. Localmente se reconocen tres variedades, distinguidas por el color de las hojas: rojo, verde, pinto. Todos son comestibles. \sig_var General \fr_n Nika:n onkak miak taman wa:wkilit, seki chi:chi:ltik ixiwyo wa:n seki xoxoktik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí hay muchas clases de quintonil, unas tienen las hojas rojas y otras verdes. \fr_son 05311-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comestible-hojas \semx_tipo Comparar \semxref witswa:wkilit \raiz wa:w \raiz kil \dt 11/Apr/2022 \lx wa:wkiltet \lx_cita wa:wkiltet \lx_alt wa:wtet \lx_var General \ref 06788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semillas.de.quintonil \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semillas de quintonil \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:kik a i:n wa:wkiltet. Mosta nikto:kas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya se secaron estas semillas de quintonil (Amaranthus hybridus L.). Mañana las voy a sembrar. \fr_son 06788-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:w \raiz kil \raiz te \dt 29/May/2020 \lx wa:wkowit \lx_cita wa:wkowit \lx_var General \ref 07404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Celastraceae.Perrottetia longistylis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Perrottetia longistylis Rose; árbol de la familia Celastraceae. Se usa como leña y sus semillas son consumidas por pájaros \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k teyowa n' wa:wkowit, miak chiktehmeh kikwah n' iteyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando el wa:wkowit genera semillas muchos pájaros comen las semillas. \fr_son 07404-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Comida-pájaros \sem Planta \raiz wa:w \raiz kow \dt 08/Sep/2020 \lx wa:wti \lx_cita wa:wti \ref 08122 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa semilla.de.Amaranthus \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx wa:wáw \lx_cita wa:wáw \lx_var General \ref 00752 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa perro \catgr Bebe \deriv \infl N1 \sig perro \osten vocablo usado por personas adultas para enseñarles a los niños al perro \sig_var General \fr_n A:mo xicho:ka, koma:mo wi:tsa wa:waw wa:n mitskwa:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No llores, si no (dejas de llorar) viene el perro y te comerá. \fr_son 00752-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nota Checar grabación \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx wa:xin \lx_cita wa:xin \lx_var General \ref 00573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguninosae.Leucaena.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico de un grupo de árboles del género Leucaena (Leguminosae : Mimosoideae); se dividen en dos grupos generales, los cultivados (tapialwa:xin y San Franciscano) y los silvestres (kowtahwa:xin, de que hay dos comunmente conocidos, uno con guajes más grandes que el otro; hay quizás otro, colecta 1249); todos los wa:xin tienen fruto comestible que se comercializa y madera que se usa para leña \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig guaje, fruto del árbol del mismo nombre; se consumen las semillas y se venden las vainas enteras que al comer se les sacan las semillas \sig_var General \fr_n Ne: plaza onkaya miak wa:xin kwalka:n wa:n tio:takpa nochi tamik a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la plaza había mucho guaje por la mañana y por la tarde todo ya se acabó. \fr_son 00573-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kowtah wa:xin | Leucaena diversifolia (Schltdl.) Benth., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae. Sus frutos son comestibles \fr_n Nota:lpan onkak miak kowtah wa:xin. Ihwa:k ta:ki tiktekih wa:n tite:wa:ntih. A:mo tiknamakah. \fr_au General \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho kowtah wa:xin (árboles de Leucaena diversifolia (Schltdl.) Benth). Cuando produce le cortamos (sus frutos) y convidamos a la gente. No lo vendemos. \fr_son 00573-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \sem Leña \sem Planta \raiz wa:x \ncomp Ceferino Salgado comentó que conoce dos tipos de wa:xin uno de vainas verdes que son comestibles y se da en las milpas o junto a las casas. El otro es de vainas rojizas que no son comestibles y se da en los montes o chaparrales. Es posible que el segunda sea Leucaena esculenta (Moc. & Sessé ex DC.) Benth. aunque esto se tendría que confirmar con una colecta. Nótese que hasta la fecha se han colectado solamente dos especies de Leucaena en las sierras norte y nororiental de puebla. \rev 2020-12-15 \dt 09/Feb/2021 \lx wa:xkilit \lx_cita wa:xkilit \lx_var General \ref 03967 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojas.tiernas.de.guaje \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hojas tiernas y comestibles de los árbol de guaje (Leucaena spp.) \sig_var General \fr_n JVC-- Ke:mah, neli ihko:ni, ke:mah. Se: a:hsohsolo:ni wa:n te:kokoh wa:n yo:n, yo:n no: onkak pahti niki:xehekowa tein yo:n komo se: a:sohsolo:ni, se: mota:lili pahti, teisá:. MVJ-- Ke:mah wa:n komohkó:n neli te:ne:nemik pos nejó:n te:ihixka no:, se: a:sohsolo:ni. Ke:mah, te:kokoh. Nejó:n kwali ata yo:n witski..., ne:n ... A:mo witskilit, yo:n wa:xkilit. , wa:xkilit ata kikwe:chowah ika metat, se: 'kwe:chowa ika metat. JVC-- Wa:xkilit, wa:xkilit, ke:mah, mm. MVJ-- Wa:n ke:mah ka:mpa te:ihixka mah nochi ihkó:n se: mota:lili, eso. JVC-- Kipacha:nili:ka:n, kipacha:niliah ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Sí, ciertamente es así, sí. A uno le salen como ampollas y es doloroso y de ese, de ese también hay medicina, yo creo que de eso al salirle ampollas a uno, que uno se ponga medicina, algo. MVJ-- Si, y es cierto, si de verdad caminaba sobre uno pues le pica también. Se le salen ampollas a uno. Sí, duele. Este, es bueno ese, el witski..., este, .... No son las hojas tiernas del chayote sino las del guaje. Eso, las hojas tiernas del guaje las muelen en metate, uno las muele en metate. JVC-- Las hojas tiernas de guaje, las hojas del guaje, sí, mm. MVJ-- Y luego en donde le pica a uno que se le ponga ahí, eso. JVC-- Que se lo unten, ya se lo untan. \fr_son 03967-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 44.063, \sem Planta-parte \sem Comestible-hojas \raiz wa:x \raiz kili \nsem Como se nota en una frase ilustrativa, las hojas de (Leucaena spp. se utilizan machadas o molidas para amortiguar el dolor de piquete de un tahsolma:ma:ni (la larva de Chrysopidae). \dt 17/Jan/2022 \rev \lx wa:xkowit \lx_cita wa:xkowit \lx_var General \ref 04356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae.Leucaena.spp \catgr Sust \infl N1 \sig Leucaena spp., de la familia Leguminosae llamados 'guajes' en el español de México; en el municipio de Cuetzalan las especies más comunes son Leucaena diversifolia (Schltdl.) Benth. y Leucaena leucocephala (Lam.) DeWit \sig_var General \fr_n Yo:n wa:xkowit wile:w. Xikte:tehteki:lti wa:n mah kitapana:ka:n. Yo:n kwali kowit wa:n teltekoloh. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Ese árbol de guaje se tumbó con todo y raíces. Encarga a alguien para que lo troze y que lo partan. Ese es muy buena leña y genera mucha brasa. \fr_son 04356-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wa:x \raiz kow \dt 18/Jan/2022 \lx wa:xtakwatsi:n \lx_cita wa:xtakwatsi:n \lx_var General \ref 05802 (duda) CSC no conoce este tipo de tlacuache \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Didelphis.marsupialis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig probablemente el Didelphis.marsupialis, uno de tres tipos de zarigüeya se encuentran en la región, los otros siendo el nextik takwatsi:n y el takwakwilo:t \sig_var Tzina \fr_n Yo:n wa:xtakwatsi:n no: kwali se: kikwa, sayoh ihwa:k se: kimiktia semi wa:xtsohya:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La zarigüeya wa:xtakwatsi:n también se puede comer, sólo que cuando se mata huele mucho a guaje. \fr_son 05802-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz wa:x \raiz kwa \dt 02/Sep/2020 \lx wa:xtsohya:k \lx_cita wa:xtsohya:k \lx_var General \ref 01215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.a.guaje \catgr Adj \deriv \sig olor a guaje \osten p. ej., una persona que ha comido mucho \sig_var General \fr_n I:n pili wa:xtsohya:k. Xa: kikwah oso kikokotots wa:xin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño huele mucho a guaje. Tal vez comió o desmenuzó guaje. \fr_son 01215-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz wa:x \raiz tso (?) \raiz ihya: \dt 14/Jul/2021 \lx weh \lx_cita ke:mah weh \lx_var General \ref 00611 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa afirmación.o.negación.enfática \catgr Modal \deriv \sig palabra enfática acerca de lo cierto de alguna afirmación, negación, algo dicho enfatizando lo cierto para que a la persona que escuche crea y toma en serio lo dicho, que ya son varias veces que se ha repetido, por ejemplo \sig_var General \fr_n Xika:wa weh yo:n ko:mit. Tiktapa:nas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Deja esa olla (¿no entiendes?). La vas a romper. \fr_son 00611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ka:n x'ka:wiltihto weh yo:n itskwinti mitskehtsomas. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Que no estés jugando, ya te lo dije, con ese perro porque te va a morder. \fr_son 00611-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz weh \nsem El uso de weh por ejemplo puede indicar que ya son varias veces que se dijo algo, un orden, y ya es la tercera vez, para enfatizar esto. Se podría traducir como '¿no entiendes?' \nota Buscar más ejemplos. \rev 2020-12-15 \dt 16/Feb/2021 \lx wehka \lx_cita wehka \lx_var General \ref 00712 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lejos \catgr Adv-modo \deriv \sig lejos \sig_var General \fr_n Nikpia se: nowa:mpoy tein wehka nemi. Yeh ika a:mo wel achka timotahpalowa, sayoh timonohno:tsah ika n' teposmekat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un contemporáneo que vive muy lejos. Por eso casi no nos podemos aludar persoanlemnte y con frecuencia, nada más hablamos por teléfono. \fr_son 00712-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx wehkaita \lx_cita kwehkaita \lx_var General \ref 02790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ver.a.lo.lejos \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \sig ver desde lo lejos \sig_var General \fr_n Pero pos a:mo wel nimits..., nimitsahsika:ilwi:ti kwaltsi:n ke:ní:w yo:n kintekitiliah. Neli a:mo ke:man neh nimotahne:wih nikin..., nikinchipa:was porque neh neli nikintelmowilia porque te:tipi:niah neli yo:n okwiltsitsí:n. Wa:n neh sayoh nikitaya notioh wehka, ihkó:n nikwehkaitstok ke:ní:w kichipa:waya. Pero a:mo para ximotoki. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Pero pues no te voy, no te voy a explicar muy bien a ciencia cierta cómo es que le hacen ese trabajo. De verás que nunca me animé a limp..., a limpiar esos animalitos porque yo les tengo miedo ya que pican. Y yo nada más veía de lejos a mi tío, desde lo lejos lo miraba como los limpiaba. Pero ni para acercarse. \fr_son 02790-01_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2013-04-04-j | 504.871, 523.656 \sig considerar lejos o distante \osten meta, destino, evento \sig_var General \fr_n Ekintsi:n a:mo ok, pero niki:sak wehka:w ya. Ke:meh nietoya kowtah pos a:mo niwa:la:ya reunión ok. Nikwehkaitaya. Wehka ya n' tehwa:n, ika yo:n nimoki:xtih, yo:n tiempo, ne: wehka:w ya nimoki:xtih, wehka:wak a, porque nikowihitak para niwi:tsa ne:n reunión hasta Kwesala:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya no, me salí ya hace mucho tiempo. Como estaba (residiendo) en el monte, pues no asistía a las reuniones. Se me hacía lejos. Para nosotros ya está lejos, por esa razón me había salido (del grupo que se reunía) en ese tiempo, ya tiene mucho tiempo que me salí de, ya hace tiempo, porque se me hizo lejos para venir a las reuniones hasta Cuetzalan. \fr_son 02790-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-27-f | 468.797, 474.288 \raiz wehka \raiz ita \dt 31/May/2021 \rev \lx wehkakayo:t \lx_cita wehkakayo:t \lx_var General \ref 07492 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.origen.lejano \catgr Adj \deriv \sig ser de origen lejano (de un punto referencia local) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa wa:lah se: tokni:w wehkakayo:t wa:n kineki nika:n tekitis towa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino una persona de origen lejano y quiere trabajar aquí con nosotros. \fr_son 07492-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \raiz kayo: \dt 10/Sep/2020 \lx wehkantik \lx_cita wehkantik \lx_var \ref 08640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 01/Apr/2019 \lx wehkapan \lx_cita wehkapan \lx_var General \ref 01945 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.lo.alto \catgr Sust-predicado \deriv \sig en lo alto (p. ej., la ubicación de un objeto como frutas en las ramas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokniw kwali kowtehko, ma:ski wehkapan kiteki n' kowtsapot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano puede subir a los árboles, aunque estén en lo alto corta los frutos del mamey. \fr_son 01945-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem La palabra wehkapan signific 'en lo alto' mientras wekapantik se usa para 'alto' en cuanto a estatura. \raiz wehka \raiz -pan \dt 20/Apr/2021 \lx wehkapantia \lx_cita wehkapantia \lx_var General \ref 04301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer.alto \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig crecer alto \osten personas, árboles \sig_var General \fr_n Nomach semi wehkapantiak, kipanawih ipopá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi sobrino creció mucho, rebasó a su papá (en estatura). \fr_son 04301-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \raiz -pan \nsem Wehkapantia refiere a la acción de crecer en lo alto y adquirir cierta estatura considerable. No se aplica a todas las personas y plantas aunque todos si de una manera crecen hacia arriba. \dt 18/Jan/2022 \lx wehkapantik \lx_cita wehkapantik \lx_var General \ref 00824 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alto \catgr Adj \deriv \sig alto \osten persona, árbol, casa \sig_var General \fr_n Ke:mah yo:n xiwit neh niki:xmati neh, nika:n tehwa:n tikitanih moskaltia, ne:n, yo:n xiwit wehkapantia ke:meh se:, se: metro, hasta o:me metro ahsi. Ka:mpa ta:lkwalka:n mochi:wa wehkapantik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Si esa hierba la conozco, aquí lo hemos visto que crece, este, esa hierba crece de alto como un metro, alcanza los dos metros. En terrenos fértiles crece muy grande. \fr_son 00824-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-04-05-k | 183.464, 193.924 \raiz wehka \raiz -pan \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx wehkapantilia \lx_cita kiwehkapantilia \lx_var General \ref 05446 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aumentar.en.lo.alto \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aumentar en cuanto a lo alto \osten bardas; las columnas o horcones de una casa antes de ponerle el techo \sig_var General \fr_n Nikte:mo:ti se: tepanchi:wkeh mah kiwehkapantili nocha:n porque ke:man to:na tel takawa:ni. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a buscar un albañil para que aumente la altura de mi casa porque cuando hace sol se siente mucho calor. \fr_son 05446-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \raiz -pan \nsem Aunque literalmente wehkapantilia significa 'hacer aumentar en los alto' su aplicación se limita a los muros o altura de una casa y no se aplica a situaciones en que algo hace crecer alto una planta o un niño. Por ejemplo, abono si puede hacer crecer bien a una planta pero no se usa wehkapantilia sino, por lo común, simplemente pale:wia 'ayudar'. \dt 11/Apr/2022 \lx wehkatan \lx_cita wehkatan \lx_var General \ref 01718 (duda) usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hondo \catgr Adj \deriv \sig hondo (p. ej., una excavación) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nikto:kak notskwin nitachkwak wehkatan wa:n nikpachoh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando enterré a mi perro hice un hoyo hondo y ya lo cubrí con la tierra. \fr_son 01718-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \dt 18/Apr/2021 \lx wehkatantia \lx_cita wehkatantia \lx_var General \ref 01164 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ahondarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ahondarse \osten p. ej., un socavón excavado por agua \sig_var General \fr_n Nokali:ka:mpa panowa a:t ihwa:k kiowi wa:n wehkatantiak a n' caño. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Atrás de mi casa pasa agua cuando llueve y ya se ahondó el caño. \fr_son 01164-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n MJT-- Porque neli pankalaki ata mahyá: se: tomi:n ata n' cuando tiseltikeh, pankalaki n' i..., ke:mih se: tomi:n ne:n ikwa:a:tsi:n. kwa:tekochtia, wehkatantia. Metschikotiah wa:n entó:s ka:n mo..., ka:n moparejarowa n' imets. Entó:s hasta moparejarowa kihtowa wa:n tika:was a kihtowa yo:n pilitsi:n. JVC-- Pankalaki, ke:mah pankalaki. Ke:mah. Ke:mah, kwa:tekochtiah. Wa:n yo:n, yo:n, yo:n cuando kwa:a:wetsih ata metschikotiah m' pilimeh, metschikotiah, se: we:i wa:n se:... Wa:n yehwa se: kimahma: cuando mo..., mo..., Ke:mah, yo:n... ke:mah \fr_au MJT354 \fr_var Tzina \fr_e MJT-- Porque de verás se sumerge algo como una moneda cuando estamos tiernos, se sumerge…, como una moneda es la mollera. Se hace un hueco, se hunde. Se le dispareja el pie y entonces ya no…, no se emparejan sus pies. Entonces hasta que se le emparejen para que dejes a ese bebé. JVC-- Se sumerge, si se sumerge. Si. Si, se le hace un hueco en la cabeza. Y eso, eso, eso cuando se les cae la mollera sus pies se disparejan, se les disparejan los pies. \fr_son 01164-02_corp_Tzina-MJT354_faltar \fr_fuente 2012-07-25-d | 604.064, 622.359 \raiz wehka \raiz -tan \dt 08/Jun/2021 \lx wehkatilia \lx_cita mowehkatilia \lx_var General \ref 00742 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargarle.camino \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mowehkatilia) alargársele el camino \osten alguien, p. ej., caminando a un lugar por una vía larga existiendo una corta \sig_var General \fr_n Neh nia:s a mi:lah nitachiati:w wa:n teh kachi kwali xiow a xitakowati. A:mo xpano ok koma:mo kachi timowehkatilia wa:n timotayowalti:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya yo iré a la milpa a revisar (por si hay alguna novedad) y tu mejor ya ve de compras. Ya no pases si no se te hace más largo el camino (por ir a dar la vuelta) y se te hará tarde (para regresar a buena hora en casa). \fr_son 00742-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx wehka:w \lx_cita wehka:w \lx_var General \ref 01968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hace.tiempo \catgr Adv-tiempo \deriv \sig hace tiempo; hace mucho tiempo; en el pasado; en tiempos de antaño (en referencia a hechos ocurridos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w n' tokni:wa:n a:takwiah, a:man a:mo a:kin a:takwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo las personas acarreaban agua, ahora ya nadie acarrea agua. \fr_son 01968-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka: \dt 20/Apr/2021 \lx wehka:wa \lx_cita wehka:wa \lx_var General \ref 00861 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dilatarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig dilatarse, tardarse \osten p. ej., una persona al realizar ciertas actividades, un objeto en descomponerse \sig_var General \fr_n A:mo wehka:wa pe:wati nechiko:l, ¡Ximochia, tiseya:skeh ya! \fr_au ADA \fr_var Xaltn \fr_e No se va tardar en empezar la reunión. Espera, vamos a ir juntos. \fr_son 00861-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig durar \osten p. ej., la vida útil de un aparato, un tela gruesa \sig_var General \fr_n I:n notekak wehka:w a noko:wka wa:n nohma taxikohtok ok. Aya:mo kwa:koto:ni. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Estos huaraches ya tiene mucho que los había comprado y todavía está aguantando. Todavía no se le revienta la correa. \fr_son 00861-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx wehka:wa \lx_cita kiwehka:wa \lx_var General \ref 06532 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa durarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig durarle (a alguien, p. ej., alimentos, ropa, herramientas que no se desgastan o se acaban luego) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wehka:w a nikowak i:n chikiwit wa:n a:mo wehweliwi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya tiene tiempo que compré esta canasta y no se descompone. \fr_son 06532-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig retrasar a (alguien, p. ej., por ser entretenido en actividades, por una urgencia, por una plática) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chpolowa tateki:lis wa:n wa:lah se: nokoma:leh ne:chkalpano:ko wa:n ne:chwehka:wako. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me falta terminar el corte (cosecha) de café y vino a visitarme una de mis comadres y ya me retrasó (su visita). \fr_son 06532-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n ko:mit ne:chwehka:w a, na:wi xiwit a nikowka wa:n nohma aya:mo tapa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla ya me duró, ya tiene cuatro años que la compré y todavía no se rompe. \fr_son 00861-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \dt 14/Feb/2022 \lx wehka:waltia \lx_cita ne:chwehka:waltia \lx_var General \ref 07400 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargar.en.tiempo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alargar (una actividad como la de ejecutar una pieza de música o dar de comer); hacer durar o tardarse \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k i:n ta:kat tatsotsona semi kiwehka:waltia n' itatsotson. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando este hombre toca un instrumento hace durar mucho su música. \fr_son 07400-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka: \dt 07/Apr/2022 \lx wehka:wkayo:na:nah \lx_cita wehka:wkayo:na:nah \lx_var Tzina \ref 00866 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vieja \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig antepasada (fallecida); mujer de edad muy avanzada \sig_var Tzina \fr_n Towehka:wkayo:na:nahwa:n moti:ltikkwe:ytia ihwa:k talwiti n' a:ltepe:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las mujeres del pueblo de edad avanzada se visten con falda tradicional negra (ceremonial) cuando hay fiesta en el pueblo. \fr_son 00866-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka: \raiz kayo: \raiz na:n \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx wehka:wkayo:t \lx_cita wehka:wkayo:t \lx_var General \ref 07892 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa antiguo \catgr Adj \deriv \sig antiguo (p. ej., un mueble, herramienta, cualquier objeto durable) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: tamalko:mit semi wehka:wkayo:t a, no:má:n ne:chtayo:kolih wa:n a:mo nohma tapa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una olla para tamales ya muy antigua, mi mamá me la regaló y todavía no se rompe. \fr_son 07892-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka: \raiz kayo: \dt 22/Sep/2020 \lx wehka:wkayo:t \lx_cita wehka:wkayo:t \lx_var General \ref 05394 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa antepasados \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \fr_n Nikpia se: tamalko:mit semi wehka:wkayo:t a, no:má:n ne:chtayo:kolih wa:n a:mo nohma tapa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una olla para tamales ya muy antigua, mi mamá me la regaló y todavía no se rompe. \fr_son 05394-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : towehka:wkayo:wa:n) antepasados \osten en referencia a personas ya fallecidas \sig_var General \fr_n Kihtowah ke n' towehka:wkayo:wa:n kikwa:yah pahpatatesio:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que nuestros antepasados comían rizomas de plátano. \fr_son 05394-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \raiz wehka: \raiz kayo: \nmorf Aparentemente cuando se posesiona este sustantivo se usa solamente en plural. \nota Checar uso en singular y si puede usarse sin ser posesionado. \dt 11/Apr/2022 \lx wehka:wkayo:talna:miki:lis \lx_cita wehka:wkayo:talna:miki:lis \lx_var General \ref 01831 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa costumbre.antigua \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig costumbre, tradición antigua (se aplica a tradiciones y prácticas como la celebración del día de muertos, la semana santa) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' ma:lto:mohyo:t se: wehka:wkayo:talna:miki:lis tein timiakeh ok n' tikchi:waltiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mayordomía es una costumbre antigua que todavía somos muchos quienes la practicamos. \fr_son 01831-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref wehka:wkayo:tanemili:lis \raiz wehka: \raiz kayo: \raiz ilna:miki \dt 18/Apr/2021 \lx wehka:wkayo:tanemili:lis \lx_cita wehka:wkayo:tanemili:lis \lx_var General \ref 00878 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa costumbre.antigua \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig costumbre, tradición antigua \osten se aplica a tradiciones y prácticas como la celebración del día de muertos, la semana santa \sig_var General \fr_n Seki wehka:wkayotanemili:lis poliwtok a. Ekintsi:n miak pi:pil a:mo kichi:wah ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Algunas costumbres antiguas ya se están perdiendo. Ahora muchos jóvenes ya no las practican. \fr_son 00878-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref wehka:wkayo:talna:miki:lis \raiz wehka \raiz kayo: \raiz nemi \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx wehka:wkayo:ta:tah \lx_cita wehka:wkayo:ta:tah \lx_var General \ref 00686 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa antepasado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig antepasado \osten un hombre ya fallecido desde hace tiempo \fr_n N' wehka:wkayo:ta:tahmeh kimattokeh ke:ní:w achto katka nemi:lis, te:tapowiah komo se: kintahtania. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los viejos saben como era la vida antes, lo cuentan si se les pide. \fr_son 00686-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref we:ita:tah \raiz wehka:w \raiz kayo: \raiz ta:tah \nsem No está muy claro el grado a que la palabra wehka:wkayo:ta:tah incluye a las mujeres. Parece que cuando se utiliza en el plural no implica que son todos hombres, esto es, podría haber mujeres dentro del grupo. Pero cuando se usa en singular indica solamente un hombre. Nótese también que no existe una forma feminina marcada como ?wehak:wkayo:na:nah aunque quizá hay que considerar que este término es un neologismo. \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx wehka:wkayo:tatsotso:n \lx_cita wehka:wkayo:tatsotso:n \lx_var General \ref 00607 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa música.tradicional \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig música tradicional \osten que viene de tradiciones que se van pasando de generación a generación \sig_var General \fr_n Yo:n wehka:wkayo:tatsotso:n tikakih itech i:n tepostanohno:tsalo:ni tein etok kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La música antigua la escuchamos en la radiodifusora que está en Cuetzalan. \fr_son 00607-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wehka \raiz kayo: \raiz tsona \nsem Aunque es un neologismo desde como hace diez años, ya es bastante común en la radiodifusora y ya se extendido hasta un poquito a la gente. \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx wehka:wkayo:wa:mpoy \lx_cita towehka:wkayo:wa:mpoywa:n \lx_var Tzina \ref 08353 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa antepasado \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig antepasados \sig_var Tzina \fr_n ¿Ke:yeh? Porque, onkak miak nemachti:l a:xka:n ke:ní:w para, tik...tikye:kta:li:skeh tota:ltikpak..., tota:ltikpaktsi:n ke:meh ne:ka tiempo katka tekitiah to..., towehka:wkayo:wa:mpoywa:n. \fr_au RMM \fr_var Tzina \fr_e ¿Por qué? Porque actualmente hay muchos estudios para el tratamiento de los suelos y trabajar la tierra, así como la trabajaron nuestros antepasados. \fr_son 08353-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08353-01_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-d | 537.582, 550.558 \semx_tipo Sinónimo \semxref wehka:wwa:mpoy \nsem La palabra wehka:wkayo:wa:mpoy se emplea en particular por un solo hablante, aparentemente, con wehka:wwa:mpoy como un neologismo aunque la palabra wa:mpoy es común. En la frase ilustrativa también el uso de tota:ltikpa:ktsi:n con un significado como de 'nuestra planeta' o 'nuestra tierra' también es un neologismo aunque ta:ltikpak es común, con el significado de 'tierra'. Casi siempre la palabra wehka:wkayo:wa:mpoy se emplea en plural, con el poseedor también en plural, towehka:wkayo:wa:mpoywa:n \raiz wehka:wV \raiz kayo: \raiz -wa:n \raiz -poy \dt 26/Sep/2020 \rev \lx wehka:wwa:mpoy \lx_cita towehka:wwa:mpoywa:n \lx_var General \ref 08352 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa antepasado \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig antepasados \sig_var Tzina \fr_n A: Para ihkó:n, pos mah a:mo poliwi talna:miki:lis neli. B: Mah, mah kimatika:n a: ke:mah, ihkó:n neli. A: De n', de n' to..., towehka:wkayo:..., towehka:wwa:mpoywa:n katka. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e A: Para que así no se pierda nuestros conocimientos. B: Que los sepan, así, es. A: De lo que conocían nuestros antepasados. B: Si. \fr_son 08352-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08352-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-l | \nsem La palabra wehka:wwa:mpoy se emplea en particular por un solo hablante, aparentemente, con wehka:wkayo:wa:mpoy como un neologismo aunque la palabra wa:mpoy es común. Casi siempre la palabra wehka:wwa:mpoy se emplea en plural, con el poseedor también en plural, towehka:wwa:mpoywa:n \raiz wehka:wV \raiz -wa:n \raiz -poy \dt 26/Sep/2020 \rev \lx wehpo:l \lx_cita iwehpo:l \lx_var General \ref 01610 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuñado \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cuñado \osten hablando mujer o hombre \sig_var General \fr_n Neh no: nikitaya yo:n owakilit i..., ke:man kikwiah, ne: kikwitih, kikwa:lkwia se: nowehpo:l. \fr_au FRP353 \fr_var Zacat \fr_e Yo también veía como cortaban ese owakilit, cuando los traían, allá lo van a traer, lo traía un cuñado mío. \fr_son 01610-01_corp_Tzina-FRP353_faltar \fr_fuente 2012-07-31-a | 102.523, 109.773 \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref wes \raiz wehpo:l \dt 15/Apr/2021 \rev \lx wehweichi:l \lx_cita wehweichi:l \lx_var General \ref 06132 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chile.jalapeño \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chile jalapeño \osten un tipo de chile verde y grande, se comercializa en escabeche pero wehwe:ichi:l refiere al chile verde, crudo \sig_var General \fr_n Ke:man yo:n tasekwetsi ne: parahkokopa ihkwa:k a n’ patiowa n’ wehweichi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando caen las heladas en la zona alta es cuando el chile verde sube de precio. \fr_son 06132-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \semx_tipo Comparar \semxref chi:ltekpin \raiz we:i \raiz chi:l \dt 14/May/2020 \lx wehweikilit \lx_cita wehweikilit \lx_var General \ref 01489 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott., planta comestible de la familia Araceae \sig_var General \fr_n Wa:n tein yo:n, yo:n kiliah wehweikilit oso, oso ista:kkilit oso kwapitsokilit yehwa n' tein we:lik. Yo:n mochi:wa ka:mpa chia:wit, ka:mpa onk..., ka:mpa onkak a:t para we:lik ki:sa tak yo:n mochi:wa wa:n niman se: kimati ke we:lik porque ki..., kiye:kma:kwitokeh a:mo ke:man kachi moma:ytia porque kina:miktiowih sah ne:n ima:tsitsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y esos que son, ése que le llaman wehweikilit o, o ista:kkilit o kwapitsokilit ((Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott.) es la que es comestible. Ese crece en lugares pantanosos, donde hay agua para que salga comestible y uno luego, luego se da cuenta que es sabroso porque la gente seguido colecta las hojas (Nota: Dejando la mata casi sin hojas y así se reconoce), casi nunca (por esta razón) tiene hojas porque las van a cosechar las hojas muy seguido. \fr_son 01489-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 45.691, 67.397 \sem Planta \nsem Según Ernesto Chanico una sola planta se conoce por tres nombres: wehweikilit, ista:kkilit, kwapitsokilit (Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott. Él distingue el no comestible como kekexkikilit, también aparentemente Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott pero que por crecer en otro medio no es comestible. \nmorf Nótese la /e/ corta en wei de wehweikilit; véase we:i, 'grande') \raiz we:i \raiz kil \rev \dt 08/Apr/2021 \lx wehweliwi \lx_cita wehweliwi \lx_var General \ref 00513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descomponerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig descomponerse \osten p. ej., una máquina o vehículo, una herramienta como martillo \sig_var General \fr_n Wehweliw notepos wa:n neh a:mo wel nikchihchi:wa. Nikno:tsati se: ta:kat mah kichihchi:waki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi coche se descompuso y yo no puedo componerlo. Voy a hablarle a un hombre para que lo venga a arreglar. \fr_son 00513-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz welV \ency Grabación, ilustración \nmorf Este verbo siempre ocurre con reduplicación de vocal corta con coda . \nota Checar si con sujeto plural puede tener el significado de divorciarse o separarse, una pareja o matrimonio. Hubo un significado así pero no lo usa CSC \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx wehwelowa \lx_cita kiwehwelowa \lx_var General \ref 00915 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descomponer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig descomponer \osten p. ej., una máquina o vehículo, una herramienta como martillo \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chtane:wtih se: tepos wa:n nikwehweloh. Ekintsi:n nikepili:ti se: yankwik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me prestó una herramienta y la descompuse. Ahora le voy a devolver una nueva. \fr_son 00915-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz welV \nsem Aunque el sujeto (agente) de tawehwelowa es la bestia que lleva la carga, más bien la acción es algo que se le ocurre a la bestia, no algo que provoca o causa. \rev 2020-12-15 \dt 12/Apr/2021 \lx wehwelowilia \lx_cita ne:chwehwelowilia \lx_var General \ref 05484 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descomponerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig descomponerle \osten p. ej., una máquina o vehículo, una herramienta como martillo en perjuicio de alguien \sig_var General \fr_n Nikpia se: tepos tein ika niow nitatokati pero yo:n ke:mania:n niktane:wtihka nokni:w wa:n ne:chwehwelowilih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Tengo una escopeta para ir a cazar en el monte pero el otro día se lo presté a mi hermano y me lo descompuso. \fr_son 05484-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz weliwi \dt 11/Apr/2022 \lx we:i \lx_cita we:i \lx_var General \ref 07509 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa grande \catgr Adj \deriv \sig grande; de gran tamaño \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: nota:lpan nikpia se: kowit we:i, nikte:xi:mati wa:n niki:xti:ti wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un árbol grande en mi terreno, lo voy a tumbar y voy a sacar tablas. \fr_son 07509-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig grande; crecido (un río) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n a:t semi we:i porin ye:kkiowik n' tayowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este río está muy crecido porque llovió mucho anoche. \fr_son 07509-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref miak \raiz we:i \dt 11/Sep/2020 \lx we:ia \lx_cita we:ia \lx_var General \ref 05295 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig crecer; hacerse grande \osten p. ej., una planta, un ser vivo \sig_var General \fr_n Komo kwali se: kitamaka se: pitsot, kwaltsi:n weia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si se da de comer bien a un cerdo crece bien. \fr_son 05295-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig crecer \osten un río \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k kiowi nika:n, ne: tanikwa:kopa we:iah n' a:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llueve aquí, en la parte baja crecen los ríos. \fr_son 05295-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \nsem Para dinero u otras cosas se usar miakia \raiz we:i \dt 11/Apr/2022 \lx we:ia:t \lx_cita we:ia:t \lx_var General \ref 05675 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa río \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig río \sig_var General \fr_n Achto onkayah xilimeh itech we:ia:t. Pe:wak tapahwiah wa:n iwki tankeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Antes había acamayas en el río. Empezaron a envenenar (el río) y así se acabaron. \fr_son 05675-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz a: \nmorf Por la forma del plural, we:ia:meh se ha determinado que es más preciso considerarlo como una sola palabra compuesta y no dos (we:i a:t). Nota que para contabilizar el agua, 'mucha agua' se dice miak a:t. \dt 12/Apr/2022 \lx we:ichi:wa \lx_cita mowe:chi:wa \ref 08254 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx we:iikxipil \lx_cita iwe:iikxipil \lx_var General \ref 05673 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dedo.gordo.de.pie \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dedo gordo del pie \sig_var General \fr_n Nimometsteloh wa:n xi:pe:w nowe:iikxipil. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Me golpeé el pie (tropezando) y se me despellejó el dedo gordo del pie. \fr_son 05673-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz we:i \raiz ikxi \raiz pil \dt 12/Apr/2022 \lx we:iita \lx_cita kiwe:iita \lx_var General \ref 06397 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acudir.de.visita(en.cantidad) \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (siempre en el negativo) no asistir muchos a ver o visitar (p. ej., a un muerto en su vigilio) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k mikik nokni:w a:mo a:kin kiwe:iitako. Tak porin a:mo kanah semi kalpanowa:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando murió mi hermano pocos asistieron a visitarlo. Tal vez porque no visitaba mucho (a las demás personas). \fr_son 06397-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz ita \ngram Comentar el de a:mo a:kin en este context. \dt 08/Feb/2022 \lx we:ika \lx_cita we:ika \lx_var General \ref 00875 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gran.extensión \catgr Adv \deriv \sig gran extensión \osten p. ej., en un terreno \sig_var General \fr_n I:n paratani takowak se: ta:kat. Kihtowah we:ika ta: panowa na:wi esta:joh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Aquí por la parte de abajo un hombre compró un terreno. Dicen que es de gran extensión pues pasa de cuatro hectáreas. \fr_son 00875-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz -ka \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx we:ikalikxit \lx_cita we:ikalikxit \lx_var General \ref 08442 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muchos.horcones \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig [col] ka:n teh we:ikalikxit | (lit., 'no cosa mucho.horcón') no haber muchos horcones \sig_var General \fr_n A: Kwaltsi:n no: n' ima:y mahyá: pisi:ltik. Ma:ahalaxtik, Ajá. B: Maih..., ke:mah, ma:ahalaxtik, ma:ahalaxtik. ke:mah, wa:n neli kwaltsi:n no: se: kikwi kalikxitsí:n mohkó:n neli n' ke:meh i:n tipobres, ka:n teh towe:ikalikxiw wa:n neli nochi moko:wtani n' kowtsí:n, pos ne: te:chservi:rowa ya de yo:n o:me tamameh kowtsitsí:n, kwaltsi:n takwa:wak ki:sa wa:n a:mo ihsik wa:kik a no:. \fr_au MJT354 \fr_var Yohua \fr_e A: Y las hojas (del xi:lo:xo:chit) tienen bonita vista y son pequeñas. Es de hojas lisas. Ajá. B: Es de hojas ..., sí, tiene las hojas lisas, es de hojas lisas, sí, y nos sirve muy bien para usar como horcón, pues nosotros como somos muy pobres no tenemos de donde sacar los horcones (cuando construímos nuestra casa), pues necesitamos comprarlos, pero el tronco (del xi:lo:xo:chit, Pseudobombax ellipticum (Kunth) Dugand) nos puede servir, los dos tipos nos sirven, es muy macizo y no se seca rápido. \fr_son 08442-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08442-01_Yohua \fr_fuente 2012-07-20-p | 146.992, 165.207 \nmorf El elemento we:i- puede usarse como un modificador en predicados verbales: niwe:ikochi 'duermo mucho' y niwe:itakwa 'como mucho' y \sem Casa-espacio-y-partes \raiz we:i \raiz kal \raiz ikxi \raiz2 kalikxi \dt 26/Sep/2020 \lx we:ikaltampa \lx_cita we:ikaltampa \lx_var General \ref 01736 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa edificio.de.presidencia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig oficina pública de la autoridad civil \osten sea presidente auxiliar o presidente municipal \sig_var General \fr_n Nokni:w kite:ilwilihkeh. A:xka:n yahki ne: we:ikaltampa kinohno:tsato n' tekiwah. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue demandado. Hoy fue a la presidencia para hablar con la autoridad. \fr_son 01736-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref kaltampa \raiz we:i \raiz kal \raiz -tan \raiz -pa \nsem La palabra we:ikaltampa es un neologismo que apenas empieza a usar algunas personas. \dt 18/Apr/2021 \lx we:ika:t \lx_cita we:ika:t \lx_var General \ref 01364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa potencia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig potencia; importancia \sig_var General \fr_n Tsi:katao:l, tsi:katao:l ke:mih i:n, nejó:n tsi:kat we:ika:t kipia. We:ika:t kipia, nejó:n, ka:mpa se: tato:ka. Moyo:kolia mochi:wa. Wa:n yo:n tsi:kat, se: kita:lia xina:ch, para yo:n ichika:wka. Ke:mah. Iwa:n se: kima:nelowa, ¿Ke:yeh? Yo:n ichika:wka, ke:meh cuando se: pili tikilpia ka se: chi:chi:llisto:n o se: chi:chi:lestambre itech n' ima:y wa:n imets, para a:mo kalaki nexi:kol yo:ni. Ichika:walis iesyo. Ke:mah. Yo:n yehwa n' tsi:katao:l iesyotsi:n se: kimaka. Nochi chi:wtok. Kipia de i:pa kwi:kas nejó:n tsi:kat n' xi:nach tein ista:k. Kipia de kiwi:kas. Ma:ski se:tsi:n tikahsis sintsí:n, pero kipia de tike:wili:s i:n para 'tato:kaskeh xina:ch. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e El maíz rojo, el maíz rojo como éste, ese, el maíz rojo tiene su potencia. Tiene mucha potencia, este, donde uno siembra. Nace por sí sola. Y el maíz rojo se le pone a la semilla (de otros maíces antes de sembrar) para lo que le da fortaleza. Sí. Se revuelve junto con ello (las demás semillas). ¿Porqué? Por su fortaleza, es como cuando a un niño le amarras un listón rojo o un estambre rojo en la mano y en el pie para que no sea atacado por la maldad. Es la fortaleza de su sangre. Sí. Esa la sangre del maíz rojo se le pasa. Todo tiene su razón. La semilla roja debe acompañar al maíz blanco. Debe acompañarlo. Aunque solamente encuentres una mazorca roja pero debes guardarlo para que cuando siembren (se use como) semilla. \fr_son 01364-01_corp_Xalpn-MGS328_faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 2985.73, 3047.981 \nmorf La palabra we:ika:t ocurre solamente en un texto de un hablante. Los asesores nunca la habían escuchado pero por el contexto se entiende su significado que se ha traducido como 'potencia' aunque bien se puede considerar como 'importancia' dado su derivación del adjectivo we:i 'grande' (de tamaño, edad). \raiz we:i \dt 25/Mar/2021 \rev \lx we:ikimichin \lx_cita we:ikimichin \lx_var General \ref 06709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig rata, cualquier de varias especies del género Rattus, roedores de la subfamilia Murinae y la familia Muridae \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n wehweikimichimeh semi onkakeh ka:mpa kipiah sinti wa:n a:mo teh misto:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las ratas abundan donde almacenan mazorca y no hay gatos. \fr_son 06709-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz we:i \raiz kimich \dt 28/May/2020 \lx we:ikiowi \lx_cita we:ikiowi \lx_var General \ref 05139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caer.aguacero \catgr V0 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No acepta ta- \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig caer un aguacero \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n we:ikiowik wa:n telehekak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana cayó un aguacero e hizo mucho viento. \fr_son 05139-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz kiowi \dt 11/Apr/2022 \lx we:ikiowit \lx_cita we:ikiowit \lx_var General \ref 05286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguacero \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aguacero; tempestad; lluvia muy fuerte \sig_var General \fr_n Ya:lwa pano:k se: we:ikiowit. Taa:kalak nokalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer cayó un aguacero. En mi casa entró el agua. \fr_son 05286-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz kiow \dt 11/Apr/2022 \lx we:ikoma:l \lx_cita we:ikoma:l \lx_var General \ref 00585 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comal.grande \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig comal grande \osten de barro, como de 80 a 100 cm de diámetro, que se usa para las fiestas en las familias para que muchas mujeres puedan poner las tortillas en gran cantidad \sig_var General \fr_n Nikneki nikowas se: we:ikoma:l. Nitalwiki:xti:ti wa:n i:pa monekis se: koma:l tein we:i. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero comprar un comal grande. Voy a hacer la fiesta a mi santo y siempre se va a necesitar un comal grande. \fr_son 00585-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz koma:l \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx we:ikowtah \lx_cita we:ikowtah \lx_var General \ref 01881 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bosque.primario \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig bosque \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta tia:tih we:ikowtah tikte:mo:tih nanakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana vamos a ir al bosque vamos a buscar hongos. \fr_son 01881-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz kow \raiz -tah \nsem Simplemente kowtah refiere al campo en general mientras que we:ikowtah indica el bosque, un lugar lleno de árboles. \dt 18/Apr/2021 \lx we:ikwaltia \lx_cita we:ikwaltia \lx_var \ref 08710 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.bien(sembrado) \catgr V1 \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz we:i \raiz kwal \dt 04/Jan/2021 \lx we:ikwi \lx_cita ne:chwe:ikwi \lx_var General \ref 06555 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agravarsele \catgr V3 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig agravarse con (una enfermedad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayowa:k i:pa tepitsi:n nitoto:niak wa:n ekintsi:n ne:chwe:ikwik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer por la noche tuve un poco de fiebre y ahora me agravé con ella (la fiebre). \fr_son 06555-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz kwi \dt 10/Feb/2022 \lx we:iltia \lx_cita kiwe:iltia \lx_var General \ref 01822 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agrandar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig empeorar o ampliar (p. ej., un chisme, al agregarle más información dañina) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t nochipa kiwe:iltia n' xolopihyo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer siempre empeora (aumentó) el chisme. \fr_son 01822-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \dt 18/Apr/2021 \lx we:iltilia \lx_cita ne:chwe:iltilia \lx_var General \ref 08796 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agrandarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig agrandar \osten ropa; casa \sig_var General \raiz we:i \dt 14/Jul/2021 \lx we:imahpil \lx_cita iwe:imahpil \lx_var General \ref 07595 (duda) usar la frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dedo.pulgar \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig dedo pulgar de la mano \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitatekito wa:n ne:chtipi:nih itech nowe:imahpil se: kowxino:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a cortar y me picó en mi dedo pulgar una hormiga kowxino:lah. \fr_son 07595-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz we:i \raiz ma: \raiz pil \dt 14/Sep/2020 \lx we:ina:n \lx_cita iwe:ina:n \lx_var General \ref 00778 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abuela \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig abuela \osten paterna, materna, política \sig_var General \fr_n Nowe:ina:n kika:wilihte:w no:má:n se: imet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi abuela le dejó a mi mamá en herencia un metate. \fr_son 00778-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz we:i \raiz na:n \nsem Esta palabra, como we:ita:t es poco común en San Miguel Tzinacapan donde se acostumbra usar más el préstamo del español noawe:lah. Sin embargo, en otros pueblos del municipio de Cuetzalan se sigue usando we:ina:n. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx we:ineki \lx_cita mowe:ineki \lx_var General \ref 01147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa creerse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig (con reflexivo : mowe:ineki) creerse; portarse en manera presumido o creído \osten p. ej., una persona que no contesta un saludo, alguien que no acepta hacer favores \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat semi mowe:inekia, yeh ika a:mo miakeh yahkah kiitatoh ihwa:k mikik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre se creía mucho, por eso no lo fueron a ver muchos cuando se murió. \fr_son 01147-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz neki \dt 01/Jun/2021 \lx we:iokwili:n \lx_cita we:iokwili:n \lx_var General \ref 05073 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animal.grande \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig animal silvestre grande y a menudo feroz \osten p. ej., zorra, tacuache, tigre, tejón, mapache \sig_var General \fr_n Tayowak kinimowti:ko nopiowa:n se: we:iokwilin.. Ihwa:k niah nikitato choloh wa:n kwi:kak se: nopiote:na:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer por la noche vino a espantar a mis gallinas un animal grande. Cuando fui a verlo se escapó y se llevó una gallina. \fr_son 05073-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz okwil \dt 03/Feb/2022 \lx we:ipan \lx_cita we:ipan \lx_var General \ref 00818 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poblado.grande \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig poblado grande \osten se usa en comparación con otro más pequeño, como Cuetzalan, la ciudad de Puebla \sig_var General \fr_n Nokni:w nemi we:ipan, neh ninemi itech se: xola:l kachi tsikitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano vive en un poblado grande, yo vivo en un pueblo más pequeño. \fr_son 00818-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz -pan \nsem Generalmente este término se usa para designar las poblaciones que son concentradas con respecto a los poblados dispersos, pero también puede ser usado para comparar dos poblados concentrados siempre en relación al área que ocupan. \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021 \lx we:isa:yo:lin \lx_cita we:isa:yo:lin \lx_var General \ref 00333 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease sa:yo:lin \sem Animal-artrópodo \raiz we:i \raiz sa:yo:l \rev 2020-12-15 \dt 08/Jan/2021 \lx we:itaeka:nkeh \lx_cita we:itaeka:nkeh \lx_var General \ref 01201 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa máxima.autoridad \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : we:itaeka:nanih \sig máxima autoridad \osten p. ej., de un pueblo o municipio, p. ej., presidente municipal o presidente auxiliar de una junta auxiliar \sig_var General \fr_n AND-- Para se: ipah kwali ne:n eskowit. MFC-- Ke:mah, we:n[o]..., pos topah, topah tein te:chna:miki, topah. Mm, te:chpahtia. Hasta ke:meh i:n towe:itaeka:nka:w, ta: pos i:n, mah teisá: kokolis kahsi wa:n mah mota:lili, kina:mikis. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e AND-- Para el remedio de uno este el sangre de grado. MFC-- Si, bueno…, pues nuestro remedio, nuestro remedio que nos cura, nuestro remedio. Si, nos cura. Hasta como a nuestro presidente, pues, pues que le de alguna enfermedad y que se lo ponga le va a curar. \fr_son 01201-01_elab_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xiwtekiwah \semxref we:itekiwah \raiz we:i \raiz yeka:na \dt 13/Jul/2021 \lx we:ita:ki \lx_cita we:ita:ki \lx_var General \ref 05069 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa producir.bien \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig producir, rendir bien \osten un cultivo como maíz, café, mameyes, en cuanto a su fruta \sig_var General \fr_n I:n xiwit a:mo we:ita:kik nosin, xa: porin a:mo niman kiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año no se produjo bien mi maíz, tal vez porque no llovió luego. \fr_son 05069-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz ta:k \nsem Este verbo we:ita:ki se usa siempre con el negativo a:mo, tal vez porque la buena producción de vegetales depende de factores que la impiden. Si bien hay forma de estimular la buena producción como abonos, no es común decir de forma afirmativa we:ita:ki. \dt 03/Feb/2022 \lx we:itaktsonta:lia \lx_cita mowe:itaktsonta:lia \lx_var General \ref 04456 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa formar.mata.muy.grande \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig formar una mata muy grande \osten ciertas plantas que crecen con tallos muy juntos \sig_var General \fr_n Pero mi:lah a:mo kachi mochi:wa porque ke:meh, ne:, ka:sá: pos ki..., kitawe:litah yo:n porin a:mo wa:ki [mekaehkaw]. Ki..., kisahsalo:wiah ika esquina de salo:n wa:n ika yo:n ki..., kipolowah yo:n. Pero ka:mpa kahbe:ntah pos a:mo se: kichkwa, ika de ke se: tawi:teki sah, mowe:itaktsonta:lia. Wa:n yo:n a:mo, a:mo xo:chiowa ika tiempo sah. Yo:n ke:man chika:waya ne:n komekat ne: xo:chiowa. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pero en las milpas casi no crece (Hymenostephium cordatum (Hook. & Arn.) S.F. Blake) porque como ese, en algunas partes, en algunas partes lo odian porque no se seca fácilmente. Lo desentierran con la esquina de un azadón y con eso lo exterminan. Pero donde es cafetal pues no se hace, pues como solamente se chapea, se hace más grande la mata y ese no, no florece en alguna temporada. Ése cuando se arrecia el bejuco, florece. \fr_son 04456-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-08-02-d | 177.149, 197.227 \semx_tipo Comparar \semxref taktsonta:lia \raiz taktson \raiz ta:l \dt 18/Jan/2022 \lx we:itakwa \lx_cita ka:n we:itakwa \lx_var General \ref 01713 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa comer.bien \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig comer bien (casi siempre en negativo) \osten personas, en el sentido de comer tortillas; animales en el sentido de comer de mucha cantidad \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili a:mo we:itakwa yeh ika kokoxkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño no come bien (esto es, no come tortillas con la comida) por eso está debil. \fr_son 01713-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz kwa \nsem Esta palabra se usa siempre anteponiendo el negativo a:mo, en afirmativo no tiene sentido. Aunque casi siempre se utiliza en 3a persona, si alguien quisiera usarla en primera persona sería a:mo niwe:itakwa, indicando que el adjetivo we:i esta incorporado o fusionado a la raíz verbal takwa. \dt 18/Apr/2021 \lx we:ita:lia \lx_cita mowe:ita:lia \lx_var General \ref 00713 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desarrollarse.mucho \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig desarrollarse mucho en mata \osten algunas plantas silvestres y cultivadas como plátano, bambú, carrizo que se adaptan a un suelo, echando más tallos de la base \sig_var General \fr_n Nikto:kak seki noktapahpata wa:n ekintsi:n mowe:ita:lih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Sembré unos plátanos blancos y ahora ya se desarrolló en una mata grande. \fr_son 00713-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz ta:l \rev 2020-12-15 \dt 01/Mar/2021 \lx we:ita:t \lx_cita iwe:ita:t \lx_var General \ref 01597 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abuelo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig abuelo (paterno, materno, político) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nowe:ita:t semi kintasohta n' ipilwa:n wa:n iixwi:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi abuelo quiere mucho a sus hijos y a sus nietos. \fr_son 01597-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Parentesco \raiz we:i \raiz ta:t \nsem Esta palabra, como we:ina:n es poco común en San Miguel Tzinacapan donde se acostumbra usar más el préstamo del español noawe:lah. Sin embargo, en otros pueblos del municipio de Cuetzalan se sigue usando we:ina:n. \dt 15/Apr/2021 \lx we:ita:tah \lx_cita we:ita:tah \lx_var General \ref 06785 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa viejo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig viejo \sig_var 1-Tzina \fr_n Towe:ita:tahwa:n te:chtapowiah miak sa:ni:lmeh, ihkó:n tiki:xmatih keni:w katka nemi:lis ne: wehka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Nuestros viejos nos cuentan muchos cuentos, así conocemos cómo era la vida antes. \fr_son 06785-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref wehka:wkayo:ta:tah \raiz we:i \raiz tah \dt 29/May/2020 \lx we:itekiwah \lx_cita we:itekiwah \lx_var General \ref 06789 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa autoridad.superior \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1=N2 \plural Irregular agentivo wehwe:itekiwa:nih \sig autoridad superior (p. ej., a nivel de municipio o estado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa wa:lahka we:itekiwah n' toxola:l. Kihtowa kichi:wati miak taman tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino la autoridad superior a nuestro pueblo. Dice que va a hacer muchas obras. \fr_son 06789-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz teki \dt 29/May/2020 \lx we:iti \lx_alt we:itia \lx_cita we:iti \lx_var General \ref 01153 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa infectarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig infectarse \osten una herida \sig_var General \fr_n Nimoma:tek wa:n a:mo nikpahti niman yeh ika we:itik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me corté la mano y no me curé pronto por eso se infectó. \fr_son 01153-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Yo:n semi, semi te:mach ika se: icortada komohkó:n se: kipia. Komo sepa se: kitanawih, we:iti wa:n te:malowa. Para yo:n se: kita:lilia yehwa yo:n ialakyo ne:n, ne:n, a:te:nkwa:kwala, a:mo teh, a:mo teh, a:mo teh mochi:wa ok, nehnemi n' kokolis, sanoke a:mo pala:ni nió:n no: xokoya. Kitsakwilia yo:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Eso es muy, es muy peligroso si es que uno tiene una cortada. Si es que lo empeora uno, se infecta y se le forma pus. Para eso se le pone el, la baba de este, este, del a:te:nkwa:kwala (Odotonema callistachyum (Schltdl. & Cham.) Kuntze), no hay, no hay, ya no pasa nada, avanza la enfermedad, ya no se pudre ni se agria. Eso lo detiene. \fr_son 01153-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-16-e | 119.54, 137.099 \raiz we:i \dt 01/Jun/2021 \lx we:iti:ltia \lx_cita kiwe:iti:ltia \lx_var General \ref 06587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig complicar (p. ej., un problema); hacer más grave, hacer mucho de poco (una situación o acontecimiento negativo) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n kahwak se: siwa:t. Sa:te:pan kiwe:iti:ltih n' tahto:l, kihtoh ke kima:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi madre regañó a una mujer. Después lo complicó, dijo que le pegó. \fr_son 06587-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \dt 10/Feb/2022 \lx we:ito:ka \lx_cita kiwe:ito:ka \lx_var General \ref 07451 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.mucho.de \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sembrar mucho de (cultivos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ka:sá: kito:kah miak tao:l, nikahkwí:n tehwa:n a:mo tikwe:ito:kah ok. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e En algunos lugares siembran mucho maíz, por estos rumbos ya no se siembra tanto (el maíz). \fr_son 07451-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \nsem El verbo we:ito:ka siempre va acompañado del negativo a:mo o ka:n, pues de forma afirmativa nunca se puede usar. \dt 11/Apr/2022 \lx we:ixola:l \lx_cita we:ixola:l \lx_var General \ref 01847 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ciudad \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig ciudad (Puebla, México) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta nia:ti we:ixola:l nikte:mo:ti tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a ir a la ciudad a buscar trabajo. \fr_son 01847-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz xola:l \dt 18/Apr/2021 \lx wel \lx_cita wel a:man \lx_var General \ref 01520 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apenas \catgr Adv-tiempo \deriv \sig apenas \osten un suceso que acaba de ocurrir \sig_var General \fr_n Niko:nkowaya se: totolin wa:n ne:chilwi n' siwa:t ke wel yekin kinamakak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Iba a comprar un pavo y me dijo la señora que apenas lo había vendido. \fr_son 01520-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] wel pe:wa | acabar de iniciar (un evento que tiene poco tiempo de haber comenzado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nio:rahtik ok, ke:man niahsik wel pe:wak nechiko:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me dio tiempo (llegar a la reuníon), cuando llegué acababa de iniciar. \fr_son 01520-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wel \dt 13/Apr/2021 \lx wel ihwa:k \lx_alt weli hkwa:k \lx_cita wel ihwa:k \ref 08700 (subentrada) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa justo.en.ese.tiempo \catgr Adv-tiempo \deriv \infl \sig justamente (en un tiempo indicado) \sig_var General \fr_n Kihtowa, "Pos niow nikitati", kihtowa. Nikwite:w wa:n tiahsikeh. Wa:n wel ihwa:k yo:n, no: wel ihwa:k yo:n, yo:n, este, ta:ktoya yo:n kowtsí:n. Ki..., ki:xkopi:nak, kiki:xtilih nochi, ne:n, tai:xkopi:n de n..., n' ita:kilo, de n' ikowyotsi:n, de n' ixiwyotsi:n. A:mo nikmati, este, para ke:yeh, para, para ki:xmatiskeh. Entonces* yo:n ne:chtahtanih yeh para no: kimat..., para ki..., kimatiskeh ke:ní:w mono:tsa. Entós neh nikilwih ke:ní:w mono:tsa yo:n kowtsí:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Dice, "Pues voy a verlo", dice. Lo lleve conmigo y llegamos. Y justo en ese tiempo, justo en ese tiempo estaba en fruto ese árbol. Le…, le tomó fotos, le tomó todo, este, fotos de los frutos, de su tallo, de sus hojas. No sé, para qué, para, para que lo conozcan. Entonces él me preguntó para saber, para saber cómo se llama. Entonces yo le dije como se llama ese árbol. \fr_son 008700-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_fuente 2012-07-17-h | 99.932, 139.584 \fr_n Ne: ta:kat ne:chtawi:kilia tomi:n wa:n ka:n ne:chtakepia ok. Nikmakaka a:mo porque niktelpia sayoh ke: wel ihkwa:k nikinnamaka seki pitsomeh wa:n nike:wtoya notomi:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre me debe un dinero y ya no me lo quiere devolver. Le había prestado no porque tenga mucho, sino que justo en ese tiempo cuando me pidió, yo tenía un ahorro de unos cerdos que había vendido. \fr_son 008700-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wel \raiz ihwa:k \dt 02/Sep/2020 \lx welahsi \lx_cita welahsi \lx_var General \ref 06519 (duda) no aparece en el corpus y CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa muy.grande \catgr Adv-modo \deriv \sig muy grande en lo alto (ser vivo, árbol, lo que puede crecer en altura) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokahfe:ntah etok se: tio:kowit welahsi. Ki:sas miak wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi cafetal está un cedro muy grande. Saldrán muchas tablas. \fr_son 06519-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz ahsi \dt 26/May/2020 \lx weli \lx_cita weli \lx_var General \ref 06727 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poder \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (seguido por verbo o sustantivo) poder o tener la capacidad de realizar una actividad (expresada verbal o sustantivalmente) de forma adecuada (p. ej., escribir, construir, cocinar) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:má:n weli tahkihti, kichi:wa wi:pi:lmeh wa:n ilpikameh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá puede tejer en telar de cintura, hace huipiles y fajas. \fr_son 06727-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ke:meh weli sah | [lit., 'solamente como sea'] sencillo \fr_n ¡Xkwa:ki se: taxkaltsi:n, ma:ski ke:meh weli sah! \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¡Ven a comer un taquito, aunque sea muy sencillo! \fr_son 06727-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wel \raiz weli \nmorf Tanto weli como wel puede anteceder a un predicado verbal: niweli nitekiti o wel nitekiti. Pero antes de un complemento sustantival se emplea nada más el verbo, weli. Así se puede decir yehwa weli tekit pero no ?yehwa wel tekit \ngram Nota que se marca el sujeto en weli pero no en wel, que mas bien es un auxiliar. \dt 14/Feb/2022 \lx we:lia \lx_cita we:lia \lx_var General \ref 07582 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.sabroso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig quedar sobroso (p. ej., un guisado que se condimenta bien) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' pio:nakat kwaltsi:n we:lia ika a:ko:lin wa:n pimienta. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La carne de pollo queda bien sabrosa con ajonjolí y pimienta. \fr_son 07582-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:li \dt 14/Sep/2020 \lx we:lik \lx_cita we:lik \lx_var General \ref 05796 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sabroso \catgr Adj \deriv \plural Irregular: we:lkeh \sig sabroso \osten cualquier comestible incluyendo bebida \sig_var General \fr_n No:má:n kichihchi:w seki tapalo:l telwe:lik wa:n niman tiktamihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá hizo una comida muy sabrosa y nos la acabamos luego. \fr_son 05796-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:li \dt 12/Apr/2022 \lx we:lilia \lx_cita kiwe:lilia \lx_var General \ref 07450 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gustarle.sabor \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig gustarle el sabor (de una comida, de una bebida) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tinochi:n tikwe:liliah no:má:n iemo:l yeh ika niman tami. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A todos nos gusta el sabor de los frijoles de mi mamá, por eso se acaban luego. \fr_son 07450-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:li \dt 11/Apr/2022 \lx weli:ltia \lx_cita ne:chweli:ltia \lx_var General \ref 07449 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa capacitar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig capacitar, enseñar (algo a alguien, p. ej., un maestro a su alumno, un danzante a su aprendiz,) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kwaltsi:n ne:chweli:ltih kowtahtekit, a:man ika nimotekipanowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre me hizo aprender bien el trabajo del campo, ahora me mantengo con eso. \fr_son 07449-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref machtia \raiz weli \nsem Nótese que el verbo machtia implica simplemente que la persona que es objeto primario del verbo fue enseñado sin indicar por el verbo si aprendió bien o no. El verbo ditransitivo weli:ltia sin embargo, significa que el alumno o persona enseñada llegó a capacitarse o aprender plenamente lo que le fue enseñado. \dt 11/Apr/2022 \lx we:liltia \lx_cita kiwe:liltia \lx_var General \ref 05529 (duda) meter una frase del corpus, el ejemplo es rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darle.sabor \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig darle sabor \osten a un comestible, p. ej., al agregarle una especie \sig_var General \fr_n Chi:lposo:n se: kiwe:liltia ika kola:ntoh oso pimie:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al chilposonte se le da sabor con cilantro o pimienta. \fr_son 05529-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:li \dt 12/Apr/2022 \lx welimaka \lx_cita mowelimaka \lx_var General \ref 06639 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa darse.poder \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : mowelimaka) actuar unilateralmente, sin consultar \osten p. ej., al tomar una decisión un miembro de un grupo y no consultar a los demás \sig_var General \fr_n Totayeka:nka:w motelwelimaka, ta: kinamakak seki wapal wa:n a:mo ki:xpantilih n' a:ltepe:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El presidente actuó unilateralmente (tomó la decisión solo) para vender unas tablas y no lo consultó con el pueblo. \fr_son 06639-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz weli \raiz maka \dt 14/Feb/2022 \lx welita \lx_cita kiwelita \lx_var General \ref 01955 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gustarle \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma 'ita' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig gustarle (p. ej., un objeto, una actividad, una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kiwelita tekitis, kwalka:n yowi wa:n ehko tio:takpa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le gusta trabajar, sale por la mañana y regresa por la tarde. \fr_son 01955-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mowelita) alegrarse \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili mowelita porin kilwihkeh kwi:katih kwesala:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se alegra porque le dijeron que lo van a llevar a Cuetzalan. \fr_son 01955-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wel \raiz ita \dt 20/Apr/2021 \lx welitilia \lx_cita ne:chwelitilia \lx_var General \ref 01877 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa codiciar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig codiciar o tener gusto por (una pertenencia o propiedad) de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chwelitilih ke:meh nikchihchi:w nocha:n, kihtowa kwaltsi:n moita. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano le gustó como hice mi casa, dice que se ve bien. \fr_son 01877-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wel \raiz ita \dt 18/Apr/2021 \lx welitilis \lx_cita welitilis \lx_var General \ref 05516 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poder \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig poder \osten que se le atribuye a un santo \sig_var Tzina \fr_n Kihtowah n' ta:tahmeh ke totiotsi:n tein tahpia ne: altepe:t San miguel Tzinacapan kipia miak weliti:lis. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Dicen los ancianos que el santo patrón de San Miguel Tzinacapan tiene muchos poderes. \fr_son 05516-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz weli \dt 12/Apr/2022 \lx we:lka \lx_cita iwe:lka \lx_var General \ref 07443 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa condimento \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig condimento (de una comida, particularmente los condimentos que tradicionalmente se le ponen a un guisado en particular para sazonarlo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Tomat iwe:lka n' pio:nakat. kwali ika se: kichi:wa chi:lmo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El jitomate es el condimento (preferido) de la carne de pollo. Con ello se puede hacer mole. \fr_son 07443-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref wi:kal \raiz we:li \dt 10/Sep/2020 \lx welkaki \lx_cita kiwelkaki \lx_var General \ref 01771 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oir.con.placer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig considerar agradable o de buen sonido (p. ej., una idea, música) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili semi kiwelkaki ma:se:waltatsotso:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño le agrada mucho la música tradicional local. \fr_son 01771-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wel \raiz kaki \dt 18/Apr/2021 \lx welkakilia \lx_cita ne:chwelkakilia \lx_var General \ref 05056 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escucharle.con.agrado(algo.dicho) \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aceptarle (p. ej. un consejo) por considerar lo dicho atinado; escucharle con agrado \sig_var General \fr_n Nokniw ne:chilwih ke:ni:w mah nikchi:wa nocha:n. Nikwelkakilih wa:n iwki nikchi:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me dijo cómo hacer mi casa. Me agradó (su idea) y lo hice así. \fr_son 05056-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wel \raiz kaki \dt 03/Feb/2022 \lx welmati \lx_cita kiwelmati \lx_var General \ref 01155 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirlo.bien \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sentirlo bien \osten una acción física, como una sobada, que se le hace a uno \sig_var General \fr_n I:n pitsot kiwelmati komo se: kikekelowa. mote:ka wa:n kochi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este marrano siente bien si uno le haga cosquillas. Se acuesta y se duerme. \fr_son 01155-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wel \raiz mati \dt 01/Jun/2021 \lx weloktik \lx_cita weloktik \lx_var General \ref 00356 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa que.forma.brasas \catgr Adj \deriv \sig que forma, produce o deja muchas brasas \osten ciertos de tipos de madera que se tardan en apagarse y duran mucho tiempo con brasas \sig_var Tzina \fr_n I:n kowit tein niktatihtok kwaltsi:n weloktik, we:hka:wa tekolohtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La leña que estoy quemando produce muchas brasas, dura mucho tiempo con brasas (esto es, no se consume luego). \fr_son 00356-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz welo: \nota Investigar que tipos de madera son weloktik \ncomp En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se usa para decir que hay buenas brazas. No se usa weloktik no usa. \rev 2020-12-15 \dt 25/Jan/2021 \lx we:ro \lx_cita we:ro \lx_var Xalpn \ref 07925 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mucho \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx wes \lx_cita iwes \lx_var General \ref 05233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cuñada \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cuñada \osten hablando hombre o mujer \sig_var General \fr_n ¿Tikihtowa ke kopitsokilit kito:kte:w ne:n mowes? \fr_au ADA300 \fr_var Xalpn \fr_e ¿Y dices que el kopitsokilit (Xanthosoma) lo había sembrado tu cuñada? \fr_son 05233-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2010-07-13-g | 955.964, 960.126 \sem Parentesco \semx_tipo Comparar \semxref wehpol \raiz wes \dt 11/Apr/2022 \rev \lx wetsi \lx_cita wetsi \lx_var General \ref 05054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caerse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caerse \osten p. ej., una persona al tropezar, un árbol al tirarlo; véase pawetsi \sig_var General \fr_n I:n pili wetsik, moxola:w ika pahpatae:wat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se cayó, se resbaló con una cáscara de plátano. \fr_son 05054-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig salir a la superficie \osten un insecto, particularmente los Atta mexicana, tsi:kat, que tienen su nido subterráneo \sig_var General \fr_n Ke:man tawiwiyoka wetsih miak tsi:kate:na:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando tiembla la tierra salen muchas reinas de hormiga arriera (chicatanas, Atta mexica). Dicen que es sabroso su cuerpo (literalmente el abdomen). \fr_son 05054-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : pawetsi) caerse desde lo alto (al suelo) \sig_var Xaltn \fr_n Ya:lwa nopili pawetsik itech se: we:i kwowit wa:n mokwa:tapa:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Ayer se cayó mi hijo desde lo alto de un árbol y se le abrió la cabeza. \fr_son 05054-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n tapawetsi \raiz wetsi \dt 03/Feb/2022 \lx wetsi:ltia \lx_cita kiwetsi:ltia \lx_var General \ref 01774 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.caer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer caer \osten a una persona al empujarla o tropezarla; a un árbol al tumbarlo \sig_var General \fr_n I:n okichpil kiwetsi:ltih i:n pili, kikechilih imets wa:n tsikwi:ntoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho hizo caer (tiró al suelo) a este niño, le puso el pie y estaba corriendo. \fr_son 01774-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mo:taltia \raiz wetsi \dt 18/Apr/2021 \lx wetska \lx_cita wetska \lx_var General \ref 01335 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reírse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reírse \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ye:kwe:wetska komo kita n' ipopá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se ríe mucho si ve a su papá. \fr_son 01335-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetska \dt 24/Mar/2021 \lx wetskilia \lx_cita ne:chwetskilia \lx_var General \ref 05269 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reírse.de \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig (generalmente con reduplicación de vocal larga : wehwetskilia) reírse de \osten alguien, por algo mal hecho, por algo como un leve desgracia \sig_var General \fr_n I:n pili kiwehwetskilia n' i:kni:w. Kiwe:wetskilia ihwa:k mihto:tia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se ríe de su hermano. Se ríe de él cuando baila. \fr_son 05269-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetska \dt 11/Apr/2022 \lx wetskismati \lx_cita kiwetskismati \lx_var General \ref 06775 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa no.tomar.en.serio \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig no tomar en serio (un evento, una obligación) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:pil nochi kiwetskismati sah, a:mo teh kikwe:ntahchi:wa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta muchacha no le toma nada en serio (sólo le causa risa), no es madura en decisiones. \fr_son 06775-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetska \raiz mati \dt 14/Feb/2022 \lx wetskitia \lx_cita kiwetskitia \lx_var General \ref 06621 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.risa \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig provocarle risa; hacer reír (a una persona, p. ej., al contarle un chiste o hacerle cosquillas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t neli kiwe:wetskitia n' ipili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer hacer reír a su hijo. \fr_son 06621-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetska \dt 14/Feb/2022 \lx wetstok \lx_cita wetstok \lx_var General \ref 06479 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acostado \catgr Adj \deriv \sig acostado (una persona en una cama o tabla) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili wetstok ka:mpa nikochi, a:mo a:kin kitak mote:k wa:n kochik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está acostado donde duermo (cama), nadie lo vio acostastarse y se durmió. \fr_son 06479-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig tirado (un objeto) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n wetstok tomi:n, ait a:koni kipoloh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está tirado un billete, quien sabe quien lo perdió. \fr_son 06479-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetsi \dt 25/May/2020 \lx wetstotinemi \lx_cita wetstotinemi \lx_var General \ref 00144 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.tirado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0+na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig pasársela acostado \osten personas, perros \sig_var General \fr_n I:n okichpil ye:ktatsiw. A:mo kineki kwahkowis, sayoh wetstotinemi n' to:naya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy flojo. Ni siquiera quiere ir a traer leña, sólo se la pasa acostado todo el día. \fr_son 00144-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wetsi \raiz nemi \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx wetstoya:n \lx_cita iwetstoya:n \lx_var General \ref 03840 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lecho \catgr Sust-loc \deriv \infl \sig lecho; lugar donde está acostado \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sig lecho \raiz \dt 02/Oct/2018 \lx we:wehcho \lx_cita we:wehcho \lx_var General \ref 00975 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pavo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig pavo (macho); ave domesticada que se cria para consumo \sig_var General \fr_n Mokokowa nowe:wehcho wa:n a:mo nikmati ke:ni:w nikpahti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi pavo está enfermo y no sé cómo curarlo. \fr_son 00975-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \semxref to:tolin \semx_tipo Comparar \semxref kowtia \raiz we:weh \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx we:wehmati \lx_cita mowe:wehmati \lx_var General \ref 05037 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse.viejo \catgr V2(refl) \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : mowe:wehmati) portarse, sentirse, considerarse gente madura y adulta \osten casi siempre utilizado después de un negativo, ka:n o a:mo \sig_var Tzina \fr_n Nokni:w ka:n mowe:wehmati, kipia na:wi powal xiwit wa:n tsikwi:ntinemi. Ya:lwa mihto:ti:to Yohualichan. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi hermano no se siente viejo, tiene ochenta años y anda. Ayer fue a un baile en Yohualichan. \fr_son 05037-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref we:wentsi:nneki \raiz we:weh \raiz mati \nsem Casi siempre se usa en forma negativa, ka:n mowe:wehmati 'no se siente viejo'. \dt 03/Feb/2022 \lx we:wehsinal \lx_cita we:wehsinal \lx_var General \ref 00648 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.dientes.pelados \catgr Sust \infl N1 \sig con los dientes pelados por naturaleza, \osten \sig_var General \fr_n Ne: ohti nikna:mik se: we:wehsinal. Ne:chkwalantih porque telsenka ne:chtatsi:ntokih ka:ni niow wa:n ke:ni:w nimono:tsa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en el camino encontré un hombre con los dientes pelados. Me molestó porque me hizo muchas preguntas, como adónde voy y cómo me llamo. \fr_son 00648-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz sinal \dt 17/Mar/2021 \lx we:wehti \lx_cita we:wehti \lx_var General \ref 01299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa envejecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig envejecer (alguien, p. ej., por exceso de trabajo, por enfermedad) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihsiwka niwe:wehtik, xa: porin niteltekitia ihwa:k katka niokichpil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Envejecí muy rápidamente, tal vez porque trabajaba mucho cuando era joven. \fr_son 01299-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tati:tahtia \raiz we:weh \dt 21/Mar/2021 \lx we:weloktia \lx_cita we:weloktia \lx_var General \ref 05140 (duda) CSC no ua esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig fisurarse \osten objetos duros como trastes de barro para la cocina \sig_var General \fr_n I:n noemo:lko:n telwehka:w a nikowak, tak yeh ika we:weloktiak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla para frijoles ya tiene tiempo que la compré, tal vez por eso ya se agrietó. \fr_son 05140-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref we:welo:ni \raiz welo: \dt 11/Apr/2022 \lx we:weloktik \lx_cita we:weloktik \lx_var General \ref 05520 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estrellado \catgr Adj \deriv \sig estrellado \osten p. ej., trastes al golpearse, generalmente la base \sig_var General \fr_n I:n ko:mit we:weloktik n' itsi:ntan, a:mo xikwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta olla está estrellada en su base, ya no lo ocupes. \fr_son 05520-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz welo: \nsem El adjectivo we:weloktik se aplica solamente a la base de objetos (como ollas de barro y cazuelas) no a otras partes de los mismos objetos. \dt 12/Apr/2022 \lx we:welo:ni \lx_cita we:welo:ni \lx_var General \ref 05505 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig fisurarse; agrietarse \osten sin romperse en pedazos o estrellarse, p. ej., la base de trastes de barro, como ollas y cazuelas, al golpearlos o por el uso \sig_var Tzina \fr_n Ihwa:k se: kitelowa se: tapalkat niman we:welo:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se golpea un traste de barro luego se estrella (la base). \fr_son 05505-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref we:weloktia \raiz welo: \dt 12/Apr/2022 \lx we:welo:nia \lx_cita kiwe:welo:nia \lx_var Tzina \ref 00294 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig fisurar, agrietar \osten p. ej., trastes de barro al golpearlos \sig_var Xaltn \fr_n Nokni:w niktane:wtihka se: ko:mit wa:n kiwe:welo:nih. Xa: kima:petskoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermana le había prestado una olla y la dejó agrietada. Tal vez se le cayó de las manos. \fr_son 00294-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz welo: \nmorf La palabra we:welo:nia se conoce en Tzinacapan y Xaltipan, pero no en Tacuapan. Siempre ocurre con la reduplicación bimoraica. La forma intransitiva we:welo:ni ocurre una vez en el corpus pero la forma transitiva no. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx we:wento:n \lx_cita we:wento:n \lx_var General \ref 07470 (duda) para CSC we:wento:n solamente es para el danzante enmascarado que acompaña a los negritos porque el que acompaña a los santiagos es el pilato. En Tacuapan y esa zona hay wewento:meh en todos \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl santos que son como los carnavales y van de casa en casa bailando xochipitsawak o cumbias que les tocan un trio en vivo pero solamente se visten en esa fecha \glosa enmascarado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig persona enmascarada que baila así en cualquier danza regional participando como parte del grupo de los danzantes pero sin tener una posición formal en las líneas que se forman sino más bien entremetiéndose entre los danzantes con pasos no formales \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k talwiti iksá: onkakeh we:wento:meh. Seki pilimeh kinimowiliah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay fiesta en un pueblo a veces hay enmascarados. Algunos niños les tienen miedo. \fr_son 07470-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Danza \raiz we:weh \dt 10/Sep/2020 \lx we:wentsi:nneki \lx_cita mowe:wentsi:nneki \lx_var Tacua \ref 05048 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sentirse.viejo \catgr V2(refl) \infl Clase 4/3 \sig sentirse o portarse como viejo \osten hombres \sig_var Tacua \fr_n Ne: ta:kat motelwe:wentsi:neki. Ka:n te:tekitilia ok sayoh ikali:xpan tahtame:wtok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre se considera ya muy viejo. Pues ya no trabaja en lo ajeno sino que solamente está limpiando alrededor de su casa. \fr_son 05048-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:weh \raiz neki \dt 03/Feb/2022 \lx we:wet \lx_cita we:wet \lx_var General \ref 03968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hombre \catgr Sust \deriv \plural irregular: we:wetkeh \sig señor o hombre mayor \sig_var General \fr_n Se: we:wet nika:wi:n pano:k. Ye:kkwa:pahsoltik wa:n mahya: iwinti. Ka:n niki:xmat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Un hombre pasó por aquí. Era muy greñudo y parece que estaba borracho. No lo reconocí. \fr_son 03968-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable iwe:wew esposo o pareja de una mujer \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Ka:ni yahki mowe:wew, yahki tekitito oso nemito sah? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Dónde fue tu esposo, fue a trabajar o sólo fue a pasear? \fr_son 03968-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:we \nsem En otras regiones circumvencinas, parece que utilizan we:wentsi:n como equivalente a we:wet. \dt 17/Jan/2022 \rev \lx -we:wet \lx_cita kalwe:wet \lx_var General \ref 07524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vieja \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig \sig_var \fr_n Ne: we:wet a:mo tekiti ok, mo:stah yowi ta:wa:nati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquel hombre ya no trabaja, diariamente va a beber alcohol. \fr_son 07524-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable iwe:wew esposo o pareja de una mujer \sig_var 1-Tzina \fr_n ¿Ka:ni yahki mowe:wew, yahki tekitito oso nemito sah? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Dónde fue tu esposo, fue a trabajar o sólo fue a pasear? \fr_son 07524-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:we \nsem En otras regiones circumvencinas, parece que utilizan we:wentsi:n como equivalente a we:wet. \dt 11/Sep/2020 \lx weyak \lx_cita weyak \lx_var General \ref 01333 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa largo \catgr Adj \deriv \sig largo (p. ej., un lazo, un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n mekat tein nikowak telweyak. Niktehtekiti wa:n nikchi:wati o:me mekapalmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este mecate que compré es muy largo. Lo voy a cortar y voy a hacer dos mecapales. \fr_son 01333-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref weyakaxtik \raiz weya (?) \dt 24/Mar/2021 \lx weyakaxtik \lx_cita weyakaxtik \lx_var General \ref 04346 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa largo \catgr Adj \deriv \sig largo; alargado \osten lazo, palo \sig_var General \fr_n I:n owat weyakaxtik wa:n toma:wak. Niktekiti wa:n niktehtekiti tsikitsi:n wa:n nikwi:kati nocha:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta caña está larga y gruesa. La voy a cortar y trozar en tamaños pequeños y lo voy a llevar a mi casa. \fr_son 04346-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref weyak \raiz weyak \nsem Aparentemente no se usa weyakaxtik para vestidos como faldas o pantalones sino más bien se usan las palabras weyak o wilaxtik. \dt 18/Jan/2022 \lx weyakia \lx_cita weyakia \lx_var General \ref 00128 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig alargarse \osten p. ej., una liga al estirarse \sig_var General \fr_n I:n komekat kwaltsin weyakiak. Melaktik, kwaltias para wahkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este bejuco se alargó bien. Quedó derecho, servirá para un huacal. \fr_son 00128-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz weyak \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx weyaki:ltia \lx_cita kiweyaki:ltia \lx_var General \ref 00749 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargarse \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alargarse \osten p. ej., una planta al crecer \sig_var General \fr_n No: ista:k n' ixo:chio no:, no: ista:k n' ixo:chio (de kowelo:t) wa:n de panki:sa ne:n yo:n iyo:lselotsi:n, n' tein ta:kilo:t mochi:wa ya, wetsi a n' ixo:chio, n' ipane:wayo, mahyá: yo:n pahpata, pahpata mokopi:na. De panki:sa ne:n x..., ne:n xo:chitsí:n, se: *cucharita** sah wa:n ke:mah, de t..., chipa:..., *bueno de, de, de** chika:waya ne:n xo:chitsí:n, pawetsi a wa:n moka:wa ne:n kowtetsí:n iyo:la:yo, niman moskaltia wa:n mochi:wa weyak, moweyaki:ltia, *hasta** mochi:wa n' taihtik a ne: *semillita** wa:n yehwa mochi:wa kowe:lo:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Sus flores (Monstera sp.) también son blancas, también son blancas sus flores y brota su cogollo, del que ya se hace el fruto, ya se cae su flor, su capa superior, es como el plátano, el plátano se brota. De que ya sale este…, su flor, es nada más (como) una cucharita y después…, de…, de que ya se madura la flor, ya se cae y ya se queda el fruto al centro del cogollo, crece luego y se hace largo, se alarga, hasta formarse las semillas por dentro y ya es lo que se forma un kowe:lo:t. \fr_son 00749-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-18-j | 268.25, 294.51 \fr_n JVC-- Mo..., 'panweyaki:ltia, iwki mochi:wa, hasta iwki mochi:wa ayohtsí:n, ke:mah mosa:lowa ihkó:n, ihkó:n mahyá: mopihpilowa, ma:we:weyakaxtik ayoh. Ke:mah, ne: mosempilowa sikie:ra, koma:mo telmiak e:yi oso o:me oso koma:mo se:sah. AND-- Ompa ya mopihpilowa ne:n ike:span. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Se…, crece la parte superior, así se da, hasta llegar a formarse la calabacita, si se junta así, así como que se cuelga, la calabaza de hojas largas. Si, este se cuelgan juntos siquiera, si no son muchos tres o dos o si no nada más uno. AND-- Ya ahí se cuelgan en la supeficie. \fr_son 00749-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-30-b | 376.302, 387.579 \raiz weya \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx weyaki:ltilia \lx_cita ne:chweyaki:ltilia \lx_var General \ref 01293 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alargarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig alargar (algo como lazo o mecate) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ne:chweyaki:ltili i:n mekat, xiksa:lo iwa:n i:n se:! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Alárgame este lazo, únelo con este otro! \fr_son 01293-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz weya \dt 21/Mar/2021 \lx we:yoh \lx_alt we:iohti \lx_cita we:yoh \lx_var General \ref 00715 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camino.real \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig senda o vereda principal, camino amplio y principal que atraviesa el campo y por donde la gente se acostumbra transitar \sig_var General \fr_n Nikwi:kaya kowtah notskwin wa:n ne: we:yoh tiki:nna:mikikoh miak tapialmeh wa:n kinmowilih. Yeh ika eliwis cholo. A:mo ehkok ok. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Había llevado mi perro al campo y por el camino amplio nos encontramos con muchas bestias y les tuvo miedo. Por eso se fue sin rumbo fijo. Ya no llegó. \fr_son 00715-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz we:i \raiz oh \nmorf \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx wichí:n \lx_cita wichí:n \lx_alt wichi:n \lx_var General \ref 00360 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Asteraceae.Verbesina.persicifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Verbesina persicifolia DC., planta de la familia Asteraceae; produce flores amarillas, sus hojas son medicinales \sig_var General \fr_n Nokalte:noh nikto:kak miak wichí:n. Kwali se: kikwi pahti para ika se: kipa:ka ka:mpa se: moteki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa sembré mucho huichín. Se puede usar para medicina, se usa para lavar donde uno se corta. \fr_son 00360-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz wichi:n (?) \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx wihkoma \lx_cita kwihkoma \lx_var General \ref 07575 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotar.con.látigo \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig azotar con látigo \osten \sig_var General \fr_n I:n ta:kat kiwihkon ipili, kikwa:la:ntih porin a:mo kinekik ya:s kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre cuarteó a su hijo, lo hizo enojar porque no quiso ir al campo. \fr_son 07575-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wihkoma \dt 14/Sep/2020 \lx wihkomilia \lx_cita ne:chwihkomilia \lx_var General \ref 08714 (duda) no aparece en el corpus y así como se usa en el ejemplo no parece ser muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarle.con.látigo \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig azotar con látigo(a alguien, p. ej., un niño) de o en perjuicio de (p. ej., su papá) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: ta:kat ne:chwihkomilih nokone:w, kihtowa kitsahtsi:ltih n' ipili yeh ika kikwala:ntih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre me cuarteó mi hijo, dice que le hizo llorar su hijo por eso lo hizo enojar. \fr_son 00269-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wihkoma \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx wihwikaltia \lx_cita kiwihwikaltia \lx_var General \ref 03781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa injuriar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig mal decir; injuriar \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 28/Sep/2018 \lx wihwisoltik \lx_cita wihwisoltik \lx_var General \ref 06274 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx wi:ka \lx_cita kiwi:ka, kwi:ka \lx_var General \ref 04030 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevar a algún lugar \osten un bulto, una costal \sig_var General \fr_n Nikpia miak pahpata, mo:sta nikwi:kati plaza, niknamakati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mucho plátano, mañana lo voy a llevar a la plaza, lo voy a vender. \fr_son 04030-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig acompañar a un lugar \osten a alguien \sig_var General \fr_n Mo:sta nikwi:kas no:má:n kwesala:n, tia:skeh titakowati:wih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana acompañaré a mi mamá a Cuetzalan, vamos a ir a comprar. \fr_son 04030-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : mowi:ka + iwa:n) llevarse bien con \osten alguien \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n nimowi:ka iwa:n nokni:w, iksá: timotane:wtiah tomi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me llevo bien con mi hermano, a veces nos prestamos dinero. \fr_son 04030-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tawi:ka) tener una deuda \sig_var General \fr_n Nitawi:kaya seki tomi:n. Ya:lwa nitaxta:wato ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenía una deuda de algo de dinero. Ayer ya fui a pagar. \fr_son 04030-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref wi:ka \raiz wi:ka \ngram Nota como verbos con ta- pueden tener objetos Nitawi:kaya seki tomi:n. Ya:lwa nitaxta:wato ya. / Tenía una deuda de algo de dinero. Ayer ya fui a pagar. Tambien Nitawi:ka se: pio, se: xiwit a nitane:w wa:n a:mo nohma nikepa. / Debo un pollo. Hace ya un año que lo pedí prestado y todavía no lo devuelvo. Nota el alargamiento en cuantificadores plurales : Tina:wi:n ti:kni:meh wa:n nochi kwaltsi:n timowi:kah. \dt 17/Jan/2022 \lx wi:kal \lx_cita iwi:kal \lx_var General \ref 01559 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa condimento \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig condimento (de una comida, particularmente los condimentos que tradicionalmente se le ponen a un guisado en particular para sazonarlo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xokoyo:lemo:l i:pa iwi:kal kita:liliah n' a:ko:lin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Al xokoyo:lemo:l le ponen ajonjolí, de por sí es su condimento tradicional (que siempre se le pone). \fr_son 01559-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig su acompañimiento \osten por ejemplo, en un cambio de mayordomía, un baile \semx_tipo Equivalente \semxref we:lka \raiz wi:ka \dt 15/Apr/2021 \lx wi:kaltia \lx_cita ne:chwi:kaltia \lx_var General \ref 05250 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \sig (reduplicación de vocal corta y /h/ : kiwihwi:kaltia) maldecir a \sig_var General \fr_n Ihwa:k kwala:ni i:n siwa:t kiwihwi:kaltia a:kin kikwala:ntia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se enoja esta mujer maldice a quien la hace enojar. \fr_son 05250-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:ka \nota Checar si es mejor poner wihwi:kaltia como entrada aparte. Checar etimologia. \dt 11/Apr/2022 \lx wi:kilia \lx_cita ne:chwi:kilia \lx_var General \ref 00779 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig llevar para \osten alguien, p. ej., mercancía, un encargo, un carta \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka we:ixola:l wa:n nikwi:kilih nokni:w itanamak. Ne:chilwih mah nikwi:kili wa:n mah niknamakili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fue a la ciudad y le llevé a mi hermano su mercancía. Me dijo que se lo llevara y que se lo vendiera. \fr_son 00779-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tawi:kilia) tener deudas con \osten una persona \sig_var General \fr_n Nokni:w kitawi:kilia no:pá:n, kitane:wti wa:n nohma a:mo wel kitakepia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano le debe dinero a mi papá, le prestó y todavía no puede devolverle. \fr_son 00779-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:ka \nmorf Aunque lleve el objeto no referencial ta- no se utiliza la forma aplicativa alternativa con terminación -ia. Por ejemplo, compara ne:chpa:kilia notake:n 'me lava mi ropa' y ne:chtapa:kia 'me lava ropa' con ne:chwi:kilia kowit 'me lleva madera' y ne:chtawi:kilia 'me debe' o 'tiene una deuda conmigo' que también se puede expresar como ne:chtawi:kilia tomi:n. Así wi:kilia significa 'llevar para' y tawi:kilia 'tener una deuda con'. No existe wi:kia. Y se nota que tawi:kilia puede ocurrir con un objeto independiente (ne:chtawi:kilia tomi:n o solo ne:chtawi:kilia. \rev 2020-12-15 \dt 22/Mar/2021 \lx wila \lx_cita wila \lx_var General \ref 00002 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cojo \catgr Adj \sig cojo, con dificultad en caminar \osten persona o animal que no puede caminar bien, que se arrastra sea debido a un accidente o por nacimiento \sig_var General \fr_n Ya:lwa tayo:litih se: nopio wa:n se: ipili nemik wila. \fr_au General \fr_var Tzina \fr_e Ayer una mis gallinas tuvo pollitos y nació uno que no camina bien. \fr_son 00002-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: ta:kat wila wa:n no: chika:wka:tekiti ke:meh okseki:n. \fr_au General \fr_var Tacua \fr_e Aquél hombre no camina bien y trabaja igual de pesado que los demás. \fr_son 00002-02_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz wila: \nmorf Proviene del verbo wila:na 'arrastrar'. Así que el significado principal del wila hace referencia a que la persona o animal a que se refiere 'se arrastra' no alzando bien las piernas. \corpus 0; 2017-02-02 \rev 2020-12-14 \dt 16/Dec/2020 \lx wila:na \lx_cita kiwila:na \lx_var General \ref 04319 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrastrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrastrar por el suelo \osten hilo, lazo, prenda de vestir, persona \sig_var General \fr_n Mopili kiwila:na ta:lpan motilmah, kitahtalwih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tu hijo arrastra tu ropa por el suelo, ya la ensució. \fr_son 04319-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : mowi:wila:na) arrastrarse por el suelo \osten plantas de guia o que se arrastran \sig_var General \fr_n Yehwa yo:n pitsoa:xiwit neli mo..., mowi:wila:na mahyá:, moso:sowa ta:li:xko sah. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese pitsoa:xiwit (Acmella repens (Walter) Rich.) se…, se extiende como si fuera, nada más se extiende en la superficie del suelo. \fr_son 04319-02_corp_Tzina-HSO366_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-b | 153.197, 157.318 \raiz wila: \dt 18/Jan/2022 \lx wila:naltia \lx_cita ne:chwila:naltia \lx_var General \ref 06598 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.jalar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) guiar (a un animal, caballo, burro, vaca) con un lazo \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chwila:naltia totapial wa:n yeh te:chtohtoka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre me da el lazo para guiar a nuestra bestia y él nos sigue. \fr_son 06598-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig obligar (a alguien) tender (lazo, mecate, pero no la ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kiwila:naltih ita:kaw se: mekat, ompa kipihpilo:ti itilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer hizo a su esposo tender un mecate, allí va a tender su ropa. \raiz wila: \dt 10/Feb/2022 \lx wila:naltia \lx_cita kiwila:naltia \lx_var General \ref 00042 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.arrastrar \catgr V2 \infl Clase 2a \sig \osten generalmente a las bestias que arrastran objetos pesados \sig_var General \fr_n Pues, nikitak neh porque ne: t' nika:n, nika:n A:te:noh ki.... Se:, se: tatahtsi:n ompa nemia wa:n kite..., kitekka, ne: kite:teki:ltihka ne: vigas wehwei kowit mochi:wka n' tepe:chi:l, kitekilihkeh vigas. Wa:n n' mattok n' neh porque tik..., te:chyole:w mah t' kwili:tih wa:n tikpalewi:toh. Neh nikitak pané: kwali yetoya ye:ketiktik. Tekit tikpanki:xtihkeh n' Teko:ntita:mpa ihwak pos a:mo onkaya carretera ekintsi:n ke:meh ekintsi:n pos ne:nke:n se: kwi:kas, o kwi:kas coche ya. Pero achto pos a:mo nochi, tapial kwila:naltitih wa:n nika:mpa owihka:n se: kipale:wia n' tapial ya. Wa:n ke:meh we:weyak kitekka ne: n' kowit a:mo wel tikpano:ltihkeh n' arco tatampa sino que t'pano:ltihkeh paniá:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues yo lo vi porque aquí, aquí por la orilla del rio lo… Un, un señor ahí vivía y…, lo había aserrado, había mandado a aserrar vigas, el árbol de tepe:chi:l (prob. Hirtella triandra Sw., le habían aserrado unas vigas. Y yo lo se porque lo…, nos invitó que le fueramos a acarrear y habíamos ido a ayudar. Yo vi que estaban muy buenas las vigas, estaban pesadas. A duras penas las pudimos subir el lugar denominado Teko:ntitan, pues en ese entonces no había carretera, como actualmente está el camino pues rápido se las puede llevar uno, o ya lo puede llevar una camioneta. Pero pues anteriormente eran puros animales los que acarreaban, un poco hacia acá está feo y hay que ayudar el animal. Y como las habían cortado largas pues no las pudimos pasar por debajo del arco, sino que las pasamos por encima. \fr_son 00042-01_elab_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-28-g | 271.33, 303.809 \raiz wila: \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx wila:ni \lx_cita wila:ni \lx_var General \ref 05296 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.viscoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tomar una consistencia viscosa \osten p. ej., el pulque, atoles en proceso de fermentación, frijoles echados a perder \sig_var General \fr_n Wila:ni i:n ato:l. Xokoyati a, moneki mah se: kimolo:nti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este atole se pone viscoso. Ya se va a quedar agrio, requiere que se hierva. \fr_son 05296-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (en tiempo durativo wila:ntok) estar tendido \osten p. ej., un hilo \sig_var General \fr_n Ne: kowtah nikahsito se: we:i kowa:t wila:ntok. A:mo nikmiktih, tein ke:mah telsenka ne:chmowtih. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en el monte encontré a una enorme víbora extendida en el suelo. No la maté, pero por cierto me asustó mucho. \fr_son 05296-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wila: \nmorf Aunque es un verbo, tiene algunas restricciones en la inflexión. No acepta generalmente ni futuro ni pasado sino que se emplea casi exclusivamente en el presente y, a veces, el durativo, para describir el carácter de un líquido espeso que se observa al vertirlo. \dt 11/Apr/2022 \lx wila:nilia \lx_cita ne:chwila:nilia \lx_var General \ref 04238 (duda) es más común usar wila:na \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guiarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ir jalando con un lazo \osten un caballo, burro, vaca, pollo \sig_var General \fr_n Ne:chwila:nili notapial wa:n xika:wilihtiki:sa nokalihtik. Neh nimoka:wa ok tepitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lleva a mi bestia con lazo (para mi) y pasa a dejármelo en mi casa. Yo todavía me quedo (aquí) un poco (un rato). \fr_son 04238-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wila: \dt 18/Jan/2022 \lx wila:ntok \lx_cita wila:ntok \lx_var General \ref 01300 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.tendido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar tendido (en el suelo, p. ej., un lazo, manguera, palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n mekat wila:ntok ta:lpan. ¡Xikahkokwika:n, komo a:mo ika wetsis i:n pili! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este mecate está tendido en el suelo. ¡Levántenlo, si no este niño puede caerse (al tropezar) con esto. \fr_son 01300-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wila: \dt 21/Mar/2021 \lx wilaxkwe:itia \lx_cita kiwilaxkwe:itia \lx_var General \ref 06419 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.falda.larga \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle (a alguien) una falda larga; vestir (a alguien) con falda larga (p. ej., una mamá a su hija) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kiwila:xkwe:itih i:n pili wa:n kisohsokiwih ya n' ikwe:y. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer vistió a esta niña con una falda larga y ya enlodó su falda. \fr_son 06419-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wila: \raiz kwe:i \dt 08/Feb/2022 \lx wilaxtik \lx_cita wilaxtik \lx_var General \ref 01336 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.falda.larga \catgr Adj \deriv \sig tener falda larga, casi tocando el suelo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:t nochipa wilaxtik mokwe:itia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa mujer todo el tiempo se viste con falda larga. \fr_son 01336-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wila: \dt 24/Mar/2021 \lx wile:wa \lx_cita wile:wa \lx_var General \ref 06515 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrancar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrancar (árboles, sea por una acción humana o un fenómeno meteorológico) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa telsenka n' ehekak wa:n nokalparahko wile:w se: kowtsapot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer corrió mucho aire y lo arrancó un arbol de zapote mamey. \fr_son 06515-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wiwita \raiz wil aiz e:wV \nsem Mientras que wiwita se usa en referencia a plantas herbáceas (además de cabellos, plumas) que se arrancan al jalarlas, el verbo wile:wa refiere a la acción de arrancar o hacer que se arranque un árbol por fuerzas mayores. \dt 10/Feb/2022 \lx wile:wi \lx_cita wile:wi \lx_var General \ref 04011 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrancarse.de.las.raíces \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig caerse arrancado con todo y raíces \osten árboles, generalmente por efecto de un fuerte viento \sig_var General \fr_n Ya:lwa pano:k ehekat wa:n wile:w se: noxokow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer pasó un viento y se arrancó mi naranjo. \fr_son 04011-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wiwiti \raiz wil (?) aiz e:wV \nota Wa:n ompa yetokeh ahko ne:n n' okwil..., n' okwilimeh, ne:n kowitomitmeh, de wetsiti, wile:wi. (grab.) \dt 17/Jan/2022 \lx wi:likiso:t \lx_cita wi:likiso:t \lx_var General \ref 01301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.ave \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de ave todavía no identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: wi:likiso:t kipia itapahsol nota:lpan, a:mo nikneki mah a:kin kitawehwelowili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un wi:likiso:t tiene su nido en mi terreno, no quiero que nadie le destruya su nido. \fr_son 01301-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz wi:likiso:(?) \dt 21/Mar/2021 \lx wi:ltsi:ne:ltapach \lx_cita wi:ltsi:ne:ltapach \lx_var General \ref 07533 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hongo todavía no idenificado; dicen que es de color rosa y se parece al alakcho \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n wi:ltsi:ne:ltapach seki nanakat mochi:wa ka:mpa takawa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El wi:tsi:le:ltapach son unos hongos que se dan en lugares donde hace calor. \fr_son 07533-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz wi:l \raiz tsi:n \raiz e:l \raiz pach \nsem El nombre de esta hongo aparentemente deriva del hecho de que se parece al hígado (e:ltapach) de la ave llamada tepe:wi:ltsi:n. \ency Grabación \dt 11/Sep/2020 \lx winti \lx_alt iwinti \lx_cita winti \lx_var General \ref 05369 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embriagarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig embriagarse; ponerse ebrio \sig_var General \fr_n I:n ta:kat iwinti wa:n kineki tatewi:s. Yehwa ika kwi:kakeh kitsakwatoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre está borracho y quiere pelear (pegando a la gente). Por eso se lo llevaron a encarcelar. \fr_son 05369-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz win \nmorf En Tzinacapan se dice winti; en Tacuapan se dice iwinti. \dt 11/Apr/2022 \lx wi:pa:na \lx_cita kiwi:pa:na \lx_var General \ref 00753 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrelazar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig entrelazar, amarrar palos verticales con un hilo, lazo o liana de tal forma que se queden fijos para luego amarrar a un travesaño horizontal \osten p. ej., tablas o palos que sirven de pared en una casa \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n xikwi:pa:na n' corral wa:n xiktsi:nto:ktiw wehkatan para a:mo kalakiskeh n' piomeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Teje bien el corral y ve enterrando hondo las bases (de las varas) para que no entren los pollos. \fr_son 00753-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:wi:pa:na \raiz wi:pa: \nsem Wipa:na es tejer con bejuco, lazo o mecate en un palo horizontal (que está amarrado de poste a poste a una altura como de 1.20 o 1.40cm de altura) las varas o postes delgados verticales de un corral. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx wi:pa:naltia \lx_cita ne:chwi:pa:naltia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.entrelazar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) amarrar o enlazar (p. ej., tablas, varas, una con otra) con lianas o lazo \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tiktsi:ntsakkeh tocha:n no:pá:n te:chwi:pa:naltih nochi n' wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando pusimos las paredes de nuestra casa nuestro papá nos hizo enlazar todas las tablas. \fr_son 00285-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:pa:n \dt 05/Oct/2020 \lx wi:pa:nilia \lx_cita ne:chwi:pa:nilia \lx_var General \ref 06545 (duda) usar frase del corpus ya que el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa entrelazarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amarrar o enlazar (p. ej., tablas, varas, una con otra) con lianas o lazo \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chwi:pa:nilili wapal tein ika nitatsi:ntsakwati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me enlaces las tablas con las que voy a hacer las paredes (de la casa). \fr_son 06545-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:pa:n \dt 10/Feb/2022 \lx wipa:ntok \lx_cita wipa:ntok \lx_var General \ref 00170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alineado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig alineados \osten generalmente en posición vertical como las varas de una cerca para aves de corral, o bien tablas de una pared de casa o las plantas de maíz en una milpa \sig_var General \fr_n Notsi:ntsakwil kwaltsi:n tawipa:ntok, ihilpitok ika kwomekat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las paredes de mi casa todo está bien alineado (las tablas). Está bien amarrada con lianas. \fr_son 00170-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ya:lwa niahka nitachiato ox tapanki:sak a wa:n kwaltsi:n wi:wi:pa:ntok a n' mi:ltsi:n nionó: motaetkohtanis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ayer fui a la milpa para revisar si ya germinó el maíz y se ven bien como alineadas las plantas de maíz en cada surco que no habrá necesidad de resembrar. \fr_son 00170-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wipa: \nsem En algunos pueblos se utiliza Gynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv. para hacer cercas de postes verticales. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx wi:pe:wa \lx_cita kiwi:pe:wa \lx_var General \ref 01319 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palanquear \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig palanquear (p. ej., una piedra, un tronco) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t a:mo wel kahchi:wa i:n tet yeh ika kiwi:pe:wa mah motetekwino. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer no puede quitar esta piedra por eso lo palanquea para que se rode. \fr_son 01319-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:pe:w \dt 24/Mar/2021 \lx wi:pe:waltia \lx_cita ne:chwi:pe:waltia \lx_var General \ref 06773 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.palanquear \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer palanquear (p. ej., una piedra, un tronco) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:n tikowtehtekito no:pá:n ne:chwi:pe:waltih se: kowit wa:n iwki kwali tiktehtekkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando fuimos a cortar la leña mi padre me hizo palanquear un tronco y así pudimos cortarlo. \fr_son 06773-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:pe:w \dt 14/Feb/2022 \lx wi:pe:wilia \lx_cita ne:chwi:pe:wilia \lx_var General \ref 08690 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa palanquearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig palanquearle (p. ej., una piedra, un tronco de alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chwi:pe:wili i:n kowit mah moahkokwi wa:n nikta:lili:s itapech. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Palánqueame este tronco que se levante y le pondré su calza. \fr_son 00290-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:pe:w \dt 05/Oct/2020 \lx wi:pi:l \lx_cita wi:pi:l \lx_var General \ref 01836 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa huipil \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig huipil o quechquémitl, parte de la indumentaria indígena regional, puede ser de tejido de gasa hecho en telar de cintura y confeccionado en forma de dos triángulos; o bien, coser tela de encaje de la misma forma. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowak se: tilmah, nikte:chihchi:walti:ti se: nowi:pi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré una tela, voy a mandar hacer un huipil. \fr_son 01836-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \raiz wi:pi:l \dt 18/Apr/2021 \lx wi:pi:lna:maka \lx_cita wi:pi:lna:maka \lx_var General \ref 04454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vender.huipiles \catgr V1 \infl Clase 4 \sig vender huipiles \osten en referencia a lo que se llama wi:pi:l localmente, una prenda feminina de hilos delgados y de tejido abierto en forma de cuadro que se colocar arriba de la blusa, metiéndose la cabeza por un espacio en medio de la tela \sig_var General \fr_n Ne: na:no wi:pi:lnamaka. Niktekowili:ti se:, mah ne:chwa:lkwili kaxto:la:man. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esa señora vende huipiles. Voy a encargarle uno, que me lo traiga en quince dias. \fr_son 04454-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:pi:l \raiz na:maka \dt 18/Jan/2022 \lx wi:pta \lx_cita wi:pta \lx_var General \ref 00028 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pasado.mañana \catgr Adv-tiempo \deriv \sig al tercer día o pasado mañana \sig_var General \fr_n A:man nitahkwilo:ti, mo:sta nitame:was wa:n wi:pta niá:s ilwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy voy a escribir, mañana chapearé y pasado mañana iré a una fiesta. \fr_son 00028-01_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yowi:pta \raiz wi:pta \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx wi:ptika \lx_cita wi:ptika \lx_var General \ref 01320 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa al.tercer.día \catgr Adv-tiempo \deriv \sig al tercer día (eventos que ocurrieron al tercer día de otro) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w yahka parahko wa:n sepa ehkok wi:ptika. Kihtowa ke a:mo kahsik tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue a la ciudad y otra vez llegó al tercer día. Dice que no encontró trabajo. \fr_son 01320-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal corta con /h/ : wihwiptika) cada tercer día \sig_var General \fr_n Wihwiptika niow nikitati noa:wi. Iselti nemi wa:n tasemati. Ipilwa:n nochi yahkeh parahko. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Cada tercer dia voy a ver a mi tia. Vive sola y se aburre. Sus hijos todos se fueron a la ciudad. \fr_son 01320-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref mo:stika \semxref ya:lwatika \raiz wi:pta \nmorf Nótese que al reduplicarse wi:ptika aparentemente se acorta la vocal de la raíz. \dt 24/Mar/2021 \lx wita:tsowa \lx_cita kiwita:tsowa \lx_var General \ref 05525 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mecer \osten p. ej., a una persona en un columpio o cuna \sig_var General \fr_n ¡Xikwita:tso nopili iko:so:l. ¡Mah kochi! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Mezca la cuna de mi hijo. ¡Que se duerma. \fr_son 05525-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal larga : mowi:wita:tsowa) columpiarse; balancearse \osten un niño jugando por columpio, un objeto colgado por efecto del viento \sig_var General \fr_n I:n pili mowi:wita:tsowa ika nomekapal wa:n palaktik a. ¡Xiki:xpatili! \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este niño se columpia con mi mecapal y ya está podrido. Cámbiaselo! \fr_son 05525-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pilowa \raiz wita:tsV \dt 12/Apr/2022 \lx wita:tsowilia \lx_cita ne:chwita:tsowilia \lx_var General \ref 04242 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impelerle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \sig (con reflexivo mowita:tsowilia) aventarse a o sobre la espalda \osten p. ej., un objeto como un bulto o leña amarrada, pasándolo sobre los hombros, para cargarlo) \sig_var General \fr_n Ihwa:k niow nia:takwiti, nimowita:tsowilia notso:tsokol wa:n nikwa:lkwi a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando voy a acarrear agua, aviento mi cántaro para cargarlo en la espalda y ya lo traigo. \fr_son 04242-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pilowilia \raiz wita:tso \dt 18/Jan/2022 \lx wi:teki \lx_cita kiwi:teki \lx_var General \ref 01596 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa latigar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar látigos a; golpear con látigos (un costal, la hierba, un animal) con algo largo (y a menudo flexible, p. ej., vara, lazo y palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikwi:teki yo:n itskwinti ika yo:n kowit mah kalanki:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Golpea este perro con ese palo, que salga de la casa. \fr_son 01596-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tawi:teki) chapear; limpiar de maleza cortándola con machete (un campo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n titawi:tekkeh toohpan. Xiwtah ya katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana chapeamos nuestro camino (por donde caminamos frecuentemente). Ya estaba hierboso. \fr_son 01596-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta y reduplicación de vocal corta y /h/ : tawihwi:teki) tocar tambor (para danza de santiagos o quetzales) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopá:n tawihwi:tekia, kimpale:wia:ya mihto:tia:nih de santiagos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre podía tocar tambor, les ayudaba a la danza de los santiagos. \fr_son 01596-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:teki \dt 15/Apr/2021 \lx wi:tekilia \lx_cita kiwi:tekilia \lx_var General \ref 06553 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa golpearle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig golpear (un costal, la hierba, un animal) con algo largo (palo, lazo) en beneficio o perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chwi:tekili i:n itskwinti, mah yowi ne: kalan! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Golpéame a este perro, que se vaya allá afuera! \fr_son 06553-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:teki \dt 10/Feb/2022 \lx wi:to:lowa \lx_cita kiwi:to:lowa \lx_var General \ref 06794 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arquear.hacia.suelo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar que (p. ej., las ramas de un árbol) se arquee y se cuelgue hacia el suelo (p. ej., una persona, un animal al treparse, la producción excesiva de frutos, los vientos fuertes) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwi:to:loh i:n kahfe:n ika mekapal, teloksitoya ikechtan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Arqueé las ramas de este cafeto con un mecapal, estaban muy maduros sus frutos en la parte de arriba. \fr_son 06794-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:to:l \dt 14/Feb/2022 \lx wi:to:lowa \lx_cita kiwi:to:lowa \ref 01620 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa encorvar \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Apr/2021 \lx wi:to:lowilia \ref 01601 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 15/Apr/2021 \lx wi:to:ltia \lx_cita wi:to:ltia \lx_var General \ref 05517 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arquearse.hacia.suelo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arquearse y colgarse hacia el suelo \osten p. ej., las ramas de árboles cargadas con exceso de frutos \sig_var General \fr_n I:n xokot wi:to:ltiak porin telta:kik. Wehwe:i a n' ita:kka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las ramas de este naranjo se arquearon hacia el suelo porque produjo mucho (naranja). Ya están grandes sus frutos. \fr_son 05517-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:to:l \dt 12/Apr/2022 \lx wi:to:ltik \lx_cita wi:to:ltik \lx_var General \ref 05284 (duda) no aparece en el corpus, alguien puede hacer una frase mejor \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arqueado.hacia.abajo \catgr Adj \deriv \sig arqueado y colgado con la punta hacia el suelo \osten p. ej., las ramas de plantas y árboles \sig_var General \fr_n I:n li:mah semi wi:to:ltik, xa: porin telta:kik wa:n kita:ni n' ita:kka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las ramas de esta lima están muy arqueadas hacia el suelo, tal vez será porque produjo mucho fruto y las vence (el peso) sus frutos. \fr_son 05284-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wi:to:l \dt 11/Apr/2022 \lx wito:n \lx_cita wito:n \lx_var General \ref 00274 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa trampa.de.pájaros.con.lacito \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig trampa de lacito que al activarse por un pájaro que pase, lo amarra \osten p. ej., palomas \sig_var Tzina \fr_n Nikta:li:ti se: wito:n ne: kahfe:ntah, xá: mokwis siquiera se: chikteh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a poner una trampa en el cafetal, tal vez se atrape siquiera un pájaro. \fr_son 00274-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Niow nitamekawi:ti mi:lah pero niktekte:wati a n' wito:n de tao:lkowit porque ompa ne: mi:lah a:mo tei n' kowit tein kwali mochihkolowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Voy a poner una trampa en la milpa pero desde acá ya voy a llevar una vara flexible de maicillo que llevará la soga porque allá no hay varas que se puedan encorvar. \fr_son 00274-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz wito: \nsem La trampa para atrapar pájaros consiste en hacer un corral pequeño con una entradita angosta donde se pone un palito horizontal y encima del mismo se coloca una gasa de hilo que está amarrada en una vara flexible que al momento de ser activada por el propio pájaro al pisar la varita horizontal la vara flexible se endereza provocando que la gasa se corra y sujete las patas del pájaro. Se puede usar cola de caballo o cualquier hilo de color negro; si nada más hay blanco se ensucia con carbón para que quede negro y no muy visible. En Tacuapan la palabra wito:n se refiere solamente a la vara flexible que al soltarse activa el atrapamiento del pájaro. \dt 11/Jan/2021 \lx wito:wia \lx_cita kiwito:wia \lx_var General \ref 07709 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrapar(pájaros) \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig atrapar (pájaros) el tipo de trampa de hilo llamado wito:n \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil kwali kinwito:wia n' chiktehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho sabe atrapar con wito:n (una trampa de hilos) a los pájaros. \fr_son 07709-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mekawia \raiz wito: \dt 19/Sep/2020 \lx wi:tsa \lx_alt wi:tse \lx_alt wi:tsi \lx_cita wi:tsa \lx_var General \ref 01595 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa venir \catgr V1 \deriv \infl Ver notas morfológicas \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \vease wa:lah \raiz wi: \nmorf El verbo para 'venir' tiene formas supletivas. Presente: wi:tsa/wi:tsa (en Tacuapan se dice wi:tse/wi:tseh. Irrealis: wi:tsa/wi:tsa Para una discusión detallada de este verbo, véase wa:lah. \dt 15/Apr/2021 \lx witsakwatsi:n \lx_cita witstakwatsi:n \lx_var General \ref 00748 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa marsupial.no.identificado \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de marsupial (tlacuache) todavía no identificado \sig_var General \fr_n Yo:n witstakwatsi:n a:mo kachi se: ki ahsi ok n' kowta. Kihtowa ke wehka:w kikwiah n' iwitsyo para ika kipahtia:yah aksá: tein mowitswia:ya wehkatan. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e El tlacuache con espinas ya casi no se encuentra en el monte. Dicen que anteriormente usaban sus espinas para curar a alguien que se ha espinado profundamente. \fr_son 00748-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz wits \raiz kwa \nsem El witstakwatsi:n es un tlacuache de color negro con pelaje de espinas. Dicen que anteriormente lo usaban como remedio para aquella persona que se ha espinado profundamente, según vendaban la parte espinada con unas espinas del tlacuache y así la espina se sale por si sola. Según Eleuterio Gorostiza, aparete del takwakwilo:t existen el nextik takwatsi:n o ista:k takwatsi:n (Tlacuatzin canescens (Allen, 1893)) y el wa:xtakwatsi:n (no identificado). Según Ceferino Salgado hay el takokwilo:t, el witsatakwatsi:n (no identifcado) y el ista:k takwatsi:n y ti:ltik takwatsi:n quizá dos variantes de (Tlacuatzin canescens (Allen, 1893)) \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx witschachantik \lx_cita witschachantik \lx_var General \ref 00674 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tupido.de.espinas \catgr Adj \deriv \infl \sig tupido de espinas o púas \osten plantas con muchas espinas y púas como algunos Solanum, Smilax y Xylosma \sig_var General \fr_n EGS-- Ke:mah porque, ne:n, oksé: no: komekat i:n tikihtowa telwitsyoh, yo:n ye:wa tikto:ka:ytih tekwetahwits. Yo:n tak mochi:wa ma:ski kahfe:ntah sah, pero yo:n ye:kneli ne:n witschachantik ke:meh a:it toni wa:n tihti:ltik achi ata, ne:n, n' iwitsyo. Wa:n ye:k, ka:mpa ne:n tsi:ne:wtok ye:kneli, ne:n, chachane:wtok, ne:n, witsti tihti:ltik. Wa:n iwki ke:meh mowila:ntiw iwki kwi:ka yo:n witsti, wa:n ata kipia no: ne:n..., iwki neli n' ke:meh tikihtowa, ke:meh kantsili:n. Soh que ne:n kantsi:li:n pos yeh tehkotiw, moihilpia ika ite:ntso:n itech ne:n kowit wa:n yehwa i:n tekwetahwits yeh ata ta:lpan sah mahyá: ne: mowi:wila:na pero no: moihilpihtiw ika yehwa yo:n ite:ntson wa:n ye:k te:tech kalaki no:. RMM-- Ke:mah. Ke:mah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Si porque, este, el otro también es bejuco del que dices que tiene muchas espinas, el que hace rato mencionaste como tekwetahwits. Ese a lo mejor se da hasta en los cafetales, pero ese es muy tupido de espinas como ningún otro y sus espinas son negras. Y donde empieza la planta es muy, está tupido de espinas negras. Y así conforme se va extendiendo así lleva las espinas, y también tiene, así de verás como dices, como la 'barba de acamaya' (nombre local para el kantsili:n). Nada más que el kantsili:n va subiendo, se amarra con sus sarcillos en los árboles y el tekwetahwits se extiende en el suelo pero también se va amarrando con sus sarcillos y también se mete mucho (en la tierra). RMM-- Si. Si. \fr_son 00674-01_corp_Tzina-EGS301_faltar \fr_fuente 2011-07-14-h | 912.917, 946.662 \raiz wits \raiz chachan \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx witsikikowit \lx_cita witsikikowit \ref 08136 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa madera.de.Hamelia.patens \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx witsikite:mpil \lx_alt witsikikowit \lx_cita witsikite:mpil \lx_var General \ref 05510 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rubiaceae.Hamelia.patens \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Hamelia patens Jacq. (por investigación), planta de la familia Rubiaceae, llamado en español 'balletilla'. Sus hojas son medicinales y su tallo se usa para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n witsikite:mpil semi onkak nokaltsi:ntan, ihkwa:k aksá: moteki, tikwih ixiwyo ika tikpahtiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La balletilla abunda mucho cerca de mi casa, cuando alguien se corta, usamos sus hojas con eso lo curamos. \fr_son 05510-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz wi:tsiki \raiz te:n \nsem El usa medicinal más común es para detener un sangrado por cortadura. Se restriegen las hojas tiernas entre las manos y se unta el jugo que sale a la herida. El mismo uso se le da al mo:so:t, Bidens odorata Cav. o Bidens alba var. radiata (Sch. Bip.) R.E. Ballard \dt 12/Apr/2022 \lx wi:tsikitsi:n \lx_alt wi:tsiki \lx_cita wi:tsikitsi:n \lx_var General \ref 07469 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colibrí \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para los colibrís, aves todavía no identificadas incluye al Amazilia cyanocephala y Amazilia yucatanensis \sig_var General \fr_n Se: wi:tsikitsi:n mo:stah wi:tsa nokaltsi:ntan kipipi:naki xo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un colibrí viene diariamente cerca de mi casa a chupar flores. \fr_son 07469-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-ave \raiz wi:tsiki \dt 08/Sep/2020 \lx wi:tsi:la:mat \lx_cita wi:tsi:la:mat \lx_alt wi:tsi:la:makowit \lx_var General \ref 02210 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Moraceae.Ficus.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ficus sp., árbol de la familia Moraceae. Se usa para leña. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n wi:tsi:la:mat semi we:i mochi:wa. Ihwa:k we:ia kwali se: kite:xi:ma wa:n se: kikwi kowtati:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El wi:tsi:la:mat se hace muy grande. Cuando crece se puede tumbar y usarlo para leña. \fr_son 02210-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz wi:tsi:l \raiz a:ma \dt 09/May/2021 \lx wi:tsi:la:wa:t \lx_cita wi:tsi:la:wa:t \lx_alt wi:tsi:la:wa:kowit \lx_var General \ref 00980 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Fagaceae. Quercus.sp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Regular \sig Quercussp., planta de la familia Fagaceae; sirve para leña o para construcción de casas, se da en la zona Xaltipan, tiene hojas anchas y bellotas chicas; hasta la fecha dos especies han recibido este nombre, Quercus oleoides Schltdl. & Cham. y Quercus acutifolia Née \fr_n Yo:n wi:tsi:la:wa:t mochi:wa sayoh ka:mpa takawa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El wi:tsi:la:wa:t se da sólo donde hace calor. \fr_son 00980-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref a:wa:t \semxref pisi:la:wa:t \semx_tipo Referente natural igual \raiz wi:tsi:l \raiz a:wa: \nsem La etimología parece incluir wi:tsi:l- quizá relacionado con wi:tsiki 'colibrí'. Parece que no hay una especie de Quercus que exclusivamente se llama así sino que el nombre se aplica a los Quercus con hojas picudas o espinosas. \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx witskilit \lx_cita witskilit \lx_var General \ref 01519 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa guías.de.chayote \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig guías de chayote (guías del Sechium edule (Jacq.) Swartz, 1800, de la familia Cucurbitaceae, se considera un quelite) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikchihchi:wka seki witskilit a:ko:loh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer preparé unas guías de chayote en ajonjolí. \fr_son 01519-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hojas \raiz wits \raiz kil \nsem Para preparar el witskilit se cortan las guías tiernas de la planta, se les quitan los zarcillos y el tallo grueso dejando las hojas y el tallo tierno que se hierven. Se les puede poner ajonjolí molido. \dt 13/Apr/2021 \lx witskola:ntoh \lx_cita witskola:ntoh \lx_var General \ref 06778 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el witsti; cilantro \glosa Apiaceae.Eryngium.foetidum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Eryngium foetidum L. (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 32), planta de la familia Apiaceae. Sus hojas e inflorescencia son espinosas. Sus hojas se usan en lugar del cilantro para condimentar alimentos. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokaltsi:ntan onkak miak witskola:ntoh, ke:man tikwisnekis xikwiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cerca de mi casa hay mucho witskola:ntoh, cuando lo necesites, ve a traerlo allá. \fr_son 06778-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \sem Planta (no colectada) \raiz wits \dt 02/Sep/2020 \lx witsselik \lx_cita witsselik \lx_var General \ref 03452 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chayote.tierno \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig chayote (fruto del Sechium edule (Jacq.) Swartz, 1800, de la familia Cucurbitaceae) tierno \sig_var General \fr_n Ya:lwa telehekak wa:n nokaltsi:ntan xi:in miak witsselik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hizo mucho viento y se cayeron muchos chayotes tiernos cerca de mi casa. \fr_son 03452-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-fruto \raiz wits \raiz seli \dt 14/Jul/2021 \lx witsti \lx_cita witsti \lx_var General \ref 00974 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espina \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \plural Singular(dom) \sig espina \osten p. ej., las que producen plantas como los cítricos u otras \sig_var General \fr_n Kima:xi:nkeh i:n xokot wa:n miak witsti te:mik ta:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Desramaron este naranjo y cayeron muchas espinas al suelo. \fr_son 00974-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Sechium edule (Jacq.) Swartz, planta de la familia Cucurbitaceae cuyas hojas tiernas y frutos son comestibles; en español local se llama 'chayote' o 'espinoso' \sig_var General \fr_n Ya:lwa niktohto:kak seki witsti komo moskaltia tikwa:skeh witskilit wa:n ita:kka. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Ayer sembré varias plantas de chayote, si es que nacen y crecen comeremos guías de chayote y sus frutos. \fr_son 00974-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto comestible y comercializado de Sechium edule (Jacq.) Swartz, planta de la familia Cucurbitaceae llamada 'chayote' o 'espinoso' en el español \sig_var General \fr_n Niow nikowati witsi ka:mpa noa:wi wa:n tikmanas. Tikwa:skeh ika nekti. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Voy a comprar chayotes con (en casa) mi tía y los vas a hervir. Nos lo vamos a comer con melado (miel de caña de azúcar). \fr_son 00974-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz wits \nsem Se compone la raíz sustantival wits como algunos nombres de árboles espinosos, como los cítricos, para significar 'la espina del [árbol]'. Por ejemplo, xokowits, 'espina del naranjo', y li:mahwits 'espina de la lima'. \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx wi:tstik \lx_cita wi:tstik \lx_var Xalpn \ref 08125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raquítico \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz wi:ts \nota En los pueblos de Tacuapan, Xaltipan y San Miguel Tzinacapan se usa tso:yo:tik. \dt 15/Aug/2018 \lx witstololoh \lx_cita witstololoh \lx_var Tacua \ref 02132 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \pres_tipo Totonaco \glosa Smilicaceae.Smilax.domingensis \vease kantsili:n \sem Comestible-hojas \sem Medicinal \sem Planta \raiz wits \raiz tololo \nsem En las tierras bajas, según Ceferino Salgado, se usa witstololoh para la misma planta que en tierras altas se dice kantsili:n. Aparentemente un préstamo del totonaco: cf. qantsi: miya:k en Zongozotla, qantsali:lh en Coahuitlán y hentza'lí:lh en Chicontla y Patla \dt 09/May/2021 \lx witsto:tomat \lx_cita witsto:tomat \lx_var General \ref 05291 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para dos o tres plantas del género Solanum de la familia Solanaceae, algunas tienen usos medicinales; han sido nombrado witsto:tomat las siguientes plantas: Solanum myriacanthum Dunal Solanum candidum Lindl., Solanum capsicoides All. y, para algunas personas, la planta de tierras bajas Solanum jamaicense Mill. \sig_var General \fr_n Yo:n witsto:tomat tein mochi:wa kahbe:ntah telsenka witschachantik n' iteyo, ixo:chio wa:n ixiwyo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese witsto:tomat (Solanum candidum Lindl.) que se da en los cafetales está muy lleno de espinas desde los frutos, las flores y hasta las hojas. \fr_son 05291-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz wits \raiz toma(-t) \nsem Hay cuatro Solanum que han sido nombrados witsto:tomat o witstomat: Solanum myriacanthus Dunal. (de frutos amarillos); Solanum capsicoides All. (de frutos rojos); Solanum candidum Lindl. (de frutos anaranjados muy pubescentes); Solanum jamaicense Mill. (y de frutos verdes chiquitos). \dt 11/Apr/2022 \lx witswa:wkilit \lx_cita witswa:wkilit \lx_var General \ref 02149 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Amaranthaceae.Amaranthus.spinosus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Amaranthus spinosus L., planta de la familia Amaranthaceae. Tiene espinas y es una maleza no comestible. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n witswa:wkilit kipia miak witsti, komo ika se: motsopo:nia n' iwitsyo semi te:kokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El witswa:wkilit tiene muchas espinas, si uno se pica con su espina duele mucho. \fr_son 02149-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref wa:wkilit \raiz wits \raiz wa:w \raiz kil \dt 09/May/2021 \lx witswia \lx_cita kiwitswia \lx_var General \ref 02137 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espinar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig espinar; clavar o meterle una espina (a una persona, un animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:n nejó:n yo:n ye:kma:..., pané: ma:xahxakachtik, ma:wihwitstik, i..., ma:tohtomiyoh pero ye:kta..., ye:kte:wihwitswih ima:xiwyo. \fr_au JVC \fr_var Tzina \fr_e Y este eso es..., parece que tiene las hojas rasposas, con las hojas espinozas, y..., tiene las hojas pubescentes pero..., sus hojas pican por sus espinas. \fr_son 02137-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \raiz wits \dt 09/May/2021 \lx witsyo:lo:t \lx_cita witsyo:lo:t \lx_var General \ref 05281 (duda) CSC usa iyo:lo n' witsti \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corazón.de.chayote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig corazón de la fruta de chayote \sig_var Tzina \fr_n I:n pili a:mo kineki kikwa:s witsyo:lo:t. Kikwa sayoh inakayo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño no quiere comer el corazón del chayote. Sólo se come la pulpa. \fr_son 05281-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Comestible-fruto \raiz wits \raiz yo:l \nmorf En Tacuapan, según Ceferino Salgado, se dice iyo:lo witsti y no la forma compuesta de esta entrada. Aparentemente en San Miguel Tzinacapan se utilizan la forma compuesta como independiente. \dt 11/Apr/2022 \lx witsyowa \lx_cita witsyowa \lx_var General \ref 06414 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecersele.espinas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele o crecersele espinas (a ciertas plantas o frutos, p. ej., el chayote al madurar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k moskaltia n' tehtsonkilit i:kowyo pe:wa witsyowa okachi wa:n te:kokoh te:kwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando crece el tallo de la mala mujer empieza a crecersele las espinas y duele, pica (al agarrarse). \fr_son 06414-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz wits \dt 08/Feb/2022 \lx wiwilakani \lx_cita wiwilakani \ref 02951 (duda) CSC conoce un solo tipo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Malvaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para seis especies de plantas aún no identificadas, cuatro de la familia Malvaceae, una de la familia Asteraceae y otra de la familia Boraginaceae:, las hojas de dos especies de Malvaceae se usan como medicina, el tallo de las cuatro Malvaceae se puede usar como leña. Las de la familia Asteraceae y Boraginaceae son trepadoras y no desarrollan un tallo leñoso, tampoco tienen uso alguno \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n wiwilakani onkak na:wi taman, o:me taman pahti wa:n o:me taman a:mo pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El wiwilakani [nota: de las Malvaceae] hay cuatro tipos, dos tipos son medicinales y dos tipos no son medicinales. \fr_son 02951-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ista:k wiwilakani | Hibiscus uncinellus DC., planta de la familia Malvaceae, sus flores son rojas y grandes, su tallo y cáliz son pubescentes \sig_var 1-Tzina \sig [col] wiwilakani mo:lik ilama |Malvaviscus arboreus Cav., planta de la familia Malvaceae, sus flores son amarillentas y tiene el tallo de color negro \sig_var 1-Tzina \sig planta no identifcada de la familia Malvaceae, sus flores son rojas y chicas, sus pétalos nunca se abren, da frutos que al madurar se tornan rojos \sig_var 1-Tzina \sig planta no identificada de la familia Malvaceae, sus flores nunca abren; tiene uso medicinal para la disentería \sig_var 1-Tzina \sig planta no identificada de la familia Asteraceae, sus inflorescencias son panículas blanco-azules y tienen un aroma a vainilla, no tiene ningún uso \sig_var 1-Tzina \sig planta no identificada de la familia Asteraceae, sus inflorescencias son moradas, no tiene ningún uso (esta planta está en la Estación "Las Brisas" de Tosepan Kali, se parece mucho a la otra Asteraceae pero esta no es trepadora) \sig_var 1-Tzina \sem Planta \sig [col] ista:k wiwilakani | planta de la familia Boraginaceae, es una planta trepadora \raiz wila: \nota Falta poner los usos de Boraginaceae \dt 06/Jun/2021 \lx wiwilatsa \lx_cita kiwiwilatsa \lx_var General \ref 06698 (duda) con te tiene el significdo de que algo lo arrastra a uno, por ejemplo un toro o hasta un cerdo \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrastrarse \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig arrastrar por el suelo \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kowtah wa:n amo nikwi:kak mekapal. Nikahsik se: kowit wa:kik wa:n nikwa:lwiwilats. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al campo y no me llevé un mecapal. Encontré un palo seco y me lo traje arrastrando. \fr_son 06698-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig arrastrarse (p. ej., una persona coja, un reptil como culebra, lagartija) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n takat mometskokoh. Mowiwilats ise:lti wa:n ahsik we:ioh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este hombre se le lastimó el pie. Se arrastró solo y llegó al camino principal. \fr_son 06698-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref titilatsa \raiz wila: \dt 14/Feb/2022 \lx wiwilatsaltia \lx_cita kiwiwilatsaltia \lx_var General \ref 00039 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocarle.para.arrastrar \catgr V2 \infl Clase 2a \deriv Causativo \diag -na:l-; -sen-; -pan-; -ye:k-; -tel-; -te:-; -senta- \sig colocarle o hacer arrastrar \osten a algunas bestias como bueyes que se ponen a trabajar arrastrando cosas pesadas \sig_var General \fr_n Pues kwa:kwehmeh miak tekit kichi:wayah, kichi:wayah tapa:tskayah, ki..., kwowila:nayah, yehwa ne:n yunta. Kiwi..., kiniwiwilatsaltia:yah tik..., neh no: nikchi:wak ok iwa:n nocarnal tikiwiwilatsaltia:yah, este, tet ika reja para se: kiwi..., se: kisenilia ne:nke:n nojó:n tet. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Pues los bueyes hacían diferentes tipos de trabajo, majaban la caña de azúcar, lo…, arrastraban palos, jalaban la yunta. Los…, los hacían jalar…, yo todavía los hice hacer ese trabajo con mi hermano. \fr_son 00039-01_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2010-07-15-k | 735.032, 759.142 \raiz wila: \rev 2020-12-15 \dt 21/Dec/2020 \lx wiwinaka \lx_cita wiwinaka \lx_var General \ref 04647 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zumbear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig zumbar \osten p. ej., el sonido hecho por una madera plana lanzada por el aire \sig_var Tacua \fr_n Wehka:w tika:wiltia:yah se: kowit kana:wak wa:n sentapalika kipiaya se: tamali:n. Ke:man se: kiwi:wita:tsowa:ya, kwaltsi:n wiwinakaya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Antes jugábamos con una madera delgada, de un extremo, amarrado con un hilo. Cuando se le daba de vueltas, zumbaba. \fr_son 04647-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pipitska \raiz wina: \nsem Antes hacían juguetes con una madera delgada o un pedazo de tarro labrado y de un extremo se amarra un hilo para darle de vueltas produciendo un sonido. Dicho juguete no lo permitían mucho porque decían que llamaba la atención a las víboras que luego se acercaban a las casas. \nmorf La forma de wiwinaka sugiere que es un frecuentativo de un verbo intransitivo wina:ni o algo parecido. Sin embargo, dicho verbo no existe, solamente la forma wiwinaka. Este verbo no existe en Tzinacapan donde se usa un término con significado parecido: pipitska. \dt 24/Jan/2022 \lx wiwita \lx_cita kiwiwita \lx_var General \ref 01569 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrancar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrancar \osten maleza en el proceso de limpiar la milpa; plantas jovenes para transplantar \sig_var General \fr_n Xikwiwita yo:n xiwit wa:n xikmakati mah kikwa n' pitsot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Arranca esa hierba y ve a darle que se lo coma el marrano. \fr_son 01569-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig desplumar \osten una ave muerta \sig_var General \fr_n Ihwa:k nokni:w kichi:w ilwit nikpale:wi:to, tikiwiwitakeh miak piomeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando mi hermana hizo una fiesta la fui a ayudar, desplumamos muchos pollos. \fr_son 01569-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tawiwita) \osten arrancar la milpa (pájaros a las plantitas de maíz recién brotadas) \sig_var General \fr_n Nomi:lah telsenka tawiwita n' chiktehmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa los pájaros arrancan mucho las plantitas de maíz. \fr_son 01569-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ahkowiwita \raiz wita \dt 15/Apr/2021 \lx wiwiti \lx_cita wiwiti \lx_var General \ref 03395 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrancarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arrancarse, arrancarse por sí sólo \osten un árbol por el viento \sig_var General \fr_n Pos ye:kowih se: ki..., para se: tame:wa. Komo se: kwiwitasneki yehwa m' pitsoa:xiwit mo..., te:nkokotoka sah. Wa:n pos onkaya seki xiwit yo:n kiliah gachupín, pos yo:n se: kitila:na wa:n wiwitik ya. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Pues es muy difícil de…, para chapear. Si uno quiere arrancar el pitsoa:xiwit (Acmella repens (Walter) Rich.) nada más se revienta al ras de la tierra. Y pues había una hierba, ese que le dicen 'gachupin' (Impatiens walleriana Hook. f.), pues ese se jala y ya se arrancó. \fr_son 03395-01_corp_Tzina-HSO366_ faltar \semx_tipo Comparar \semxref wile:wi \raiz wita \dt 06/Jan/2022 \lx wiwitilia \lx_cita ne:chwiwitilia \lx_var General \ref 05263 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrancarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig arrancarle en perjucio de \osten en particular, plantas \sig_var General \fr_n Nikto:kka se: xokot wa:n ait a:koni ne:chwiwitilih. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Había sembrado un arbolito de naranja y quien sabe quién me lo arrancó. \fr_son 05263-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tawiwitilia) arrancarle la milpa en perjuicio de \osten p. ej., pájaros, particularmente los pihpix a las plantitas de maíz recién brotadas \sig_var General \fr_n Nitatokka ya nomi:lah wa:n kwaltsi:n tae:wka sayoh ke ne:chtawiwitilihkeh n' pihpixmeh. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ya había sembrado mi milpa, y ya había germinado bien, nada más que me la arrancaron los pájaros pihpixmeh. \fr_son 05263-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wita \dt 11/Apr/2022 \lx wiwixka \lx_cita wiwixka \lx_var General \ref 02796 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tambalearse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tambalearse (p. ej., un andamio mal armado, una mesa con las patas flojas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n wapal nankita:lihkeh wiwixka, a:mo xitehkoka:n itech. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tabla que pusieron se tambalea, no se suban en ella. \fr_son 02796-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wiyo: \nmorf Aunque el proceso de derivación no está claro, parece que la derivación de wiwixka es de wiyo:ni. \dt 14/Jul/2021 \lx wiwiyoka \lx_cita wiwiyoka \lx_var General \ref 06615 (duda) reafirmar los datos que aparecen abajo porque para CSC en junio tawiwiyoka pero es porque desde la mañana se escucha un ligero ruido por los rayos en la temporada de lluvias pero no por temblor, \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl otros dicen que es el a:we:wehcho que baila \glosa temblar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig temblar (p. ej., una persona al ponerse nerviosa, por el frío) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili wiwiyoka, momowtih porin kitapa:n i:n ko:mit wa:n molwia kimagaskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiembla, se asustó porque rompió esta olla y piensa que le pegarán. \fr_son 06615-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : tawiwiyoka) temblor muy ligero de tierra (no es un sismo o terremoto y ocurre sólo en el mes de junio) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:wa kwalka:n tawiwiyokak wa:n wetskeh miak tsi:kate:na:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana tembló y cayeron (salieron) muchas reinas de hormiga arriera. \fr_son 06615-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref sesepoka wetsi \semx_tipo Comparar \raiz wiyo: \nsem Se ha observado que con temblores ligeros, tawiwiyoka salen las reinas de las hormigas Atta. Pero esta hormiga produce reinas solamente en el mes de junio. Así como se asocian los temblores con las salida de las reinas y estas salen solamente en junio, se ha establecido que los temblores también se limitan a este mes. \dt 02/Sep/2020 \lx wiwiyotsa \lx_cita kiwiwiyotsa \lx_var General \ref 03093 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.temblar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacer temblar \osten a una persona, p. ej., toques eléctricos, un frío excesivo, un susto \sig_var General \fr_n I:n pili kiwiwiyots n' tit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La electricidad hizo temblar a este niño. \fr_son 03093-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \raiz wiyo: \dt 28/Oct/2021 \lx -wí:n \lx_cita nika:wí:n \lx_var General \ref 05242 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por(lugar) \catgr Adv-lugar \deriv \sig por [el adverbio a que se afija como sufijo] \sig_var General \fr_n Komohkó:n tiow ok ne: paratani, ne:pakawi:n no: kwali tiki:sas a. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Si todavía vas para allá abajo, por ahí también ya puedes salir. \fr_son 05242-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz i:n \nmorf Consideramos a -wí:n como un sufijo que se afija a adverbios de lugar. Cada forma así derivada has sido asignada una entrada aparte. Véase nika:wí:n, ampowí:n y ompakawí:n. \nota Checar todas las formas con wi:n \dt 11/Apr/2022 \lx xa: \lx_alt cha: \lx_cita xa: wetsik \lx_var General \ref 00277 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tal.vez \catgr Modal \deriv \catgr Compltz \deriv \sig tal vez, palabra que indica la posibilidad de la proposición expresado en la cláusula principal \sig_var General \fr_n Xa: kiowis n' tio:tak. Kachi kwali xikwi:ka motsakka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tal vez llueva en la tarde. Mejor lleva tu impermeable. \fr_son 00277-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig palabra funcional que como complementizador marca el complemento cuando es un evento no realizado pero potencial \sig_var General \fr_n Nimolwia xa: kiowis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Me imagino (pienso) que (a lo mejor) va a llover. \fr_son 00277-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa: \rev 2020-12-15 \dt 11/Jan/2021 \lx xahkal \lx_cita xahkal \lx_var General \ref 06417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jacal \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jacal (casa en el campo donde se guardan leña y a veces otras cosas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikchi:w se: xahkal nokahfe:ntah, tein nikpiaya wetsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice un jacal en mi cafetal, el que tenía se cayó. \fr_son 06417-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xahkal \dt 24/May/2020 \lx xahkale:wtok \lx_cita xahkale:wtok \ref 03763 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa estar.de.ramas.desordenadas \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar de o tener las ramas muy enredadas o enmarañadas \osten ramas de árboles, o quizá también arbustos, tumbados \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \semx_tipo Sinónimo \semxref ma:xahkale:wtok \raiz xahkal \nsem Refiere xahkalewtok a las ramas delgadas de un árbol tumbado. Al ser tumbado, sólo se aprovecha el tronco y quizá las ramas gruesas pero ahí se dejan apiladas de manera desordenada sobre el suelo las demás ramas que no sirven. Para evitar dejarlas así algunas personas van cortando estas ramas para leña, así no dejando muchas ramas desordenadas en el lugar. \dt 02/Sep/2020 \lx xahkalmo:yo:t \lx_cita xahkalmo:yo:t \lx_var General \ref 00966 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zancudo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para zancudos, de la familia Culicoidea \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikwi:kaya nopili kowtah wa:n kikwahkeh miak xahkalmo:yo:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer había llevado a mi hijo al rancho y lo picaron muchos zancudos. \fr_son 00966-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \semx_tipo Discusión \semxref mo:yo:t \semx_tipo Comparar \semxref pisi:lmo:yo:meh \raiz xahkal \raiz mo:yo: \rev 2020-12-15 \dt 02/Mar/2021 \lx xahkalowa \lx_cita kixahkalowa \lx_var General \ref 05384 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.mal.acomodada \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar mal acomodada \osten p. ej., leña tirada al suelo sin orden \sig_var General \fr_n I:n okichpil kixahkaloh i:n kowit wa:n a:mo kisa:loh ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño dejó esta leña muy mal acomodada, ya no la apiló ordenadamente. \fr_son 05384-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo xiksenxahkaloh n' taxkal. Xikwitiw tapani sah porque takwa:tih ok mopá:n wa:n mokni:w. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No vayas dejando las tortillas mal acomodadas (p. ej., al ir sacando las de enmedio o abajo). Ve agarrando las de encima porque todavía van a comer tu papá y tu hermano. \fr_son 05384-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xahkal \dt 11/Apr/2022 \lx xahkalta:lia \lx_cita kixahkalta:lia \lx_var General \ref 07831 (duda) no aparece en el corpus, no parece ser tan común la entrada pero se puede determinar entre los tres \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.enmarañadamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig poner, colocar (p. ej., leña, ramas) desordenadamente, dejando (lo que se pone) enmaranado \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kisakak kowit wa:n kixahkalta:lih kalte:noh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño acarreó leña y la puso sin orden (todo enmarañada) enfrente de la casa. \fr_son 07831-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xahkalte:ma \raiz xahkal \raiz ta:l \dt 22/Sep/2020 \lx xahkalta:lilia \lx_cita ne:chxahkalta:lilia \lx_var General \ref 07825 (duda) no parece ser muy común usar esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.enmarañada \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig tirar al suelo (p. ej., leña, ramas) desordenamente, en tal forma que queda todo enmarañado \sig ponerle enmarañadamente (p. ej., ramas, palos) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktama:xi:mih nokni:w ita:lpan. A:mo niktehkek n' kowit, ompa nikxahkalta:lilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Desramé los árboles en el terreno de mi hermano. No corté las ramas (tiradas en el suelo, para llevármelas) sino allí se las dejé todo enmarañado. \fr_son 07825-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xahkalte:milia \raiz xahkal \raiz ta:l \dt 22/Sep/2020 \lx xahkalte:ma \lx_cita kixahkalte:ma \lx_var General \ref 08754 (duda) para CSCno es común usar esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tirar.enmarañadamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig tirar al suelo (p. ej., leña, ramas) desordenamente, en tal forma que queda todo enmarañado \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n tama:xi:n tokahfe:ntah wa:n ompa kixahkalte:n n' kowit. Sa:te:pan tiktehtekiskeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá desramó los árboles (no cafetos) en nuestro cafetal y allí dejó tirado las ramas todo enmarañado. Después las vamos a cortar (las ramas para sacarlas) \fr_son 00862-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xahkalta:lia \raiz xahkal \raiz te:mi \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx xahkaltia \lx_cita xahkaltia \lx_var General \ref 01606 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enmarañarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse enmarañado (ramas de árboles, sean todavía como parte del árbol o cortadas, leña apilada sin orden) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit xahkaltiak, kixahkaloh nokni:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta leña quedó todo enmarañada, la dejó enmaranado mi hermano. \fr_son 01606-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xahkal \dt 15/Apr/2021 \lx xahkaltik \lx_cita xahkaltik \lx_var General \ref 05238 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enmarañado \catgr Adj \deriv \sig enmarañado; desordenada \osten varas, ramas de árboles, sean todavía como parte del árbol o cortadas; leña apilada sin orden \sig_var General \fr_n Niwehkaw porque yo:li:k nikta:ta:lih nokow. Nochi tako:t wa:n ye:kxahkaltik ne: kampa te:ntok. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Tardé mucho porque me costó acomodar mi leña. Es pura vara delgada y se encuentra muy desordenada ahí donde está amontonada. \fr_son 05238-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xahkal \dt 11/Apr/2022 \lx xahxa:ltik \lx_cita xahxa:ltik \ref 08202 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xakatik \lx_cita xakatik \ref 08142 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa morado \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xakwalochih \lx_cita xakwalochih \lx_var General \ref 02183 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.rana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de rana muy pequeña, de color verde claro, es muy escasa \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xakwalochih a:mo wel se: kita, yeh ika miak a:mo ki:xmatih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La rana xakwalochih no se deja ver (casi no hay), por eso muchos no lo conocen. \fr_son 02183-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-acuático \raiz xakwalV \dt 09/May/2021 \lx xakwalo:ltia \lx_cita ne:chxakwalo:ltia \lx_var General \ref 07521 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.restregar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) restregar (p. ej., ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nitapa:ka no:má:n ne:chxakwalo:ltia kwaltsi:n notilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando lavo, mi mamá me hace restregar bien mi ropa. \fr_son 07521-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xakwal \dt 11/Sep/2020 \lx xakwalowa \lx_cita kixakwalowa \lx_var General \ref 01533 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig restregar (p. ej., ropa, trastes al lavar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikpahpa:ka i:n kaxit pero kwaltsi:n xikxakwalo mah ki:sa n' emo:l tatakal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Lava este plato, pero restriégalo bien! para que salga los frijoles (residuos) pegados. \fr_son 01533-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xakwal \dt 14/Apr/2021 \lx xa:l \lx_cita xa:l \lx_var General \ref 03325 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arena \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig arena \sig_var General \fr_n Ihwa:k nikchi:was nocha:n, kiwi:kas miak xa:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando construya mi casa, usaré mucha arena. \fr_son 03325-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \dt 05/Jul/2021 \lx xala:soh \lx_cita xala:soh \ref 08220 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa cedazo \catgr Preposición \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xala:sohwia \lx_cita kixala:sohwia \ref 08221 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V2 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xa:lkapolin \lx_cita xa:lkapolin \lx_var General \ref 02138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Melastomataceae.Conostegia.xalapensis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Conostegia xalapensis (Sw.) D. Don ex DC, árbol de la familia Melastomataceae; sus frutos son comestibles y su madera sirve para leña; en español local se llama 'capulín' \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ixta:wat koma:mo tawi:tekih mochi:wa miak xa:lkapolin wa:n sa:te:pan takowyowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el potrero si no se chapea se da mucho capulín y después se convierte en monte. \fr_son 02138-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Miconia oligotricha (DC.) Naudin., planta de la familia Melastomataceae, se encontró en Xocoyolo, sus frutos son de color blanco azulado, sus frutos tienen la misma pulpa que el antes citado, por lo que la gente lo llamó con el mismo nombre \sig_var 1-Tzina \sig [col] xa:lkapolin itahta:y | Clidemia petiolaris (Schltdl. & Cham.) Schltdl. ex Triana, árbol de la familia Melastomataceae considerado como "pariente" del xa:lkapolin común \sig_var 1-Tzina \sem Planta \raiz xa:l \raiz kapol \dt 09/May/2021 \lx xa:lkowit \lx_cita xa:lkowit \lx_var General \ref 05301 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Piper.spp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig grupo de plantas de la familia Piperaceae y del género Piper. Los troncos de algunas se utilizan para leña y las hojas de una especie son medicinales \sig_var General \fr_n Nota:lpan onkak miak xa:lkowit, niktehtekiti wa:n nikwa:lkwis kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay mucho árbol de xa:lkowit (en este caso sería Piper aduncum L.), voy a cortarlo y lo traeré a la casa (p. ej., para alfarda) \fr_son 05301-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Piper sp., planta medicinal de hojas alargadas y tronco verde \sem Planta \raiz xa:l \raiz kow \nsem Algunas clasifican dos tipos de xa:lkowit : ista:k ('blanco') y ti:ltik ('negro'). El blanco, ista:k xa:lkowit es el Piper aduncum L. cuyos tallos crecen rectos y largos hasta como de 4 o 5 metros. El ti:ltik xa:lkowit es el Piper amalago que es medicinal aunque algunos dicen que el P. amalago también es medicinal. Aparte de estos dos, otros asesores han incluido dentro de los xa:lkowit a las especies Piper chamissonis (Miq.) Steud. ex C. DC., Piper dilatatum L.C. Rich, Piper pseudofuligineum C. DC. y, particularmente, Piper papantlense C. DC. \dt 11/Apr/2022 \lx xa:lkwitakowit \lx_cita xa:lkwitakowit \lx_var General \ref 02810 (duda) preguntar si en verdad existe esta planta porque no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.umbellatum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Solanum umbellatum Mill., planta de la familia Solanaceae. Según Rubén Macario si crece grande se puede usar para leña y tambíen los perros se lo comen cuando se empachan y les provoca el vómito. Algunos lo llaman kru:skowit. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xa:lkwitakowit ixiwyo kipia mahyá: tatix, komo se: kiteki ixiwyo tsohya:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas de xa:lkwitakowit tienen (algo) como polvo, si se cortan sus hojas huelen mal. \fr_son 02810-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref kru:skowit \semxref a:chi:wi:lkowit \raiz xa:l \raiz kwita \raiz kow \nsem Hermelindo Salazar lo conoce como a:chi:wi:lkowit \dt 02/Jun/2021 \lx xa:lowa \lx_cita xa:lowa \lx_var General \ref 05368 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enarenarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ensuciarse o impregnarse con arena \osten p. ej., una persona al jugar o bien cargar bultos de arena, un objeto al colocarse en la arena \sig_var General \fr_n I:n koxta:l ye:kxa:lowak, ya:lwa ika nixa:lsakak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este costal se ensució con arena, ayer acarreé arena con ello. \fr_son 05368-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \dt 11/Apr/2022 \lx xa:lsaka \lx_cita xa:lsaka \lx_var General \ref 03456 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acarrear.arena \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig acarrear o transportar arena \osten particularmente de un banco de arena \sig_var General \fr_n Ya:lwa nixa:lsakak. Nikchihchi:wati nocha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer acarreé arena. Voy a construir mi casa. \fr_son 03456-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \raiz saka \dt 12/Jan/2022 \lx xa:ltet \lx_cita xa:ltet \lx_var General \ref 02170 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa piedra.pómez \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig piedra pómez, una piedra porosa y muy ligera que abunda en los arenales \sig_var 1-Tzina \fr_n Ompa ne: tatampa ka:mpa ne:n, ka:mpa yo:n nimitsilia ki..., kisa:lohte:wah n' tet. Kita:liah seki ne: xa:ltet, nojó:n wehwei para tahtapotoya ihkwí:n para ompa paxi:i:ntiá:s ne:n tekol tein tatas ne:n kowit. \fr_au HAC323 \fr_var Ayotz \fr_e Allí por debajo, allí donde te digo que inician a estibar las piedras, ahí acomodan unas piedras del xa:ltet. Deben ser grandes para tenga aperturas de una piedra a otra y por la apertura se vayan cayendo las brasas conforme se va quemando la leña. \fr_son 02170-01_corp_Ayotz-HAC323_faltar \fr_fuente 2011-07-18-q | 118.159, 131.386 \fr_n ADA-- Ye:wa tine:chilih que n' tatsi:ntan kita:liliah xa:l..., xa:ltet. HAC-- Xa:ltet, de que ne: ka:mpa ne:n ka:mpa kitahta:lihtoyah kipia de kipias yo:n xa:ltet para a:mo nejó:n ne: kipechi:s, para a:mo kipechi:s n' tekol, porque komo a:mo, ne:, ka:ni ki:sati n' tekol. \fr_au HAC323 \fr_var Ayotz \fr_e ADA-- Hace un rato me dijiste que debajo ponen las piedras del xa:ltet. HAC-- Xa:ltet, ahí donde estaban acomodando (las piedras que se convierten en cal) ahí deben colocar unas piedras de xa:ltet para que (las piedras de cal) no aplasten las brasas, de lo contrario (esto es, si no se colocan las piedras de xa:ltet) no habrá por donde se pueda sacar las brasas. \fr_son 02170-02_corp_Ayotz-HAC323_faltar \fr_fuente 2011-07-18-q | 764.777, 777.708 \sig molleja \osten de las aves \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh niktelwe:lilia ixa:ltew n' pio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi me gusta mucho comer la molleja de pollo. \fr_son 02170-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable: ixa:ltew) mentira \sig_var General \fr_n A:mo neli tikowak motilmah, i:pa moxa:ltew sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No es cierto que compraste tu ropa, nada más es (tu) mentira. \fr_son 02170-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo-animal.solo \sem Geología \nsem El uso de xa:ltet en forma posesionada para indicar 'metira' es un uso que también se ha notado en San Augustín Oapan, pueblo de habla náhuatl por la cuenca del río Balsas en Guerrero. Ahí dicen, por ejemplo, lah mote:temetl 'de veras es tu molleja' con un significado parecido. Por ejemplo, si alguien dice al ser invitado a comer que no tiene hambre y después que otros empiezan a comer pide comida, se le dice Lah mote:temetl con el sentido como de 'Sí que sí' en referencia al cambio de ideas. \raiz xa:l \raiz te \nmorf La forma poseída, ixa:ltew se usa con el significado de 'molleja' (el posesionador es el pollo) pero no se posesiona cuando el significado es de 'piedra pómez'. \dt 09/May/2021 \rev \lx xa:ltia \lx_cita xa:ltia \lx_var General \ref 02953 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa precocer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedarse como precocido \osten frijol, al hervirlo al punto en que le hace poquito para cocerse bien y entonces mezclarse con quelites para los dos ingredientes se cuezen bien \sig_var General \fr_n ¡Xikitas noemo:l, ihwa:k xa:ltias xiktatsi:nki:xtili:s wa:n tine:chno:tsas! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Vas a checar mis frijoles, cuando se precuezcan le bajas el fuego y me hablas. \fr_son 02953-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \ngram Imperativo futuro: ¡Xikitas noemo:l, ihwa:k xa:ltias xiktatsi:nki:xtili:s wa:n tine:chno:tsas! ¡Checas (en un momento futuro) mis frijoles, cuando se precuezcan le bajas el fuego y me hablas. \dt 26/Jul/2021 \lx xa:ltigri:yoh \lx_cita xa:ltigri:yoh \lx_var General \ref 06530 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el xa:l, tigrillo \glosa tipo.de.mamífero \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de mamífero felino todavía no identificado pero probablemente Lynx rufus \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xa:ltigri:yoh nemi kowtah. Kinkwa okwilimeh tein tsikitsitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el bosque vive el xa:ltigri:yoh. Se come los animales pequeños. \fr_son 06530-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz xa:l \dt 26/May/2020 \lx xa:ltik \lx_cita xa:ltik \lx_var General \ref 05271 (duda) CSC no usa esta palabra para este significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa precocido \catgr Adj \deriv \sig precocido (frijoles) hasta el tal punto en que queden harinosos \sig_var General \fr_n Xa:ltik a i:n emo:l. Niktatsi:nki:xtili:ti wa:n nika:ko:lwi:ti a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya están precocidos estos frijoles. Les voy a bajar el fuego y ya les voy a agregar ajonjolí. \fr_son 05271-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \dt 11/Apr/2022 \lx xa:lto:tompe \lx_alt xa:lxo:xompe \lx_alt xa:ltso:tsompe \lx_cita xa:lto:tompe \ref 01547 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa Solanaceae.Jaltomata procumbens \catgr Sust \infl N1 \sig Jaltomata procumbens (Cav.) J.L. Gentry, planta de la familia Solanaceae, también conocido como xa:lxo:xompe o ihtikoyokkilit \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig tipo de pez todavía no identificado, es como el pez conocido como 'la huevina' (tokoxin) ya que se entierra en la arena (se entierra más profundamente que el tokoxin, \sig_var Tacua \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 15/Apr/2021 \lx xa:ltso:tsompe \lx_alt xa:lto:tompe \lx_alt xa:lxo:xompe \lx_cita xa:ltso:tsompe \ref 05386 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Jaltomata.repandidentata \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xa:lto:tompe \sem Planta \raiz xa:l \raiz tsompi (?) \dt 21/Mar/2019 \lx xa:lwia \lx_cita kixa:lwia \lx_var General \ref 07701 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado (((((=========))))))))) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.ensuciado.con.arena \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar (un objeto) ensuciado o impregnado de arena \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kixa:lwih noxi:kal wa:n chipa:wak katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño dejó ensuciado con arena mi jícara y estaba limpia. Ahora la voy a lavar otra vez. \fr_son 07701-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \dt 19/Sep/2020 \lx xa:lxokosipo \lx_cita xa:lxokosipo \lx_var General \ref 05361 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.larva \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de larva de Lepidoptera que se da en la corteza de árboles de guayabo, Psidium guajava L., de la familia Myrtaceae \sig_var General \fr_n Itech ne: xa:lxokot etokeh miak xa:lxokosipomeh, kikwalia ixiwyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En ese guayabo están muchos xa:lxokosipomeh, le comen las hojas. \fr_son 05361-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref sipo \raiz xa:l \raiz xoko \raiz sipo \dt 11/Apr/2022 \lx xa:lxokot \lx_cita xa:lxokot \lx_var General \ref 00135 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Myrtaceae.Psidium.guajava \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Psidium guajava L., árbol de la familia Myrtaceae; llamado en español guayabo. Sus hojas tiernas son medicinales, se usan para té; sus frutas, con la pulpa blanca, se comen y la madera se usa para leña \sig_var General \fr_n Xa:lxokot iselo se: kikwi para se: kipahti:s estsompi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las hojas tiernas del guayabo se usan para curar la disentería. \fr_son 00135-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikpia se: xa:lxokot semi we:i, a:mo nikneki mah kite:xi:maka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un guayabo muy grande, no quiero que lo tumben. \fr_son 00135-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto del guayabo \sig_var General \fr_n Nokaltsi:ntan ta:ktok miak xa:lxokot, niktekis wa:n nikmanas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cerca de mi casa se está produciendo mucha guayaba, las cortaré y las herviré. \fr_son 00135-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Comparar \semxref tsina:kaxa:lxokot \raiz xa:l \raiz xoko \nsem La palabra xa:lxokot como génerico abarca el árbol y frutos en general, sean los frutos de color amarillo o bien rosa. Pero el segundo se llama también y más especificamente tsina:kaxa:xokot. \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx xa:lxokotako:t \lx_cita xa:lxokotako:t \lx_var General \ref 06691 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ramas.de.guayabo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig ramas o varas del árbol guayabo, Psidium spp., de la familia Myrtaceae \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikwahkowito, nikwito nochi xa:lxokotako:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a leñar, trajé puras ramitas de guayabo. \fr_son 06691-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \raiz xoko \raiz tako: \dt 27/May/2020 \lx xa:lxo:xompe \lx_alt xa:lto:tompe \lx_alt xa:ltso:tsompe \lx_cita xa:lxo:xompe \ref 05389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Jaltomata.repandidentata \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xa:lto:tompe \sem Planta \raiz xa:l \raiz tsompi (?) \dt 21/Mar/2019 \lx xamaktik \lx_cita xamaktik \lx_var General \ref 05229 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fisurado \catgr Adj \deriv \sig fisurado, de una forma que no se rompe por completo sino que queda rayado o agrietado la superficie \osten bambú, tubos de plástico \sig_var General \fr_n Nikowato miak tubos para ompa ya:s nota:la:w wa:n se: a:mo nikitak ne:chmakakeh xamaktik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Fui a comprar unos tubos de pvc para desembocar mis aguas negras y no me fije que me dieron un tubo partido. \fr_son 05229-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xama: \dt 11/Apr/2022 \lx xama:ni \lx_cita xama:ni \lx_var General \ref 05231 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig aplastarse o hendirse sin romperse por completo sino solamente rayándose o agrietándose la superficie \osten p. ej., un tubo de plástico, caña dulce, bambú, sandía, cítricos \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikowak se: wei sandia. Ihwa:k nikahxitih nocha:n nikma:petskoh wa:n xama:n. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Ayer compré una sandia grande. Al llegar a la casa se me fue de las manos y se partió. \fr_son 05231-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xama: \nsem Para los cítricos se usa la palabra xahxama:ni, para mamey y calabazar se usa tapa:ni, para el anonas, plátanos, zapote negro se dice pa:ti. Todos indican una manera en que se malatra un fruto. \dt 11/Apr/2022 \lx xama:nia \lx_cita kixama:nia \lx_var General \ref 02578 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aplastar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig aplastar sin romper por completo sino solamente rayar o agrietar la superficie \osten caña dulce; naranja \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kixama:nia n' owat wa:n kikwa. Kitatsowihwi:teki itech tet wa:n xama:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño aplastó la caña dulce y se lo está comiendo. Lo golpea en una piedra y queda como aplastado \fr_son 02578-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig despulpar \osten café, al quitarle la cáscara con una máquina \sig_var General \fr_n Ye:wa ya pe:wak nikxama:nia nokahfe:n wa:n a:mo wel nima:tami. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya tiene rato que empecé a despulpar mi café y no puedo terminar. \fr_son 02578-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xama: \nsem El verbo xama:nia refiere a una acción de aplastar o romper un objeto duro que puede volverse como pulpo (p. ej., la caña) o romperse pero manter su forma (como el cascarón de huevo). \dt 21/May/2021 \lx xama:nilia \lx_cita ne:chxama:nilia \lx_var General \ref 05387 (duda) es más común usar xama:nia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa henderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despulpar para \osten alguien, p. ej., café, al quitarle la cáscara con una máquina \sig_var General \fr_n 'Ne:chxama:nili nokahfe:n. Neh a:mo nike:manti, nia:ti nitakowati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Despúlpame mi café. Yo no tengo tiempo voy a ir a comprar. \fr_son 05387-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xama: \dt 11/Apr/2022 \lx xankahya:k \lx_cita xankahya:k \lx_var General \ref 04311 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.a.perro \catgr Adj \deriv \sig olor a perro \osten un olor propio de los perros \sig_var General \fr_n I:n itskwinti ye:kxankahya:k, mah se: ka:lti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro tiene un fuerte olor de perro, hay que bañarlo. \fr_son 04311-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz xanka (?) \raiz ihya: \nsem Cuando un perro se moja, al secarse adquiere el olor xankahya:k. También dicen que adquiere este olor cuando come tortillas calientes. Es un olor desagradable e insoportable. Sólo bañándo al perro se quita el olor. Según Amelia Domínguez la ropa también puede adquirir el olor a xankahya:k. Esto es cuando cuando la prenda no es bien lavada o a causa de un tipo de jabón o por mojarse con la lluvia. \dt 18/Jan/2022 \lx xankahya:kxiwit \lx_cita xankahya:kxiwit \lx_var General \ref 07755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.planta.no.identificada \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada \sig_var 1-Tzina \sem Planta (no colectada) \raiz xankah \raiz ya:k \raiz xiw \nota Citada solamente en Maseualxiujpajmej p.174, EG no conoce esta planta. \dt 15/Aug/2018 \lx xa:ntoh \lx_cita xa:ntoh \lx_var General \ref 07508 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el santo \glosa santo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig santo (imagen en escultura o pintura que representan a santos católicos y se colocan en los altares de las casas o iglesias) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' xa:ntohtsi:n tein tahpia Tepetitan ilwiti itech noviembre. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El santo patrón de Tepetitan es festejado en el mes de noviembre. \fr_son 07508-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 11/Sep/2020 \lx xa:ntohi:xpan \lx_cita xa:ntohi:xpan \lx_var General \ref 05309 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el santo; i:xpan \glosa altar \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig altar \osten católico de los hogares pero no en las iglesias \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitaa:ketsak noxa:ntohi:xpan, tel tawa:ktoya ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer puse flores en los floreros de mi altar, ya estaba muy seco de que no había arreglado el altar. \fr_son 05309-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tayekak \raiz i:x \raiz -pan \dt 11/Apr/2022 \lx xa:ntohka:wa \lx_cita xa:ntohka:wati \lx_var General \ref 02207 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el santo; ka:wa \glosa dejar.santo \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Irregular: Paradigma de direccional: '-ti'. Ver notas morfológicas. \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con direccional : xa:ntohka:wati) ir o venir a dejar un santo (en la casa de alguien, particularmente un mayordomo entrante con el santo dejado por el saliente) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta tia:tih tixa:ntohka:watih icha:n se: siwa:t. Yehwa n' kiseli:ti n' totio:tsi:n tein neh nikpiaya i:n xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana iremos a dejar un santo en la casa de una mujer. Ella va a recibir el santo que yo tenía este año. \fr_son 02207-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \nmorf El verbo xa:ntohka:wa siempre ocurre con un sufijo direccional, más comúnmente perfectivo o irrealis. Perfectivo xa:ntohka:wato/xa:ntohka:watoh o con dirección intraversa: xa:ntohka:wako/xa:ntohka:wakoh. Para el irrealis: xa:ntohka:wati/xa:ntohka:watih o con dirección intraversa: xa:ntohka:waki/xa:ntohka:wakih. Es muy raro usar esta forma en el presente: Presente: xa:ntohka:wati:w/xa:ntohka:wati:wih o con dirección intraversa: xa:ntohka:waki:w/xa:ntohka:waki:wih. \dt 09/May/2021 \lx xa:ntohka:wilia \lx_cita kixa:ntohka:wili:ti \lx_var General \ref 06880 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el santo; ka:wilia \glosa dejar.santo.para \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig (con direccional extraversa o intraversa : kixa:ntohka:wili:ti) ir o venir a dejar santo (generalmente se refiere a un imagen de un santo católico de la iglesia cuando cambian de mayordomía) a (alguien, p. ej., el mayordomo entrante) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kixa:ntohka:wili:ti se: siwa:t nemi xola:lpan. Se: xiwit yehwa n' talwiki:xti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano le va a ir a dejar un santo a una mujer que vive en el centro del pueblo. Dentro de un año ella hará la fiesta. \fr_son 06880-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:w \nsem Este verbo se usa para decir que una persona va a dejar la imagen de un santo (generalmente de la iglesia) durante el cambio de mayordomía. La persona que es mayordomo saliente va a dejarle el santo al mayordomo entrante. Esto ocurre en distintas fechas en las distintas localidades, en algunas es el mismo día del festejo del santo y en otras van variando las fechas. En San Miguel Tzinacapan y Ayotzinapan se realiza en un solo día que es el 6 de enero, mientras que en Xaltipan es el 1 de enero. Se cambian todos los mayordomos de todos los santos que están en la iglesia en un solo día. \dt 14/Feb/2022 \lx xapoh \lx_cita xapoh \lx_var General \ref 00867 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el jabón \glosa jabón \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig jabón \osten ya sea detergente o en pasta \sig_var General \fr_n Komo tiow xola:lpan xine:chwa:lkwili se: xapoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas al centro tráeme un jabón. \fr_son 00867-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (reduplicación de vocal larga y posesionado : ixa:xapoh) fuente de grasa que tienen las aves en la cola y que usan para arreglar sus plumas \sig_var Tzina \fr_n A:mo nikmati a:koni ne:chtehtekili nonakaw. O:me piomeh wa:n se: to:tolin a:mo kininki:xtilihkeh n' inxa:xapoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No sé quién me destazó la carne. A dos pollos y un pavo no les quitaron su fuente de grasa. \fr_son 00867-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Cuerpo-animal.solo \nsem La parte del cuerpo se un animal se localiza cerca de la cola y cuando el ave tiene necesidad de arreglar sus plumas (engrasarlas y desdoblarlas) pica a esa fuente de grasa y con el pico va recorriendo cada pluma que necesita mantenimiento. Esta designación sólo se usa para aves domésticas porque quizás sean las únicas que pueden ser observadas en el ámbito familiar arreglando sus plumas. Cuando se sacrifican las aves se les extrae esa fuente de grasa y se tira porque dice la gente que si no se les quita cuando hierve la carne ese órgano le da un mal sabor. Para indicar la acción de las aves al arreglar sus plumas mediante la grasa, en nahuat existe el verbo motahtsomia. \nota Checar 2o significado en Tzina. \rev 2020-12-15 \dt 05/Apr/2021 \lx xapohahwia:k \lx_cita xapohahwia:k \lx_var General \ref 03362 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.de.jabón \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor agradable de jabón \osten ropa recién lavada \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ahwia: \nsem Para traste mal enjuagados que quedan con olor a jabón se usa xapohtsohya:k. \dt 18/Sep/2018 \lx xapoha:t \lx_cita xapoha:t \lx_var General \ref 06442 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el jabón; a:t \glosa agua.enjabonada \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig agua enjabonada, aguas grises \osten el agua de desperdicio del lavado \sig_var General \fr_n Xikchi:wa xapoha:t wa:n ika xitapahpa:ka ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Prepara agua enjabonada y ya con eso lavas los trastes. \fr_son 06442-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig cloro \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz a: \dt 24/May/2020 \lx xapohetok \lx_cita xapohetok \lx_var General \ref 01840 (duda) no aparece en el corpus, es más común usar xapohta:lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enjabonado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig enjabonado (ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notilmah xapohetok, mo:sta nikma:pa:tskas wa:n komo to:na wa:kis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi ropa está enjabonada, mañana la enjuagaré y si sale el sol se secará. \fr_son 01840-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref taxapohta:li:l \raiz e \dt 18/Apr/2021 \lx xapohka:wa \lx_cita kixapohka:wa \lx_var General \ref 06838 (duda) no aparece en el corpus, CSC usa xapohta:lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el jabón; ka:wa \glosa dejar.enjabonado \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mojar o remojar (una tela, cobija) y rociarle detergente que se deja penetrar \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo telta:loh i:n a:ya:t xikxapohka:wa. Ihkó:n kwaltsi:n ki:sas n' ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si está muy sucia la cobija déjala enjabonado. Así saldrá bien la mugre. \fr_son 06838-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ka:wa \dt 14/Feb/2022 \lx xapohki:xtia \lx_cita kixapohki:xtia \lx_var General \ref 05237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el jabón; ki:xtia \glosa enjuagar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig enjuagar para quitar el jabón \osten p. ej., ropa, trastes \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikxapohta:lihka notilmah. Ye:wa nikxapohki:xtih wa:n nitapihpiloh mah tawa:ki a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer había dejado mi ropa a remojar con jabón. Hoy en la mañana (de hoy) la enjuagué y ya la colgué para que ya se seque. \fr_son 05237-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pa:tska \raiz ki:sa \dt 11/Apr/2022 \lx xapohta:lia \lx_cita kixapohta:lia \lx_var General \ref 07505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el jabón; ta:lia \glosa dejar.enjabonado \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar enjabonado; meter en agua enjabonada (p. ej., la ropa para que se le quite bien la mugre) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nikpa:ka nokwe:y nikxapohta:lia se: to:nal. Mo:stika nikma:pa:tska wa:n kwaltsi:n pochi:nia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando lavo mi enagua la dejo enjabonada un día. Al día siguiente la enjuago (para quitar el jabón) y queda bien blanca. \fr_son 07505-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ta:l \dt 11/Sep/2020 \lx xapohtsohya:k \lx_cita xapohtsohya:k \ref 02907 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa con.olor.a.jabón \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor molesto a jabón \osten trastes no lavados bien \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz tso \raiz ihya: \nsem El tsohya:k indica un olor molesto, que no debe tener. Para ropa limpia se usa xapohahwia:k. \dt 06/Jun/2021 \lx xapohwilia \lx_cita ne:chxapohwilia \lx_var General \ref 02589 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el jabón \glosa enjabonarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enjabonar (ropa) de, en beneficio o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ne:chxapohwili notilmah. A:mo a:kin kitak ihwa:k kikwik xapoh wa:n kite:milih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño me enjabonó mi ropa. Nadie lo vio cuando tomó el jabón y se lo echó. \fr_son 02589-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 21/May/2021 \lx xapohyoh \lx_cita xapohyoh \lx_var General \ref 05241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el jabón \glosa enjabonado \catgr Adj \deriv \sig enjabonado; tener jabón \osten particularmente la ropa; trastes que no se han enjuagado \sig_var General \fr_n I:n tilmah xapohyoh ok. Xikxapohki:xti kwaltsi:n wa:n xikpilo mah wa:ki. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Esta ropa todavía tiene mucho jabón. Enjuágala para quitarle el jabón y cuélgala que se seque. \fr_son 05241-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 11/Apr/2022 \lx xapohyowa \lx_cita xapohyowa \lx_var General \ref 01602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el jabón \glosa enjabonarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig enjabonarse (p. ej., persona, ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah tein nikpa:ktok ichkatik yeh ika kwaltsi:n xapohyowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tela que estoy lavando es de algodón por eso se enjabonó bien. \fr_son 01602-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 15/Apr/2021 \lx xawa:nia \lx_cita kixawa:nia \lx_var General \ref 03018 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.mordisco.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dar mordisco a, haciéndolo crujir \osten algo duro y crujiente, como una fruta verde \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kixawa:nih se: chi:l xoxowik, mokoko:lih wa:n pe:wak cho:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le dio un mordisco a un chile verde, se enchiló y empezó a llorar. \fr_son 03018-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xawa: \nsem Xawa:nia refiere a la acción de darle un mordisco a algo duro que se rompe en dos pedazos en el punto de la mordida, a veces emitiendo un sonido audible de crujido. El frecuentativo xaxawatsa indica la misma acción pero continua, como la acción y el sonido de un perro triturando a un hueso o una persona comíéndose una tostada. \ncomp En el clásico xauania indica 'verter, derramar liquidos', un significado distinto a lo de SNP. \dt 06/Jan/2022 \lx xawatik \lx_cita xawatik \lx_var General \ref 05264 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crujiente \catgr Adj \deriv \sig crujiente \osten chicharrón, tostadas, quizás algunas frutas como mandarinas y naranjas que se han secadaas \sig_var General \fr_n I:n chicharrón kwaltsi:n xahxawatik. Kwaltsi:n se: kikwa, a:mo takwa:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este chicharrón está bien crujiente. Se come bien, no está duro. \fr_son 05264-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xawa: \nsem En cuanto a las mandarinas y naranjas se les puede decir xawatik cuando son los últimos frutos que quedan y quizá por el calor se les seca el jugo y sólo queda la pulpa. \dt 11/Apr/2022 \lx xaxakachtia \lx_cita xaxakachtia \lx_var General \ref 07507 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerse.rasposo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig hacerse o quedarse rasposo (p. ej., tablas al ser raspadas con piedra pómez) \sig_var 1-Tzina \fr_n Noma:y xaxakachtiak porin ka:mpa nitekiti nikma:toka xa:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis manos se quedaron rasposas (la superficie de la piel) porque donde trabajo trabajo arena con las manos. \fr_son 07507-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xakach \dt 11/Sep/2020 \lx xaxakachtik \lx_cita xaxakachtik \lx_var General \ref 02126 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa granuloso \catgr Adj \deriv \sig granuloso \osten p. ej., masa martajada, tomates mal molidos \sig_var General \fr_n Xaxakachtik i:n tixti, a:mo kwali kikwe:chohkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta masa está martajada, no la molieron bien. \fr_son 02126-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xakach \dt 09/May/2021 \lx xaxakachtilia \lx_cita kixaxakachtilia \lx_var General \ref 03206 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.rasposo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar rasposa \osten p. ej., una tabla al restregar con piedra pómez \sig_var General \fr_n I:n pili kixaxakachtilih i:n wapal, moneki sepa se: kalaxo:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño dejó rasposa esta tabla, es necesario volverla a pulir. \fr_son 03206-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xakach \dt 04/Dec/2021 \lx xaxamachilia \lx_cita ne:chxaxamachilia \lx_var General \ref 08688 (duda) sin lia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshacerle.a.golpes \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer añicos, destruir haciendo pedazos (vidrio, trastes) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil ne:chxaxamachilih se: noko:n, kiwihwi:tek ika se: kowit. A:mo ne:chixta:wili:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho me hizo añicos mi olla, la golpeó con un palo. No me la va a pagar. \fr_son 00169-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xama: \dt 05/Oct/2020 \lx xaxamatsa \lx_cita kixaxamatsa \lx_var General \ref 02586 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.añicos.golpes \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer añicos; destruir haciendo pedazos \osten nixtamal, café, tubo o bambú \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:sta kwalka:n nikxaxamatsas nokahbe:n, niktewa:tsas wa:n nikwe:cho:s. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Mañana en la mañana voy a martajar mi café, lo tuesto y de ahí lo voy a moler. \fr_son 02586-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xama: \dt 21/May/2021 \lx xa:xa:ntiah \lx_cita xa:xa:ntiah \lx_var General \ref 01563 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el sandia \glosa Cucurbitaceae.Melothria.pendula \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Melothria pendula L., planta de la familia Cucurbitaceae con frutos comestibles \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k oksi n' xa:xantiah tihti:le:wi, seki pi:pil kikwah, kihtowah tsope:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se maduran (los frutos del) xa:xantiah se ponen negros, unos niños se lo comen, dicen que es dulce. \fr_son 01563-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comida-silvestre \nmorf El nombre de esta planta es un préstamo del español "sandía". \dt 15/Apr/2021 \lx xaxawaka \lx_cita xaxawaka \lx_var General \ref 00278 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crujir \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig crujir, emitir crujidos \sig_var General \fr_n Ke:man kipa:tskah n' owat ika tepostrapi:cheh kwaltsi:n mokaki ke:niw xaxawaka ihkwa:k panowa itech n' tepos. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando muelen la caña en trapiche de fierro, se escucha claro cómo va crujiendo la caña entre los fierros. \fr_son 00278-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xawa: \rev 2020-12-15 \dt 12/Jan/2021 \lx xa:xawat \lx_cita xa:xawat \lx_var General \ref 07589 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cartílago \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig cartílago \sig_var General \fr_n Yo:n pioe:l iomiyo kipia tsiktsi:n xa:xawat. Kwali se: kikwa, ema:nik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hueso de la pechuga de pollo tiene un poco de cartílago. Se puede comer, es suave. \fr_son 07589-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz xawa \dt 14/Sep/2020 \lx xaxawatsa \lx_cita kixaxawatsa \lx_var General \ref 03419 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa masticar.a.crujidos \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig mascar (algo duro) a crujidos, haciéndolo crujir \osten p. ej., un perro comiendo un hueso, una persona a las tostadas \sig_var General \fr_n I:n itskwinti kixaxawatstok se: omit, a:it ka:ni kikwik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro está mascando un hueso, quién sabe donde lo agarró. \fr_son 03419-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref xawa:nia \raiz xawa:nia \dt 06/Jan/2022 \lx xa:xpah \lx_cita xa:xpah \ref 07895 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa remedio.para.la.cruda \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz xa:x \raiz pah \dt 11/Oct/2018 \lx xa:xpahtia \lx_cita kixa:xpahtia \lx_var General \ref 00481 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa curar.la.cruda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig curar de la cruda o resaca \osten a alguien, generalmente al tomar un poquito más alcohol \sig_var General \fr_n Ke:mah acha tayah kahfé:n, pero ke:meh nimitsilia pos seki yo:n taih n' a:tsí:n, ta:wa:nah. Entó:s, yehwa yo:n kinimakayah ika moxa:xpahtiah kihtowah. \fr_au JPM346 \fr_var Xalcu \fr_e Si, tomaban café pero como te decía pues algunos tomaban aguardiente, se emborrachaban. Entonces eso les daban para curarles la cruda, dicen. \fr_son 00481-01_corp_Tzina-JPM346_faltar \fr_fuente 2011-08-23-t | 659.799, 670.426 \raiz xa:x \raiz pah \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx xa:xti \lx_cita xa:xti \lx_var General \ref 01967 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.crudo(de.bebida) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar crudo, tener resaca \osten después de emborracharse \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nita:wa:n wa:n ekintsi:n nixa:xti, nitela:miki wa:n ne:chkokowa notsontekon. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer tomé alcohol y hoy estoy crudo, tengo mucha sed y me duele la cabeza \fr_son 01967-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:x \dt 20/Apr/2021 \lx xa:xti \lx_cita xa:xti \lx_var General \ref 00868 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa asiento \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig asiento, residuos \osten que queda después de tostar chicharrones o carne, o en el café hecho con café molido \sig_var General \fr_n Xikwa se: taxkal ika n' xa:xti tein moka:w itech n' tasa:l. Yekin tiki:xte:kkeh n' mante:ka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Come un taco de residuos que quedan en la tela (al colar la manteca). Hace un ratito colamos la manteca en una tela. \fr_son 00868-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nitatewa:ts wa:n miak xa:xti moka:w, niknemilihtok nite:wa:ntiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tosté chicharrones y quedó mucho asiento, estoy pensando en convidarlo. \fr_son 00868-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xikiwa:nti kahbe:n i:n kalpanowa:nih pero achto kwaltsi:n xiki:xte:ka, a:mo ka:n tikinmakas ika nochi n' ixa:xyo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Convidales café a estas visitas pero antes cuela bien el café, no vaya a ser que les des con todo el asiento de café. \raiz xa:x \nsem Para los asientos de café aparentemente se puede usar xa:xti pero también se emplea, quizá más comúnmente, con un sustantivo compuesto: kahfe:nxa:xti (San Miguel Tzinacapan) o kahbe:nxa:xti (Tacuapan). En las carnicerías locales cuando la manteca de los chicharrones ya está un poco tibia la vierten en una olla pero al vertirla ponen una tela de manta para colarla y el residuo que queda en la manta le llaman xa:xti. De estos residuos la gente de los saca hacen taquitos y convidan a los compradores como regalo. \rev 2020-12-15 \dt 26/Feb/2021 \lx xa:xyoh \lx_cita xa:xyoh \lx_var General \ref 00452 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.residuos(manteca) \catgr Adj \deriv \infl \sig con residuos; con asiento \osten particularmente manteca con residuos de chicharrón, pero también café \sig_var General \fr_n Xiki:xteka mokahbe:n. Ihkwi tikinwa:ntik ne: moa:wi wa:n xa:xyoh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuela tu café. Así les diste a tu tía y tiene residuos. \fr_son 00452-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:x \nsem El sustantivo xa:xti significa los asientos o residuos que quedan en un líquido. La referencia más común es a los residuos de chicharrón que se quedan como impurezas en la manteca. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx xa:yak \lx_cita xa:yak \lx_var General \ref 06482 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa máscara \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig máscara \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikowa:k se: xa:yak, nikwis ihwa:k talwitis noxola:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré una máscara, la voy a ocupar cuando sea la fiesta de mi pueblo. \fr_son 06482-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz xa:yak \dt 20/May/2020 \lx xa:yakeh \lx_cita xa:yakeh \lx_var General \ref 07655 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enmascarado \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig enmascarado, con la máscara puesta (p. ej., un danzante) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kimowilia aksá: komo xa:yakeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo le tiene miedo a alguien si porta una máscara (enmascarado). \fr_son 07655-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:yak \dt 16/Sep/2020 \lx xa:yaktia \lx_cita kixa:yaktia \lx_var General \ref 07730 (duda) el segundo significado puede ser más común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.máscara \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig poner una máscara a (alguien, p. ej., un danzante) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat kixa:yaktia i:n pili, no: mihto:tia wa:n aya:mo wel moxa:yaktia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre le pone la máscara a este niño, también baila (el niño) y todavía no puede ponerse la máscara (solito). \sig (con reflexivo : moxa:yaktia) armarse de valor (p. ej., una persona en estado de ebriedad que lo toma de pretexto para hacer reclamos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat moxa:yaktih ika tsiktsi:n refi:noh wa:n pe:wak te:chahwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre tomó valor con un poco de aguardiente y empezó a regañarnos. \fr_son 07730-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:yak \dt 20/Sep/2020 \lx xayaltia \lx_cita xayaltia \lx_var General \ref 06779 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshilarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig deshilarse (telas, ropa, por el uso o por rayadura con espina) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nowi:pi:l xayaltiak ihwa:k kii:xtila:n se: xokowits. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi huipil se deshiló cuando una espina de naranjo le extrajo un hilo (deshiló). \fr_son 06779-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xayal \dt 14/Feb/2022 \lx xayaltik \lx_cita xayaltik \lx_var General \ref 04327 (duda) CSC usa chayaltik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshilado \catgr Adj \deriv \sig deshilado \osten telas, ropas, por el uso o por rayadura con espina, clavo \sig_var General \fr_n Nikpia se: nowi:pi:l xayaltik, nikwi:kaya ihwa:k nitatekito wa:n niktakwi:ltih ika se: kahfe:nkowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un huipil deshilado, lo había llevado cuando fui a cortar café y le jalé unos hilos con las ramas de café. \fr_son 04327-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xayal \dt 18/Jan/2022 \rev \lx xayaltik \lx_alt chayaltik \lx_cita xayaltic \ref 02543 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa ralo \catgr Adj \deriv \infl \sig ralo, \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son 08552-01_Tzina \fr_e 166.66, 183.464 \raiz \dt 01/Dec/2020 \lx xa.ltigri:yoh \lx_cita xa:ltigri:yoh \lx_var General \ref 02587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el xa:l; tigrillo \glosa tigrillo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig félido todavía no identificado \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xa:ltigri:yoh poliw a, a:mo okachi se: kita ok. Achto telnemiah \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xa:ltigri:yoh ya desapareció, casi ya no se le ve. Antes abundaban mucho. \fr_son 02587-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-mamífero \raiz xa:l \dt 21/May/2021 \lx xe:lahxo:chit \lx_cita xe:lahxo:chit \lx_var General \ref 06546 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el seda; xo:chit \glosa Amaranthaceae.Celosia.argentea \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Celosia argentea L., (según EG tomando datos de Martínez Alfaro, p. 25), planta cultivada de la familia Amaranthaceae, en español llamado 'cresta de gallo'. Se comercializa para usos ornamentales: se pone en los floreros de los altares en el día de los muertos \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xe:lahxo:chit a:mo semi mochi:wa, ixo:chio poso:ni semi tsikitsitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La cresta de gallo no se da mucho, sus flores se dan muy pequeñas. \fr_son 06546-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta (no colectada) \raiz xo:chi \dt 02/Sep/2020 \lx xe:lo:ltia \ref 03044 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 13/Sep/2018 \lx xelowa \lx_cita kixelowa \lx_var General \ref 04181 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa repartir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig repartir \osten p. ej., alcohol, terrenos, animales, regalos \sig_var General \fr_n Kihtowah ta:tahmeh ke ke:man tsahtsih tahkoyo:wa:n n' kaxti:lmeh pe:wa kixelowah yowal. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Dicen los ancianos que cuando los gallos cantan a media, noche empiezan a dividir la noche. \fr_son 04181-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xelo \dt 18/Jan/2022 \lx xe:lowa \lx_cita kixe:lowa \lx_var General \ref 07581 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desparramar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig desparramar (algo amontonado) con las patas (p. ej., las aves de corral y animales silvestres al patear tierra o granos amontonados) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pio kixe:lowa notao:l, xikmowti:ka:n mah yowi wehka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollo desparrama mi maíz, espántenlo que se vaya lejos. \fr_son 07581-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xe:lo \dt 14/Sep/2020 \lx xelowilia \lx_alt xelowia \lx_cita ne:chxelowilia \lx_var General \ref 05230 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apartarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig apartar y guardar para \osten un objeto, generalmente mercancía solicitada con anticipación como carne o ropa que se guarde para después entregar \sig_var General \fr_n Komohko:n nantapa:tskah i:n to:nalmeh xine:chxelowili tsikits:n nekti. Ika nikwa witsti. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Si hacen panela en estos días me apartas un poco de melado. Me la voy a comer con unos chayotes. \fr_son 05230-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig repartirle \osten p. ej., terrenos o regalos a alguien \sig_var General \fr_n No:pá:n te:chxelowilih n' ta:l tein kipiaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre nos repartió el terreno que tenía. \fr_son 05230-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xel \nota Checar si mejor poner i: como ii en ti:kni:meh. \dt 11/Apr/2022 \lx xe:lowilia \lx_cita ne:chxe:lowilia \lx_var General \ref 04293 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desparramarle \catgr V3 \deriv Aplicativo \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desparramarle \osten p. ej., granos, semillas, generalmente en perjucio \sig_var General \fr_n I:n pio ne:chxe:lowilih notao:l. A:mo niman nikmowtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta gallina me desparramó mi maíz. No lo ahuyenté luego. \fr_son 04293-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xe:l \dt 18/Jan/2022 \lx xihkwilkowit \lx_cita xihkwilkowit \lx_var General \ref 08500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease tankwa:kwi:kwil \sem Planta \raiz xihkwil \raiz kow \nsem Aldegundo Alvarez dijo que esta planta recibe el término xihkwilkowit porque el tallo tiene manchas de color oscuro y eso tal vez pueda relacionarse con la víbora denominada xohkilkowa:t, pues ésta tiene un color verde similar al tallo de esta planta. \dt 12/Jun/2019 \lx xiiktia \lx_cita xiiktia \lx_var General \ref 00956 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa volverse.desmoronoso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig volverse desmoronoso \osten p. ej., terrones de tierra, queso, por humedad o por resecarse \sig_var General \fr_n ADA-- Ye:wa no: tikihtowa:ya que xiiktia o ke:n..., teiktia. Teiktia. MSO-- Teiktik. Teiktik mochi:wa. ADA-- ¿Ke:ní:w n' tikpahtia, xa:, xa: wel se: ki..., a:mo wel se: kipahtia ok? MSO-- De pos, de yo:n teiktik weli, yehwa ya ke:meh i:n kihtohtok kwali se: kita:lia tila. Mah se: kita:li tila ke:meh yo:ni, mah se: kokxiti sentapal sah, wa:n se: kki:xtia wa:n se: kita:lia wa:n se: kima:nelowa, wa:n se: kita:lia mochi:wa sasaltik a neli, kwaltia se: kita:lia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Hace rato también decías que…, se desmorona. Se desmorona. MSO-- Desmoronado. Se hace desmoronado. ADA-- ¿Cómo lo curas, quizá, quizá se puede…, ya no se puede curar? MSO-- Pues de, de que es desmoronado se puede, ya es lo que está diciendo que se puede poner una tortilla gruesa y grande. Hay que poner una tortilla gruesa y grande, nada más hay que cocerlo por un lado, y se saca y se le pone y se revuelve, y ya se pone y ya se hace chicloso, sirve al ponerle. \fr_son 00956-01_corp_Xaltn-ADA300_faltar \fr_fuente 2011-07-20-n | 381.342, 408.466 \raiz xii: \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx xiiktik \lx_alt xi:ktik \lx_cita xiiktik \lx_var General \ref 00960 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronoso \catgr Adj \deriv \sig desmoronoso \osten queso, tierra, un muro que al humedecerse se empieza a desmoronar \sig_var General \fr_n I:n ta:l telxiiktik, a:mo kwaltias para koma:l, tein kikwih para koma:l kwaltsi:n pepechtik yeh ika kwaltsin kitaxkalowa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Esta tierra se desmorona fácilmente, no va a servir para hacer comales, lo que usan para el comal es bien pegajosa por eso lo pueden manipular haciendo un circulo. \fr_son 00960-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xii: \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx xii:ni \lx_alt xi:ni \lx_cita xii:ni \lx_var General \ref 05367 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag -na:l-; ?sen-; +pan-; +ye:k-; +tel-; -ta-; -lo- \sig regarse \osten p. ej., frutos, flores o hojas de las plantas \sig_var General \fr_n Ke:man cha:wisyowa xokot pe:wa xi:ini iwki selik wa:n a:mo miak ok chikawaya. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando los frutos de naranja son dañados por una plaga, empiezan a caer así tiernitas y son pocas las que maduran. \fr_son 05367-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi: \nmorf Según Eleuterio Gorostiza hay dos formas de este verbo: xi:ni y xi:i:ni. La segunda es categoría 3 y así el perfectivo es xii:n. \disamb desambig_moyaawaya_2007-11-27 \dt 11/Apr/2022 \lx xi:inia \lx_cita kixi:inia \lx_var General \ref 05244 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa regar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer caer al suelo \osten frutos de un árbol \sig_var General \fr_n Ihwa:k pano:wa ehekat wa:n tsaposelik kwaltsi:n moskaltihtok, ye:kihsiwka kixi:inia. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Cuando pasa fuerte el viento y los zapotes tiernos están creciendo, rapidito provoca (el viento) que se caigan al suelo. \fr_son 05244-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con pan- : paxi:inia) caérsele o dejar caer hacia abajo \osten hablando de frutos sobre un árbol \sig_var General \fr_n Pos yo:n petaka:lkoma:it pos no: niki:xmattok porque ke:masá: ne:n ihkó:n kwaltsi:n no: mochi:wa, no: wehkapantai tepitsi:n wa:n semi kikwah chiktehmeh wa:n ima:tampa, ike:span, pané: achi yo:n ta:tahmach mochi:wa, nejó:n chi:chi:ltik n' i..., ike:span, yo:n tak ke:meskia moloxtikwa:n pos nejó:n no: kwaltia para teisá: kalkowit, ihkó:n no: kikwih wa:n pos no: cuando xo:chiowa ne:n kwaltsi:n no: panki:sa wa:n i..., iteyo xoxoktik wa:n mopilowa ke:meskia yo:n ... No: chi:chi:ltik. Sepa de yoksi a ne:n itsi:ntan ne:n mopihpilowa wa:n ke:mah seki ne:n de kikwah chiktehmeh kipanxi:niah, te:nkohkopi:ni ke:meh yo:n xi:ni itsi:ntayo. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Pues ese petaka:lkoma:it (quizá Damburneya gentlei (Lundell) Trofimov; syn. Nectandra lundellii C.K. Allen) pues también lo conozco porque a veces este se da así bonito, también crece alto y bonito, también crece un poco y se lo comen mucho los pájaros y en el envés, en la superficie, se hace como bordado, este de color rojo…, en la superficie del árbol, como si fuera esponjoso pues eso también sirve para la construcción de casas, así lo usan también y pues cuando florece también sale bonito y…, sus frutos son verdes y como si fuera que se cuelgan como…, también son rojos. Y cuando ya se maduran se cuelgan en las bases y se lo comen los pájaros, lo esparcen hacia abajo, se desprenden y se esparcen como su base. \fr_son 05244-02_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2014-07-25-b | 49.037, 97.846 \raiz xi:i \nsem Según Ceferino Salgado paxii:nia se emplea solamente para frutos que caen por si solo. Para hablar de objetos es pantepe:wa, pampi:xowa, y pamtamo:ta. \glosa tirar.hacia.abajo \dt 11/Apr/2022 \lx xii:nilia \lx_cita ne:chxii:nilia \lx_var General \ref 05362 (duda) es más común usar xii:nia, el ejemplo parece muy forzado y se entiende como si una sola persona fuera la afectada por el viento \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocarle.caída \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar la caída de \osten p. ej., los frutos de un árbol, con el fin de recogerlos después para alguien \sig_var General \fr_n Yo:n ehekat tein ya:lwa pano:k ne:chxi:inilih notsapow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El viento que pasó ayer provocó la caída de los zapotes de mis árboles (en mi perjuicio por pudrirse en el suelo). \fr_son 05362-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi: \nsem Anteriormente, al cortar los frutos de mamey sólo se empujaban con una garrocha y se caían al suelo y de ahí se recogián. Actualmente esta práctica se ha dejado, los frutos se cosechan con una red, evitando que sean maltratados. \dt 11/Apr/2022 \lx xi:k \lx_cita ixi:k \lx_var General \ref 05383 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ombligo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig cordón umbilical \osten de cualquier mamífero \sig_var General \fr_n Ke:man nemi se: okichpil kikopilowah n´ixi:k kihtowa para ke:man wei eski ihsiwka kwali kowtehkos. \fr_au CSC370 \fr_var Tzina \fr_e Cuando nace un niño le cuelgan su cordón umbilical en un árbol según que para que cuando sea grande pueda treparse fácilmente en los árboles. \fr_son 05383-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz xi:k \nsem La madera puede tener ixi:k y ii:x y a una tabla con muchos nudos se dice ihi:xeh. No está claro pero parece que ii:x puede aplicarse al nudo de una tabla o madera cortada o bien a la parte de un tronco de un árbol parado donde se había desprendido una rama dejando como una protuberancia sobre el tronco vivo. Pero algunos también llama a eso como ii:x. \dt 11/Apr/2022 \lx xi:kal \lx_cita xi:kal \lx_var General \ref 06480 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jícara \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig planta todavía no identificada de la familia Cucurbitaceae, produce las jícaras que comúnmente se les llama 'guajes' \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan nikto:kak et, chi:l, xi:tomat wa:n xi:kal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno sembré frijol, chile, jitomate y guaje. \fr_son 06480-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \sem Planta cultivada \semx_tipo Comparar \semxref tekomat \semxref tapa:kxi:kal \semxref pata:wakxi:kal \raiz xi:kal \nsem Los término tapa:kxi:kal se usa para jícaras muy amplias que sirven para limpiar granos como: maíz, café; también sirve para desgranar y colocar allí los granos pues la extensión del mismo impide regar los granos, en algunos pueblos también la usan para colocar tortillas, sobre todo cuando son muchos comensales. \dt 02/Sep/2020 \lx xi:kalawakat \lx_cita xi:kalawakat \lx_var General \ref 05243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguacate \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Persea americana Mill., árbol silvestre de la familia Lauraceae cuyas frutas son comestibles \sig_var General \fr_n Ke:man onkak xi:kalawakat neli kwaltsi:n ika motamakah n' kowtah okwilimeh ke:meh yo:n ma:pachimeh, a:yo:to:chin wa:n okseki okwilimeh ok. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando es temporada del aguacate verde se alimentan con ello muy bien los animales del monte tales como los mapaches, los armadillos y otros animales más. \fr_son 05243-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref awakat \sem Planta cultivada \raiz xi:kal \raiz awaka \nsem Ceferino Salgado conoce dos tipos de xi:kalawakat: 1) xi:kalawakat tein wehwei, que abunda por Amatlan Zoquiapan y El Tiburcio Juárez; y 2) pisi:lxi:kalawakat, que abunda en las milpas de Tecpancingo y Tacuapan. Los dos son comestibles para los humanos y también se lo comen los armadillos, tejones y mapaches. \dt 11/Apr/2022 \lx xi:kale:wi \lx_cita xi:kale:wi \lx_var General \ref 01586 (duda) para el ejemplo sería xi:kaltik \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.desnudo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar desnudo (personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili xi:kale:wi, a:mo kitilmahtia n' imomá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está desnudo, no le pone ropa su mamá. \fr_son 01586-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xi:petse:wi \raiz xi:kal \nsem Véase discusión con xi:petse:wi. \nmorf Como este verbo no se utiliza en la raíz del perfectivo no se puede saber por inferencia de que clase es. El verbo xi:petse:wi se usa generalmente en el presente y el 3a persona. Para el pasado se usa la forma adjetival con la cópula: katka xi:petstik. Para decir 'estoy desnudo' se dice nixi:petstik. \dt 15/Apr/2021 \lx xi:kalihchikilo:ni \lx_cita xi:kalihchikilo:ni \lx_var General \ref 07756 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Asteraceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada de la familia Asteraceae; se usa para restregar la superficie interior de las jícaras (fruto de una Curcubitaceae) y prepararlas para uso doméstico \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xi:kalihchikilo:ni mochi:wa ohtenoh. Kostik n' ixo:chio poso:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xi:kalihchiki:lo:ni se da en las orillas del camino. Las flores que produce son amarillas. \fr_son 07756-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \sem Planta \raiz xi:kal \raiz ihchiki \dt 22/Sep/2020 \lx xi:kalkowit \lx_cita xi:kalkowit \lx_var General \ref 06722 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Euphorbiaceae.Alchornea.latifolia \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Alchornea latifolia Sw., árbol de la familia Euphorbiaceae. Su madera se usa para leña y las semillas tostadas pueden consumirse. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xi:kalkowit i:teyo kwali se: kikwa tatewa:ts, ihwa:k chika:waya chi:chi:ltia wa:n tapa:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las semillas de xi:kalkowit se pueden comer tostadas, cuando maduran se ponen rojas y se rompen. \fr_son 06722-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Comestible-fruto \sem Planta \raiz xi:kal \raiz kow \dt 02/Sep/2020 \lx xi:kalkwitamia:wameh \lx_cita xi:kalkwitamia:wameh \lx_var General \ref 02127 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.insecto \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Entrada-plural \sig tipo de insecto no colectado ni identificado, su picadura es muy dolorosa y el nido de color café \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan mota:lihkeh seki xi:kalkwitamia:wameh itech se: xa:lxokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno construyeron su nido unos xi:kalkwitamia:wameh en un guayabo. \fr_son 02127-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz xi:kal \raiz kwita \raiz mia:wa \dt 09/May/2021 \lx xi:kalkwitamia:wat \lx_cita xi:kalkwitamia:wameh \lx_var Tzina \ref 08524 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Apididae \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xi:kalowa \lx_cita kixi:kalowa \lx_var General \ref 05370 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desnudar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig desnudar \osten una persona \sig_var General \fr_n I:n okichpil moxi:kalowa ihwa:k kwa:tapolowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho se desnuda cuando pierde el sentido (por estar mal de sus facultades mentales. \fr_son 05370-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xi:petsowa \raiz xi:kal \dt 11/Apr/2022 \lx xi:kalowilia \ref 01556 (quitar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \dt 15/Apr/2021 \lx xi:kaltekomat \lx_cita xi:kaltekomat \lx_var General \ref 01590 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jícara.con.boca.reducida \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig jícara para tortillas con la boca reducida que conserva calor \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikpoloh se: xi:kaltekomat, xa: itskwinti kwi:kak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer perdí una jícara, tal vez se lo llevo un perro. \fr_son 01590-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-cocina \semxref xi:kal \semxref pata:wakxi:kal \semx_tipo Comparar \semxref tapa:kxi:kal \raiz xi:kal \raiz tekon \nsem El término xi:kaltekomat, se aplica sólo a jícaras que tienen una forma semiesférica y se les corta un pedazo cerca del pedúnculo por lo que queda solo una abertura pequeña, pero bastante amplio para que alguien puede meter la mano, por donde se meten las tortillas, la boca chica permite que las tortillas se conserven calientes por mucho tiempo. Existen diferentes tamaños y generalmente se usa para guardar las tortillas y llevarlas al campo para los trabajadores.Son muy térmicas y conservan las tortillas calientes; se tapan con servietta) \dt 15/Apr/2021 \lx xi:kaltik \lx_cita xi:kaltik \lx_var General \ref 01305 (duda) CSC usa xi:petstik, no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desnudo \catgr Adj \deriv \sig desnudo (una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili xi:kaltik. Kiki:xtih n' itilmah, kihtowa ke xiwtata. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está desnudo. Se quitó su ropa, dice que tiene calor. \fr_son 01305-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xi:petstik \raiz xi:kal \dt 24/Mar/2021 \lx xika:wa \lx_cita xika:wa \lx_var General \ref 08688 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx xi:kawi \lx_cita xi:kawi \lx_var General \ref 06534 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morir \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig fallecer; morir (una persona que está muy enferma y cuyo fallecimiento se esperaba) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nanahtsi:n xi:kawik a, wehka:wak wetstoya ikalihtik, teltahyo:wih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta señora ya falleció, tardó mucho tiempo acostada en su casa, sufrió mucho. \fr_son 06534-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:kawi(?) \dt 10/Feb/2022 \lx xi:kawi:ltia \lx_cita kixi:kawi:ltia \lx_var General \ref 07640 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa matar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig matar, acelerar o provocar el fallecimiento de (una persona que está muy enferma y cuyo fallecimiento se esperaba) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat mokokowa:ya wa:n kixi:kawi:ltih pahti tein kimakakeh, a:mo kina:mik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre estaba enfermo y lo mató la medicina que le dieron, no lo alivió. \fr_son 07640-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref miktia \raiz xi:kawi \dt 16/Sep/2020 \lx xikehkami:sah \lx_cita xikehkami:sah \lx_var Tzina \ref 08572 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xi:koh \lx_cita xi:koh \lx_var General \ref 03421 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jicote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig abejorro o jicote, abejas del género Bombus de color negro con franjas transversales amarillas \sig_var General \fr_n I:n xi:kohmeh motapahsoltiah ka:mpa onkak tet wa:n takoyokka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los jicotes anidan donde hay piedras y agujeros. \fr_son 03421-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] xi:koh kowtekini | [lit., 'jicote cortador.de.madera'] abeja del género Xylocopa conocido como 'abeja carpintera' \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Animal-artrópodo \raiz xi:koh \nsem Según Ceferino Salgado, un señor de Tecpancingo le había dicho que los jicotes amarillos son los machos y cuando un macho vuela sobre las ramas con botones de las flores es para decirles que se apuren a brotar para que la familia de jicotes tengan donde chupar miel. \dt 10/Jan/2022 \lx xi:komo:ni \lx_cita xi:komo:ni \lx_var Tzina \ref 08755 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa azotarse.generando.sonido.fuerte \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig azotarse generando sonido un fuerte sonido de golpe \osten propio de una caída \sig_var Tzina \fr_n I:n pili wetsik wa:n xi:komo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se cayó y generó un sonido de un golpe fuerte (al caerse). \fr_son 00883-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi: \raiz komo: \nota checar si existe \rev 2020-12-15 \dt 06/Apr/2021 \lx xi:kowa \lx_cita kixi:kowa \lx_var General \ref 00003 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aguantar \catgr V2 \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0-tel-; 0+te: \sig aguantar el peso \osten un lazo (arrastrando o levantando un objeto pesado); rama de un árbol (alguien subiendo sobre ella); andamio (un grupo de gentes); personas o animales (una carga a cuestas) \sig_var General \fr_n Teltaxi:kowa:ya yo:n komekat ke:meh tata:wikmekat. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese bejuco es muy resistente tanto como el tata:wikmekat. \fr_son 00003-01_corp_Tzina-JVC313_cortada \fr_fuente 2011-07-13-f | 241.444, 244.062 \fr_n Pos a:kin kichihchi:wa ki:xehekohtok ton tanto kixi:ko:s porque telwe:i a:mo, a:mo kixi:kowa a:mo, a:mo mahokwi. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues la persona que lo fabrique (un globo aeroestático de juguete hecho de papel china) calcula que tanto (de tela que se prende para crear el aire caliente) necesita para que aguante (subir) el globo porque si es grande (el globo) no, no lo aguanta, no sube. \fr_son 00003-02_corp_Tzina-JVC313_cortada \fr_fuente 2012-07-18-h | 901.283, 906.015 \fr_n PSC-- Se: tama:ma, se: tama:ma porque .... AND-- .... wa:n tikwi:kayah, neh nikihyowih porque nehwa nikma:ma:ya pahpata, katka ninohne:l pero nitaxi:kowa:ya. \fr_au PSC320; AND308 \fr_var Tzina \fr_e A-- Uno carga, uno carga, porque ... B-- y lo llevabamos, yo sufrí porque yo cargaba plátanos, aun era pequeño pero yo aguantaba. \fr_son 00003-03_corp_Tzina-AND308_pendiente \fr_fuente 2010-07-16-c | 1634.564 \fr_n I:n pili a:mo kixi:kowa:ya n' itama:mal, yeh ika nikwi:lih wa:n neh nikwa:lma:mah ya. \fr_au General \fr_var Tzina \fr_e Este niño no aguantaba su carga, por eso se lo quité y yo lo traje. \fr_son 00003-10_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig aguantar \osten una molestia, dolor, enfermedad \fr_n A-- A:n no: te:te:nahwayo:tih? Aha. B--Te:te:nahwayo:tih yo:n a:mo te:miktih. Pero a:mo se: kixi:kowa porque ye:kte:te:nahwayo:tih. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A: Entonces provoca comezón (el kekexikilit, Xanthosoma sp.)? B: Si provoca comezón, pero no mata. Pero uno no no soporta (el comezón en la boca), provoca mucho comezón en la boca (la hoja del Xanthosoma sp., kekexikilit). \fr_son 00003-04_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 382.455, 388.17 \sig (con ta- : taxi:kowa) durar, aguantar el paso del tiempo; resistir \osten verduras o frutas que no se echan a perder luego; hojas que se usan para techar; madera que se usa para horcón o poste; herramientas fuertes y resistentes (que no se rompen luego) \sig_var General \fr_n A:mo ke:meh yo:n ala:wakkowit (Ocotea puberula (Rich.) Nees) taxi:kowa. A:mo, a:mo, a:mo wehweliwi pero yo:n kowit seki tapa:ni (hablando del tepe:chi:lkowit). \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Este no es tan resistente como la madera del carboncillo. (La madera del carboncillo) no se parte (al caer al suelo con la fuerza de gravedad) pero esa madera, (el tepe:chi:lkowit se puede partir fácilmente al caer. \fr_son 00003-06_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-28-g | 334.489, 339.069 \fr_n Yo:n semi kwali kowit. Taxi:kowa. A:mo okwilowa, sayoh que semi eti:k. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Esa madera es muy buena. Aguanta. No se apolilla, nada más que es muy pesada. \fr_son 00003-07_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2013-07-22-e | 863.085, 866.648 \fr_n Mm, pe:wak tapopo:tsa. Ahsik tahkoyowa:n wa:n neli i:xpo:kmikih ya, a:mo taxi:kowah ok. Kihto se:, "Neh kachi kwali nitemo:ti, a:mo nitaxi:kowa. \fr_au JFA340 \fr_var Xaltn \fr_e Mm, empezó a hacer humo. Cuando dieron a media noche, el humó ya empezó a lastimarles los ojos, ya no aguantan. Uno dijo, "Mejor me voy a bajar. Ya no aguanto". \fr_son 00003-08_corp_Xalti-JFA340_pendiente \fr_fuente 2011-08-22-a | 107.077 \fr_n Yo:n komekat teltaxi:kowa:ya ke:meh yo:n tata:wikmekat. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Ese bejuco es muy resistente así como el tata:wikmekat. \fr_son 00003-11_elab_Tacua_CSC370 \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n tilmah teltaxi:kowa, kipia mahtakti xiwit a nikowak wa:n ka:n tsaya:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Esta tela es muy resistente, tiene diez años que la compré y no se ha roto. \fr_son 00003-12_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n pili aya:mo taxi:ko:s tawi:tekis nochi n' to:nal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño todavía no va a aguantar chapear todo el día. \fr_son 00003-13_elab_Tacua-CSC370_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n A:mo nitaxi:ko:s ninehnemis wehka. Kachi kwali niati itech tepos. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No voy a aguantar caminar lejos. Mejor voy a tomar un transporte (urbano). \fr_son 00003-14_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Yo:n peto:lmekat taxi:kowa. Komo ika se: talpia pipi:nia wa:n a:mo koto:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El peto:lmekat dura mucho tiempo. Si uno amarra con eso se endurece y no se revienta. \fr_son 00003-15_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n I:n xono:t telpitsa:wak. A:mo taxi:ko:s komo ika se: kilpia i:n pio. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este jonote está muy delgado. No aguantará si se amarra este pollo con ello. \fr_son 00003-16_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_n Mokni:w teltaxi:kowa, pili ok wa:n ya:lwa kiwa:lkwik se: koxta:l kipiaya o:me powal wa:n mahtak kilo. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano aguanta mucho (p. ej., cargando), aún es pequeño y ayer trajo un costal que pesaba cincuenta kilos. \fr_son 00003-17_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con te:-: te:xi:kowa) aguantar la carga de una persona \osten un animal \sig_var General \fr_n A:mo ximopanta:li:ka:n itech yo:n notapial, pili ok wa:n ka:n ya te:xi:kowa. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No se monten en el caballo, todavia está pequeño de edad, todavia no aguanta para cargar (personas). \fr_son 00003-18_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reduplicación de vocal corta y /h/ : xihxi:kowa) provocar la muerte a \osten alguien, una enfermedad o condición de salud \sig_var General \fr_n Noa:wiwa:n telchika:wkeh ya, achá: kinxihxi:ko:ti n' kokolis. \fr_au ADA300 \fr_var General \fr_e Mis tias ya están grandes de edad, quizá alguna enfermedad les provoque la muerte. \fr_son 00003-09_Tacua_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Kiti:tankeh Zacapoaxtla. Ompa mowa:lkepato. A:mo weli. Kilihkeh, "¡X'wi:ka kalihtik porque i:n a:mo kwaltiati ok, porque pané: kixihxi:ko:ti porque fuerzas tamik a, pochi:niak a." \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Lo mandaron a Zacapoaxtla, allá fue a regresar, no se puede, le dijeron: "Llévatelo a tu casa porque ya es imposible, porque parece no va a aguantar porque ya no tiene fuerzas, ya perdió el color normal." \fr_son 00003-05_corp_Xalpn-MSG328_faltar \fr_fuente 2011-07-20-c | 292.459, 304.98 \raiz xi:ko \nmorf Aunque la forma taxi:kowa lleva el prefijo no referencial ta- acepta un complemento que en otras lenguas náhuatl generalmente se marca con un prefijo de objeto. Así en la Sierra Nororiental de Puebla se dice I:n pili aya:mo taxi:ko:s tawi:tekis nochi to:nal. Pili ok. y no I:n pili aya:mo kixi:ko:s tawi:tekis nochi to:nal. Pili ok.. Esto es, el complemento tawi:tekis nochi to:nal no se marca en el verbo. Nótese que algo parecido ocurre con tai 'beber' que se compone del verbo i más el objeto no referencial ta-. Sin embargo, puede llevar un "objeto" nitai:s a:t. \rev 2020-12-14 \dt 21/Dec/2020 \lx xi:ktalpi:lo:ni \lx_cita xi:ktalpi:lo:ni \lx_var General \ref 03454 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa cordón.del.ombligo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cordón del ombligo \sig_var General \fr_n Wa:n después de yo:n tikyo:litia nejó:n kone:t, entó:s tikchipa:wayah, ne:n, tikchipa:wayah ne:n kone:t wa:n ne:pa tiktekiliah, ne:n, ixi:ktsi:n tikihtowah tikilpiah ika mismo tate:nkwa:it m' pili. A:mo ne:, a:xka:n a:mo admitido tikwis se: teisá:, se: hilo. A:mo, a:man tikwis se: teisá: tein, komoke tein chipa:wak, tein wi:tsa koyo:ko. Xi:ktalpi:lo:ni tiki:xmatih pero yehwa:n ne: ki:xmatih ombligo tehwa:n tiki:xmatih xi:ktakil ..., [xi:ktal]pi:lo:ni. Pos yo:n ne: tikchipa:wah kone:t, ne:pa t'ta:liah, tikpi:kih kwaltsi:n mah mototoxtia wa:n ke:mah tikchipa:wah ya n' te:momá:n. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Y después de que ya ayudaste en el parto, entonces ya lo limpias, este, limpias el bebé y allá le cortamos su ombligo amarrándolo con la misma punta del ombligo del bebé. Actualmente no está admitido usar cualquier hilo. No, ahora tienes que usar algo que esté limpio, algo que es producto comercial. Nosotros lo conocemos como xi:ktalpi:lo:ni pero ellos lo conocen como 'ombligo' (más bien hubiera dicho 'hilo para amarrar el ombligo'), nosotros lo conocemos como xi:ktalpi:lo:ni. Pues ya limpiamos el bebé y lo ponemos allá, lo cubrimos bien para que se de calor y entonces ya limpiamos (bañando) a la mamá. \fr_son 03454-01_corp_Xaltn-MFC307_ faltar \fr_fuente 2009-09-23-p | 272.367, 318.114 \nsem La hablante en esta frase ilustrativa es una partera que trabaja también con medicos occidentales en la clínica de Cuetzalan donde ofrecen servicios tanto de parteras y curanderos locales como de médicos occidentales. Aunque por este contacto María Ocotlán Fermín utiliza muchos términos de los médicos, se nota que también tiene interés en usar términos de su lengua maternal. En la frase dice tanto xi:ktalpi:lo:ni y tate:nkwa:it una palabra que parece referirse al cordón del ombligo antes de que se corte. \raiz xi:k \raiz ilpi \dt 12/Jan/2022 \rev \lx xi:ktopo:ni \lx_cita xi:ktopo:ni \lx_alt xi:kkepo:ni \lx_var General \ref 01957 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa germinar \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig germinar \osten (maíz, que se ha inducido a germinar, p. ej., en una bolsa de plástico o envuelto en po:chne \sig_var 1-Tzina \fr_n Notao:l xi:ktopo:n ya, mosta nitato:kati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi maíz ya germinó, mañana voy a sembrar. \fr_son 01957-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:k \raiz topo: \dt 20/Apr/2021 \lx xi:lex \lx_cita xi:lex \lx_var General \ref 03022 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cidra \glosa Rutaceae.Citrus.sp \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Citrus sp., planta de la familia Rutaceae, sin uso, en español 'cidra'. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokalte:noh nikpia se: xi:lex, kwali ta:ki sayoh a:mo a:kin kikwa n' ita:kka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enfrente de mi casa tengo un árbol de cidra, produce bien sólo que nadie come sus frutos. \fr_son 03022-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \nota Checar si la etimologia es de un préstamo. \dt 06/Jan/2022 \lx xi:lex limo:n \lx_cita xi:lex limo:n \lx_var General \ref 05381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cidra, limón \glosa Rutaceae.Citrus.sp \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig Citrus sp., árbol de la familia Rutaceae, es una variedad de limón de gran tamaño, poco jugoso y de mucha pulpa \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xi:lex limo:n a:mo a:kin kiwelita. Ka:n a:yoh sayoh pachyoh wa:n eliwis wehwei. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xi:lex limo:n a nadie le gusta. No tiene jugo, sólo tiene pulpa y es exageradamente grande. \fr_son 05381-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \dt 11/Apr/2022 \lx xili yekxili \lx_cita xili \lx_var General \ref 03260 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acosil \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cambarellus montezumae Saussure, 1857, y quizá otros crustáceos comestibles del género Cambarellus de la familia Cambaridae \sig_var General \fr_n Xilimeh nemih a:taw, kintsi:tskiah wa:n kinnamakah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los acociles viven en los ríos, las atrapan y las venden. \fr_son 03260-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ista:k xili | (lit., 'blanco acosil') camarón (sinónimo ye:kxili) \sem Animal-acuático \sem Comida-preparada \sem Animal-artrópodo \raiz xili \nsem Habría que distinguir entre por lo menos 4 tipos de crústaceos: ko:so:lin, xili, ma:chiko, y ma:burri:toh. El primero se characteriza por tener las pinzas largas, la segunda por ser más chiquita y de cáscara dura. El ma:chiko tiene una pinza más larga que las otra. Y el ma:burri:toh es de cascarón duro con pelitos en el cascarón de la cabeza. \dt 03/Jul/2021 \lx xiliki:tskia \lx_cita xiliki:tskia \lx_var General \ref 03040 (duda) CSC solo usa la palabra tate:mowa. En el español hay que corregir en acamayas por crustáceos \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrapar.acamayas \catgr V1 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig atrapar o pescar acamayas \sig_var General \fr_n Ihwa:k niow nixiliki:tski:ti nikwi:ka nokni:w, nikneki mah no: weli xiliki:tski. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando voy a atrapar acamayas me llevo a mi hermano, quiero que también aprenda a pescarlas. \fr_son 03040-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xilite:mowa \raiz xil \raiz te:mowa \dt 06/Jan/2022 \lx xilikwi \lx_cita xilikwi \lx_var General \ref 03323 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa capturar.acociles \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig capturar acociles \osten de noche, con una red al cabo de un palo que se usa para sacar los acociles \sig_var General \fr_n Mo:sta tia:tih a:taw, tixilikwitih. Tia:skeh yowak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana vamos a ir al río, vamos a capturar acociles. Vamos de noche. \fr_son 03323-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xil \raiz kwi \dt 06/Jan/2022 \lx xilite:mowa \lx_cita xilite:mowa \lx_var General \ref 00402 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atrapar.crustáceos \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig atrapar o pescar acociles (véase xili) y, por extensión, otros crustáceos como acamayas (ko:so:lin, camarones (ye:kxili o ista:k xili) \osten \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nixilite:mo:to a:taw pero a:mo miak nikinahsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a atrapar acociles al río pero no encontré muchas. \fr_son 00402-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xiliki:tskia \nsem La trampa para xili y ye:kxili es una red chiquita (ma:tat) hecha de hilo cáñamo o nailon y los ko:so:lin con canasta en forma de trompeta, a:chikiwit \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx xi:lo:pesma \lx_cita xi:lo:pesma \lx_var General \ref 05359 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cyatheaceae.Cyathea.costaricensis \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Cyathea costaricensis, helecho arborescente de la familia Cyatheaceae. Se caracteriza por no tener espinas en el peciolo. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n xilo:pesma no: kwali se: kikwi kalikxit. Yo:n pesma a:mo witsyoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xi:lo:pesma también se puede usar para horcón. Ese helecho no tiene espinas. \fr_son 05359-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz xi:lo \raiz pesma \nsem Este término fue utilizado por Ernesto Vázquez en referencia a uno de los varios tipos de helechos arborescentes de la región. \nota Hay que confirmar la identificación a este helecho entre los 4 a 6 de la región. \dt 11/Apr/2022 \lx xi:lo:t \lx_cita xi:lo:t \lx_var General \ref 01302 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jilote \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig jilote, primeros frutos (tiernos) de la planta del maíz antes de formarse bien los granos en un elote \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ehekak, wehwetsik mi:l. Tein xi:lo:t katka ya iwki wa:kiti a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hizo viento, se cayó mucha milpa. Los que ya eran jilotes ya se van a secar así. \fr_son 01302-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:lo: \dt 22/Mar/2021 \lx xi:lo:ti \lx_cita xi:lo:ti \lx_var General \ref 02180 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jilotear \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig jilotear, formarsele jilotes \osten a la planta de maíz en las milpas \sig_var 1-Tzina \fr_n Nochi kwaltsi:n taxi:lo:tik nomi:lah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya todo jiloteó bien mi milpa. \fr_son 02180-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:lo: \dt 09/May/2021 \lx xi:lo:tson \lx_cita xi:lo:tson \lx_var General \ref 06847 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cabello.de.mazorca \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cabellos de la mazorca seca \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikololo i:n xi:lo:tson wa:n xikte:mati ne: mi:lah! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Recoge estos cabellos de mazorca y ve a dejarlo allá en la milpa.. \fr_son 06847-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:lo: \raiz tson \nsem En Cuetzalan xi:lo:tson se aplica a los cabellos de la mazorca (seca). \nota Checar si se aplica a los cabellos de los elotes y si se dice ixi:lo:tsoyo. \dt 01/Jun/2020 \lx xi:lo:tsoyoh \lx_cita xi:lo:tsoyoh \lx_var General \ref 02812 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.cabellos.de.mazorca \catgr Adj \deriv \sig con cabellos de mazorca \osten totomoxtle, nixtamal, masa, un elote \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tixti ye:kxi:lo:tsoyoh, ki:sas xi:lo:tsoyoh n' taxkal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta masa tiene muchos cabellos de mazorca, saldrán con cabellos de mazorca las tortillas. \fr_son 02812-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:lo: \raiz tson \dt 02/Jun/2021 \lx xi:lo:xo:chit \lx_cita xi:lo:xo:chit \lx_var General \ref 03125 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Bombacaceae.Pseudobombax ellipticum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Pseudobombax ellipticum (Kunth) Dugand, árbol de la familia Bombacaceae. Hay dos variantes con flores muy llamativas, una produce flores rosas y la otra flores blancas. Se usa para cercas vivas o postes. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xi:lo:xo:chit se: kito:ka ka:mpa se: mota:lna:miki iwa:n a:ksá:, se: kikwi porin niman selia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xilo:xo:chit se siembra donde uno colinda (terreno) con alguien, se usa porque pega luego. \fr_son 03125-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cerca \sem Planta \raiz xi:lo: \raiz xo:chi \dt 26/Jun/2021 \lx xilwa \lx_cita ixilwa \lx_var General \ref 05314 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mechón.de.cerdas \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig escobilla; mechón de cerdas \osten que tiene el pavo en su pecho bajo \sig_var General \fr_n I:n to:tolin pili ok, aya:mo kipia n' ixilwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pavo todavía es chico, aún no tiene su mechón de cerdas. \fr_son 05314-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo-animal.solo \raiz xilwa:s (?) \nota Checar bien el nombre en español de este parte del cuerpo. \dt 11/Apr/2022 \lx xilwananakat \lx_cita xilwananakat \lx_var General \ref 05356 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Clavariaceae.Ramaria.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Ramaria spp., tipo de hongo ramificado, probablemente del género Ramaria y familia Clavariaceae; se produce en la zona alta, sirve para consumo humano y se da en los meses de junio y julio \sig_var General \fr_n Nikowak xilwananakat wa:n nikchi:lposo:wih. Kwaltsi:n takwahkeh nopiliwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré hongos y los preparé en chilposonte. Comieron bien mis hijos. \fr_son 05356-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida \sem Hongo \raiz xil \raiz naka \nsem Por revisión de fotos, Amelia Domínguez Alcántara, Hermelindo Salazar Osollo y Ceferino Salgado Castañeda seleccionaron un Clavariaceae como la familia de este hongo. Martínez Alfaro et al. (1983), "Etnomicología y exploraciones micológicas en la Sierra Norte de Puebla" mencionan haber encontrado dos Clavulina y seis Ramaria en la región. Parece que el xilwananakat es una Ramaria de que hay seis: R. aurea, R. botrytis, R. flava, R. formosa, R. rufrescens y R. stricta. \nmorf Aunque parece que el término xilwananakat contiene la raíz xilwa:s la /a/ es corta en xilwananakat. Por la forma del hongo es probable, sin embargo, que tenga relación con xilwa:s que es la escobeta que se usa para limpiar el comal o metate. \dt 11/Apr/2022 \lx xilwa:s \lx_cita xilwa:s \lx_var General \ref 07830 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa escobeta \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig escobeta \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikowa:k se: xilwa:s, nikwis ika nikxilwa:swi:s nomet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré una escobeta, la voy a usar para restregar mi metate. \fr_son 07830-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz xil \dt 22/Sep/2020 \lx xilwa:swia \lx_cita kixilwa:swia \lx_var General \ref 06697 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa restregar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig restregar con escobeta (objetos, como trastes o herramientas de cocina, para limiarlos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpahpa:k nomet, kwaltsi:n nikxilwa:swih ta: ye:ktixyoh katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lavé mi metate, lo restregué bien con escobeta pues tenía mucha masa (pegada). \fr_son 06697-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xilwa:s (?) \dt 14/Feb/2022 \lx xi:ma \lx_cita kixi:ma \lx_var General \ref 02196 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa andar.en.adulterio \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle los cuernos a (al salir o tener relaciones amorosas con la pareja de otro, sea hombre o mujer) \fr_n Se: nocha:nkaw kixi:ma Juan, wehka:w a yahki wa:n a:mo wa:lahtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Un paisano le pone los cuernos a Juan, ya tiene tiempo que se fue (Juan) y no ha venido. \fr_son 02196-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con redupilicación y /h/ : kixihxi:ma pelar con navaja o machete (p. ej., madera, un palo, naranjas; véase pixka) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikxihxi:ma i:n xokot, kikwa:sneki i:n pili! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Pela esta naranja, se la quiere comer este niño! \fr_son 02196-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:ma \dt 09/May/2021 \lx xi:maltia \lx_cita ne:chxi:maltia \lx_var General \ref 07814 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.pelar \catgr V3 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) pelar con una arma cortante (p. ej., una tabla, un palo, un fruto; tiene el mismo significado con reduplicación de vocal corta y /h/ : kixihxi:maltia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili kikwa:snekia xokot yeh ika ne:chxi:maltih se:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo quería comer naranja por eso me hizo pelar una. \fr_son 07814-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pixkaltia \raiz xi:m \dt 22/Sep/2020 \lx ximiki \lx_cita ximiki \lx_var General \ref 04326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirse.de.maleza \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig cubrirse, tupirse con maleza, hierba \osten cultivos que no se deshierban \sig_var General \fr_n Nomi:l ximikik a, tami kostiak. A:mo niman nikme:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi milpa ya se tupió de maleza, acabó por amarillentarse todo (todas las plantas). No la limpié a tiempo. \fr_son 04326-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz miki \dt 18/Jan/2022 \lx ximiktia \lx_cita kiximiktia \lx_var General \ref 05300 (duda) CSC en el ejemplo lo usaría con ta, Nota:ke:wal taximiktih nomi:lah porque se esta hablando de toda una extensión de terreno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.enhierbar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar enhierbar \osten un cultivo, p. ej., por no limpiar a tiempo \sig_var General \fr_n Nota:ke:wal kiximiktih nomi:l, a:mo niman kime:wak wa:n ekintsi:n kostiak a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mozo dejó que se enhierbara mi milpa, no la deshierbó luego y ahora se volvió amarrillenta. \fr_son 05300-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz mik \dt 11/Apr/2022 \lx ximiktilia \lx_cita ne:chximiktilia \lx_var General \ref 07596 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejarle.enhierbar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar (por no limpiar la maleza a tiempo) enhierbar (un cultivo) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:ke:wal ne:chximiktilih noew, a:mo niman kime:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mozo dejó que enhierbara mi frijol, no lo limpió a tiempo. \fr_son 07596-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta-: taximiktilia) dejar crecer la maleza en un terreno cultivado de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n José kitaximiktilih Xiwa:n imi:lah, a:mo niman tekitik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e José le dejó crecer la maleza en la milpa de Juan, no trabajó a tiempo. \raiz xiw \raiz miki \dt 14/Sep/2020 \lx xi:milia \lx_cita ne:chxi:milia \lx_var General \ref 06536 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pelarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig pelar (frutas) para (alguien; con reduplicación de vocal corta y /h/ significa lo mismo : kixihxi:milia) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikxihxi:mili i:n xokot i:n pili, kikwa:sneki. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Pela esta naranja para este niño, se la quiere comer. \fr_son 06536-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pixkilia \raiz xi:ma \dt 10/Feb/2022 \lx ximpeh \lx_cita ximpeh \ref 08578 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa siempre \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xina:ch \lx_cita xina:ch \lx_var General \ref 04204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig semilla \osten generalmente en referencia al maíz, la que se usa para sembrar \sig_var General \fr_n Ya:lwa nitato:kato wa:n tamik noxina:ch, yeh ika a:mo nima:tan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a sembrar maíz y se me acabó la semilla. Por eso no terminé (la siembra). \fr_son 04204-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig semental (macho) o reproductora (hembra) \osten animal macho que se usa para fertilizar a la hembra o animal hembra que se usa para generar cria \sig_var General \fr_n Nokni:w kinekia mah niktane:wti noilama. A:mo niknekik porin ye:kkwali xina:ch. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano quería que le prestara mi pava. No quise porque es muy buena reproductora (produce mucha cría). \fr_son 04204-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xina:ch \dt 18/Jan/2022 \lx xina:chchikiwit \lx_cita xina:chchikiwit \lx_var General \ref 01215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa canasta.para.semillas \catgr Sust \infl N1 \sig canasta usada para guardar o transportar semillas de maíz \osten \sig_var Tzina \fr_n Kwaltsi:n kintama:ktiah ika ne:n emo:l, we:wehchoemo:l, porque kichihchi:wah mo:l, kiliah chi:ltetsa:wak. Kwaltsi:n yo:n kichi:wah, kimowistiliah ne:n i:n, n' intato:k wa:n yo:n xina:chchikiwit kiewalowah, tatahko kiketsah, tatahko ihkatok wa:n moyewalowah ompa ne:n tato:kanih. \fr_au MSG328 \fr_var Xalpn \fr_e Les hacen una bonita entrega con la comida, comida de guajolote, porque preparan comida, que le llaman salsa espesa. Lo hacen muy bonito, lo hacen en honor a, a la siembra y la canasta especial para semilla le hacen rueda, lo paran en medio, está parada en medio y los sembradores se paran a un lado. \fr_son 01215-01_corp_Xalpn-MSG328_faltar \fr_fuente 2011-07-20-i | 373.567, 395.25 \raiz xina:ch \raiz chikiwi \nsem En general no se especifica que una canasta es propia para semillas con una forma compuesta incluyendo el sustantivo que se guarda en la canasta. Pero ocurre xina:chchikiwit una vez en el corpus grabado y por eso se incluye en este diccionario. \dt 14/Jul/2021 \lx xina:chkwi \lx_cita moxina:chkwi \lx_var General \ref 04133 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa iniciar.criar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig iniciar, emprender la crianza de animales domésticos \osten p. ej., al comprar hembra y macho de buena calidad que sirven de semillero; puede ser para comercializar o para consumo doméstico \sig_var General \fr_n Nokni:w yankwixtok moxeloh wa:n moxina:chkwik a ika piomeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano apenas se separó y ya inició la crianza de pollos. \fr_son 04133-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xina:ch \raiz kwi \dt 18/Jan/2022 \lx xina:chowa \lx_cita kixina:chowa \lx_var General \ref 06429 (duda) para el primer ejemplo hay que usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reproducir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sembrar en un semillero \osten plantas, para después transplantar la plantita que sale \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikxina:chohtok seki kowtsapot nokaltsi:ntan, sa:te:pan nikto:kati:w kowtah \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy sembrando unos mameyes en un semillero cerca de la casa, después los iré a transplantar al rancho. \fr_son 06429-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moxina:chowa) reproducirse (animales, plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech marzo miak chiktehmeh tsahtsih, ihwa:k pe:wah moxina:chowah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En marzo muchos pájaros cantan, es cuando empiezan a reproducirse. \fr_son 06429-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xina:ch \dt 08/Feb/2022 \lx xina:chowilia \lx_cita ne:chxina:chowilia \lx_var General \ref 06796 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece ser muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reproducirle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sembrar (plantas) en un semillero (para después transplantar la plantita que sale) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chxina:chowilih seki kahfe:n, kineki mah nikto:ka nota:lpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me sembró algo de café en un semillero, quiere que los siembre en mi terreno. \fr_son 06796-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xina:ch \dt 14/Feb/2022 \lx xina:chtao:l \lx_cita xina:chtao:l \lx_var General \ref 03149 (duda) CSC sólo usa xina:ch porque de acuerdo al contexto se sabe que se está hablando del maíz \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.maíz \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig semilla de maíz (la que se selecciona para la siembra del otro año) \sig_var Tzina \fr_n Mo:sta niko:yati xina:chtao:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana voy a desgranar la semilla de maíz. \fr_son 03149-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Agricultura-sembrar \raiz xina:ch \raiz o:ya \nmorf Esta palabra fue utilizada solamente por Rubén Macario cuando hablaba sobre la siembra de maíz. Parece ser un uso idiosincrático o rebuscada ya en general se emplea simplemente xina:ch para la semilla de maíz. \dt 07/Jan/2022 \lx xina:chwia \lx_cita moxina:chwia \lx_var General \ref 05857 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.cría \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \sig (con reflexivo : moxina:chwia tener cría \osten una persona a quien se le empiezan a reproducir animales de cría como aves de corral, conejos, chivos, todo tipo de animal que se crían como negocio \sig_var General \fr_n Ke:man nimokalta:li:ko ka:n teh nikpiaya piomeh. Nikowak se: siwa:pio wa:n ika nimoxina:chkwik a. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Cuando vine a vivir aquí no tenía pollos. Compré una gallina y con ella empecé a tener mucha cría. \fr_son 05857-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xina:ch \dt 07/May/2020 \lx xino:lah \lx_cita xino:lah \lx_var General \ref 03379 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el señora \glosa mujer.no.indígena \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig mujer no indígena (mestiza o extranjera) \sig_var General \fr_n Ya:lwa te:chkalpano:ko se: xino:lah, kinekia mah se: kipale:wi ika se: tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer nos visitó una señora no indígena, quería que se le ayudara con un trabajo. \fr_son 03379-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \dt 05/Jul/2021 \lx xi:petse:wi \lx_cita xi:petse:wi \lx_var General \ref 05299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.desnudo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar desnudo \sig_var General \fr_n Ne: ta:kat xi:petse:wi xa: kwa:tapolowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre está desnudo tal vez padece de sus facultades mentales. \fr_son 05299-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xi:kale:wi \raiz xi: \raiz petsV \nsem El verbo intransitivo xi:petse:wi indica el estado de estar desnudo, no la acción de desnudarse. Para esta acción se utiliza el transitivo xi:petsowa en forma reflexiva. \nmorf El verbo xi:petse:wi se usa generalmente en el presente y el 3a persona. Para el pasado se usa la forma adjetival con la cópula: katka xi:petstik. Para decir 'estoy desnudo' se dice nixi:petstik. \dt 11/Apr/2022 \lx xi:petsowa \lx_cita kixi:petsowa \lx_var General \ref 01522 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desnudar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig desnudar \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kixi:petsoh sah n' imomá:n wa:n nohma ka:n ka:ltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este niño su mamá solamente lo desnudó y todavía no lo baña. \fr_son 01522-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xi:kalowa \semx_tipo Comparar \semxref tapowa \raiz xi: \raiz petsV \nsem Xi:petsowa indica la acción de quitar la envoltura (p. ej., de plástico) de un producto comprado (jabón, caja, cosas eléctricas), esto es, que vienen empaquetados con su envoltura o que tiene que estar envuelto. Para la acción de desenvolver o abrir regalos, se utiliza la palabra tapowa. \dt 13/Apr/2021 \lx xi:petstik \lx_cita xi:petstik \lx_var General \ref 00004 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desnudo \catgr Adj \sig desnudo \osten persona total o parcialmente sin ropa \sig_var General \fr_n I:n pili xi:petstsik, achi:chika motilmahki:xtia. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Este niño está desnudo, a cada rato se quita la ropa. \fr_son 00004-04_elab_Xaltn-ADA300_grabada \fr_fuente Frase elaborada \fr_n "Ximotema itech temaskal, mah mitstemaka:n". Seki kihtowah. "A:mo porque nitsikwi:nte:was nixi:petstik". "A:mo titsikwi:nte:was tixi:petstik komo timokokowa a:mo tiki:ste:was." \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e "Hazte un baño de temazcal, que te hagan un baño en temazcal". Unos dicen, "No, porque voy a salir corriendo así desnudo". "No vas a salir corriendo porque estás enfermo, no vas a ningún lado". \fr_son 00004-01_corp_Xaltn-MFC307_cortada \fr_fuente 2010-07-31-n | 368.436, 382.259 \sig liso, sin pelo o plumaje \osten un animal o parte de su cuerpo \sig_var General \fr_n Niman no: tiki:xmatkeh porque pos ne: xi:petstik, ne:n, i..., ikwitapi:l ne: de n' takwatsi:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Luego lo reconocimos porque, pues, está pelón la cola del tacuache. \fr_son 00004-02_corp_Tzina-AND308_cortada \fr_fuente 2010-07-16-a | 525.157, 531.032 \fr_n Yo:n witsti semi chachantik, telwitsioh, 'Mattok, ne: kowtah onkak. A:mo para se: kima:tokas, sino que witsioh. Yeh ahsik wa:n kitek se: gancho wa:n kitila:n o:me. Kitek se: wa:n sepa se: Wa:n yo:n iwitsio nochi kixihxi:milih se:, nochi kixihxi:milih. Parejo, parejo, moka:wak xi:petstik ne: witsti. \fr_au MFM301 \fr_var Tzina \fr_e Ese chayote es muy espinozo, tiene bastantes espinas. Yo sé que abunda en el monte. Por lo espinozo que es, no se puede tocar. Pero él llegó, cortó un gancho para cortar dos frutos. Cortó uno y después el otro. Y peló uno quitándole toda las espinas: Parejo, parejo quedó liso aquel chayote. \fr_son 00004-03_corp_Tzina-MFM310_cortada \fr_fuente 2010-07-14-j | 208.888, 235.96 \semx_tipo Comparar \semxref xi:kaltik \corpus 7, 2017-10-25 \raiz xi: \raiz petsV \nsem En el corpus de textos hasta la fecha se han documentado dos raíces sustantivales compuestos con el adjetivo xi:petstik formando las palabras compuestas kwitapi:lxi:petstik y metsxi:petstik. \rev 2020-12-14 \dt 16/Dec/2020 \lx xi:petsya:n \lx_cita ixi:petsya:n \lx_var General \ref 00588 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.expuesto \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig parte de la piel descubierta, desnuda o sin pelo o plumaje \osten un animal \sig_var General \fr_n AND-- Nika:n ka:mpa i:n se: ikwetaxiotsi:n, yo:n semi te:ahwayowa (Nota: quiso decir 'te:ahwayo:tia'). MFC-- Komo se: ixi:petsya:n mah se: moohsa pero semi neli ne:, komo yehwa yo:n se..., porque onkak a:mo semi sanké:n te:kokoh. \fr_au MFC307 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Aquí, sobre esta parte de la piel, ésa (kekexikilit) provoca mucha comezón. MFC-- Si uno se roza sobre la piel descubierta [provoca mucha comezón] muy..., si fue eso..., pero hay unos que no causan mucho comezón. \fr_son 00588-01_corp_Tzina-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-03-31-h | 2785.917, 2794.939 \sig (con ta-: taxi:petsya:n) lugar descubierto, sin techo ni bóveda \osten parte de una construcción techada donde lo techado no cubre todo \sig_var General \fr_n Mm, tiahsikeh se: kali we:i, ka:n ... kwa..., se: kwa:kow..., se: kwa:kowkal, teposkal, tahko tatsi:ntaktok wa:n tahko taxi:petsya:n, ihkó:n iwki sah. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Mm, llegamos a una casa grande, una galera para ganado bovino, techada con lamina galvanizada la mitad cercada y la otra mitad descubierta, así nada más. si estamos. \fr_son 00588-02_corp_Tzina-JSI331_faltar \fr_fuente 2009-09-23-i | 550.477, 562.489 \raiz xi: \raiz petsV \raiz -ya:n \rev 2020-12-15 \dt 15/Feb/2021 \lx xi:pe:wa \lx_cita kixi:pe:wa \lx_var General \ref 06496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despellejar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despellejar (p. ej., un animal) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n kahsik se: pe:soh, kimiktih wa:n kwa:lkwik kalihtik, kixi:pe:w wa:n kiwa:tsak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá encontró un tejón, lo mató y lo trajo a la casa, lo despellejó y lo secó (con fuego). \fr_son 06496-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pixka \raiz xi:pe: \dt 08/Feb/2022 \lx xi:pe:waltia \lx_cita ne:chxi:pe:waltia \lx_var General \ref 07852 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.despellejar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a alguien) despellejar (p. ej., un árbol con fibra en la corteza, un animal muerto) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chxi:pe:waltih se: ma:pachin, sa:te:pan yeh ki:xtapa:n wa:n kichipa:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre me hizo despellejar un mapache, después él lo partió en dos y lo limpió. \fr_son 07852-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:pe: (?) \dt 22/Sep/2020 \lx xi:pe:wilia \lx_cita ne:chxi:pe:wilia \lx_var General \ref 04135 (duda) es más común usar xipe:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despellejarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig despellejarle \osten un animal muerto \sig_var General \fr_n Mokni:w kimikti:ti se: ikwa:kow wa:n ne:chyo:le:w mah nikxi:pe:wili:ti. Nia:s tahkoyowa:n ke:man tane:sis i:pa onkas a nakat. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tu hermano va a matar una res y me pidó a que fuera a despellejarsélo. Voy a ir a la media noche para cuando amanezca ya haya carne. \fr_son 04135-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:pe: \dt 18/Jan/2022 \lx xi:poh \lx_cita ixi:poh \lx_var General \ref 05312 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hocico \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig hocico \osten de marranos \sig_var General \fr_n Ne: pitsot kikokowa ixi:poh. Mokokoh ihwa:k tachkwatoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A aquel cerdo le duele su hocico. Se lastimó cuando estaba escarbando. \fr_son 05312-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (raro) nariz \osten humana \sig_var General \sem Cuerpo \raiz xi:poh \dt 11/Apr/2022 \lx xi:pohkokowa \lx_cita moxi:pohkokowa \lx_var General \ref 05327 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar.nariz \catgr V2(refl) \infl \sig (con reflexivo : moxi:pohkokowa) lastimarse la nariz \osten humanos \sig_var General \fr_n Yo:n okichpil ye:kwehwetsi ke:man yowi kowtah. Ya:lwa sepa wetsik wa:n moxi:pohkokoh. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese niño se cae a cada rato cuando va al campo. Ayer se volvió a caer y se lastimó la naríz. \fr_son 05327-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:poh \raiz kokowa \nsem El uso de xi:poh para la nariz humana no es común. Más usual es yekatsol. \dt 11/Apr/2022 \lx xi:pohwia \lx_cita kixi:pohwia \lx_var General \ref 03364 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujar.con.hocico \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig empujar con hocico \osten cerdos \sig_var General \fr_n I:n pili cho:ka porin kixi:pohwih ne: pitsot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño llora porque ese cerdo lo empujó con el hocico. \fr_son 03364-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:poh \dt 06/Jan/2022 \lx xi:pohwilia \lx_cita ne:chxi:pohwilia \lx_var General \ref 06723 (duda) no aparece en el corpus, es más común xi:pohwia \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa empujarle.con.hocico \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig empujar (p. ej., un cerdo) con hocico (herramientas, un niño) en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pitsot ne:chixi:pohwilih nopili, ke:meh pili ok wetsito wa:n pe:wak cho:ka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este cerdo empujó con su hocico a mi hijo (en mi perjuicio). Como todavía es chico se cayó al suelo y empezó a llorar. \fr_son 06723-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:poh \dt 14/Feb/2022 \lx xi:pohxama:nia \lx_cita kixi:pohxama:nia \lx_var General \ref 05318 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa romperle.la.nariz \catgr V2 \infl Clase 2b \sig romperle la nariz o hocico \osten p.ej., a alguien en una pelea \sig_var General \fr_n O:me tawa:nanih motewihkeh wa:n se: tapoloh porque kixi:pohxama:nihkeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dos borrachos se pelearon y uno de ellos perdió porque le quebraron la nariz. \fr_son 05318-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:poh \raiz xama: \dt 11/Apr/2022 \lx xitaktik \lx_cita xitaktik \lx_var General \ref 03139 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sin.ramas \catgr Adj \deriv \infl \sig recto, sin ramas \osten ciertos árboles \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz xita: \dt 14/Sep/2018 \lx xita:ni \lx_cita xita:ni \lx_var \ref 03108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.manos.vacias \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig con las manos vacías, sin llevar nada \sig_var General \fr_n Nikna:mik yo:n ta:kat pantemowa pero a:it ox yahki ka:mpa ilwichi:wah ta: ihkwi xita:ni, ka:n teh kwi:ka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Encontré a ese hombre que iba hacía abajo pero a lo mejor no iba donde están haciendo el convivio pues iba con las manos vacías, no lleva nada (como regalo). \fr_son 03108-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Ne: ta:kat yaya ontakowaya wa:n sayoh tawa:nato. Iwki xitaktik sepa mokepato. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ese hombre iba a comprar y sólo se fue a emborrachar. Así regresó con las manos vacías. \fr_son 03108-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xita: \dt 26/Jun/2021 \lx xita:nia \lx_cita kixita:nia \lx_var General \ref 02797 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frotar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig frotar \osten partes del cuerpo con la mano, con alguna hierba medicinal \sig_var General \fr_n Nopili kipia mike:sawa:meh ipanko, nikxita:ni:ti ika mike:mahpil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hijo le salieron salpullidos en la espalda, lo voy a frotar con mike:mahpil. \fr_son 02797-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xita: \dt 14/Jul/2021 \lx xita:nilia \lx_cita ne:chxita:nilia \lx_var General \ref 02584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frotarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig frotar; sobar \osten parte del cuerpo de alguien con la mano, p. ej., al sobarle con una hierba medicinal \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chxita:nili i:n noma:y, ne:chkokowa telsenka! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Frota mi mano (con la tuya), me está doliendo mucho. \fr_son 02584-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xita: \dt 21/May/2021 \lx xitiktik \lx_cita xitiktik \lx_var General \ref 05316 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desbaratado \catgr Adj \deriv \sig desbaratado; deshilado \osten tejido \osten p. ej., petate, sueter, huipil \sig_var General \fr_n I:n petat xihxitiktik a. Pa:tik a, sepa se: nikowas. \fr_au Equipo \fr_var General \fr_e Este petate está deshecho su tejido. Ya se desgastó, voy a comprar otro. \fr_son 05316-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiti: \dt 11/Apr/2022 \lx xiti:ni \lx_cita xiti:ni \lx_var General \ref 07506 (duda) para el primer ejemplo usar una frase del coprus ya que el que está es muy inventado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa derrumbarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4-3/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig derrumbarse (p. ej., pared u objetos apilados, un cerro con tierra floja y piedras) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niksa:loh miak koxta:lmeh nokalte:noh, se: itskwinti kinoli:nih wa:n nochi xiti:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Apilé muchos bultos enfrente de mi casa, un perro los movió y todo se derrumbó. \fr_son 07506-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig destejerse (p. ej., un petate, algo en proceso de tejer) \sig_var 1-Tzina \fr_n Pos niman kita pili ke komo 'poxmahmá:, poxsamaktik w?n tsahtsi w?n nok..., nokta y?yawi kalah w?n kich?wa ?t sah oso nex?y?t sah ti..., yehwa y?n kimati moxwitihtok pili w?n ?mo xit?ni nexwitil, kom?mo ki..., xit?nik \fr_au JVC313 \fr_var 1-Tzina \fr_e Pues luego ve al niño si tiene el estómago esponjado y llora y va muchas veces va al baño y solamente hace agua o como agua de nixtamal, es cuando ya saben que el niño tiene empacho y [si] no se le quita el empacho, si no se lo tiran. \fr_son 07506-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xixitika \raiz xiti: \dt 11/Sep/2020 \lx xiti:nia \lx_cita kixiti:nia \lx_var General \ref 07672 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa derrumbar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig derrumbar (objetos apilados como leña, frutos, piedras) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xite:tehkoto itech yo:n kowit *porque** tikxiti:ni:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No te estés subiendo en esa la leña apilada porque la vas a derrumbar. \fr_son 07672-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiti: \dt 16/Sep/2020 \lx xiti:nilia \lx_cita ne:chxiti:nilia \lx_var General \ref 06431 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa derrumbarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig derrumbar (objetos apilados, paredes recién construidas) de o en perjuicio de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil ne:chxiti:nilih nokowtatehtek, kwaltsi:n niksa:lohtoya wa:n koli:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho me derrumbó mi leña, la tenía bien apilada y la movió. \fr_son 06431-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiti: \dt 08/Feb/2022 \lx xitkoma \lx_cita kixitkoma \lx_var Tzina \ref 08092 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frotar \catgr V2 \deriv \infl \sig frotar; tallar; rallar (p. ej., contra una lámina agujereado) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xi:tomat \lx_alt tomat \lx_cita xi:tomat \lx_var General \ref 01326 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Solanaceae.Solanum.spp \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig jitomate rojo, planta que pertenece a la familia Solanaceae y al género Solanum, particularmente Solanum lycopersicum que antes era del genéro Lycopersicon; se usa para comer y para medicina \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: plaza onkak xi:tomat, et, tao:l wa:n miak taman tanamak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el mercado hay jitomate, frijol, maíz y una gran diversidad de mercancías. \fr_son 01326-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comestible-fruto \raiz toma: \dt 24/Mar/2021 \lx xitowa \lx_cita kixitowa \lx_var General \ref 07704 (duda) el ejemplo es muy rebuscado, puede ser mometsxihxiton \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasparse.piel \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig rasparse la piel (accidentalmente, p. ej., al caerse) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kixitoh imets. Ma:wiltihtoya wa:n wetsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano se raspó la piel de su pie. Estaba jugando y se cayó. \fr_son 07704-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xito \nmorf También para indicar que alguien se raspó la piel de una parte de su cuerpo se usa el reflexivo con la parte del cuerpo incorporado: mometsxitoh 'se raspó la piel de su pie (o pierna)'; moma:xitoh 'se raspó la piel de su mano (o brazo)'. No se acostumbra usar el reflexivo sin dicha incorporación de una parte del cuerpo. \dt 19/Sep/2020 \lx xi:tro:nkepa \lx_cita moxi:tro:nkepa \lx_var General \ref 05313 (duda) CSC usa moxolonkepak \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el ?; kepa \glosa caerse.rodando \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 4/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (con reflexivo : moxi:tro:nkepa caerse rodando \osten solamente humanos, caéndose primero por la cabeza y dando como marromas en una caída accidental por un pendiente \sig_var Tzina \fr_n I:n pili moxola:w ika pahpatae:wat wa:n moxi:tro:nkepak. A:mo cho:kak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se resbaló con una cáscara de plátano y se cayó rodando (hacia abajo por el pendiente donde estaba camindo). No se puso a llorar. \fr_son 05313-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tetekwinoa \raiz kepa \nsem El origen del verbo xi:tro:nkepa parece ser un compuesto con el primer elemento del español pero no se logra identificar cual podría ser la palabra original. Nótese que implica una caída de cabeza. Para la acción de ir rodando hacia abajo pero con el cuerpo extendido en forma vertical (como una persona dormida que se desliza y va rodando hacia abajo, se usa motetekwinowa. \dt 11/Apr/2022 \lx xi:wah \lx_cita xi:wah \lx_var General \ref 05315 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruto.de.Lagenaria.siceraria \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cuchara de calabazo, aparentemente de la especie Lagenaria siceraria (Molina) Standl. de la familia Cucurbitaceae \sig_var General \fr_n Ya:lwa wa:lahka se: siwa:t kinnamakako xi:wahmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer vino una mujer a vender cucharas de guaje. \fr_son 05315-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig Lagenaria siceraria (Molina) Standl. de la familia Cucurbitaceae \sig_var General \fr_n Nomila:h nikto:kak xi:wah, ihwa:k ta:kis niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi milpa sembré xi:wah, cuando produzca frutos los voy a vender. \fr_son 05315-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:wah \dt 11/Apr/2022 \lx xi:wahwia \lx_cita kixi:wahwia \lx_var General \ref 06849 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cucharear \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cucharear (agua, atole, liquidos pero no guisados) con una cuchara grande (originalmente hecha de jícara natural, pero ahora incluye cualquier tipo de cuchara grande) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikxi:xi:wahwi yo:n kahfe:n mah a:mo mimilowi, porque molo:ntok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cucharea ese café (con la cuchara de guaje, sacando agua con la cuchara y dejando el agua caer otra vez a la olla, enfriandola a la vez), porque ya está hirviendo. \fr_son 06849-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref wahkalowa \raiz xi:wah \dt 14/Feb/2022 \lx xiweh \lx_cita xiweh \lx_var General \ref 06877 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.años \catgr Sust-eh.wah \deriv \sig tener años \osten personas en el sentido de tener más años de lo que debe tener para un situación dada \sig_var General \fr_n I:n siwa:pil a:mo nohma mona:miktia wa:n xiweh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta muchacha todavía no se casa y ya tiene años. \fr_son 06877-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \nsem La palabra xiweh puede aplicarse a personas casi de cualquier edad que tienen más años de lo que se espera, que hacen cosas no propias para personas de su edad (p. ej., un niño de cinco años que todavía usa pañales, una muchacha [no muchacho] que ya pasó de una edad propia para casarse). \dt 02/Sep/2020 \lx xiwit \lx_cita xiwit \lx_var General \ref 00973 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hierba \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig_var General \sig planta herbácea \osten generalmente excluyendo a los pastos, orquídeas y los quelites \sig_var General \fr_n I:n xiwit a:mo kikwah n' tapialmeh. A:mo nikmati ke:ni:w mono:tsa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta planta no se la comen los animales. No sé cómo se llama. \fr_son 00973-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig forraje verde \osten p. ej., la que comen los animales domésticos \sig_var General \fr_n Niow mi:lah wa:n ompa nikwa:lkwis xiwit. Kie:kkwah nopiowa:n wa:n nopitsow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a la milpa y allí traeré forraje. Se la comen mucho mis pollos y mi cerdo. \fr_son 00973-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig año \sig_var General \fr_n A:man tami xiwit, mo:sta pe:wa oksé:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy acaba el año, mañana empieza otro. \fr_son 00973-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var General \fr_n ¿Ka:nachi xiwit tikpia? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¿Cuántos años tienes? \fr_son 00970-04_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ixiwyo) foliaje \osten de cualquier planta de hierbas a árboles \sig_var General \fr_n Kihtowah ke ne: wehka:w kinchihchi:wayah n' kalmeh wa:n kimpantsakwaya ika owasakat wa:n komamo ika anay ixiwyo. Dicen que anteriormente hacían las casas y los techos eran de zacate de caña dulce y si no había eso, ocupaban las hojas de la anaya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Dicen que anteriormente hacían las casas y los techos eran de hojas de caña dulce y si no había eso, ocupaban las hojas de anaya (Persea schiedeana Nees). \fr_son 00970-05_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz xiw \rev 2020-12-15 \dt 20/Apr/2021 \lx xiwkal \lx_cita xiwkal \lx_var General \ref 02813 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa.de.hojas \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig casa con techo de hojas (p. ej., palma o koma:it), zacate (se usaban hojas de algunos Lauraceae y también de caña) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: kowtah tikchihchi:wkeh se: toxiwkal. Ompa tike:waskeh n' tokow. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el campo hicimos nuestra casa de hojas. Allí vamos a guardar nuestra leña. \fr_son 02813-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz kal \dt 02/Jun/2021 \lx xiwka:wal \lx_cita xiwka:wal \ref 08054 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xiwka:walah \lx_cita xiwka:walah \lx_var General \ref 06725 (duda) CSC usa xiwka:wal, usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parcela.descansada \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig parcela descansada (p. ej., la que se le deja que se desarrolle la hierba para generar materia orgánica) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nika:n xiwka:walah, a:kin tato:ka kineki mah tai:xpala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquí está descansada la parcela, quien siembra quiere que se genere materia orgánica. \fr_son 06725-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz ka:wa \raiz -tah \dt 29/May/2020 \lx xiwkayo:t \lx_cita xiwkayo:t \lx_var General \ref 02506 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa añejo \catgr Sust \deriv \sig de la cosecha del ciclo agrícolo anterior \osten maíz, frijol que queda cuando ya se cosechó el del año en curso) \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh nikpia ok n' tao:l tein xiwkayo:t. Nokni:w a:mo teh kipia ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo todavía tengo maíz de la cosecha anterior. Mi hermano ya no tiene nada. \fr_son 02506-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz kayo: \dt 21/May/2021 \lx -xiwki:sa \lx_cita o:mexiwki:sa \lx_var General \ref 04703 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa terminar.X.años \catgr V1 \infl Clase 4/3 \sig terminar el número de años indicado por el cuantificador incorporado \sig_var General \fr_n Mo:sta o:mexiwki:sati yo:n siwa:pil ka:mpa yahki siwa:montito. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Mañana la muchacha cumple dos años en donde había ido como de nuera. \fr_son 04703-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz ki:sa \dt 24/Jan/2022 \lx xiwkomo:ni \lx_cita xiwkomo:ni \lx_var General \ref 04818 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crecer.frondoso.sin.frutos \catgr V1 \infl Clase 3 \sig crecer frondos pero sin dar frutos \osten árboles o arbustos \sig_var General \fr_n Nikto:kka, nikwelitak xo:chit chihchi:chi:ltik, ka:n ke:man poso:n, sayoh xiwkomo:ni, okachi kwali nikte:xi:mati. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Lo había, me gustó la flor, son rojas, nunca floreció, solamente creciá frondosa sin dar flores, mejor lo voy a tumbar. \fr_son 04818-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz komo: \dt 24/Jan/2022 \lx xiwma:pan \lx_cita xiwma:pan \lx_var General \ref 06167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.las.ramas.de.planta \catgr Sust-loc \infl \sig en o sobre las ramas de las plantas \osten algo que crece sobre ellas \sig_var General \fr_n Mm. Mahyá: komekat mowila:na ihkó:n xiwma:pan. Eheh. Yeha sakapal. \fr_au CVC329 \fr_var Xalpn \fr_e Se extiende así sobre las ramas como si fuera bejuco. Ajá. Es el Cuscuta spp. (sakapal). \fr_son 06167-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06167-01_Xalpn-CVH329 \fr_fuente 2011-07-21-s | 558.528, 563.377 \raiz xiw \raiz ma: \raiz -pan \dt 14/May/2020 \lx xiwpach \lx_cita xiwpach \lx_var General \ref 00967 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hojarasca.descompuesta \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig asiento, residuos o restos de hierbas \osten que se quedan al fondo de una taza al hacer un té \sig_var General \fr_n No: iwki ke:meh tikihtowa sikie:ra e:yi oso na:wi ne:n okmaselo:t wa:n no: iwki ne:n xa:lxokoselo:t no:, no: tikwih tein eski, ke:meh ista:k oso tsina:ka. Pero ka:n kachi neli onkak, ke:meh tikihtowa tehwa:tsi:n, a:mo kachi onkak yo:n pero se: kikwi. Yo:n xa:lxokot no:ya:n onkak, ka:mpa i:n ixta:wat, ka:sá: onkak miak xa:lxokot, pero se: kikwi iselo, iselo yo:n se: kikwi wa:n yehwa yo:n ne: tama:xakwalo:l sah wa:n iwa:n yo:n wiwilakani se: kinelowa iwa:n wa:n se: se: tai, se: kitsetselo..., tatsetselo:l, ke:meh ato:l kichi:wah, tatsetselo:l, mah a:mo iwa:n xiwpach se: tai, para a:tsí:n sah se: tai. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e También así como dices, siquiera unos tres o cuatro de las puntas tiernas del duraznillo y también lo mismo de las puntas tiernas de la guayaba, también usamos lo que sea, de la guayaba blanca o de la guayaba con interior rosa que le llaman tsina:kaxa:lxokot. Pero casi no abunda, como dice usted, casi no abunda eso pero lo ocupa uno. Esa guayaba abunda en todas partes, en los potreros, en algunos lugares hay mucha guayaba, pero ocupa uno las hojas tiernas, las hojas tiernas es lo que uno ocupa, las hojas tiernas restregadas con la mano y se revuelven con el wiwilakani y ya lo toma uno, se toma sernido como hacen el atole, es sernido, que no lleva residuos de la hierba, se toma el puro juguito. \fr_son 00967-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-j | 227.713, 259.953 \sig hojarasca descompuesta \osten la que cae a estanques o tuberías y por el contacto con el agua empieza a descomponerse \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech toa:ichkwal onkak miak xiwpach, se: xiwit a tikchipa:wkah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En nuestro estanque hay mucha hojarasca descompuesta, ya tiene un año que lo habíamos limpiado (el estanque). \fr_son 00967-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz pach \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx xiwpachiwi \lx_cita xiwpachiwi \ref 08120 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa taparse.con.maleza \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 23/Oct/2019 \lx xiwpachiwtok \lx_cita xiwpachiwtok \lx_var General \ref 00968 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.tupido.de.maleza \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig cubierta o tupido de maleza; rodeada de maleza \osten un cultivo, un terreno, una planta cultivada \sig_var General \fr_n A:mo nikme:wtok nokahbe:n wa:n xiwpachiwtok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mis cafés (plantas) no los he deshierbado y ya están rodeadas de maleza. \fr_son 00968-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz pach \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx xiwpala:n \lx_cita xiwpala:n \lx_var Tzina \ref 07967 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa abono.de.hierba.descompuesta \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xiwtapala:n \sig mezcla de hojarasca y otros materiales orgánicos de las plantas y árboles que al descomponerse o dejarse descomponer, se convierte en abano natural \sig_var Tzina \fr_n Wa:n nejó:n kipia, nejó:n tachialis kwaltsi:n porque nejó:n kwaltia para n' para n' tatsakwil de n' tapala:n. Por ejemplo ke:meh yo:n pe:wa pa..., este, xiw..., xiwpala:n motats..., motsakwilia ika, selia mah se: kito:ka wa:n selia, este, itech n' ta:lman..., n' ta:lman..., n' ta:lmaniktsi:n (nota: por equivocación dice ta:lmaliktsi:n). \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Y ese tiene (hablando del a:kwitaxo:chit, Justicia aurea Schltdl.) , tiene una apariencia bonita, sirve (sus varitas) para retener el abono. Por ejemplo cuando empieza a pudrirse las hojas (para abono) se le pone una cerca con esta, retoña, hay que enterar (las varitas) y retoñan en, en la tierra. \fr_son 07967-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07967_01_Tzina \fr_fuente 2008-09-11-a | 26.16 \raiz xiw \raiz pala: \nmorf Ocurre xiwpala:n una vez en las grabaciones pero aparece xiwtapala:n cuatro veces. Gramaticalmente xiwtapala:n es más como otras ocurrencias de tapala:n: kowtapala:n, ta:ltapala:n. \dt 22/Sep/2020 \lx xiwselik \lx_cita xiwselik \lx_var General \ref 04180 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hierba.tierna \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hierba tierna, que apenas brota de la tierra \sig_var General \fr_n Nikwito xiwselik. Onkak ne: ka:mpa titato:kah. Kwaltsi:n kikwah nopiowa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a traer hierba tierna. Las hay allá donde sembramos. Mis pollos lo comen bien. \fr_son 04180-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref selik \raiz xiw \raiz seli \dt 18/Jan/2022 \lx xiwtah \lx_cita xiwtah \lx_var General \ref 04138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lugar.hierboso \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar lleno o cubierto de hierba o maleza \osten p. ej., un terreno de cultivo, un camino \sig_var General \fr_n Nota:lpan ye:kxiwtah ya, mo:sta nitame:wati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno ya está lleno de hierba, mañana voy a limpiar. \fr_son 04138-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz -tah \dt 18/Jan/2022 \lx xiwtanechiko:l \lx_cita xiwtanechiko:l \lx_var General \ref 03322 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa conjunto.de.hierbas.medicinales \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig conjunto de hierbas medicinales \osten que se juntan para hervir y utilizar en agua en un baño medicinal \sig_var General \fr_n Ihwa:k se: pili cha:wisti kwali mah se: ka:lti ika xiwtanechiko:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando un niño está enfermo de anemia, es bueno que alguien lo bañe con (el agua) de un conjunto de hierbas (medicinales). \fr_son 03322-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz nechiko \dt 05/Jul/2021 \lx xiwtapala:n \lx_cita xiwtapala:n \lx_alt xiwpala:n (una vez en corpus) \ref 07964 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz xiw \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx xiwtapi:ts \lx_cita xiwtapi:ts \ref 00662 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa silbato.de.hierba \catgr Sust \infl N1 \sig silbata hecho de tallo de planta \sig_var Tzina \fr_n AND-- No: motohtokayah sake:ra ka:n o:me oso e:yi kone:meh, no: mo..., ma:wiltiah nochi kipi:tstokeh ya yo:n xiwtapi:ts. Ke:mah, ika yo:n a:wil wa:n Ki..., tapi:ts..., tapi:tstinemih ika yo:n a:wil. Ke:mah. JVC-- Pos ke:masá: no: eliwis kiki:tskia:yah, ne: xama:nia. \fr_au AND303 \fr_var Tzina \fr_e AND-- También se seguían unos dos o tres criaturas, también…, todos juegan silbando ese xiwtapi:ts (de Spananthe paniculata Jacq.). Si, con ese juguete y…, lo tapi:ts andan silbando con ese juguete. Si. JVC-- Pues a veces lo agarraban fuerte y se quiebra. \fr_son \fr_fuente 2012-07-18-f | 391.973, 401.035 \raiz xiwi \raiz pi:tsa \nsem Ocurre xiwtapi:ts solamente una vez en el corpus, en referencia a la planta llamada kowa:tapi:ts (también ta:tapi:ts) que es Spananthe paniculata Jacq.) y cuyo tallo se emplea como silbata por los niños. \rev 2020-12-15 \dt 23/Feb/2021 \lx xiwtata \lx_cita xiwtata \lx_var General \ref 04031 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.calor \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \sig tener o sentir calor \osten p. ej., a causa de ropa gruesa o la temperatura ambiental \sig_var General \fr_n I:n pili xiwtata ta: kiki:xtih n' itilmah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene calor, se quitó la ropa. \fr_son 04031-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : taxiwtata) hacer calor (sinónimo takawa:ni) \osten ambiental, por exceso de sol \sig_var General \fr_n Teltaxiwtata wa:n ekin pe:wa marzo. Pos i:n mayo, ne:nke:n ok eski. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Hace bastante calor y apenas estamos a principios de marzo. Pues en mayo, será más intenso. \fr_son 04031-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz tata \dt 17/Jan/2022 \lx xiwtatia \lx_cita kixiwtatia \lx_var General \ref 07797 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.calor \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dar calor, hacer sentir calor (p. ej., ropa gruesa, el sol fuerte) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kixiwtatia n' tilmah tein nankakihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le da calor la ropa que ustedes le pusieron. \fr_son 07797-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz tata \dt 22/Sep/2020 \lx xiwteki \lx_cita xiwteki \lx_var General \ref 01820 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.hierba \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cortar hierba (p. ej., para forraje verde) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:stah niow nixiwtekiti kowtah, nikinkwi:li:ti xiwit notapialwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Diariamente voy a cortar hierba al bosque, les voy a traer hierba a mis animales. \fr_son 01820-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz teki \dt 18/Apr/2021 \lx xiwtekia \lx_cita kixiwtekia \lx_var General \ref 03381 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortarle.hierba \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cortar pasto o hierba para alimentar (un animal) \osten un animal, que se la va a comer \sig_var General \fr_n Mo:stah niow nikxiwteki:ti se: nokwa:kow para a:mo maya:nkochi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Diariamente voy a cortarle hierba a mi res para que no se duerma sin pastura. \fr_son 03381-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiwi \raiz teki \dt 06/Jan/2022 \lx xiwteki:lah \lx_cita xiwteki:lah \lx_var General \ref 04025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiada.de.hierba \catgr Sust-loc \deriv \sig lugar limpio de hierba y maleza \osten p. ej., una parcela en descanso donde han cortado hierba \sig_var General \fr_n Nitachiato nomi:lah wa:n xiwteki:lah, ompa kinxiwteki:toh kwa:kwehmeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Fui a mi milpa y la maleza ya esta cortada, ahí fueron a cortar maleza para las vacas. \fr_son 04025-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz teki \raiz -tah \dt 17/Jan/2022 \lx xiwteki:ltia \lx_cita ne:chxiwteki:ltia \lx_var General \ref 06866 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.cortar.hierba \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a cortar hierba (p. ej., un papá a sus hijos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:stah tio:tak no:pá:n ne:chxiwteki:ltia, tikimpiah pitsomeh wa:n tikinmaka xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Diariamente por la tarde mi papá me hace cortar hierba, tenemos cerdos y les damos de comer hierba. \fr_son 06866-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz teki \dt 14/Feb/2022 \lx xiwtekit \lx_cita xiwtekit \lx_var General \ref 01812 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa servicio.comunitario \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig servicio comunitario por un periodo de tres años que realiza las autoridades civiles en un pueblo \sig_var 1-Tzina \fr_n N' xiwtekit itech toa:ltepe:w semi owih. Miak tokni:wa:n a:mo kinekih tapale:wi:skeh ika n' tekit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El servicio comunitario en nuestra comunidad es muy difícil. Muchas personas no quieren ayudar con los trabajos (que se hacen, como el de limpiar un camino). \fr_son 01812-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz teki \dt 18/Apr/2021 \lx xiwtekit \lx_cita xiwtekit \ref 08233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xiwtekiti \lx_cita xiwtekiti \lx_var General \ref 01875 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ser.autoridad \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ser autoridad máxima del pueblo (p. ej., presidente municipal, presidente auxiliar, juez de paz, dependiendo del nivel administrativo) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n xiwtekiti toxola:l, kwi:ka o:me xiwit a, sayoh se: xiwit kipolowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre es autoridad en nuestro pueblo, ya lleva dos años, sólo le falta uno. \fr_son 01875-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz teki \dt 18/Apr/2021 \lx xiwtekiti \lx_cita xiwtekiti \ref 08234 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr V1 \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xiwtekiwah \lx_alt tekiwah \lx_cita xiwtekiwah \lx_var General \ref 02811 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa autoridad \catgr Sust-eh.wah \deriv \infl N1=N2 \plural Irregular : xiwtekiwa:nih \sig autoridad máxima de un pueblo en el puesto público (p. ej., presidente municipal, presidente auxiliar, juez de paz, dependiendo del nivel administrativo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chno:tsa xiktekiwah ne: a:ltepe:kali. A:mo nikmati ke:yeh, niow nikitati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La autoridad me llama en la presidencia. No sé por qué, voy a verlo. \fr_son 02811-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cargo público \semx_tipo Sinónimo \semxref tekiwah \semx_tipo Comparar \semxref we:itaeka:nkeh \raiz xiw \raiz teki \dt 02/Jun/2021 \lx xiwti \lx_cita xiwti \lx_var General \ref 03126 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cumplir.año \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cumplir años \osten de nacimiento, de fallecimiento, de boda \sig_var General \fr_n Mo:sta xiwtis nokone:w, kahxiti:ti a na:wi xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana es el cumpleaños de mi, ya va a cumplir cuatro años. \fr_son 03126-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \dt 07/Jan/2022 \lx xiwtika \lx_cita se: xiwtika \lx_var General \ref 02496 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa durante.x.años \catgr Adv-tiempo \deriv \sig [col] [número] xiwtika | durante [número] de años \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: xiwtika iwa:n ninemik noa:wi. Nitasemat wa:n sepa nikahsiko no:má:n. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Durante un año viví con mi tía, me aburrí y otra vez vine a vivir con mi mamá. \fr_son 02496-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \nsem La palabra xiwtika indica un tiempo de duración, el número de años indicado por un número (generalmente de uno a cuatro) antes de xiwtika. Nunca ocurre sin un número antes y estos números raramente extienden más allá de "tres". \dt 21/May/2021 \lx xiwtilia \lx_cita kixiwtilia \lx_var General \ref 01307 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa festejar.aniversario \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig festejar el aniversario (p. ej., de nacimiento, fallecimiento, boda) a o de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Se: notasohikni:w ya:lwa kixiwtilih imomá:n wa:n ne:chyo:le:wka mah nikpale:wi:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer un amigo le festejó su aniversario a su mamá, por eso me había invitado que lo fuera a ayudar. \fr_son 01307-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \dt 21/Mar/2021 \lx xiwwa:k \lx_cita xiwwa:k \lx_var General \ref 06876 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semiseco \catgr Adj \deriv \sig semiseco (leña) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikte:xi:n miak kowit nota:lpan. Ekintsi:n xiwwa:k a, niktehtekiti wa:n niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tumbé muchos árboles en mi terreno. Ahora ya está semiseca (la madera), la voy a cortar y la venderé. \fr_son 06876-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz wa:ki \nsem El participio xiwwa:k se aplica solamente a leña. Quizás la utilización de la raíz xiw refiere al hecho de que primero se secan y se caen las hojas, xiwit antes de que se seque bien la madera misma. \dt 02/Sep/2020 \lx xiwwa:k \lx_cita xiwwa:k \lx_var General \ref 01788 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apenas.secándose \catgr Adj \deriv \sig con la madera todavía verde y apenas secándose, oreado \osten un árbol tumbado \sig_var General \fr_n AND-- Wa:n pos ka:nsika, ne:n, itsmoli:ni pero ke:masá: n' itsmol no: wa:ki. Ka:mpa, nijó:n, wa:ki después ne:n poliwia yeh se: kikwia para kowtati:l. Wa:n kowtati:l yo:n achi, pero yo:n a:mo kipia n' iyo:lo. HSO-- Pané: kanah. AND-- Yo..., yo:n a:mo kipia n' iyo:lo sayoh ke ne: se: ki..., yo:n semi teleti:k no: de, de achi xoxowik, xiwwa:k. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Y pues en cualquier lugar, este, retoña pero a veces los retoños también se secan. Donde, este, se seca y después ya se extingue y ya se ocupa para leña. Y la leña es un poco, pero ese no tiene médula. HSO-- Parece que no. AND-- Es…, ese no tiene médula nada más que unos…, ese es muy pesado, cuando es verde, cuando esta medio seco. \fr_son 01788-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2014-07-28-h | 256.568, 280.145 \fr_n A:mo, ne: sayoh mopa:pan..., mopa:pampilowa, ne:n, ix..., n' ixo:chio, n' i..., n' i..., n' ixo:chio wa:n ne:n iteyo. Pero a:mo ke:man nimitskaya:wati, tikihto:tih no pos, neh niki:xmattok iwki i:n chihchi:wtok, a:mo, sayoh o iwki i:n kipia n' iihtik. A:mo, tehwa:n sayoh tikitanih n' iteyo mopahpampilowa kwaltsi:n wa:n mahyá: yo:n, mahyá: tikihtowah tehwa:n xiwwa:k. Mahyá: xiwwa:k sah, ke:mah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e No (salen los frutos pegados al tronco, hablando del poposokani, Gouania polygama, (Jacq.) Urb.), solamente se cuelgan hacia…, se cuelgan hacia abajo…, sus fl…, sus flores y sus frutos. Pero no te voy a mentir y voy a decir que yo lo conozco y está hecho así, no, nada más o así es por dentro. No, nosotros nada más hemos visto que sus frutos cuelgan hacia abajo como si fuera ese, nosotros decimos como si apenas se está secando. Si, nada más como de hojas flácidas. \fr_son 01788-02_corp_Tzina-RMM302_ faltar \fr_fuente 2011-07-15-k | 228.12, 259.419 \nsem Para que un árbol tumbado se seque más rápido se acostumbra dejarle las ramas y las hojas sin cortar ni quitar. El concepto es que un tronco con las hojas todavía sobre las ramas se seca más rápido que un tronco con las ramas y hojas quitadas. Así mah xiwwa:ki implica que se deja un tronco a secarse pero sin quitarle las hojas. Pero usado como adjetivo significa que la madera está apenas secándose. Esta palabra puede aplicarse a la leña. No implica que tenga hojas sino que está medio verde, todavía no bien seco. \fr_n Nikwa:lkwik seki kowit xiwwa:k. Kwali tatas a ta: ke:meh se: metsti tikma:xi:nkeh n' kowit. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Traje leña que ya se está secando. Se va a arder bonito porque tiene como un mes que desramamos el árbol. \fr_son 01788-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz wa:ki \dt 18/Apr/2021 \rev \lx xiwwa:ki \lx_cita xiwwa:ki \lx_var General \ref 01281 (duda) CSC había hecho una frase muy forzada, en el caso de leña oreada usa xiwwa:k \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarsele.las.hojas \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig empezar a secarse con las hojas todavía sobre las ramas \osten un árbol tumbado \sig_var General \fr_n Komohkó:n tikneki mah i:pa kwali wa:kik a yo:n kowit para yo:n tapowalkopa xikte:mpe:wa wa:n a:mo xikma:tehteki para mah xiwwa:ki. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Si quieres que ese árbol ya esté seco para esas fechas entonces túmbalo y no le cortes las ramas para que empiece a secarse (con las hojas todavía sobre las ramas). \fr_son 01281-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \raiz wa:ki \dt 21/Mar/2021 \rev \lx xiwwa:tsalo:ni \lx_cita xiwwa:tsalo:ni \ref 08611 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xiwyoh \lx_cita xiwyoh \lx_var General \ref 05404 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.hojas \catgr Adj \infl \sig con hojas \osten plantas \sig_var General \fr_n A:mo telxiwyoh xikteki n' pimienta koma:mo mo:sta nimitstsi:nki:xtili:s se: kilo para ma:s chipa:wak a n' titatekis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No cortes revuelto con muchas hojas la pimienta, de lo contrario mañana te voy a descontar un kilo para que en el futuro la cortes más limpio. \fr_son 05404-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n EGS-- ¿Wa:n ixiwyo (sakapal)? CVH-- Pané: a:mo xiwyoh, pané: i:pa komekat sah. Uhuh. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e EGS-- ¿Y sus hojas (de Cuscuta spp.)? CVH-- Parece que no tiene hojas, parece que es solamente un bejuco. Uhuh. \fr_son 05404-02_corp_Xalpn-CVH329_ faltar \fr_fuente 2011-07-21-s | 574.371, 580.24 \raiz \dt 11/Apr/2022 \lx xiwyo:tia \lx_cita kixiwyo:tia \lx_var General \ref 06695 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desarrollar.hojas \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moxiwyo:tia) desarrollar hojas (plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowach moxiwyo:tihtok a, a:mo wehka:wa xo:chiowas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este piñón ya está desarrollando hojas, no tardará en florear. \fr_son 06695-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \dt 14/Feb/2022 \lx xiwyo:tilia \lx_cita kixiwyo:tilia \lx_var General \ref 07703 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.enhierbarse \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig dejar (por falta de atención) crecer la maleza o hierba (en un terreno) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:ke:wal ne:chxiwyo:tilih nomi:l, a:mo niman kime:wak wa:n niktaxta:wih ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi peón dejó que creciera la maleza en mi milpa, no lo deshierbó luego y ya le pagué. \fr_son 07703-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \dt 19/Sep/2020 \lx xiwyowa \lx_cita xiwyowa \lx_var General \ref 07856 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desarrollar.hojas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig desarrollar hojas (una planta) \sig_var 1-Tzina \fr_n Kahfe:n tein nikto:kak kwaltsi:n xiwyowak a, ya:lwa nikitato wa:n kwaltsi:n moskaltihtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El café que sembré ya desarrolló bien las hojas, ayer lo fui a ver y está creciendo bien. \fr_son 07856-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiw \dt 22/Sep/2020 \lx xi:xa \lx_cita kixihxi:xa \lx_var General \ref 01308 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orinar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moxi:xa) orinar \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n itskwinti moxi:xak kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro se orinó adentro de la casa. \fr_son 01308-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo y reduplicación de vocal corta y /h/ : moxihxi:xa) orinar sobre si mismo \sig_var 1-Tzina \fr_n Moxihxi:x nopili, niktapatili:ti a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ya se orinó mi niño (en sus pañales), ya lo voy a cambiar. \fr_son 01308-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:xa \dt 24/Mar/2021 \lx xi:xaltia \lx_cita kixi:xaltia \lx_var General \ref 04215 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa llevar.a.orinar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig llevar a orinar (p. ej., a un niño, a un animal después de castrarlo; la forma de reduplicación con vocal corta y /h/ tiene el significado : kixihxi:xaltia) \sig_var General \fr_n Xikwi:ka i:n pili xikxi:xalti:ti a:mo nikneki mah mokwe:yxihxi:xa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Lleva a este niño a orinar, no quiero que orine en sus pañales. \fr_son 04215-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:xa \dt 18/Jan/2022 \lx xixiika \lx_cita xixii:ka \lx_var General \ref 04028 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desmoronarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig desmoronarse (p. ej., queso, terrones de tierra aplastada entre los dedos) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:l xixiika ihwa:k telto:na, wa:ki wa:n xiiktia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tierra se desmorona cuando hace mucho sol, se seca y se hace desmoronable. \fr_son 04028-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi: \nmorf En el náhuat SNP hay una diferencia entre el frecuentativo regular de xiti:ni, xixitika (que significa 'deshilarse') y el presente verbo, xixiika (que significa 'desmoronarse') que parece ser el frecuentativo de xi:ni. \dt 17/Jan/2022 \lx xi:xilia \lx_cita ne:chxi:xilia \lx_var General \ref 03376 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orinarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (a menudo con reduplicación de vocal corta y /h/ : xihxi:xilia) orinar sobre en perjuicio de \osten ropa, pared, hierbas \sig_var General \fr_n Ne: itskwinti ne:chxihxi:xilih nomorra:l ka:mpa nikta:lihtoya. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese perro orinó sobre mi morral en donde lo había puesto. \fr_son 03376-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \raiz xi:xa \dt 06/Jan/2022 \lx xi:xi:pohxo:chit \lx_cita xi:xi:pohxo:chit \lx_var General \ref 01332 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begoniaceae.Begonia.incarnata \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Begonia incarnata Link & Otto, planta de la familia Begoniaceae. Tiene hojas de tono rosado y flor de color entre rojo y rosa; se usa para aliviar lesiones bucales \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xokoyo:lte:mpala:mpah se: kimana n' ixo:chio wa:n ika se: moka:mpa:ka komo se: te:mpala:ni. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Del xokoyo:lin te:mpala:mpah se hierven sus flores y con eso se enjuaga uno la boca si uno tiene lesiones bucales. \fr_son 01332-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ornamental \sem Planta \sem Medicinal \semxref i:xa:na:lxo:chit \semxref xokoyo:lte:mpala:mpah \semx_tipo Referente natural igual \raiz xi:poh \raiz xo:chi \nsem Según Aldegundo González, esta flor se llama i:xa:na:lxo:chit porque sirve para remediar ojos cruzados, se tiene que colocar la florecita sobre la nariz y quedarla mirando. Otros nombraron esta planta como xokoyo:lte:mpala:mpah; de esta forma se puede ver que muchas de las plantas del género Begonia se asocian como xokoyo:lin, probablemente por la forma de la hoja; el término te:mpala:mpah asocia el uso de la planta, pues sirve para tratar las infecciones bucales. \nota Lucio Flores identificó el Begonia incarnata, que Aldegundo Gonzalez llamó i:xa:na:lxo:chitl, como xo:xokoyo:lin te:mpala:mpah, pero según Eleuterio Gorostiza el te:mpala:mpah es algo todavía no colectado y la Begonia incarnata es xi:xi:pohxo:chit. Nota que Lucio también dijo que el xo:xokoyo:lin te:mpala:mpah (esto es B. incarnata) se usaba para lesiones bucales, algo con que Eleuterio Gorostiza estaba de acuerdo, habiendolo escuchado. Varias Begonias se utilizan para lesiones: xi:xi:pohxo:chit y kowxo:xokoyo:lin. Aparentemente el xo:xokoyo:lin te:mpala:mpah es otro nombre del xi:xi:pohxo:chit. \dt 24/Mar/2021 \lx xi:xit \lx_cita xi:xit \lx_var General \ref 03173 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa orines \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig orines \sig_var General \fr_n Miak xi:xit te:ktok nika:n, ¿a:it a:koni moxi:xak? \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hay muchos orines aquí, ¿quién sabe quién se orinó? \fr_son 03173-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:x \dt 26/Jun/2021 \lx xixitichilia \lx_cita kixixitichilia \lx_var General \ref 08028 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx xixitika \lx_cita xixitika \lx_var General \ref 04263 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa deshilarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig deshilarse \osten una tela, una costura \sig_var General \fr_n A:mo xikteki i:n tilmah. Koma:mo xixitikas wa:n wehweliwis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No cortes esta tela. De lo contrario se va a deshilar y se va a descomponer. \fr_son 04263-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xiti: \dt 18/Jan/2022 \lx xi:xkokohya:k \lx_cita xi:xkokohya:k \lx_var General \ref 00965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.orines \catgr Adj \infl \sig con olor a orines de humanos, perros, ratones \osten telas; mazorcas en que se han metido animales \sig_var General \fr_n Xikpa:ka i:n tasa:l. Ompa motapahsoltihkah n' kimichimeh wa:n telsenka xi:xkokohya:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Lava esta tela. Ahí había hecho su nido los ratones y huele muy feo a orines. \fr_son 00965-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Xiktapatili a yo:n mopili. Pané: ye:wa ya moxihxi:x wa:n a:mo tiktapalihtoya ta: moihnekwi ke xi:xkokohya:k a n' ikwe:y. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ya cambia de pañal a tu bebé. Parece que ya tiene rato que se orinó y no lo habías cambiado, pues ya huele a orines su pañal. \fr_son 00968-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:x \raiz koko \raiz ihya: \dt 19/Apr/2021 \lx xi:xyoh \lx_cita xi:xyoh \lx_var General \ref 08767 (duda) se usa más moxihxi:x a o moxi:xak a \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ensuciado.con.orines \catgr Sust-predicado \deriv \sig ensuciado con orines (p. ej., un niño por su ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktapatili i:n pili! Xi:xyoh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Cambia (el pañal) a este niño! Ya está sucio con orines (esto es, ya se orinó el niño en su pañal). \fr_son 00965-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:xa \rev 2020-12-15 \dt 19/Apr/2021 \lx xi:yo:i:loh \lx_cita xi:yo:i:loh \ref 02787 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa hilo.para.lizo \catgr \infl \sig hilo que se usa para hacer los lizos de un telars \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Herramienta-tejer \raiz \dt 31/May/2021 \lx xi:yo:kowit \lx_cita xi:yo:kowit \lx_var General \ref 06614 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa vara.de.lizo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig vara de lizo (palo que se usa para sujetar con hilos la urdimbre del telar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n a:kat kwali se: kikwi xi:yo:kowit. Sayoh moneki mah wa:kik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El carrizo sirve para palos de tejido. Sólo se necesita que esté seco. \fr_son 06614-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta-tejer \raiz xi:yo: \raiz kow \dt 27/May/2020 \lx xi:yo:nanakat \lx_cita xi:yo:nanakat \lx_var General \ref 00471 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hongo todavía no identificado ni colectado. Se come asado \sig_var Tzina \fr_n Yo:n xi:yo:nanakat kwali se: kikwa taixkal, sayoh se: kia:pachowa itech istaa:t wa:n se: kiixka itech koma:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo xi:yo:nanakat se puede comer asado, sólo se sumerge en agua salada y se asa en el comal. \fr_son 00471-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz xi:yo: \raiz naka \ncomp En Tacuapan, Ceferino Salgado conoce un hongo llamado xi:yo:nanakat pero dice que es anaranjado y no es comestible. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx xi:yo:nanakatamal \lx_cita xi:yo:nanakatamal \lx_var General \ref 02884 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tamal.del.hongo \catgr Sust \infl N1 \sig tamal cocido sobre comal y hecho del hongo llamado xi:yo:nanakat \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz xi:yo: \raiz naka \raiz tamal \dt 03/Jun/2021 \lx xi:yo:t \lx_cita xi:yo:t \lx_var General \ref 02511 (duda) tomar frase del corpus para el tercer significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lizo \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Intrínseca-sólo \sig hilos del urdimbre (lizos, en un telar, se levantan con un palito para pasarles el hilo de la trama) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n wi:pi:l tein nikihkititok nikta:lilih na:wi xi:yo:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El huipil que estoy tejiendo le puse cuatro hilos de urdimbre. \fr_son 02511-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig manchas pequeñas (de tamaño muy reducido y con un tono un poquito más claro que el de la piel) que se dan en la cara (no es vitiligo) y que nace en la piel de los niños y adultos. \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kipia se: xi:yo:t ii:xko xikpahti:ka:n niman wa:n poliwis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene un xi:yo:t en la cara, cúrenlo luego y van a desaparecer (las manchas). \fr_son 02511-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ixi:yo:yo) hilos para tejer (se le pone a los hilos de la urdimbre y se levanta con un palito) \sig_var 1-Tzina \fr_n Semi owih se: kita:lilia tahkit ixi:yo:yo, moneki mah se: kipowa kwali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Es muy difícil ponerle al telar sus hilos para tejer, se requiere que se cuenten bien los hilos. \fr_son 02511-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \sem Herramienta \raiz xi:yo: \nota Checar todos los términos de tejer en el cuaderno con notas de Alejandro. \dt 21/May/2021 \lx xi:yo:ti \lx_cita xi:yo:ti \lx_var General \ref 01325 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.manchas.en.cara \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele manchas pequeñas (de tamaño muy reducido y con un tono un poquito más claro que el de la piel) en la cara \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili xi:yo:ti, moneki mah se: kipahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene manchas en la cara, hay que curarlo. \fr_son 01325-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:yo: \nota Checar el nombre en español de esta enfermedad y tipos de remedio. \dt 24/Mar/2021 \lx xi:yo:tia \lx_cita kixi:yo:tia \lx_var General \ref 02499 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.hilos.para.tejer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig ponerle hilos para tejer (al telar) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nitatehte:k wa:n ekintsi:n nikxi:yo:tia ya notahkiw. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer tendí los hilos (urdimbre) y ahora ya estoy poniendo los hilos para tejer a mi telar. \fr_son 02499-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:yo: \nota Checar todas las entradas con procesos de tejer para terminologia correcta. \dt 21/May/2021 \lx xi:yo:tilia \lx_cita ne:chxi:yo:tilia \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.hilos.para.tejer \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig ponerle (al telar) hilos para tejer para (alguien, p. ej., que no sabe poner sus propios hilos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nikxi:yo:tilia itahkiw. Aya:mo weli, nikne:xtilihtok ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermana le pongo sus hilos para tejer a su telar. Todavía no puede, apenas le estoy enseñando. \fr_son 00423-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xi:yo: \dt 05/Oct/2020 \lx xke \lx_cita xke i:n \lx_var General \ref 08552 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa porque \catgr Subord \deriv \sig porque \sig_var General \fr_n Chiko:mea:man nia:s nimokowili:tiw se: nosalo:n xke tein nikpia pa:tik a. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e En ocho días iré a comprarme un azadón porque el que tengo ya se gastó. \fr_son 08552-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem La form xke es un regionalismo que se elaboró para minimizar la palabra porque. El xke se usaba cuando se enviaban mensajes de texto y según las compañías cobraban por tamaño de texto. Por eso se redujo la palabra. \dt 26/Sep/2020 \rev \lx xo:chiahwia:ya \lx_cita xo:chiahwia:ya \lx_var Tzina \ref 07949 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz xo:chi \raiz ahwia: \dt 15/Aug/2018 \lx xo:chia:ko:mit \lx_cita xo:chia:ko:mit \lx_var General \ref 07790 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa florero \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Vocal final > 0 \sig florero (de cualquier material) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n misto:n kipantamo:t noxo:chia:ko:n tein nikta:lihtoya xa:ntohi:xpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El gato tiró al suelo mi florero que había (tenía) puesto en el altar. \fr_son 07790-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \raiz a: \raiz ko:mi \nsem En un momento de trabajo de campo hablando del uso de la flor del ka:ka:lo:xo:chit como ornamental Rubén Macario utilizó la palabra ta:ketsalo:ni para 'florero'. Aparentemente fue un neologismo utilizado por él en este momento. No es la palabra común, que es xo:chia:ko:mit. \dt 22/Sep/2020 \lx xo:chichihchi:wilia \lx_cita ne:chxo:chichihchi:wilia \lx_var General \ref 08517 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.ruedas.con.flor \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer ruedas con flor (se aplica al tejido de ruedas con flores de cucharilla, probablemente Dasylirion acrotrichum (Schiede) Zucc., planta de la familia Liliaceae) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikxo:chichi:wili:to se: nokni:w, kikowak tewi:tso:t wa:n a:mo wel kewalowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a hacerle ruedas con flor de cucharilla a mi hermano, compró la flor de cucharilla y no puede hacer las ruedas. \fr_son 08517-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chiewalowilia \raiz xo:chi \raiz chi:wa \dt 26/Sep/2020 \lx xo:chichi:wa && \lx_cita xo:chichi:wa \lx_var General \ref 06873 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.ruedas.con.flor \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer ruedas con flor (se aplica al tejido de ruedas con flores de cucharilla, probablemente Dasylirion acrotrichum (Schiede) Zucc., planta de la familia Liliaceae) \sig_var 1-Tzina \fr_n && \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chiewalowa \raiz xo:chi \raiz chi:wa \dt 14/Feb/2022 \lx xo:chichi:wkeh \lx_cita xo:chichi:wkeh \lx_var General \ref 06441 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa elaborador.de.ruedas.de.flor \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : xo:chichi:wanih \sig persona que elabora ruedas de flor de cucharilla (izote, tewitso:t) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k katka nima:lto:moh wa:lahkah miak xo:chichi:wanih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando yo era mayordomo habían venido muchas personas que elaboran ruedas de flor de cucharilla. \fr_son 06441-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chiewalohkeh \raiz xo:chi \raiz chi:wa \dt 24/May/2020 \lx xo:chiewalohkeh \lx_cita xo:chiewalohkeh \lx_var General \ref 08711 (checar) \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa elaborador.de.ruedas.de.flor \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : xo:chiewalowa:nih \sig persona que elabora ruedas de flor de cucharilla (izote, tewitso:t) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ye:kmiak xo:chiewalowa:nih mosentilihkeh ka:mpa etok totahpixka:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Se juntaron muchas personas que elaboran ruedas de flor de cucharilla donde está el santo patrono. \fr_son 00168-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chichi:wkeh \raiz xo:chi \raiz ewal \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx xo:chiewalowa \lx_cita xo:chiewalowa \lx_var General \ref 04228 (duda) CSC usa xo:chichi:wa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.ruedas.con.flor \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer ruedas con flor \osten con el tewitso:t, se aplica al tejido de ruedas con flores de cucharilla, probablemente Dasylirion acrotrichum (Schiede) Zucc., planta de la familia Liliaceae \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka nixo:chiewalo:to icha:n se: nokompa:leh. Wi:pta talwiki:xti:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a hacer ruedas con flor de cucharilla en la casa de un compadre. Pasado mañana va a hacer fiesta (de su santo). \fr_son 04228-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chichi:wa \raiz xo:chi \raiz ewal \dt 18/Jan/2022 \lx xo:chikopopo:yoh \lx_alt xo:chikwapo:po:yoh \lx_cita xo:chikopo:po:yoh \lx_var General \ref 04137 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el xo:chit, kowit, pollo \glosa Bromeliaceae.Tillandsia.spp. \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease kwopo:po:yoh \sem Planta \raiz xo:chi \raiz kow \dt 16/Jan/2022 \lx xo:chiko:skat \lx_cita xo:chiko:skat \lx_var General \ref 07667 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa collar.de.flores \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig collar que se hace con flores, pan y hojas de naranjo (se usa en los ritos de casamiento o en la actualidad para dar la bienvenida a una persona importante) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikchi:wtok se: xo:chiko:skat, mo:sta nikwis ika nikna:mikiti:w n' tio:pixka:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy haciendo un collar de flores, mañana la voy a usar para ir a recibir al sacerdote. \fr_son 07667-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref yo:ltasohtaliska:xo:chiko:skat \raiz xo:chi \raiz ko:ska \dt 16/Sep/2020 \lx xo:chiko:skatia \lx_cita kixo:chiko:skatia \lx_var General \ref 03247 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa colocarle.collar.de.flores \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig colocarle o ponerle collar de flores \osten p. ej., a una persona que tiene cierta jerarquía y se le coloca un collar de flores, particularmente como bienvenida \sig_var General \fr_n Ihwa:k ehkok n' toxiwtekiwah itech toxola:l kixo:chiko:skatihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llegó nuestra autoridad a nuestro pueblo le pusieron collar de flores. \fr_son 03247-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \raiz ko:ska \dt 04/Dec/2021 \lx xo:chikowit \lx_cita xo:chikowit \ref 08480 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n A: A:, pos e:xpa nantachihchi:wah. E:xpa. Wa:n i:pa nochi nankihitatiwih xo:chitsí:n. B: E:xpa se: tachihchi:wa. Ke:mah, se: kihitatiw xo:chitsí:n. Se: kihita. Ihkwa:k titachihchi:wah, A: Nochi nankihitah, yehwa ika miak nejó:n nankitekih pos wa:n we:ik..., we:ika nankitachihchi:wiah porque pos para ahsi. B: ihkwa:k titachihchi:wah kalte:noh. A: A:, kalte:noh ya. B: Kalte:noh yetok a, ihkó:n como que xo:..., xo:chikowit. Ihkwa:k kalte:noh ya se: tachihchi:wa. \fr_au MGV330 \fr_var Xalpn \fr_e A: A pues adornan tres veces. Tres veces. Y así siempre van escogiendo todas las florecitas. B: Se adorna tres veces. 1. Sí, se van seleccionando las florecitas. Se escogen. Cuando ponemos el adorno, A: Todas las escogen, por eso cortan muchas, pues y preparan grande el terreno para que alcancen las flores. B: cuando adornamos frente a la casa. A: A frente a la casa. B: En frente de la casa hay, ahí está como que un palo adornado de flores xo:chikowit. Entonces ya adornamos frente a la casa. \fr_son 08480-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08480-01_Xalpn \fr_fuente 2011-07-27-c | 438.041, 459.408 \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 26/Sep/2020 \lx xo:chikwi \lx_cita xo:chikwi \lx_var General \ref 08529 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx xo:chimomox \lx_cita xo:chimomox \lx_var General \ref 04179 (duda) CSC no usa esta palabra, el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pedacitos.de.flor.amaranthus \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig restos, pedacitos de la flor desmoronada del quintonil (Amaranthus spp.) \sig_var General \fr_n Ihwa:k chika:waya n' wa:wkilit ixo:chio se: kiteki wa:n se: kiwa:tsa. Sa:te:pan se: kiwa:tsa wa.n se: kixelowa iteyo wa:n xo:chimomox. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando madura la flor de quintonil se corta y se seca. Después se seca y se separa su semilla y los restos de la flor. \fr_son 04179-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \raiz momox \nsem Es un término antiguo que se usa poco en la actualidad. \dt 18/Jan/2022 \lx xo:chinanakat \lx_cita xo:chinanakat \lx_var General \ref 04267 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig hongo todavía no identificado ni colectado. Sale en la hojarasca debajo de los árboles de encino; se come en chilposonte \sig_var Tzina \fr_n Yo:n xo:chinanakat mochi:wa itech a:wa:xiwtahsol, se: kiteki wa:n se: kikwa chi:lposo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El hongo xo:chinanakat se da en la hojarasca de encino, se corta y se come preparado en chilposonte. \fr_son 04267-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \raiz xo:chi \raiz naka \nota Hay que checar si otros conocen esta flor. \dt 18/Jan/2022 \lx xo:china:weyak \lx_cita xo:china:weyak \lx_var General \ref 02167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nauyaka \catgr Sust \deriv \infl \sig nauyaka (Bothrops asper) \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz xo:chi \raiz na:wi \raiz weyak \dt 09/May/2021 \lx xo:chio:tia \lx_cita kixo:chio:tia \lx_var General \ref 00372 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle.flores \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig decorar con colores \osten p. ej., un extremo de las fajas con hilo de estambre \sig_var General \fr_n Nikneki xikxo:chio:ti se: ilpikat para nosiwa:w. Kikwis ihkwa:k tika:wi:skeh n' topili. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quiero que le pongas adornos con hilos de estambre a una faja para mi mujer. La va usar el día que bauticemos a nuestro hijo. \fr_son 00372-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moxo:chio:tia) florecer \osten \sig_var General \fr_n Iksá: yo:n ayowach mone:neki wa:n a:mo moxo:chio:tia telsenka. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A veces la planta de calabazas se chiquea y no florece mucho. \fr_son 00372-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx xo:chio:tilia \lx_cita ne:chxo:chio:tilia \lx_var General \ref 04265 (duda) usar la frase del corpus porque es el significado más común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adornarle.con.flores \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig adornar con flores para \osten p. ej., un palo, tubo, para alguien \sig_var General \fr_n ¡Xine:chxo:chio:tili i:n kowit! Kwi:kati nopili ka:mpa momachtia, ya:lwa kitahtanihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Adorna este palo con flores (por mí)! Lo va a llevar mi hijo donde estudia, ayer se lo pidieron. \fr_son 04265-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \dt 18/Jan/2022 \lx xo:chiowa \lx_cita xo:chiowa \lx_var General \ref 07668 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa florecer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig florecer (las plantas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kahfe:n kwaltsi:n xo:chiohtok, kwaltsi:n pochi:ntok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este cafeto está floreciendo bien, se ve todo blanco. \fr_son 07668-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \dt 16/Sep/2020 \lx xo:chipa:yoh \lx_cita xo:chipa:yoh \lx_var General \ref 01323 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el xo:chi; paño \glosa faja.masculina \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig faja masculina (se hacía en telar de cintura pero ya no se usa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kikowak se: xo:chipa:yoh. Kihtowa kimakatih no:pá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano compró una faja masculina. Dice que se la va a dar a mi papá. \fr_son 01323-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tachi:wpa:yoh \semx_tipo Comparar \semxref pa:yoh \raiz xo:chi \dt 24/Mar/2021 \lx xo:chipitsa:wak \lx_cita xo:chipitsa:wak \lx_var General \ref 02500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa son.tradicional.nahua \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig conjunto de sones nahuas que ese ejecutan con instrumentos de cuerda en los ritos y bailes tradicionales regionales de los nahuas \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k onkak se: yo:lpa:kilis, kitsotsonah xo:chipitsa:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando hay un baile, tocan xo:chipitsa:wak. \fr_son 02500-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Danza \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chisó:n \semx_tipo Comparar \semxref sa:ntosó:n \raiz xo:chi \raiz pitsa: \dt 21/May/2021 \lx xo:chisó:n \lx_cita xo:chisó:n \lx_var Tacua \ref 04240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el xo:chit, son \glosa sones.nahuas \catgr Sust \deriv \infl N1 \plural Irregular : xo:chiso:nes \sig conjunto de sones nahuas que ese ejecutan con instrumentos de cuerda en los ritos y bailes tradicionales regionales de los nahuas \sig_var General \fr_n N' ma:se:walmeh kitsotsonah xo:chiso:nes ihwa:k yo:lpa:kih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los nahuas tocan xo:chiso:nes cuando están contentos. \fr_son 04240-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Danza \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chipitsa:wak \semx_tipo Comparar \semxref sa:ntosó:n \raiz xo:chi \nsem Los xo:chiso:nes se tocan en las tierras bajas del municipio, por Tacuapan, Tepetitlan, Yohualichan, San Andrés Tzicuilan. \dt 18/Jan/2022 \lx xo:chit \lx_cita xo:chit \lx_var General \ref 02498 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig flor (puede ser natural o artificial) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kwesa:lan wa:n nikowak xo:chit. Nika:wati tio:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a Cuetzalan y compré flores. Las voy a ir a dejar a la iglesia \fr_son 02498-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : ixo:chiw) flor (propiedad de una persona, ya sea por haberla cortada o comprada) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka kwesala:n wa:n ompa nikelka:w noxo:chiw tein niko:wka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a Cuetzalan y allí olvidé las (mis) flores que había comprado. \fr_son 02498-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión intrínseca : ixo:chio) yema (del huevo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili sayoh kikwah ixo:chio n' pio:tet. A:mo kikwah n' iista:kka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño sólo comió la yema del huevo. No se comió la clara. \fr_son 02498-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz xo:chi \dt 21/May/2021 \lx -xo:chit \lx_cita xa:lxokoxo:chit \lx_var General \ref 01490 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa flor.de.guayabo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig flor del guayabo, Psidium sp., árbol de la familia Myrtaceae \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kitek miak xa:lxokoxo:chit, ika ma:wilti:ti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño cortó muchas flores de guayabo, va a jugar con eso. \fr_son 01490-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig son de violín de la música tradicional nahua de la Sierra Norte de Puebla, se toca para bailar en festejos \sig_var 1-Tzina \fr_n Tayowak niahka se: yo:lpa:kilis, ohpa kitsotsonkeh n' xa:lxokoxo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer por la noche fui a un baile, tocaron dos veces el son xa:lxokoxo:chit. \fr_son 01490-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xa:l \raiz xoko \raiz xo:chi \ency Grabación \dt 08/Apr/2021 \lx xo:chitaa:ketsal \lx_cita xo:chitaa:ketsal \lx_var General \ref 08060 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 04/Dec/2020 \lx xo:chitah \lx_cita xo:chitah \lx_var General \ref 04268 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa campo.cultivado.de.flores \catgr Sust-loc \deriv \infl N1=N2 \sig campo sembrado de flores de cempasúchil \osten se aplica sólo a campo de flores de cempasúchil, Tagetes erecta o de sempiterna, Gomphrena serrulata). \sig_var General \fr_n Niahka xo:chitah nitame:wato. Xiwtah ya katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al campo sembrado de flores a deshierbar. Ya estaba infestada de maleza. \fr_son 04268-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \raiz -tah \dt 18/Jan/2022 \lx xo:chitapa:na \lx_cita xo:chitapa:na \lx_var General \ref 04211 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partir.flores \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig partir flores \osten en dos, específicamente las brácteas del chamakih para hacer adornos para altares, la iglesia, panteón \sig_var General \fr_n Mo:sta nixo:chitapa:nas wa:n nitachihchi:was noxa:ntohi:xpan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana partiré (en dos) flores de Heliconia para adornar mi altar. \fr_son 04211-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \raiz tapa: \nsem Las flores se parten en dos y se atan las mitades en palos para adornar altares (caseros o de iglesia) o para hacer cruces de panteón. \dt 18/Jan/2022 \lx xo:chitapa:nia checar si es ...lia o ..ia \lx_cita ne:chxo:chitapa:nia \lx_var General \ref 07771 (duda) quizá la más común sea con ia, el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa partirle.flores \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig partir flores (en dos, específicamente chamakih para hacer adornos para altares, la iglesia, panteón) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nikxo:chitapa:nilia porin yeh a:mo ke:manti. (Niktapa:nili:to nokni:w ixo:chiw ta: yeh a:mo ke:manti wa:n tachihchi:wati ok.) \fr_au ADA301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano le parto (en dos) flores de chamakih porque él no tiene tiempo. \fr_son 07771-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \raiz tapa: \dt 22/Sep/2020 \lx xo:chiteki \lx_cita xo:chiteki \lx_var General \ref 04253 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cortar.flores \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cortar flores \osten p. ej., para un florero, para la iglesia \sig_var General \fr_n No:pá:n yahki xo:chitekito, mo:sta tachihchi:wati tio:pan. Kikwito chamakih wa:n tepe:xi:lo:t. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mi papá fue a cortar flores, mañana va a adornar la iglesia. Fue a traer Heliconia y Chamaedorea (tepejilote). \fr_son 04253-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \raiz teki \dt 18/Jan/2022 \lx xo:chitik \lx_cita xo:chitik \lx_var General \ref 06868 (duda) usar frase del corpus, parece que ahí tiene otro significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bonito \catgr Adj \deriv \sig bonito (sólo aplica a animados, generalmente de edad joven) \sig_var 1-Tzina \fr_n Mopili kwaltsi:n moskaltihtok, sa xo:chitik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tu hijo está creciendo bien, es bonito. \fr_son 06868-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:chi \dt 01/Jun/2020 \lx xo:chiwa:ktsi:n \lx_cita xo:chiwa:ktsi:n \ref 07889 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pétalos.secos \fr_n Nikwik ka:mpa ne:, ne: icha:n se: no..., noprimacuñada. Ompa parahko onkak ne:n semilla ompa yeh ita:lpan. Ke:meh wehwei moskaltia wa:n chika:waya n' iteyotsi:n, entó:s nikwi:kak xo:chiwa:ktsi:n wa:n ompa niktepe:w nokaltsi:ntan. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Agarré las semillas allá en la casa de mi cuñada. Arriba (de su casa hay) hay esa semilla, ahí es su terreno. Como crecen grandes los arboles y se maduran las semillas, entonces me traje los petalos secos de la flor y los sembré por ahí cerca de mi casa. \fr_son 07889-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07889_01_Xalpa Pendiente cortar \fr_fuente 2011-07-21-j | 160.368 \raiz xo:chi \raiz wa:k \raiz -tsi:n \dt 22/Sep/2020 \lx xochti \lx_cita xochti \lx_var General \ref 06856 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa delicado \catgr Sust \deriv \sig delicado, fácil de llorar (personas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili ye:kxochti, komo wetsi niman tsahtsi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy delicado, si se cae llora luego. \fr_son 06856-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoch \nsem En Molina hay una palabra xochtic, 'niño o niña que aun no habla, o cosa chica y pequeña' que puede ser de la misma raíz. Nota que la vocal es corta en xochti. \nmorf No es completamente claro si es sustantivo dado que funciona sintácticamente como predicado y no como argumento de verbo. \dt 01/Jun/2020 \lx xohkilkowa:t \lx_alt xiwkilkowa:t \lx_alt xiwkwilkowa:t \lx_cita xohkilkowa:t \lx_var General \ref 03175 (duda) CSC usa xihkwilkowa:t \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Coluber.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig chirrionera; tipo de serpiente verde de metro a metro y media, probablemente del género Coluber \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: xohkilkowa:t kitokatinemi se: ka:la:t. Kineki kikwa:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquella chirrionera anda persiguiendo a una rana. Se la quiere comer. \fr_son 03175-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-reptil \raiz xow \raiz kil \raiz kowa: \dt 26/Jun/2021 \lx xo:kihya:k \lx_cita xo:kihya:k \lx_var General \ref 02606 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.ferroso \catgr Adj \deriv \sig olor ferroso o semejante al hierro (p. ej., el que genera la carne de pollo, huevo crudo), en español local 'xoquiya' \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:n yehwa ika kwelitayah yehwa:n, semi kwaltsi:n wehka:wa wa:n nikilia neh este pos, hasta ahwiya:k n' kahfe:ntsi:n ika te:te:kiliah. A:mo tikihto:s xo:kihya:k, nio:n no: tikihto:tih, este tepostsohya:k o tapalkatsohya:k, si n..., kwaltsi:n, mahyá: tikihtowah tehwa:n kow..., kowahwiya:k, pos yo:n mahyá: se: kowtsí:n eskia. \fr_au \fr_var \fr_e Después de un buen rato yo le dije pues hasta el café tiene un olor rico cuando le sirven a uno, no vayas a pensar que tiene un olor a ferroso ni a fierro o a un olor de algún traste, es bonito, podemos decir que tiene un olor a madera pues es como si fuera de madera. \fr_son 02606-01_corp_ \sem Olor \raiz xo:k \raiz ihya: \dt 21/May/2021 \lx xo:kihya:lia \lx_cita kixo:kihya:lia \lx_var General \ref 00130 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnar.con.olor.ferroso \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar o dejar impregnado con olor ferroso \osten p. ej., el pescado a un plato \sig_var General \fr_n Yo:n piotet kixo:kihya:lia n' kaxit. Xikpahpa:ka ika kownex. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El huevo impregna con olor ferroso el plato. Lávalo con ceniza. \fr_son 00130-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:k \raiz ihya: \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx xo:kihya:lilia \lx_cita ne:chxo:kihya:lilia \lx_var General \ref 06418 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa impregnarle.olor.ferroso \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig impregnar (a alguien) un olor ferroso (p. ej., a los trastes de alguien al echarles caldo de pollo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w niktane:wtika se: ko:mit wa:n ne:chxo:kihya:lilih, xá: ika kimanak pio:nakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermana le había prestado una olla y me la impregnó con un olor ferroso, tal vez la usó para hervir carne de pollo. \fr_son 06418-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:k \raiz ihya: \dt 08/Feb/2022 \lx xokihya:ya \lx_cita xokihya:ya \lx_var General \ref 04266 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa oler.a.hierro \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig (con ta- : taxokihya:ya) tener un olor a hierro \osten el campo \sig_var General \fr_n Kihtowah ta:tahmeh ke ihwa:k taxokihya:ya semi ne: kowtah ompaka pano:k se: na:wyiak. Moneki mah se: monehmachpia. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Dicen los ancianos que cuando en el campo hay un fuerte olor a hierro es porque por ahí pasó una nauiyaca. Hay que tener cuidado. \fr_son 04266-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xok \raiz ihya: \dt 18/Jan/2022 \lx xokoa:t \lx_cita xokoa:t \lx_var General \ref 03359 (duda) en la zona baja conocen como xokoa:t un vino preparado con jugo de naranja añejado, también se puede tomar recien preparado pero la gente prefiere del añejado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa jugo.de.naranja \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig jugo de naranja (no naranjada que es jugo mezclado con agua en una preparada) \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n no:má:n te:chmakak xokoa:t. kwaltsi:n tsope:k katka. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy por la mañana mi mamá nos dio jugo de naranja. Estuvo bien dulce. \fr_son 03359-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig tipo de vino hecho de jugo de naranja con aguardiente que se deja tapado por un año \osten \sig_var Tacua \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \sem Bebida \raiz xoko \raiz a: \dt 10/Jan/2022 \lx xokoato:l \lx_cita xokoato:l \lx_alt xoko:kato:l \lx_var General \ref 07763 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atole.agrio \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig atole agrio (se prepara con granos de maíz martajados y fermentados, tiene un sabor agridulce) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikchihchi:w xokoato:l, achto nikwe:choh tao:l wa:n nikxokoltih. Ihkó:n kwaltsi:n we:lik noato:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hice atole agrio, antes molí el maíz y lo fermenté. Así se saborizó bien mi atole. \fr_son 07763-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparada \raiz xoko \raiz ato:l \dt 22/Sep/2020 \lx xoko:k \lx_cita xoko:k \lx_var General \ref 04264 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agrio \catgr Adj \deriv \sig sabor agrio \osten los tallos comestibles de algunas begonias (xokoyo:lin; el tallo del Costus pictus D. Don (masa:owat mora:doh) que se mastica como remedio para mal de orin; Parathesis psychotriodes Lundell (xa:lkapolin que también se llama chi:chi:lkapolin) cuyos frutos se usan para atole; el maracuyá; la naranja no madura; las frutas como el mango, la naranja, la ciruela, la pera, el durazno; jitomate; chile; plátano \sig_var General \fr_n AND-- Yo:n kostik wa:n no: kwali kichi:wah ihkó:n a:tsi:n kita:liliah o ihkó:n se: kikwa, ne:n, kwaltsi:n n' kahwia:lia. JVC-- Kah..., kahwia:lia, kahwia:lia. AND-- Yo:n seki xoko:k wa:n seki ... Kihtowah seki tso..., tsope:k sah, a:mo, a:mo xo..., JVC-- Komo se: kikwa ne: ihkó:n, tein yo:n kostik, se: kikwa xoko:k. AND-- Xoko:k. JVC-- Xoko:k komohkó:n se: kikwa, ihkó:n se: kitapa:na iteyo, se: kikwa xoko:k pero komo iwa:n a:tsi:n pos a:mo semi xoko:k porque i..., iwa:n azúcar ki..., kipale:wia ya. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Ese es amarillo y también se puede preparar agua para que le de sabor o se come así el fruto también tiene un buen sabor. JVC-- Le…, le da un buen sabor, le da un buen sabor. AND-- Unos son agrios y otros … Dicen que otros son dul…, dulces así nada más, no, no son agri…, JVC-- Si se comen así los frutos de color amarillo, al comerlos son agrios. AND-- Son agrios. JVC-- Es agrio si se parte a la mitad el fruto y se come así es agrio, pero sí es con agüita ya no es muy agrio porque es acompañado de azúcar pues ya le ayuda. \fr_son 04264-01_corp_Tzina-AND308_ faltar \fr_fuente 2013-07-21-e | 71.033, 92.185 \sig estar acedado; estar en estado de fermentación \osten comidas o bebidas cuando entran en un estado de putrefacción, particularmente frijoles; el café cereza o café despulpado cuando está mojado y amontonado se fermentañ; tortillas dejadas en el sol; comida o atole que se echa a perder por el sol; dejada en el calor; todos los atoles; \sig_var General \fr_n I:n emo:l xoko:k, a:mo wel se: kikwa:s ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos frijoles están agrios (acedos), ya no se podrán consumir. \fr_son 04264-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref taxokolti:l \raiz xoko \dt 18/Jan/2022 \lx xoko:k kapolin \lx_cita xoko:k kapolin \lx_var General \ref 06491 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease kapolin \sem Planta \raiz xoko \raiz kapol \dt 15/Aug/2018 \lx xoko:k xiwit \lx_cita xok:ok xiwit \lx_alt xoko:k kilit \lx_var General \ref 06841 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Oxalidaceae.Oxalis.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Oxalis sp., hierba de la familia Oxalidaceae. Se da en la milpa y produce unos tubérculos que son comestibles, por eso algunos le dicen ta:lrra:rrá:banoh \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nimi:lme:wa nikahsi miak ikamohyo yo:n xoko:kxiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando limpio la milpa encuentro mucho tubérculo de xoko:kxiwit. \fr_son 06841-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semxref ta:lrra:rrá:banoh \semxref ta:lkakampa:nah \semx_tipo Referente natural igual \raiz xoko \raiz xiw \dt 14/Feb/2022 \lx xoko:kahwia:ya \lx_cita xoko:kahwia:ya \lx_var Tzina \ref 07943 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig \raiz xoko \raiz ahwia: \dt 04/Dec/2020 \lx xoko:ka:skat \lx_cita xoko:ka:skat \lx_var General \ref 04237 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hormiga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hormiga todavia no identificada \sig_var Tzina \fr_n Itech i:n kowit nikinahsik seki xoko:ka:skameh. Kinkwahkeh nopiowa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En este tronco encontré unas 'hormigas agrios'. Mis pollo se las comieron. \fr_son 04237-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz xoko \raiz a:ska \nsem Vive en troncos podridos y también se encuentran dentro de las hojas de mazorca, totomoxtle. \dt 18/Jan/2022 \lx xoko:ka:tsope:k \lx_cita xoko:ka:tsope:k \ref 08446 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xoko:ka:yohki:sa \lx_cita xoko:ka:yohki:sa \ref 08399 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz xoko \raiz a: \raiz ki:sa \dt 15/Aug/2018 \lx xoko:ka:yohki:sa \lx_cita xoko:ka:yohki:sa \ref 03699 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa salírsele.lo.agria \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \plural Sujeto solamente singular \sig salirsele el agua agrario \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 01/Oct/2018 \lx xokoka:yohki:xtia \lx_cita kixokoka:yohki:xtia \ref 08661 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xoko:kistat \lx_cita xoko:kistat \lx_var General \ref 04225 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sal.de.mar \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig sal de grano o cristal, procesado del mar por proceso de evaporación \sig_var General \fr_n A:man a:mo semi kikwih ok xoko:kistat. Kachi kwali kikowah istatakwe:chol. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya casi no usan la sal de grano. Mejor compran sal molida. \fr_son 04225-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \semx_tipo Sinónimo \semxref istatohtolon \semx_tipo Comparar \semxref istatakwe:cho:l \semx_tipo Discusión \semxref istat \raiz xoko \raiz ista \nota checar si existe \dt 18/Jan/2022 \lx xoko:kkilit \lx_cita xoko:kkilit \lx_var General \ref 03188 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Brassicaceae.Brassica.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Brassica sp., planta de la familia Brassicaceae; según Rubén Macario se utiliza como condimento en chilposonte con carne de res \sig_var Tzina \fr_n Yo:n xoko:kkilit kwali se: kikwa iwa:n kwa:kownakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xoko:kkilit se puede comer con la carne de res. \fr_son 03188-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Condimento \raiz xoko: \nsem La mujer en cuyo sitio encontramos esta planta dijo que en el español local se llama 'mostaza'. Es un nombre de planta que solamente Rubén Macario lo conoce pero su identificación fue creible ya que le dió también el nombre en español. \dt 07/Jan/2022 \lx xokolia \lx_cita kixokolia \lx_var General \ref 04207 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lastimar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig lastimar con golpes, a veces dejando moretones \osten de puño, de palo \sig_var General \fr_n I:n itskwinti, ¿a:it a:koni kixokolih? Kixokolihkeh imets, xa: kima:keh ika se: kowit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro, ¿quién sabe quién lo lastimó? Le lastimaron su pata trasera, tal vez le pegaron con un palo. \fr_son 04207-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xokol(?) \dt 18/Jan/2022 \lx xoko:lia \lx_cita kixoko:lia \lx_var General \ref 06504 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo es muy forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.agrio \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer agrio; acidificar (p. ej., jugo de limón a un caldo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man koko:k ki:sa n' chi:lposo:n, moneki mah se: kixoko:li ika limo:n wa:n tepitsi:n te:nki:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si el chilposonte sale picoso, se requiere que se acidifique con limón y sale un poco lo picoso. \fr_son 06504-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \dt 14/Feb/2022 \lx xokoltia \lx_cita xohxokoltia \lx_var General \ref 04233 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa embararse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo tia-ti \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig embararse, quedarse adolorido de los huesos \osten p. ej., por una actividad física intensa \sig_var General \fr_n Ya:lwa nima:wilti:to wa:n ekintsi:n nixohxokoltiak. Xá: porin a:mo okachi nima:wiltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a jugar y hoy me embaré. Tal vez porque casi no juego. \fr_son 04233-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xokol \dt 18/Jan/2022 \lx xokoltia \lx_cita kixokoltia \lx_var General \ref 04239 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fermentar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar acedar \osten particularmente comida al dejarla afuera \sig_var General \fr_n I:n emo:l nikxokoltih, tayowak nikelka:w a:mo nikmolo:ntih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dejé que se acedaran estos frijoles, ayer por la noche se me olvidó y ya no los herví. \fr_son 04239-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fermentar \osten p. ej., masa, para hacer una bebida alcohólica, jonote \sig_var General \fr_n Nixokolti:ti i:n tao:l takwe:chol wa:n mo:sta nikchi:was xoko:kato:l \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a fermentar maíz molido y mañana haré atole fermentado. \fr_son 04239-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \dt 18/Jan/2022 \lx xokoltik \lx_cita xokoltik \lx_var General \ref 03097 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa adolorido.de.cuerpo \catgr Adj \deriv \sig con el cuerpo todo adolorido \osten después de una dura actividad física, trabajo de campo, partido de futbol y, especialmente, por un golpe \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa nomets, nikmachilia pane: xokoltik, ka:n wel nie:knehnemi. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Me duele mi pie, lo siento como magullado por un golpe, no puedo caminar bien. \fr_son 03097-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig agrio \osten algunos frutos \sig_var General \fr_n MSO-- Ke:mah, pero nejó:n yo:n, yo:n se: kitekia pero a:mo niman se: kita:lilia:ya n' tso:tsokol. Ata neli. CGN-- A:mo, hasta xokoya, se: kitahtapachowa wa:n xokoya. MSO-- Cuando yo:n ki:sa ya nikilia neh, ki..., ki:sa ya yo:n iihtik, yo:n ipachyo, yo:n iteyo nochi ki:sa ya, yo:n kwaltsi:n nikilia neh xokoyak a yo:n, mah xokoltik a n' ipa..., i... CGN-- Wa:n ke:mah, nochi ki:sa kwaltsi:n, kwaltsi:n ki:sa, se: kipahpa:ka ya kwaltsi:n, ompa ne:, ompa ya ne:n ka:mpa se: a:takwiti ne: pila n' tikilwiah. \fr_au MSO325 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Si, pero ése (Cucurbita okeechobeensis subsp. martinezii (L.H. Bailey) Walters & Deck.-Walt.), ése se cortaba pero no se le ponía luego al cántaro (como tapadera). Verdad. CGN-- No, hasta que se agria, se coloca (cada mitad del fruto) boca abajo y se agria. MSO-- Cuando ya sale yo le digo …, ya sale lo que contiene adentro, su pulpa, sale todas sus semillas, digo yo que ya se agrió bien, que ya este agrio …, CGN-- Y entonces…, se le sale todo bien. Se le sale todo, se lava bien, de ahí, de ahí este, allá donde va uno por el agua donde le llamamos pila. \fr_son 03097-02_corp_Tzina-MSO325_faltar \fr_fuente 2012-07-26-i, 57.146, 82.182 \nsem Es más común emplear la palabra xokoltik para indicar un estado de 'adolorido' (cf. el verbo xokolia 'lastimar con golpes). Pero la única ver que ocurre en el corpus tiene el significado de 'agrio'. \raiz xoko \dt 07/Jan/2022 \rev \lx xokoltsohya:k \lx_cita xokoltsohya:k \ref 06328 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa olor.a.fermentado \catgr \infl \sig olor a fermentado o agrio \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 06/Sep/2018 \lx xokopach \lx_cita xokopach \lx_var General \ref 00129 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bagazo.de.naranja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig bagazo de naranja \osten lo que se queda después de pelar una naranja y exprimirla \sig_var General \fr_n ¿A:koni nika:n kitamo:t seki xokopach? Ika niwetska ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quien tiró aquí bagazo de naranja? Por poco me hace caer. \fr_son 00129-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pachti \raiz xoko \raiz pach \rev 2020-12-1 \dt 29/Dec/2020 \lx xokopahpataiswat \lx_cita xokopahpataiswat \lx_var General \ref 04308 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Zingiberaceae.Renealmia.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Renealmia mexicana Kl. Sx O.G. Peters, planta de la familia Zingiberaceae. En los pueblos de la parte oriental del municipio de Cuetzalan sus hojas se usan para envolver tamales de frijol. \sig_var General \fr_n Itech okseki xola:lmeh siwa:meh kipihpi:kih n' etixtamal ika xokopahpata iswat, a:mo kikwih tamaliswat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En algunos pueblos las mujeres envuelven los tamales de frijol molido con hojas de xokopahpataiswat, no usan el nexkihiswat (Renealmia alpinia (Rottboell) Maas). \fr_son 04308-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Envoltura \sem Planta \raiz xoko \raiz iswa \nsem Los pueblos donde se utiliza en xokopahpata iswat incluyen Tacuapa y Yohualichan y otros pueblos cercanos. Se utiliza el nexkihiswat en Tzinacapan. \dt 18/Jan/2022 \lx xokoselik \lx_cita xokoselik \lx_var General \ref 06832 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa naranja.tierna \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig naranja tierna, poco jugosa y ácida \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ehekak wa:n xii:n mia:k xokoselik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hizo aire y se cayeron muchas naranjas tiernas. \fr_son 06832-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \semx_tipo Sinónimo \semxref xokotolon \raiz xoko \raiz seli \dt 31/May/2020 \lx xokot \lx_cita xokot \lx_var General \ref 03396 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Rutaceae.Citrus.sp \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Citrus sp., en español naranjo, planta de la familia Rutaceae, las hojas sirven para preparar té, las flores de collares ceremoniales, los frutos para comer y la madera para leña \sig_var General \fr_n Nota:lpan nikto:kak miak xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno sembré mucho naranjo. \fr_son 03396-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fruto del naranjo \sig_var General \fr_n Nokni:w ita:lpan ta:kik miak xokot. Ka:n kiteki, kikwahtokeh takwatsitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el terreno de mi hermano se produjo mucha naranja, no la corta, se la están comiendo las zarigüeyas. \fr_son 03396-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] chichi:k xokot | Citrus sp, árbol de la familia Rutaceae, llamado en español 'naranja cucha'. Produce frutos amargos, se usa como patrón para cítricos; sus hojas y frutos son medicinales para curar la fiebre. \sig_var General \fr_n Nota:lpan nikpia miak chichi:k xokot, iksá: tiktekih ixiwyo wa:n tikwih pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno tenemos mucha naranja cucha, a veces cortamos sus hojas y las usamos como medicina. \fr_son 03396-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Planta \sem Leña \raiz xoko \dt 05/Jul/2021 \lx xokotampa \lx_cita xokotampa \lx_var General \ref 04299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa debajo.de.naranjo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig debajo de un árbol de naranjo \sig_var General \fr_n Ye:kto:na. Nimitschia ne: xokotampa. Ompa nimoekawili:ti tepitsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace mucho sol. Te espero debajo de ese naranjo. Allí me voy a resguardar tantito del sol. \fr_son 04299-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \raiz -tani \raiz -pa \dt 18/Jan/2022 \lx xokotatopo:n \lx_cita xokotatopo:n \lx_var General \ref 06833 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa popote.tronador \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig popote tronador (juguete que se hace con un popote vegetal; se le introducen cáscaras de naranja, después se mete en lo hueco y se hace tirar metiendo un palito por el lado contrario del popote) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikchihchi:w se: xokotatapo:n ika tankwa:kwi:kwil ikowyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hice un popote tronador con tallo de tankwa:kwi:kwil. \fr_son 06833-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig nombre alternativo para el árbol llamado xokotatopo:nkowexo:t, véase este último \sig_var General \vease tankwa:kwi:kwil \sem Planta \raiz xoko \raiz topo: \nsem Para el popote, se puede usar el tallo de esta Piperaceae o también se puede usar el tallo de una Leguminosae; aunque en la actualidad se usa el tubo de un bolígrafo extrayéndole la refacción. El término xokotatopo:n también aplica para una Leguminoseae que en Xiloxochit, Cuetzalan un señor dijo que se designa como mike:mahpil; sin embargo Filiberto Hernández de Tecoltepec dijo que se llama xokotatopo:n porque el tallo tierno es hueco y también sirve para hacer el popote tronador. \dt 02/Sep/2020 \lx xokotatopo:nkowexo:t \lx_cita xokotatopo:nkowexo:t \ref 01322 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_alt xokotatopo:nkwowit \lx_alt xokotatopo:n \glosa Leguminosae:Ceasalpinioidae.Senna.sp \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Senna sp., planta de la familia Leguminosae, subfamilia Caesalpinioideae. Para algunos su tallo sirve como popote y juguete para expulsar un pedacito de cáscara de naranja. Su madera sirve para leña. Algunos lo llaman simplemente xokotatopo:n o mike:mahpil. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan ixwak se: xokotatopo:n, nika:wati mah moskalti wa:n sa:te:pan nikwis ika nikchi:was xokotatopo:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno germinó un xokotatopo:n, lo voy a dejar que crezca y después lo usaré para hacer un popote tronador. \fr_son 01322-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Juguete \sem Planta \raiz xoko \raiz topo: \raiz kow \raiz exo: \nsem Algunas personas llaman a este árbol mike:mahpil aunque otros reservan este nombre para otros Senna spp. herbáceas. \dt 24/Mar/2021 \lx xokotatopo:nkowit \lx_cita xokotatopo:nkowit \lx_var General \ref 06052 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Acanthaceae.Justicia.aurea \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Justicia aurea Schltdl., planta de la familia Acanthaceae. Se utiliza como cerca viva en los solares, para dividir el terreno de la calle o del solar de un vecino. \sig_var Tzina \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \sem Leña \sem Cerca \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref a:kwitaxo:chit \raiz xoko \raiz topo: \raiz kow \rev \dt 02/Sep/2020 \lx xokoteki \lx_cita xokoteki \lx_var General \ref 03107 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechar.naranja \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cosechar naranja (de los árboles); cortar naranja (no para cosechar sino para consumir luego) \sig_var General \fr_n Nokni:w yahki xokotekito ne: tanikwa:kopa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano fue a cosechar naranja por allá abajo (en los terrenos bajos hacia el norte del municipio de Cuetzalan). \fr_son 03107-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Tzina \raiz xoko \raiz teki \dt 07/Jan/2022 \lx xokotekkeh \lx_cita xokotekkeh \lx_var General \ref 05834 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cosechador.de.naranjas \catgr Sust-agent \plural Regular agentivo : xokootekinih \sig persona que corta o cosecha naranjas \sig_var General \fr_n Ne: noxo:la:l mo:stah kwalka:n kinkwikih n' xokotekinih wa:n yowih tekititih wehka ka:mpa onkak xokoteki:lis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en mi pueblo, diariamente en las mañanas vienen por los cortadores de naranja y se los llevan a trabajar lejos, donde hay corte de naranja. \fr_son 05834-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \raiz teki \dt 07/May/2020 \lx xokotet \lx_cita xokotet \lx_var General \ref 04282 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa semilla.de.naranja \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig semilla de naranja \sig_var General \fr_n A:mo xiktolo n' xokotet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No tragues las semillas de naranja. \fr_son 04282-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz xoko \raiz te \dt 18/Jan/2022 \lx xokotia \lx_cita xokotia \lx_var General \ref 07752 (duda) no aparece en el corpus. CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enrojecersele.mejillas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig enrojecersele (a alguien) las mejillas (p. ej., a los de tez blanca al realizar un actividad física intensa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tsi:tsikwi:ntoya ne: to:nalah yeh ika xokotiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño andaba corriendo en el solm por eso se le enrojecieron las mejillas. \fr_son 07752-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \dt 22/Sep/2020 \lx xokotik \lx_cita xokotik \lx_var General \ref 03248 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa naranjado \catgr Adj \deriv \sig color naranja o anaranjado \sig_var General \fr_n Nikowak se: notahmachkami:sah xokotik, kipia seki we:wehchomeh wa:n xo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compré mi blusa de labor (bordada) anaranjada, tiene unos pavos y flores. \fr_son 03248-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Color \raiz xoko \dt 03/Jul/2021 \lx xokotilia \lx_cita kixokotilia \lx_var General \ref 04298 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enrojecer \catgr V2 \deriv Aplicativo \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enrojecer; dejar rojo o rojizo \osten p. ej., el trabajo o insolación a una persona de tez blanca \sig_var General \fr_n Pilimeh tein chipa:wkeh komo kikwah chi:l oso teisá: tein koko:k, kininxokotilia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los niños que tienen la tez blanca, si comen chile o algo picante los deja enrojecidos. \fr_son 04298-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \dt 18/Jan/2022 \lx xokotolon \lx_cita xokotolon \lx_var Tzina \ref 01495 (duda) CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa naranja.tierna \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig naranja tierna (sin jugo aún) \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa pano:k se: ehekat wa:n kipanxi:inih miak xokotolon. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer pasó un viento y tiró muchas naranjas tiernas al suelo. \fr_son 01495-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \semx_tipo Sinónimo \semxref xokoselik \raiz xoko \raiz tolo \dt 08/Apr/2021 \lx xokowits \lx_cita xokowits \lx_var General \ref 00416 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espina.de.naranjo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig espina del árbol de naranjo \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka kowtah wa:n nimometstsopo:nih ika se: xokowits. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al campo y me puncé el pie con una espina de naranjo. \fr_son 00416-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \raiz wits \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx xokoya \lx_cita xokoya \lx_var General \ref 07850 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acedar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo ya-x \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig acedar; agriarse (p. ej., comida, agua de sabor, masa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niman nikochik wa:n a:mo nikmolo:ntih ok noemo:l, yeh ika xokoyak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me dormí luego y ya no herví mis frijoles, por eso se agriaron. \fr_son 07850-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoko \dt 22/Sep/2020 \lx xokoyo:lemo:l \lx_cita xokoyo:lemo:l \lx_var General \ref 04283 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa frijoles.con.begonia \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig quisado de frijoles preparados con xokoyo:lin, que refiere a varias especies de Begonia cuyos peciolos son comestibles; se prepara con ajonjolí tostado y molido junto con chile y nakastekilit (Peperomia peltilimba /sci> C.DC. ex Trel., planta de la familia Piperaceae) \sig_var General \fr_n Nikchihchi:wtok xokoyo:lemo:l sa:te:pan nitisis wa:n titakwa:skeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estoy preparando frijoles con xokoyo:lin, después haré tortillas y comeremos. \fr_son 04283-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comida-preparación \raiz xoko \raiz yo:l \raiz e \raiz mo:l \raiz emo:l \dt 18/Jan/2022 \lx xokoyo:lin \lx_cita xokoyo:lin \lx_var General \ref 01780 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Begoniaceae.Begonia.spp \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Final /in/ > 0 \sig nombre genérico para varias especies de Begonia de la familia Begoniaceae aunque también se utiliza este término para la planta conocida como eskina:doh xokoyo:lin, una Melastomataceae (Arthrostemma spp.; véase entrada bajo eskina:doh xokoyo:lin \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] pe:soh xokoyo:lin | Begonia heracleifolia Cham. & Schltdl.; no es comestible \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] teko:seh xokoyo:lin | Begonia manicata Brongn. ex F. Cels, véase teko:seh, es comestible \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] pati:ni xokoyo:lin | lo mismo que pe:sohxokoyo:lin, véase esta entrada \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig [col] eskina:doh xokoyo:lin | Anthrostemma primaevum Almeda y Arthrostemma ciliatum Pav. ex D. Don, plantas de la familia Melastomataceae. El tallo y hojas se usa como ingrediente para preparar soyokilit y para tratar lesiones bucales. Algunos lo conocen también como kowxo:xokoyo:lin \sig_var General \fr_n Ya:lwa nikchihchi:w soyokilit wa:n nikta:lilih eskina:doh xokoyo:lin, nikwe:cholih i:xiwyo wa:n i:kowyo tein selik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer preparé soyokilit y le puse eskina:doh xokoyo:lin, le molí sus hojas y tallos tiernos. \fr_son 01780-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] takwa:wak xokoyo:lin | planta todavía no colectada de la familia Begoniaceae \sig_var 1-Tzina \fr_n Takwa:wak xokoyo:lin se: kito:ka kaltsi:ntan wa:n mochi:wa, ihwa:k we:ia kwali se: kikwa ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El takwa:wak xokoyo:lin se siembra cerca de la casa y se da, cuando crece ya se puede comer. \fr_son 01780-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semxref pe:sohxokoyo:lin \semx_tipo Comparar \semxref kwitkowa:xokoyo:lin \sem Comida-silvestre \sem Medicinal \sem Planta \sem Planta (no colectada) \nsem El grupo de xokoyo:lin incluye el pe:sohxokoyo:lin, que también se llama pati:ni xokoyo:lin. También, parece que algunas personas consideran las siguientes plantas como tipos de xokoyo:lin (todas son Begonia spp.): teko:seh o teko:seh xokoyo:lin, ma:tsatsaya:mpah (que Lucio Flores llamaba xokoyo:ltsapalo:tl), kiowteyo:xokoyo:lin (que algunos llaman kiowteyo:xiwit), xo:xokoyo:lte:mpala:mpah, pe:sohxokoyo:lin y el kwitkowa:xokoyo:lin. Por la característica alimenticia de las plantas, dos Arthrostemma también se incluyen dentro de la clasificación de los xokoyo:lin. \dt 18/Apr/2021 \lx xokoyoli:yoh \lx_cita xokoyoli:yoh \lx_var General \ref 07823 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Campanulaceae.Lobelia.laxiflora \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Lobelia laxiflora Kunth, planta de la familia Campanulaceae; produce un látex en el tallo y tiene flores tubularares de color rojo con borde superior naranja, según una señora de Xocoyolo es medicinal para la sarnilla \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xokoyoli:yoh mochi:wa ka:mpa tasese:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xokoyolillo se da donde hace frío. \fr_son 07823-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz xokoyo:l \nsem El hombre de Xocoyolo que ofreció este nombre de la planta también dijo que se llamaba "rabanillo" por la profundidad de sus raíces. \nmorf Este nombre fue dado por un señor de Xocoyolo donde ya no se habla el náhuat. Él dijo: "xocoyolillo" un préstamo al español del náhuatl xokoyo:lin, término que se aplica generalmente a las Begonia spp. Asi el "náhuatl" xokoyoli:yoh es simplemente el diminutivo español escrito usando la ortografía del náhuat. \dt 22/Sep/2020 \lx xokoyo:lte:mpala:mpah \lx_alt xo:xokoyo:lte:mpala:mpah \lx_cita xokoyo:lte:mpala:mpah \lx_var General \ref 03366 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease xi:xi:pohxo:chit \sem Ornamental \sem Medicinal \sem Planta \raiz xoko \raiz yo:l \raiz te:n \raiz pala: \raiz pah \nota Checar con Ernesto Vázquez. \dt 10/Jan/2022 \lx xokoyo:ltsapalo:t \lx_cita xokoyo:ltsapalo:t \lx_var General \ref 03146 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease ma:tsa:tsaya:mpah \sem Planta \raiz xoko \raiz yo:l \raiz tsapa \dt 07/Jan/2022 \lx xo:koyo:t \lx_cita xo:koyo:t \lx_var General \ref 07798 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hijo.menor \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig hijo menor, xocoyote \sig_var 1-Tzina \fr_n Nosiwa:pil tein xo:koyo:t niman mona:miktih, a:mo motamimachtih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hija menor (que es la menor) se casó luego, no terminó de estudiar. \fr_son 07798-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:koyo: ? \dt 22/Sep/2020 \lx xokpal \lx_cita ixokpal \lx_var General \ref 00389 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planta.de.pie \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig planta de pie \osten de personas \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa noxokpal. Ya:lwa nimometskelpachoh wa:n xa: nimometsnekwiloh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me duele la planta de mi pie. Ayer me cai con el empeine doblado y a lo mejor me fracturé. \fr_son 00389-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo \raiz ikpal \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx xokpaltampa \lx_cita ixokpaltampa \lx_var General \ref 03190 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa planta.de.pie \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig en la planta del pie \osten del poseedor; se usa en referencia solamente a seres humanos \sig_var General \fr_n Noxokpaltampa aktok se: witsti. Niahka kowtah wa:n ompa nimometstsopo:nih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la planta de mi pie hay una espina enterrada. Fui al campo y allá me piqué el pie con una espina. \fr_son 03190-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo \raiz ikpal \raiz -tan \raiz -pa \nsem Aparentemente xokpaltampa y xokpal pueden usarse en forma intercambiable. Quizás sea un poquito de diferencia y el segundo refiere quizás más a la parte del cuerpo y la segunda a una ubicación, en el cuerpo. Pero efectivamente si hay diferencia parece mínima. \dt 04/Dec/2021 \lx xoktsi:n \lx_cita xoktsi:n \lx_var General \ref 06867 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa caracol \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig caracol de jardín \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k kiowi telonkakeh xoktsitsi:n, kalakih hasta kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando llueve hay muchos caracoles, entran hasta dentro de la casa. \fr_son 06867-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-molusco \raiz xok \dt 01/Jun/2020 \lx xoktsitsi:n \lx_cita xoktsitsi:n \lx_var General \ref 08408 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.debabosa.chiquita \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Animal-gusano \raiz xok \dt 15/Aug/2018 \lx xola:l \lx_cita xola:l \lx_var General \ref 06493 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pueblo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig poblado, un conjunto de casas con cierta autonomía con respecto a otro recibe esta designación, dependiendo de su tamaño se le pone el prefijo o sufijo que marca el nivel del mismo (p. ej., we:ixola:l 'ciudad'; xola:lkone:t 'pueblito') \sig_var 1-Tzina \fr_n Noxola:l onkakeh miak mihto:tia:nih ihwa:k ilwiti n' tahpixkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi pueblo hay muchas danzas cuando es la fiesta del patrono. \fr_son 06493-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semxref a:ltepet \semx_tipo Comparar \semxref xola:lpan \raiz xola:l \dt 02/Sep/2020 \lx xola:lkone:t \lx_cita xola:lkone:t \lx_var General \ref 00446 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pueblo.pequeño \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig pueblo pequeño \sig_var General \fr_n Neh nimemi itech se: xola:lkone:t. Ke:meh aya:mo timiakeh kwaltsi:n timowi:kah wa:n nochi:n timopale:wiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo vivo en un pueblo pequeño. Como todavía no somos muchos nos llevamos bien y nos ayudamos todos. \fr_son 00446-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xola:l \raiz kone: \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx xola:lpan \lx_cita xola:lpan \lx_var General \ref 04302 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pueblo.administrativo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig pueblo con presidencia auxiliar o presidencia municipal \sig_var General \fr_n Mo:sta kwalka:n xitakowati xola:lpan. Xikowas tao:l, tomat wa:n chi:l. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Mañana por la mañana vete a comprar allá en el pueblo. Compra maíz, jitomate y chile. \fr_son 04302-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xola:l \raiz xola:l \raiz -pan \nsem El término xola:lpan se usa en los pueblos que son juntas auxiliares para referirse al pueblo más grande donde hay presidencia auxiliar o bien presidencia municpal. Por ejemplo, alguien de Xaltipan puede decir que yowi xola:lpan cuando va a San Miguel Tzinacapan o a Cuetzalan. Pero según Ceferino Salgado en Tacuapan xola:lpan se usa solamente para referirse a Cuetzalan y para referirse a Santiago Yancuitlalpan, donde está la presidencia auxiliar, dicen yowi pwe:bloh. \dt 18/Jan/2022 \lx xola:lte:n \lx_cita xola:lte:n \lx_var General \ref 03252 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.las.afueras.del.pueblo \catgr Sust-loc \deriv \infl N1 \sig en las afueras de o por las orillas de un pueblo (p. ej., la ubicación de un objeto, un árbol, una casa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nemi xola:lte:n. No:pá:n ompa kika:wilih n' ta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano vive en las afueras del pueblo. Mi padre le dio el terreno en herencia. \fr_son 03252-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xola:l \raiz te:n \dt 03/Jul/2021 \lx xola:soh \lx_cita xola:soh \lx_var General \ref 03152 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el cedazo \glosa cedazo \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cedazo; una recipiente con malla para limpiar un líquido del asiento o cribar \fr_n Ya:lwa nikowak se: noxola:soh, ika niktsetselo:s tixa:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer compré un cedazo, con eso colaré agua de masa. \fr_son 03152-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig_var 1-Tzina \sem Herramienta \dt 26/Jun/2021 \lx xola:wa \lx_cita kixola:wa \lx_var General \ref 07832 (duda) usar frase del corpus, el primer ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrastrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig arrastrar (un objeto pesado al jalarlo, p. ej., troncos, bultos, animal muerto,) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat kininxola:wa i:n koxta:lmeh tatsakwiliah i:n tatahkokali. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre arrastra estos costales (para cambiarlos de lugar), estorban en medio de la casa. \fr_son 07832-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moxola:wa) resbalarse (p. ej., alguien al caminar por un piso mojado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimoxola:w ika se: pahpatae:wat wa:n nimoma:kokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me resbalé y me lastimé la mano. \fr_son 07832-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \dt 22/Sep/2020 \lx xola:waltia \lx_cita ne:chxola:waltia \lx_var General \ref 07749 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.arrastrar \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig obligar (a una persona) arrastrar (p. ej., un saco, una persona, un animal muerto, un palo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t kixola:waltia i:n koxta:l ita:kaw, kineki tachpa:nas wa:n a:mo kixi:kowa para kahchi:was. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer obliga a su esposo arrastrar este costal, quiere barrer y no aguanta para quitarlo. \fr_son 07749-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xola: \dt 20/Sep/2020 \lx xola:wi \lx_cita taxola:wi \lx_var General \ref 00167 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+ta-; 0-lo \vease taxola:wi \raiz xola: \nmorf No se usa el verbo intransitivo xola:wi con un sujeto referencial sino solamente con el prefix ta- para indicar un lugar resbalosos. El verbo xola:wa se emplea en reflexivo para indicar la acción de 'resbalarse'. \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx xola:wilia \lx_cita ne:chxola:wilia \lx_var General \ref 07826 (duda) en el corpus aparece otro significado más común, la entrada con el primer significado es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrastrarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig arrastrar (p. ej., un bulto, una persona, un palo) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡'Ne:chxola:wili i:n koxta:l! Nikneki nimota:lis itech i:n kowit wa:n ompa kita:lihkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Arrástra este costal por mi! Quiero sentarme en esta madera (banco) y allí lo pusieron. \fr_son 07826-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xola: \dt 22/Sep/2020 \lx xola:wtok \lx_cita xola:wtok \lx_var General \ref 04300 (duda) no aparece en el corpus, parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.arrastrado \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar arrastrado, estirado \osten sobre el suelo, p. ej., una tela, lazo, ropa, que está colgado o puesto en un lugar arriba y cuyos extremos están extendidos sobre el piso \sig_var General \fr_n Eski kaxa:n molpika, moi:ka:mpa tikxola:wtok mokwe:y. Tepistsi:n xikahkoki:xti, koma:mo tiksohsokiwi:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Quizá se aflojó tu faja, por la parte de atrás estás arrastrando tu enagua. Jálalo un poco hacia arriba, de lo contrario lo vas a enlodar. \fr_son 04300-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xola: \nmorf El verbo no xola:wi existe pero solamente en el impersonal como taxola:wi y, como en esta entrada, como 'estativo'. Existe el transitivo xola:wa (kixola:wa que se puede usar como reflexivo: moxola:wa. \nota \dt 18/Jan/2022 \lx xolektik \lx_cita xolektik \lx_var General \ref 04286 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despellejado \catgr Adj \deriv \sig (con pan- : panxolektik) con el lomo herida y sin pelo \osten algunos animales por la sarna o el roce de una carga \sig_var General \fr_n Ne: tapial nochipa tahmati ke:man kitama:maltiah. Tak kikokowa ne: ka:mpa panxolektik. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Aquella bestia siempre repara cuando le ponen la carga. Creo que le duele la herida que tiene en su lomo. \fr_son 04286-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xole: \dt 18/Jan/2022 \lx xole:wa \lx_cita kixole:wa \lx_var General \ref 03123 (duda) usar frases el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa raspar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig raspar \osten la piel, otras superficies \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k wetsi se: pili, iksá: kixole:wa imets. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se cae un niño, a veces raspa el pie. \fr_son 03123-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_son \fr_fuente \raiz xole: \dt 07/Jan/2022 \lx xole:wi \lx_cita xole:wi \lx_var General \ref 01598 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasparse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0+pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig rasparse (p. ej., una persona su piel) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xole:wi se: ima:y komo se: kiwawa:na telchika:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mano de uno se raspa si uno se rasca muy fuerte. \fr_son 01598-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xole: \dt 15/Apr/2021 \lx xole:wilia \lx_cita ne:chxole:wilia \lx_var General \ref 06837 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parece muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rasparle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig raspar (p. ej., la piel a una persona, la corteza a un árbol) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kixole:wilih i:kni:w ima:y. Moto:tokatoyah wa:n wetsik i:kni:w, xá: kitope:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le raspó la mano de su hermano. Se estaban correteando y se cayó su hermano, tal vez lo empujó. \fr_son 06837-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xole: \dt 14/Feb/2022 \lx xolkopi:na \lx_cita kixolkopi:na \lx_var General \ref 00444 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0-ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig zafar, desfundar \osten p. ej., un objeto que está insertado apretadamente en una oquedad \sig_var General \fr_n Motewihtoyah o:me ta:kameh pero se: kixolkopi:n imache:teh wa:n kima:tsontek n' okse:. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Se estaban peleando dos hombres pero uno de ellos zafó su machete de su funda y le cortó en la mano al otro. \fr_son 00444-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moxolkopi:na) escabullir, zafarse, salir sin permiso o sin ser visto \sig_var General \fr_n Tiahkah nechiko:lis wa:n a:mo nimitsitak ihwa:k timoxolkopi:n, tiki:sak ihwa:k aya:mo tamia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fuimos a la reunión y no te vi cuando escabulliste, saliste cuando todavía no terminaba. \fr_son 00444-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xol \raiz kopi: \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx xolkopi:ni \lx_cita xolkopi:ni \lx_var General \ref 03250 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig zafarse \osten una pieza clavada dentro de una estructura u oquedad \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikita i:n puerta, xolkopi:n tein ika sotoya wa:n wetsisneki, xikye:kta:li. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Checa esta puerta, se zafó (la pieza) con que estaba clavada y quiere caerse, arréglalo. \fr_son 03250-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xol \raiz kopi: \nsem Un ejemplo es que si uno quiere amarrar un hilo a la cola de un armadillo, que se va haciendo más y más delgado hacia la punta, y se va zafando el hilo, se dice xolkopo:ni. La palabra kopo:ni se usa para un objeto metido en otro y que se va sacando. \dt 10/Jan/2022 \lx xolkopi:nilia \lx_cita kixolkopi:nilia \lx_var General \ref 07750 (duda) el ejemplo es muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa zafarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig quitar, sacar (algo muy apretado dentro de un hueco, contenedor) para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xine:chxolkopi:nili i:n sinti, a:mo wel niki:xtia. Ye:ktili:ntok n' koxta:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Saca esta mazorca (de donde metido muy apretadamente) para mi, no puedo sacarlo. Está bien apretado (la mazorca que está dentro de) el costal. \fr_son 07750-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xol \raiz kopi: \dt 20/Sep/2020 \lx xo:lo \lx_cita xo:lo \lx_var General \ref 03262 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bagre \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig bagre; pez del género Ictalurus, probablemente Ictalurus furcatus (Valenciennes), el 'bagre azul' y quizás Ictalurus punctatus (Rafinesque), el 'bagre de canal'. También es posible que se incluye el Pylodictis olivaris (Rafinesque), el 'bagre piltonte'. \sig_var General \fr_n Ya:lwa niahka a:taw wa:n nikahsik se: xo:lo. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui al río y atrapé un bagre. \fr_son 03262-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:lo \dt 03/Jul/2021 \lx xoloch \lx_cita xoloch \lx_var General \ref 03105 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.pliegues \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig con pliegues o tablas \osten una falda, tela, parte de una blusa que va en las mangas cortas como adorno \sig_var General \fr_n Nikte:chihchi:waltih se: notatampakwe:y wa:n kita:lilihkeh ixoloch. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mandé hacer un fondo y le pusieron pliegues. \fr_son 03105-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoloch \dt 26/Jun/2021 \lx xolochkwe:it \lx_cita xolochkwe:it \ref 05757 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo está muy forzado en emplear la palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa fondo.de.falda \catgr Sust \infl N1-N2.basic \infl_n No enajenable \sig enagua o fondo, falda interior de tela \osten usado por las mujeres, son de cualquier color y en el borde inferior siempre lleva encaje \fr_n Ya:lwa tiahkah xola:lpan wa:n nosiwa:pil kitak se: xolochkwe:it. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fuimos al centro del pueblo y mi hija vio una falda con pliegues. \fr_son 05757-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Ropa \semx_tipo Sinónimo \semxref tatampakwe:it \raiz xoloch \raiz kwe:i \nsem Xolochkwe:it o tatampakwe:it le llaman el fondo que va debajo de las naguas tradicionales que usan las mujeres en Cuetzalan. Los hay de diferentes colores tales como rojo, azul, verde, rosa, amarillo. Aparentemente se llama xolochkwe:it por los pleigues que llevan. \dt 12/Apr/2022 \lx xolochowa \lx_cita kixolochowa \lx_var General \ref 03169 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plisar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig plisar, hacerle tablitas o pliegues \osten a una tela, una falda al coserla \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chka:wili:koh se: tilmah mah nikihtsoma kwe:it, ekin pe:wak nikxolochowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me vinieron a dejar una tela para coser una enagua, apenas empecé a plisarla. \fr_son 03169-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoloch \dt 04/Dec/2021 \lx xolochowilia \lx_cita ne:chxolochowilia \lx_var General \ref 03434 (duda) es más com'un usar xolochowa \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plisarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig plisarle, hacerle tablitas o pliegues \osten una tela, una falda al coserla de o para alguien \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne siwa:t tein ne:chihtsomilih notatampakwe:y kwaltsi:n ne:chxolochiwilih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Aquella mujer que me cosió mi enagua me la plisó bien. \fr_son 03434-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xoloch \dt 11/Jan/2022 \lx xolochtik \lx_cita xolochtik \lx_var General \ref 00484 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plisado \catgr Adj \deriv \sig plisado, con pliegues o tablitas \osten p. ej., una falda, una blusa \sig_var General \fr_n Nikte:chihchi:waltih se: nokwe:y wa:n nitanawatih mah kichihchi:waka:n kwaltsi:n xolochtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mandé hacer una enagua y encargué que la hicieran bien plisada. \fr_son 00484-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tsotsoltik \raiz xoloch \rev 2020-12-15 \dt 10/Jan/2021 \lx xo:lo:ksi \lx_cita xo:lo:oksi \lx_var General \ref 01757 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocerse.a.medias \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 18/Apr/2021 \lx xo:looksi \lx_cita xo:looksi \lx_var General \ref 04285 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocerse.a.medias \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cocerse a medias, sin llegar a un punto deseado o comestible \osten tortilla, carne, huevo \sig_var General \fr_n I:n taxkal xo:looksik, a:mo kawa:ni i:n koma:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta tortilla se coció a medias, no se calienta este comal. \fr_son 04285-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:lo \raiz oksi \nsem La palabra xo:looksi parece ser un compueto de xo:lo, 'bagre', y oksi, 'cocerse' No está claro que relación tiene la bagre con alimentos cocidos a medias. \dt 18/Jan/2022 \lx xo:lookxitia \lx_cita xo:lookxitia \lx_var General \ref 03172 (duda) parece que esta palabra se usa más para referisirse a cierta cocción de las carnes \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cocer.a.medias \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig cocer mal y a medias \osten alimentos, p. ej., por escasez de fuego \sig_var General \fr_n I:n siwa:pil kixo:lookxitih n' taxkal, a:mo kikepak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta niña dejó mal cocidas las tortillas, no las volteó (en el tiempo oportuno y las sirvió cocidas por sólo un lado). \fr_son 03172-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:lo \raiz oksi \dt 07/Jan/2022 \lx xolopih \lx_cita xolopih \lx_var General \ref 01330 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mentiroso \catgr Sust \deriv \infl N1-N2in \sig mentiroso \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kone:t ye:kxolopih, ne:chkahkaya:w moma:kokoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pequeño es muy mentiroso, me engañó que se lastimó la mano. \fr_son 01330-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xolopih \dt 24/Mar/2021 \lx xolopihahsi \lx_cita kixolopihahsi \lx_var General \ref 01309 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descubrirle.mentira \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig descubrirle mentira, cachar en una mentira (a alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopili ne:chkahkaya:waya ke yowi momachti:ti. Niktohtokak wa:n nikxolopihahsik, sayoh ya:ya nemiti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo me engañaba con que iba a estudiar. Lo seguí y le descubrí su mentira, sólo iba a pasear. \fr_son 01309-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xolopih \raiz ahsi \dt 21/Mar/2021 \lx xolopihikni:w \lx_cita ixolopihikni:w \lx_var General \ref 03189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amigo.chismoso \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig amigo chismoso \osten se dice de un hombre o mujer con quien a alguien le gusta chismear \sig_var General \fr_n I:n siwa:t kipia se: ixolopihikni:w, nokta kinihihtowah n' tokni:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer tiene una amiga con quien le gusta chismear, critican mucho a la gente. \fr_son 03189-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xolopih \raiz ikni:w \dt 26/Jun/2021 \lx xolopihyo:t \lx_cita xolopihyo:t \lx_var General \ref 06839 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa chisme \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Poseído termina en -yo \sig chisme \sig_var 1-Tzina \fr_n Xolopihyo:t a:mo kwaltsi:n, kachi kwali xiye:kkalpano sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El chisme no es bueno, es mejor que sólo visites a las personas pero sin llevar o hacer chismes. \fr_son 06839-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xolopih \dt 31/May/2020 \lx xolopitkwa \lx_cita kixolopitkwa \lx_var General \ref 06497 (duda) revisar si la glosa queda como machucar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa machucar \catgr V2 \deriv \infl Clase 1 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig machucar pellizando (un pedacito de la piel de uno; p. ej., un objeto que tiene una grieta o fisura que se cierra atrapando una parte del cuerpo entre si, p. ej., un dedo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ikpal tapaktik. A:mo ompa ximota:li, mitsxolopitkwa:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La madera de este banco tiene una ranura, no te sientes allí, te va a machucar. \fr_son 06497-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref pa:tskwa \raiz xolopih \raiz kwa \nsem El sustantivo xolopih quiere decir 'chismoso'. Al incorporarse al verbo kwa 'morder' se cambia la /h/ a /t/. \dt 09/Feb/2022 \lx xolteh \lx_cita xolteh \lx_var General \ref 07777 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pollo.sin.plumas \catgr Adj \deriv \sig sin plumas (pollito, que apenas está creciendo y todavía casi no tiene plumas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: pio xolteh, a:mo wel ihwiyowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un pollito sin plumas, no puede emplumarse. \fr_son 07777-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xol \nota Checar si es xolte, Tacuapan, o xolteh \dt 22/Sep/2020 \lx xo:me:ahwia:k \lx_cita xo:me:ahwia:k \lx_var General \ref 02408 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.olor.a.sauco \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor de sauco (Sambucus nigra subsp. canadensis (L.) Bolli), como ocurre cuando uno restriega las hojas de esta planta entre las manos \sig_var General \fr_n ADA-- Tiki.... JVC-- Ke:mah wa:n i:n xoxok..., i:n tikiliah, este, we:ikowtah tomakilit, yeh xoxoktik nochi. Nochipa xoxoktik ke:meh ii:xko, ke:meh ima:i:ka:n wa:n tepitsi:n kowyohpihpitsa:wak, a:mo toma:wak n' ikowyo. Wa:n no: iwki ne:n tomakilit, sayoh ti..., tepitsi:n medio mawe:weyak tepitsi:n wa:n de t..., ye:kapanwewe:yak tikihto:ka:n yo:n, yo:n we:ikowtah tomakilit, pero yeh xoxoktik. Pero no: iwki we:lik ke:meh, ke:meh tomakilit seki, tepitsi:n kipata sah ne:n, ne:n iahwia:kka ke:meh, mahyá: tikihto:ka:n xo:me:ahwia:k, pero, pero we:lik no: n' tomakilit, we:lik no:. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Cono.... JVC-- Si, y el que conocemos como verd…, el que le decimos, we:ikowtah tomakilit (Lycianthes stephanocalyx (Brandegee) Bitter ) es todo verde. Todo el tiempo es verde tanto en el ház de las hojas como por el envés y el tallo es un poco delgado, no es grueso el tallo. Y la hierba mora (Solanum nigrescens M. Martens & Galeotti) también es así, nada más que el we:ikowtah tomakilit tiene las hojas un poco más largas y puntiagudas y es de color verde. Pero también sabe rico como la hierba mora, cambia un poco de sabor, se puede decir que tiene un olor a sauco pero también sabe rico el quelite, también sabe rico. \fr_son 02408-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-18-p | 102.656, 137.375 \sem Olor \raiz xo:me: \raiz ahwia: \dt 17/May/2021 \rev \lx xo:me:ka:la:t \lx_cita xo:me:ka:la:t \lx_var General \ref 03255 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.rana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de rana no colectada ni identificada, es de color verde y comestible \sig_var General \fr_n Itech a:taw iksá: se: kinahsi xo:me:ka:la:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el río a veces uno encuentra xo:me:ka:la:meh. \fr_son 03255-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem \raiz xo:me: \raiz ka:la: \nmorf Aparentemente el nombre de esta rana proviene de la raíz de xo:me:t (Sambucus nigra subsp. canadensis (L.) Bolli) subsp. canadensis (L.) Bolli y ka:la:t 'rana'. Aparentemente se llama así por el color de la rana, que se compara con el de los xo:me:t. \dt 03/Jul/2021 \lx xo:me:t \lx_cita xo:me:t \lx_alt xo:me:kowit \lx_var General \ref 07849 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Caprifoliaceae.Sambucus.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig nombre genérico para dos tipos de Sambucus, árboles de la familia Caprifolliaceae. El más común, el Sambucus.mexicana, se llama simplemente xo:me:t mientras que el otro se llama kowtah xo:me:t \sig_var General \sig Sambucus.mexicana Presl. árbol de la familia Caprifoliacae. Sus hojas sirven para limpiar a las personas afectadas del mal aire y para bajar la fiebre. Su madera sirve para postes (echa raices) y para leña. \sig_var General \fr_n Yo:n xo:me:t kwaltia ika se: takola:ltia, ihsiwka selia wa:n i:xiwyo se: kikwi pahti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El sauco sirve para hacer corral, pega muy rápido y sus hojas se usan para medicina. \fr_son 07849-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] kowtah xo:me:t | Sambucus sp., árbol de la familia Caprifoliaceae. Su madera sirve para leña y para postes. Sus hojas no tienen, como el xo:me:t, ningún uso medicinal. \sig_var General \fr_n Yo:n kowtah xo:met mochi:wa ohte:noh, ista:k n' ixo:chio. A:mo kwaltia para pahti sayoh ikowyo kwaltia ika se: takola:ltia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El sauco silvestre se da en la orilla del camino, sus flores son blancas. No sirve para medicina sólo su tallo sirve para hacer corral. \fr_son 07849-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Leña \sem Medicinal \sem Cerca \sem Planta \raiz xo:me: \dt 04/Dec/2020 \lx xo:me:wia \lx_cita kixo:me:wia \lx_var General \ref 03194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.limpia.con.sauco.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hacerle (a alguien) una ceremonia de "limpia" con hojas de sauco \sig_var General \fr_n Nikwi:kati nopili mah kixo:me:wi:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a llevar a mi hijo para que le hagan una limpia con hojas de sauco. \fr_son 03194-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Enfermedad \raiz xo:me: \ency Grabación \dt 04/Dec/2021 \lx xo:me:wilia \lx_cita ne:chxo:me:wilia \lx_var General \ref 07781 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacerle.limpia.con.sauco \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacerle (a alguien) una ceremonia de "limpia" con hojas de sauco para (alguien, p. ej., el padre o madre de un niño) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikneki xine:chxo:me:wili nopili, pané: mokokowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que hagas una limpia con hojas de sauco a mi hijo (para mi). Parece que está enfermo. \fr_son 07781-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:me: \dt 22/Sep/2020 \lx xo:mi:lowa \lx_cita xo:mi:lowa \lx_var General \ref 06831 (duda) CSC usa esta palabra para describir que alguien está llorando quedito \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arquear.los.labios \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig arguear los labios con los extremos hacia abajo (un niño al punto de llorar) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili xo:mi:lowa, cho:kasneki, kite:mowa imomá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño hace muecas como está a punto de llorar. Quiere llorar, extraña a su mamá. \fr_son 06831-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:mi:l \ency Ilustración \dt 14/Feb/2022 \lx xominte \lx_cita xominte \lx_var General \ref 01813 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tonto \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tonto \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo xikpi:xo yo:n tao:l. ¡A:mo xixominte! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No tires ese maíz. ¡No seas tonto! \fr_son 01813-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xominte (?) \dt 18/Apr/2021 \lx xompi \lx_cita ixompi \lx_var General \ref 07829 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carúncula.de.pavo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig carúncula de pavo (pieza contráctil que tiene el pavo en la base superior del pico) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n we:wehcho kipia se: kokot itech ixompi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pavo tiene un grano en su carúncula. \fr_son 07829-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz xompi \dt 22/Sep/2020 \lx xonakat \lx_cita xonakat \lx_var General \ref 07822 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Liliaceae.Allium.neapolitanum \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \sig Allium neapolitanum Cyr., planta de la familia Liliaceae, llamada en español 'cebollina'. Sirve para guisar, condimentar moronga y como planta medicinal, \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k nikchihchi:wa pitsokwitaxkol nikta:lilia xonakat wa:n a:lwe:we:noh, i:n xiwmeh kahwia:liah n' tapalo:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando preparo moronga le pongo cebollina y hierbabuena, estas hierbas dan sabor a la comida. \fr_son 07822-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz xonaka \nmorf La forma poseída es noxonakaw; no se dice ?ixonakayo. \dt 22/Sep/2020 \lx xonekwil \lx_alt xonekwilchalawih \lx_cita xonekwil \lx_var General \ref 00142 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Leguminosae:Mimosoideae.Inga.jinicuil \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Inga jinicuil Schltdl., árbol de la familia Leguminosae, subfamilia Mimosoideae, llamado en el español local 'juincuil', que se considera como un tipo de chalawih, los frutos son comestibles y comercializados; la madera se codicia como buena leña \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa niknamakato miak xonekwil. Ihsiwka nima:tan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui a vender mucho jinicuil (para leña). Rápidamente se me acabó. \fr_son 00142-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Comida \semx_tipo Referente natural igual \semxref tepe:chalowih \raiz xo \raiz nekwil \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx xo:no:alak \lx_cita xo:no.alak \lx_var General \ref 06840 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa baba.de.jonote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig baba que produce la fibra de jonote cuando se fermenta \sig_var 1-Tzina \fr_n Ke:man se: ka:pachowa xo:no:t wa:n xokoya ihwa:k se: kipa:ka ya ki:sa miak xo:no:alak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se sumerge en agua la fibra de jonote se fermenta y cuando ya se lava sale mucha baba de jonote. \fr_son 06840-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta-parte \raiz xo:no: \raiz ala: \dt 01/Jun/2020 \lx xo:no:chpa:wa:syoh \lx_cita xo:no:chpa:wa:syoh \lx_var General \ref 08676 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz xo:no \dt 04/Dec/2020 \lx xo:no:ehke:wa \lx_cita xo:no:ehke:wa \lx_var General \ref 03239 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sacar.jonote \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sacar jonote, descortezar el xo:no:kowit y pasar la corteza por cortada hecha en el tronco del mismo u otra árbol para obtener la fibra \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa niahka iwa:n no:pá:n tota:lpa:n, tixo:no:ehke:watoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer fui con mi papá a nuestro terreno, fuimos a sacar jonote. \fr_son 03239-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:no: \raiz ehke:wa \ency Grabación \dt 04/Dec/2021 \lx xo:no:ehke:waltia \lx_cita kixo:no:ehke:waltia \lx_var General \ref 06499 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa obligar.a.sacar.jonote \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig obligar (a alguien) a sacar jonote (p. ej., llevándolo o enviándolo al lugar donde hay árboles de jonote) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n ne:chxo:no:ehke:waltia, kineki mah niweli niki:xti xo:no:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi padre me obliga (p. ej., me manda) a descortezar jonote, quiere que aprenda a sacar jonote. \fr_son 06499-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:no \raiz ehke:wa \dt 08/Feb/2022 \lx xo:no:ehke:wkeh \lx_cita xo:no:ehke:wkeh \lx_var General \ref 07820 (duda) CSC no usa esta palabra pero quizá en San Miguel sea común porque hay muchos artesanos \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa descortezador.de.jonote \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo : xo:no:ehke:wanih \sig persona que descorteza jonote para sacarle la fibra \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nota:lpan wa:n nikahsik se: xo:no:ehke:wkeh, ne:chichtekilihtoya xo:no:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a mi rancho y encontré un descortezador de jonote, me estaba robando el jonote. \fr_son 07820-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:no: \raiz ehke:wa \dt 22/Sep/2020 \lx xo:no:e:wat \lx_cita xo:no:e:wat \ref 00299 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corteza.de.jonote \catgr Sust \deriv \infl \sig corteza fibrosa de árboles de jonote (Heliocarpus spp., principalmente Heliocarpus appendiculatus Turcz. pero también Heliocarpus donnellsmithii Rose \sig_var General \fr_n Ke:meh yo:n tekolo:i:x, a:mo se: kipa:ka, se: kikwi iwki. Solamente i:n xo:no:t seki koma:mo tikpa:kak ne: kakaltik wa:n komo a:mo tikxokoltih ye:..., pos alaktik ki:sa. Pero ne: kwaltsi:n, para se: talpi:s kwaltsi:n ki:sa n' ompa xo:no:e:wat. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Como el Conostegia icosandra (Sw. in Wikstr.) Urban, no se lava, se ocupa así. Solamente el jonote si no lo lavas se hace duro y si no lo dejaste a que se agrie un poco…, pues sale baboso. Pero para amarrar sale bien la corteza del jonote. \fr_son 00299-01_corp_Tzina_JVC313_faltar \fr_fuente 2012-07-18-d | 76.754, 90.517 \raiz xo:no: \raiz e:wa \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx xo:no:kowapal \lx_cita xo:no:kowapal \ref 08195 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xo:no:kwilin \lx_cita xo:no:kwilin \lx_var General \ref 06613 (duda) CSC comenta que tiene doble o en okwilin \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa gusano.de.jonote \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig larvas de insectos que se alimentan de las hojas de xo:no:kowit, en español local 'chancuetas' \sig_var 1-Tzina \fr_n Kihtowah ke wehka:w kininkwa:yah xo:no:kwilimeh, sayoh a:man a:mo a:kin kininkwa ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que anteriormente comian los gusanos que se dan en los árboles de jonote, sólo que ahora ya nadie se las come. \fr_son 06613-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-animal \sem Animal-gusano \raiz xo:no: \raiz okwil \dt 14/Feb/2022 \lx xo:no:mekapal \lx_cita xo:no:mekapal \lx_var General \ref 08401 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xo:no:nanakat \lx_cita xo:no:nanakat \lx_var General \ref 07782 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hongo, quizá, Se come hervido con o sin ajonjolí molido. \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan nikte:xi:n se: xo:no:kowit. Nika:w mah pala:ni wa:n ekintsi:n kipia ya n' xo:no:nanakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno tumbé un árbol de jonote. Lo dejé que se pudriera y ahora ya está generando unos hongos de jonote. \fr_son 07782-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Hongo \raiz xo:no: \raiz naka \nsem El hongo xo:no:nanakat presenta una especie de láminas que son radiales. Se produce solamente en los troncos podridos xo:no:kowit. Según Amelia Domínguez el xo:no:nanakat es el mismo que el ista:knanakat. \dt 22/Sep/2020 \lx xo:no:ochpa:wa:s \lx_cita xo:no:ochpa:wa:s \lx_var General \ref 07794 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.Malvaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig nombre genérico para varias especies de la familia Malvaceae (aparentemente todas del género Sida que se usan como escobillas para barrer; difieren en el color de sus flores, formas de la hojas y presencia o ausencia de pubescencia en hojas y tallo. Los xo:no:ochpa:wa:s constituyen una subgrupo de los ochpa:wa:s, un grupo mayor que incluye por lo menos una Rubiaceae. Mucha gente refiere a los xo:no:ochpa:wa:s simplemente como ochpa:wa:s \sig_var 1-Tzina \sig Sida rhombifolia L., planta de la familia Malvaceae que se usa como ochpa:wa:s, y se llama también a veces simplemente ochpa:wa:s. Tiene aplicaciones medicinales, en español local "escobilla" \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n xo:no:ochpa:wa:s ixo:chio poso:ni nepantah yeh ika seki:n kito:ka:ytiah nepantahxo:chit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las flores de la escobilla se abren al mediodía por eso algunos (personas) lo nombran nepantah xo:chit (flor del mediodía). \fr_son 07794-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Herramienta \raiz xo:no: \raiz ochpa: \nsem La gente de la zona no distinguen entre las varias especies científicas que se incluyen bajo el nombre náhuatl de xo:no:ochpa:wa:s. Hasta la fecha (julio 2009) se ha colectado cuatro xo:no:ochpa:wa:s (#1173, #1307, #1308, #1406) todas aparentemente del género Sida y una ya identificada como Sida rhombifolia L. (#1173). \dt 22/Sep/2020 \lx xo:no:t \lx_cita xo:no:t \lx_alt xo:no:kowit \lx_var General \ref 07791 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipos.de.Tiliaceae \catgr Sust \deriv \infl N1-N2.basic \infl_n Enajenable, Intrínseca \sig nombre genérico que refiere a un grupo de árboles de la familia Tiliaceae; asesores han ofrecidos diferentes opiniones sobre el número de árboles así clasificados. Por lo menos hay dos, el xo:no:t también conocido como ista:kxo:no:t y otro que algunos llaman chi:chi:lxo:no:t y otros to:nalxo:no:t. Nota que el árbol llamado tepe:xo:no:t no se considera un xo:no:t por no tener ixo:no:yo. Finalmente, algunos considera al tekolo:i:x como xo:no:t por tener ixo:no:yo \sig_var 1-Tzina \sig [col] ista:k xo:no:t | Heliocarpus appendiculatus Turcz., jonote o jonote blanco, planta de la familia Tiliaceae; su madera se usa como pared de las casas y la fibra obtenida de su corteza se emplea para amarrar o para artesanías \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan onkak miak xo:no:t, nikinka:wtok mah wehweyaka:n wa:n nikinte:xi:mas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En mi terreno hay muchos árboles de jonote, los estoy dejando que crezcan y los tumbaré. \fr_son 07791-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] xo:no:t simarro:n | Heliocarpus donnellsmithii Rose., jonote o jonote cimarrón, planta de la familia Tiliaceae, su madera se usa como pared de las casas. \sig_var 1-Tzina \sig fibra natural que se extrae de la corteza del árbol de jonote; se le quita todo la corteza y se queda sólo la corteza interna que contiene la fibra, después se fermenta en agua y se lava y se seca; se usa para tejer \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kiki:xtih miak xo:no:t, kihtowa kinamakati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano sacó mucha fibra de jonote, dice que va a vender. \fr_son 07791-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con posesión intrínseca : ixo:no:yo) corteza que tienen algunos árboles y que se les puede desprender (p. ej., xo:no:ochpa:wa:s, tekolo:i:xkowit, etc. Dicha corteza sirve para amarrar. \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n tekolo:i:xkowit ixo:no:yo kwali ika se: talpia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La corteza de tekolo:ix:kowit sirve para amarrar. \fr_son 07791-03_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:no: \nsem La nomenclatura y clasificación de los "jonotes" es todavía algo confuso. Hay un jonote muy común cuya corteza se usa para la artesanía. Generalmente se llama simplemente xo:no:t aunque algunos lo llaman ista:k xo:no:t. También hay un tepe:xo:no:t muy conocido cuya corteza no tiene ningún uso. Es también un Tiliaceae, pero del género Trichospermum. Después de estos dos la situación se vuelve todavía confusa. Muchos identifican un chi:chi:ltik xo:no:t que quizás es el mismo que un asesor identificó como to:nalxo:no:t Finalmente hay otro, el Heliocarpus donnellsmithii que una mujer identificó como xo:no:t simarro:n y otros simplemente como xo:no:t pero clarificando que su corteza no tenía ningún uso. \dt 22/Sep/2020 \lx xo:no:tamali:n \lx_cita xo:no:tamali:n \lx_var General \ref 07787 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cordón.torcido.de.jonote \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig cordón torcido de jonote \sig_var General \fr_n Nikpiaya miak xo:no:t. Seki niknamakak wa:n seki nikwik, ika nikchihchi:w se: xo:no:tamali:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tenía mucho jonote. Una parte la vendí y otra la ocupé, hice con eso un cordón torcido de jonote. \fr_son 07787-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Herramienta \raiz xo:no: \raiz mali: \dt 22/Sep/2020 \lx xo:no:tik \lx_cita xo:no:tik \lx_var General \ref 07792 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa bofa(madera) \catgr Adj \deriv \sig bofa, con con consistencia de la madera de xo:no:t \osten alguna leña \sig_var 1-Tzina \fr_n AND-- Ihkó:n de kostik nochi wa:n no:, yo:n no: takwa:wak. Achi, achi takwa:wak, achi xo:no:tik. JVC-- Takwawak no:. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Así todo es de amarillo y ese también es resistente. Es un poco, es un poco duro, es un poco como jonote. JVC-- También es duro. \fr_son 07792-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:no: \dt 22/Mar/2021 \lx xo:pami:l \lx_cita xo:pami:l \lx_var General \ref 06498 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa milpa.de.verano \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cultivo de maíz que se siembra en junio o julio, sobre todo en las partes bajas donde no hace frío \sig_var General \fr_n I:n xiwit nikto:kati xo:pami:l, pané: okachi ta:ki ke to:nalmi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año voy a sembrar milpa de verano, parece que produce más que la milpa de invierno. \fr_son 06498-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta cultivada (no colectada) \semx_tipo Comparar \semxref to:nalmi:l \raiz xo: \raiz -pan \raiz mi:l \dt 20/May/2020 \lx xo:pami:lowa \lx_cita xo:pami:lowa \lx_var General \ref 02745 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sembrar.milpa.de.verano \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 31/May/2021 \lx xopata \lx_cita xopata \lx_var General \ref 03244 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa torpe.en.caminar \catgr Sust-apoc \sig torpe en caminar en el sentido de caerse seguido \osten se aplica a niños y adultos, p. ej., que se resbalan mucho \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili xopata. Nikwi:kaya xola:lpan wa:n ohpa wetsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se cae con facilidad. Lo había llevado al centro (del pueblo) y se cayó dos veces. \fr_son 03244-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo ? \raiz pata ? \dt 10/Jan/2022 \lx xopepe \lx_cita xopepe \lx_var General \ref 03015 (duda) revisar si la palabra pahti se queda para varios significados porque CSC cuando escucha pahti piensa que hablan de medicamento. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cucaracha \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig cucaracha, insecto del orden Blattaria (quizás el Periplaneta americana) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikowati se: pahti para tikinpahwi:skeh n' xopepemeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Compra un aerosol para fumigar las cucarachas. \fr_son 03015-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz xopepe \dt 06/Jan/2022 \lx xope:wa \lx_cita kixope:wa \lx_var General \ref 03264 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa patear \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig patear \sig_var General \fr_n I:n tapial taxope:wa. ¡A:mo ximotoki:ka:n, a:mo ka:n name:chteliksak! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta bestia patea. ¡No se acerquen, que no los vaya a patear! \fr_son 03264-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref teliksa \raiz xo \raiz pe:wa \dt 03/Jan/2022 \lx xopilkowit \lx_cita xopilkowit \lx_var General \ref 06503 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Meliaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de Meliaceae no identificada a género; su tallo sirve para leña y sus semillas como insecticida natural \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia miak xopilkowit, ihwa:k niksa:lo:s sinti nikte:milis ixiwyo, ihkón a:mo semi okwilowas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mucho árbol de xopilkowit, cuando apile mazorca le voy a echar su hoja, así no se agorgojará mucho. \fr_son 06503-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \sem Veneno \raiz xopil \raiz kow \nsem Según Amelia Domínguez en español se llama "ramatinaja" y se usa como insecticida. En el Internet hay referencia a un árbol de la familia Meliaceae, Trichilia havanensis, nativo de Puebla, que tiene el mismo uso y también se conoce como "palo de cuchara". \dt 02/Sep/2020 \lx xopitsa \lx_cita xopitsa \lx_var General \ref 03171 (duda) CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.hongo \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tipo de hongo aún no colectado ni identificado. Es comestible, se prepara hervido. \sig_var Tzina \fr_n Yo:n nanakat xopitsa semi tasohti. A:mo a:kin semi ki:xmati. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El xopitsa es un hongo que escasea mucho. Casi nadie lo conoce. \fr_son 03171-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Comestible-hongo \sem Hongo \dt 07/Jan/2022 \lx xo:ta \lx_cita xo:ta \lx_var General \ref 06500 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encenderse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig encenderse (p. ej., una planta o un objeto al incendiarse) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n kowit tein nikwitok ye:kkwaltsi:n xo:ta, kwaltsi:n wa:kik yeh ika. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta leña que estoy empleando se enciende muy bien, está bien seca por eso. \fr_son 06500-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref tikwi \raiz xo:ta \dt 09/Feb/2022 \lx xo:taltia \lx_cita kixo:taltia \lx_var General \ref 07783 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encender \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig (con ta- : taxo:taltia) hacer lumbre en el fogón \sig_var 1-Tzina \fr_n Mo:stah kwalka:n nime:wa wa:n nitaxo:taltia, sa:te:pan niketsa kahfe:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Diariamente me levanto temprano y hago lumbre en el fogón, después pongo el café. \fr_son 07783-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig encender o arrancar (un aparato eléctrico como un radio, televisor, computadora, licuadora, foco) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikxo:talti moradio mah tikakika:n tanawati:lmeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Enciende tu radio, escuchemos los avisos. \fr_son 07783-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref ihchinowa \raiz xo:ta \dt 22/Sep/2020 \lx xo:taltilia \lx_cita ne:chxo:taltilia \lx_var General \ref 06505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa encenderle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig encenderle (algo) de o para (alguien; p. ej., velas a un difunto, fuego por una persona) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man se:xiwti se: notasohka:ikniw yeh ika nikxo:taltili:ti se: tane:x. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy cumple un año del fallecimiento de mi amigo, por eso le voy a encender una veladora. \fr_son 06505-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig (con ta- : kitaxo:taltilia) atizarle al fogón a (una olla de frijoles, sartén de guisado) para que se caliente rápidamente \sig_var 1-Tzina \fr_n Xiktaxo:taltili yo:n emo:lko:mit, mah oksitiwetsi n' et porque tikwa:tih ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Atízale a esa olla de frijoles, que se cuezan rápido los frijoles porque todavía los vamos a comer. \fr_son 06505-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:ta \dt 10/Feb/2022 \lx xo:tamiki \lx_cita xo:tamiki \lx_var General \ref 06630 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobrecalentarse.en.fogón \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sobrecalentarse sobre el fogón (comal, por tener demasiado leña abajo) \sig_var 1-Tzina \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xiktatsi:nki:xtili nokoma:l, mah a:mo xo:tamiki! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Quítale la leña de abajo de mi comal, que no se sobrecalienta. \fr_son 06630-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref timiki \raiz xo:ta \raiz miki \dt 14/Feb/2022 \lx xo:tamiktia \lx_cita kixo:tamiktia \lx_var General \ref 03402 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobrecalentar.sobre.fogón \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig sobrecalentar sobre el fogón \osten comal, por exceso de leña o fuego haciendo que no se despeguen las tortillas \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikekati miak kowit, koma:mo tikxo:tamikti:s n' tokoma:l! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No metas mucha leña al fogón, de lo contrario vas a sobrecalentar nuestro comal. \fr_son 03402-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref timiktia \raiz xo:ta \raiz miki \dt 06/Jan/2022 \lx xo:tatok \lx_cita xo:tatok \lx_var General \ref 06537 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.encendido \catgr Estativo \deriv \infl Estativo \sig estar encendido, quemándose (p. ej., leña, basura) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikse:wi yo:n kowit, mah a:mo xo:tato ok! I:pa amo tei. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Apaga esa leña! Que ya no esté encendida, de por sí ya no hay. \fr_son 06537-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig estar encendido (aparatos eléctricos, foco) \fr_n Nikse:wi:ti i:n televisión xo:tatok wa:n a:mo a:kin kita. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Está encendido este televisor y nadie lo ve. Lo voy a apagar. \fr_son 06537-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:ta \dt 26/May/2020 \lx xo:xa \lx_cita kixo:xa \lx_var General \ref 03263 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.mal.de.ojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig echar mal de ojo (a un niño; sinónimo i:xxo:xa \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne siwa:t kihtowah kinxo:xa n' pilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dicen que esta mujer le echa mal de ojo a los niños. \fr_son 03263-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moxo:xa) oxidarse (metales) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tepos moxo:xak a, wetstoya kalan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este fierro ya se oxidó, estaba tirada afuera. \fr_son 03263-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref i:xxo:xa \raiz xo:xa \nsem Para Eleuterio Gorostiza, de Tzinacapan, xo:xa significa tanto 'echar mal de ojo' (a un niño) como 'dañar por ver con antojo'. Sin embargo Ameliia Domínguez, de Xaltipan, utiliza i:xxo:xa para la acción de 'echar mal de ojo' (a un niño). En cuanto a guisados y frutos, el verbo xo:xa indica un efecto que alguien puede tener sobre un guisado en proceso de preparación o un fruto recién cosechado al verlo con antojo. Involuntariamente echa a perder la comida o el fruto que ya no madura bien. Cuando ocurre lo mismo a un ser vivo, se utiliza el verbo i:xxo:xa 'echar mal de ojo'.ar \dt 10/Jan/2022 \lx xo:xilia \lx_cita ne:chxo:xilia \lx_var General \ref 02979 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echarle.ojo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dañar involuntariamente (algo comestible) por ver con antojo \osten p. ej. a guisados siendo preparados, frutos recién cosechados, de o en perjuicio de (alguien) \sig_var General \fr_n Se: na:notsi:n ne:chxo:xilih nopahpata, a:mo wel oksi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Una señora daño a mis plátanos por haberlos visto con antojo, no se pueden madurar. \fr_son 02979-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:xa \dt 27/Jul/2021 \lx xo:xoh \lx_cita xo:xoh \lx_var General \ref 03013 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Nahuatizado \pres_el sonso \glosa tonto \catgr Adj \deriv \sig sonso, que no hace bien las cosas \osten p. ej., personas o animales \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:pil telxo:xoh, kachi kwali mah momachtia:ni wa:n a:mo mah mona:miktia:ni. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e Esta muchacha es muy tonta, sería mejor que hubiera estudiado y que no se hubiera casado. \fr_son 03013-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:xoh \dt 06/Jan/2022 \lx xo:xohakia \lx_cita kixo:xohakia \lx_var General \ref 03431 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Compuesto \pres_el sonso; akia \glosa dejar.torpe \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar o hacer a un animalito torpe por el exceso de acercamiento a lo que normalmente está acostumbrado \osten un animal como pollitos, perros \sig_var General \fr_n A:mo achkatsitsi:n xikna:paloh yo:n itskwinkone:t, tikma:xo:xohakia wa:n ihkwi mikis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No lo cargues constantemente ese cachorrito porque lo haces torpe y se va a morir. \fr_son 03431-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz aki \dt 06/Jan/2022 \lx xo:xohtililia \lx_cita ne:chxo:xohtililia \lx_var General \ref 06541 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa amansarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig amansar (a un animal) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwa:lkwik notapial, xiktekiti:lti wa:n xine:chxo:xohtililili. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Traje mi bestia, hazlo trabajar y amánsamelo. \fr_son 06541-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xo:xoh \nmorf En xo:xohtililia el primer -li(a) es un causativo y el segundo un aplicativo. \dt 10/Feb/2022 \lx xo:xokokka:we:lik \lx_cita xo:xokokka:we:lik \ref 08439 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx xoxoktia \lx_cita xoxoktia \lx_var General \ref 03408 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerse.verde \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \sig ponerse verde \osten ciertas quelites hervidas con sal caliza que al cocerse se ponen muy verdes \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz xow \dt 20/Sep/2018 \lx xoxoktik \lx_cita xoxoktik \lx_var General \ref 03104 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa color.verde \catgr Adj \deriv \sig color verde \sig_var General \fr_n Nikpia se: nocha:lih xoxoktik, nike:wtok kwaltsi:n. Sayoh nikwi ihwa:k ye:ktasese:ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un chal verde, lo tengo guardado bien. Sólo lo uso cuando hace mucho frío. \fr_son 03104-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz -pan \raiz xoxo \dt 26/Jun/2021 \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \lx xoxoktilia \lx_cita kixoxoktilia \lx_var General \ref 06542 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa enverdecer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig enverdecer; dejar enverdecer \osten fertilizante a la milpa, lluvia a las plantas, el moho a la ropa o un piso \sig_var General \fr_n Yo:n abono tein se: kikowa, kwaltsi:n kixoxoktilia n' tomi:l. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El fertilizante que se compra, enverdece bien nuestra milpa. \fr_son 06542-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xow \dt 10/Feb/2022 \lx xoxolatsa \lx_cita moxo:xoxolatsa \lx_var General \ref 06640 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa resbalarse.al.jugar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; +pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig resbalarse al jugar (p. ej., sobre una resbaladilla, tabla) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili moxo:xoxolatsa itech i:n wapal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño está jugando, resbalándose sobre esta tabla. \fr_son 06640-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xola: \dt 14/Feb/2022 \lx xoxowia \lx_cita xoxowia \lx_var General \ref 03417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salirsele.moretón \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig salirsele moretón \osten a una parte del cuerpo por efecto de un golpe \sig_var 1-Tzina \fr_n Nimoma:tsontewih wa:n xoxowiak noma:y. Nikta:lili:ti nexokoli:lpah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me golpeé la mano y se le salió un moretón a mi mano. Le voy a poner hierba de golpe. \fr_son 03417-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref xoxoktia \raiz xow \dt 06/Jan/2022 \lx xoxowik \lx_cita xoxowik \lx_var General \ref 03258 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa crudo \catgr Adj \deriv \sig crudo, no cocinado (p. ej., carne, verduras, frijol) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n nakat xoxowik ok. Aya:mo oksi, sepa mah se: kitikoketsa n' ko:mit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta carne todavía está cruda. Todavía no se cuece, hay que poner otra vez la olla al fuego. \fr_son 03258-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig verde, no madurado (frutas) \sig_var General \fr_n I:n pahpata xoxowik ok, aya:mo wel tiknamakaskeh. ¡Mah oksi ok tikwi:kaskeh! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Estos plátanos todavía están verdes, todavía no podemos venderlos. ¡Que maduren y los llevaremos! \fr_son 03258-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig verde, no seco (p. ej., leña, hierbas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia miak kowxoxowik nota:lpan. Nike:wati itech toxahkal wa:n ihwa:k wa:kis nikwa:lkwis kalihtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo mucha leña verde en mi terreno. La voy a guardar en nuestro jacal y cuando se seque la traeré a la casa. \fr_son 03258-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz xowi(?) \dt 03/Jul/2021 \lx xoxowika:t \lx_cita xoxowika:t \lx_var General \ref 06632 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agua.sin.hervir \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig agua que no ha sido ni hervido ni tratado para matar las bacterias que podría tener \sig_var General \fr_n Wehka:w titaiya:yah xoxowika:t, a:mo a:kin kimanaya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hace tiempo bebíamos agua cruda, nadie la hervía. \fr_son 06632-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz xow \raiz a: \dt 27/May/2020 \lx xoxowkahya:k \lx_cita xoxowkahya:k \lx_var General \ref 03106 (duda) no aparece en el corpus, CSC usaría xoxowka:tsohya:k \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.a.crudo \catgr Adj \deriv \sig olor a crudo \osten alimentos como carne o verduras semicocidas \sig_var General \fr_n I:n kilit nikmanak wa:n a:mo we:lik ne:chki:sak, a:mo nikmati ke:yeh xoxowkahya:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Herví este quelite y no me salió sabroso, no sé por qué huele a crudo. \fr_son 03106-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz xowi \raiz ihya: \dt 26/Jun/2021 \lx xoxowkahya:lia \lx_cita kixoxowkahya:lia \lx_var General \ref 06631 (duda) no aparece en el corpus, quizá sea más común xoxowkahya:k \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.oler.a.crudo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig dejar oler a crudo (un alimento) por no cocinar bien \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokone:w niknawa:tih mah kimana witsti wa:n kixoxowkaya:lih. A:mo kie:kmanak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hija le ordené que hirviera chayotes y dejó que olieran a crudo. No los hirvió bien. \fr_son 06631-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz xow \raiz ihya: \dt 14/Feb/2022 \lx xoxowkaya:k \lx_alt xoxonkahya:k \lx_cita xoxowkaya:k \lx_var General \ref 05670 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olor.a.verde \catgr Adj \deriv \infl \sig con olor a verde, no cocido bien o medio crudo; con olor a tierno \osten verduras, quelites y plantas que no se cuecen bien; chiles tiernos que todavía no pican \sig_var General \fr_n Ka:n ye:koksik n' witsti. Xoxowkahya:k. Sepa xiktikoketsa mah oksi wa:n nikwa:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e No se coció bien el chayote. Tiene olor a crudo. Otra vez ponlo al fuego para que se cueza bien y me lo voy comer. \fr_son 05670-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nikowak tahko ki:loh n' chi:l wa:n ka:n kohkoko:k sayoh xoxonkahya:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Compré medio kilo de chile verde y no pican, solamente tienen un olor y sabor a tierno. \fr_son 05670-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Olor \raiz xow \raiz ihya \nsem Aparentemente se utiliza el término xoxowkaya:k en dos situaciones. La primera es para el olor fuerte de verduras o quelites que no se cuecen bien y todavía están algo crudos. La segunda, que es ejemplo de Tacuapan, es para los chiles verde que emiten un olor, que localmente se dice 'de verde', pero que no pican. \nmorf Aunque obviamente tiene relación esta palabra con xoxowi 'verde', en Tacuapan lo pronuncian con /n/ en lugar de /w/. \dt 12/Apr/2022 \lx ya \lx_cita cho:ka ya \lx_var General \ref 08020 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ya \catgr Adv \infl \sig \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig (wetska ya casi \osten siguiendo un verbo en el plucamperfecto se significa 'ya', \fr_n ¿A:koni nika:n kitamo:t seki xokopach? Ika niwetska ya. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ¿Quien tiró aquí bagazo de naranja? Por poco me hace caer. \fr_son 00129-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz \dt 29/Dec/2020 \lx ya:lia \lx_cita ne:chya:lia \lx_var General \ref 08682 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir.por \catgr \infl \sig ir por o por parte de \osten \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz \dt 08/Oct/2019 \lx ya:lo \lx_cita ya:lo \lx_var General \ref 03243 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa van \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Paradigma '-lo' \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig van (p. ej., un grupo de personas o animales) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:man ilwit ne: xola:l yeh ika miak ya:lo, ehkoskeh tio:tak ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy es fiesta en ese pueblo por eso fueron muchos, llegarán hasta por la tarde. \fr_son 03243-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yowi \nmorf Ya:lo es, simplemente, el impersonal del verbo yowi pero dado que estas formas impersonales no son comunes se ha metido en el diccionario como entrada propia. \nota Checar si se puede decir ehkolo:s en la frase arriba, o si en otro contexto. \dt 04/Dec/2021 \lx ya:ltia \lx_cita kiya:ltia \lx_var General \ref 08086 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desviar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \sig desviar; hacer ir \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \raiz yawi \dt 04/Dec/2020 \lx ya:lwa \lx_cita ya:lwa \lx_var General \ref 02990 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ayer \catgr Adv-tiempo \deriv \sig ayer \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa nikpe:waltih nomi:lme:walis. Wi:pta nima:tamis a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Desde ayer empecé mi limpia de maíz. Pasado mañana ya terminaré. \fr_son 02990-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] ya:lwa chikwe:yi | hace una semana (ocho días) antes de ayer \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa chikwe:yi nimata:n tateki:lis wa:n mo:sta nia:s nikitati:w xa: sepa taoksitok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hace ocho días terminé de cosechar el café y mañana iré a ver tal vez otra vez están madurando los granos (los verdes que se quedaron en la última cosecha). \fr_son 02990-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ya:lwa \nota Checar diferencia en uso entre chikwe:yiti y chikwe:yititok. $$ \dt 06/Jun/2021 \lx ya:lwakayo:t \lx_cita ya:lwakayo:t \lx_var General \ref 02980 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr Sust \deriv \infl N1 \vease kayo:t \raiz ya:lwa \raiz kayo: \dt 06/Jun/2021 \lx ya:lwatika \lx_cita ya:lwatika \lx_var General \ref 00148 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa un.día.antes \catgr Adv-tiempo \deriv \sig el día anterior \osten a un punto de referencia temporal, p. ej., un hecho ocurrido \sig_var General \fr_n Ihsiwka:mikik ne: takat ta: kihtowah ke: ya:lwatika yahka ok tekitito kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Murió repentinamente aquel hombre pues dicen que un día antes había ido al campo a trabajar. \fr_son 00148-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref okyowatika \semxref mo:stika \raiz ya:lwa \raiz -tika \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx yankwik \lx_cita yankwik \lx_alt yenkwik \lx_var General \ref 06607 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuevo \catgr Adj \deriv \sig nuevo (cualquier objeto fabricado) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpia se: ko:mit yankwik, aya:mo nikti:lwia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo una olla nueva, todavía no la tizno. \fr_son 06607-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] yankwik xiwit | año nuevo, día 1 de enero \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w nemik itech yankwik xiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano nació el primer día del año. \fr_son 06607-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yankwi \dt 27/May/2020 \lx yankwiktao:l \lx_cita yankwiktao:l \lx_var General \ref 02986 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz.recién.desgranado \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig maíz recién cosechado y desgranado \sig_var 1-Tzina \fr_n Ekintsi:n onkak a n' yankwiktao:l, a:mo tikowaskeh ok tein kinamakakih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ahora ya hay maíz recién cosechado y desgranado (de esta cosecha y no del año anterior ni comprado), ya no vamos a comprar lo que vienen a vender. \fr_son 02986-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yankwi \raiz o:ya \dt 06/Jun/2021 \lx yankwiktia \lx_cita yankwiktia \lx_var General \ref 06588 (duda) no aparece en el corpus y el ejemplo parace muy rebuscado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.como.de.nuevo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v No durativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar otra vez como de nuevo (en apariencia, p. ej., algo que se había ensuciado y se limpió) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nopilwahkal po:kyoh katka. Nikpa:kak wa:n sepa yankwiktiak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El huacal de mi niño estaba ahumado. Lo lavé y otra vez quedó como nuevo (quedó limpio). \fr_son 06588-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yankwi \dt 14/Feb/2022 \lx yankwiká: \lx_cita yankwiká: \lx_var General \ref 03240 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nuevamente \catgr Adv-modo \deriv \sig nuevamente, de nuevo \osten p. ej., cuando se repite una actividad \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikpe:waltihka ya se: hui:pil wa:n nikihilpih. Niktohton wa:n sepa yankwiká: nikpe:waltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había empezado a tejer un huipil y enredé los hilos. Los desenredé y (otra vez) de nuevo lo empecé. \fr_son 03240-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yankwi \raiz -ya:n \dt 03/Jul/2021 \lx yankwixtok \lx_cita yankwixtok \lx_var General \ref 06603 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apenas \catgr Adv-tiempo \deriv \sig apenas; hace poco tiempo (en referencia a un suceso pasado) \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nikowas nakat ekintsi:n, yankwixtok ok tikwahkeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No compraré carne ahora, apenas la comimos. \fr_son 06603-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yankwi \nsem El adverbio yankwixtok ocurre, aparentemente, solamente con un verbo en el perfectivo refieriendo a la ocurrencia de un evento en el pasado. Puede indicar un periodo de tiempo desde "apenas" hasta varias semanas, dependiendo del evento y contexto. \dt 02/Sep/2020 \lx yaw \lx_cita yahki \lx_var General \ref 06604 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Ver notas morfológicas \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \vease yowi \raiz yaw \nmorf El verbo que significa 'ir' tiene formas supletivas, que se explican en más detalle en la gramática, cap. X. Brevemente, una de las formas supletivas es yaw aunque en el presente, donde se esperaría la forma yaw, se utiliza yowi. Pero la raíz yaw sí se encuentra en el pasado (yahki 'fue'; se preserva el sufijo perfectivo -ki para evitar la forma monosilábica yah), en el futuro (ya:s 'va a ir') en la condicional (ya:skia 'iría') y el imperfectivo (ya:ya 'iba'). La otra raíz se utiliza para el presente (yowi 'va') y los modales como el optativo y imperativo. El optativo es mah yowi 'que vaya' y mah ya:ka:n, y el imperativo es xyow 'vete') y ya:ka:n. : Irrealis: ya:s/ya:skeh/, Perfectivo: yahki/yahkeh; Pluperfectivo: yahka/yahkah, Durativo: yahtok/yahtokeh/ \dt 02/Sep/2020 \lx ya:wit \lx_cita ya:wit \lx_var General \ref 06601 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa morado \catgr Adj \deriv \sig maíz morado; morado (solamente en referencia a maíz) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n xiwit a:mo nikto:kak ok ya:wit, sayoh nikto:kak ista:k. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este año ya no sembré maíz morado, sólo sembré (maíz) blanco. \fr_son 06601-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ya:wi \dt 27/May/2020 \lx ya:yahtok \lx_cita ya:yahtok \lx_var General \ref 01078 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rayado \catgr Estativo \infl \sig rayado; con ranuras, "caminitos" \osten \sig_var General \fr_n MSO-- A: pos neli. Ke:mah, pos ta:taman se: kichi:wa, neh iwki nikchi:waya, neh iwki nik..., ni..., iwki nikwih... CGN-- Mah cho:kiloh ki:sa, ke:mah para nejó:n ki... Onkak seki telwehwei n' kamohtsitsí:n ka:mpa abo..., abonado ne:n ta:ltsí:n, nejó:n mochi:waya achi wehwei n' kamohtsí:n wa:n yehwa yo:n neh n'mattok ki..., kimanah mahyá: yo:n ato:lkamoh, MSO-- Ajá. CGN-- kimanah wa:n kipixkah wa:n ke:mah kite:tehtekilia:yah ya ne:n ato:l kipanta:lilia:yah. MSO-- A:, pos neli, ta:taman se: kichi:wa. A:mo, ta:taman, a:mo neh, neh nikwe:chowa:ya iwki wa:n neli neh nikitaya que tsikitsitsi:n, CGN-- Ke:mah, iwki ne:n.... Ta:taman, ta:taman wa:n no: ne: pi:pisi:ltik ihkwi..., ihkwi:ni n' kwa:wa:lkwi we:weyakaxtik wa:n mahyá: ihkó:n to:tomaktsitsí:n ihkó:n ya:yahtok wa:n e..., ke:mah yehwa ya yo:n neli nikpa:ka ya wa:n ke:mah se: kikwe:chowa ya. MSO-- Ke:mah, we:weyak. Ke:mah, pero no: ne:n ixo:chiotsi:n no: nejó:n pané: yo:n campanitas mochi:wa. CGN-- Ke:mah wa:n iihtik ata mahyá: ih..., ihtitehtekolotik neh nikilia. Ke:mah, ihi:stak n' ixo:chiotsi:n wa:n yo:n tein, tein yo:n ahko mochi:wa nikilia neh telwehwei yeh ma:mohmoloxtik. MSO-- Campanitas. Ke:mah, tehtekolotik wa:n ite:mpan. \fr_au CGN309 \fr_var Tzina \fr_e MSO-- Aja. CGN-- lo hierven y lo pelan y luego ya lo rebanan y se lo echan al atole. MSO-- A pues es verdad, lo hacemos diferente. No, es diferente, yo no, yo lo molía así y de verás yo veía que eran chiquitos. CGN--Si, así este…, es diferente, es diferente y también son chiquitos así…, así lo traen largos y así de gruesos así está con ranuras y…, si eso es de verás y entonces ya lo lavo y ya lo muelo. MSO-- Si, son largos. Si, pero también sus flores son como unas campanitas. CGN-- Si, y en su interior son como…, yo digo que tienen como tintes. Si, sus flores son blancas el que, y el que se da arriba son muy grandes y de hojas muy pubescentes. MSO-- Son como campanitas. Si, tienen como tintes y en las puntas… \fr_son 01078-01_corp_Tzina-CGN309_faltar \fr_fuente 2012-07-26-d | 219.276, 269.768 \raiz yowa \nota Checar significado y uso, ve más ejemplares en el corpus \dt 16/May/2021 \lx yayaktik \lx_cita yayaktik \lx_var General \ref 01311 (duda) para CSC yayaktik es algo de color negro pero no mugroso. \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa mugroso \catgr Adj \deriv \sig mugroso; muy sucio; impregnada de mugre (ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n tilmah ye:kyayaktik. A:mo wel nikta:lohki:xtia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta ropa está muy mugrosa. No le puedo quitar la mugre. \fr_son 01311-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ya:w \dt 24/Mar/2021 \lx yeh \lx_cita yeh kichi:was \lx_var General \ref 03025 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa él \catgr Pronom-enf \deriv \sig él \sig_var 1-Tzina \fr_n Niktekiti witsti, nikmakati nokni:w. Yeh kikwa wa:n tehwa:n a:mo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a cortar chayotes, se los voy a dar a mi hermana. Ella se lo come y nosotros no. \fr_son 03025-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] yeh ika | por eso \semx_tipo Comparar \semxref yehwa \raiz yeh \nsem Tanto yehwa ika como yeh ika ocurren en los textos pero aunque los asesores consideraban a yeh ika como más común, estadísticamente es más común yehwa ika que ocurre 450 veces en el corpus comparado con 329 de yeh ika. \dt 06/Jan/2022 \lx yehwa \lx_cita yehwa \lx_var General \ref 06600 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa él.ella \catgr Pronom-enf \deriv \sig pronombre enfático de tercera persona singular \sig_var 1-Tzina \fr_n Yehwa ne: ta:kat kimiktih mopio, kikahka:wilih se: tet. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Él es el hombre que mató a tu pollo, le aventó una piedra. \fr_son 06600-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] yehwa ika | por eso \sig_var 1-Tzina \fr_n Neh mo:stah nitahmachchi:wa, yehwa ika nimotekipanowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Yo diariamente hago bordados al pasado, con eso me mantengo. \fr_son 06600-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Pronombre personal \raiz yeh \nsem Tanto yehwa ika como yeh ika ocurren en los textos pero aunque los asesores consideraban a yeh ika como más común, estadísticamente es más común yehwa ika que ocurre 450 veces en el corpus comparado con 329 de yeh ika. \dt 10/Feb/2022 \lx yehwa:n \lx_cita yehwa:n \lx_var General \ref 06602 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ellos.ellas \catgr Pronom-enf \deriv \sig pronombre enfático de tercera persona plural \sig_var 1-Tzina \fr_n Yehwa:n ne: tokni:wa:n tein kiye:kta:li:koh n' tit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ellas son las personas que vinieron a arreglar la luz. \fr_son 06602-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Pronombre personal \raiz yeh \dt 27/May/2020 \lx ye:k- \lx_cita ye:kkiowi \ref 02194 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa mucho \catgr Adv \deriv \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz ye:k \nsem Según Ceferino Salgado en Tacuapan se usa tel- en dicho contexto mientras que en San Miguel Tzinacapan quizá se usa más ye:k- aunque sí se acepta el uso de tel-. \dt 09/May/2021 \lx yekachi:chi:ltik \lx_alt ekachi:chi:ltik \lx_cita yekachi:chi:ltik \lx_var General \ref 00717 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.punta.rojiza \diag -na:l-; +sen-; +pan-; +ye:k-; +tel \rdp_int yeka+chi:chi:ltik \catgr Adj \deriv \infl \sig con la orilla o punta rojiza \osten hojas de plantas \sig_var General \fr_n JVC-- Yo:n ma:pisi:ltekowit tein nika:n we:ikowtah mochi:wa, i:n nika:n, we:ikowtah loma ye:kma:pisi:ltik. Kwaltsi:n pané: hasta pané: ika se: tachihchi:wasneki ima:xiwyo, kwaltsitsi:n ima:xiwyo. Ye:kma:pisi:ltik wa:n ima:te:mpan chihchi:chi:ltik, yo:n selontsi:n ok ima:te:mpan i..., ite:mpan ya xochi..., xiwtsi:n chi..., ekachi:chi:ltik i..., ite:mpa. Chi:chi:ltik. AND-- Wa:n eka..., ehekapitseh semi, ye:keka..., yekapitseh ima:xiwyo. A:mo, tepitsi:n, a:mo tepitsi:n sah ne:n, tepitsi:n mahyá: tsi:nyewaltik wa:n yekapitseh. JVC-- Casi we:weyak ihkó:n ima:te:mpan, ma..., achi pihpitsa:wak. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Ese, el ma:pisi:ltekowit (Calyptranthes sp., de la familia Myrtaceae), el que se da aquí en la gran montaña, aquí en la gran montaña, en el cima, tiene las hojas muy pequeñas. Son muy bonitas, pareciera que uno podría usar las hojas para adornar, son muy bonitas las hojas. Las hojas son muy pequeñas y el contorno de las hojas son rojas, los que están en cogolloel contorno, en la orilla de las flo(res)…, la orilla es rojiza. Son rojas. ADN-- Y son muy puntiagudas, muy, son puntiagudas las hojas. No, un poco, es un poco, este, en la base de la hoja es un poco circular y puntiaguda. JVC-- Son largas las hojas y en las punta (de las hojas) son alargadas (no anchas). \fr_son 00717-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-03-v | 197.714, 224.742 \sem Color \semx_tipo Comparar \semxref yekapanchi:chi:ltik \raiz yeka \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \nsem Aunque en el texto se utilizó yekachi:chi:ltik también se puede usar yekapanchi:chi:ltik para significar 'de nariz rojo' (p. ej., por el frio). \nota Checar uso con significado 'de nariz rojo'. \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx yekaeski:sani \lx_cita yekaeski:sani \lx_alt ye:kaeski:sani \lx_var General \ref 06590 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tipo.de.Campanulaceae \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig planta todavía no identificada, de la familia Campanulaceae. Es una maleza. Se dice que si alguien toca la flor, le provoca una hermorragia nasal. \sig_var 1-Tzina \fr_n Itech ixta:wat onkak miak ye:kaeski:sani, kihtowah ke komo se: kiteki n' i:xo:chio se: ye:kaeski:sa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el potrero hay mucho ye:kaeski:sani, dicen que si uno corta su flor le sangra la nariz. \fr_son 06590-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \raiz eka \raiz es \raiz ki:sa \nota Determinar la cantidad vocalica mas comun de ekatsol. \dt 02/Sep/2020 \lx yekakostik \lx_alt ekakostik \lx_cita yekakostik \lx_var General \ref 00138 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.punta.amarilla \catgr Adj \deriv \infl \sig con la punta amarilla \osten flores \sig_var General \fr_n MJT-- Ne:n koh.... JVC-- Xo:chiowa wa:n ixo:chio tepitsi:n a:kostik. MJT-- A:h, n' iwki yo:ni, teh tiki:xmattok. A:h, m' pos neli, ta: neh, JVC-- Ke:mah, ekakostik tepitsi:n. Ke:mah, niki:xmattok neh ke:meh yo:n tip..., wa:n ne: tipanowah ohtipan wa:n ke:masá: poso:ntok. MJT-- Ke:mah, ne:, .... JVC-- No: semi kipipi:nah yo:n pisi:lnekmeh. MJT-- Ta: yehwa ne: mote:mah ompa no: neli ne: kik..., yehwa no: ka motekipanowah n' okwiltsitsí:n ta:, ihkwí:n... Ke:mah, no: ta:k ika ne: no: mocha:ntiah, no: n' kihto:snekih. JVC-- Ke:mah, kipipi:nah semi. Ke:mah, kikwi:liah n' ia:yotsi:n para kwi:kah ka:mpa ne: mo..., kalyetokeh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e MJT-- Este, árb.... (tsontsapot, Licania platypus (Hemsl.) Fritsch.) JVC-- Brotan sus flores y son un de un color amarillo bajo. MJT-- Ah, a pues tú así lo conoces. Ah entonces es cierto porque yo, JVC—Sí, las flores tienen las puntas un poco amarillas. Sí yo las conozco como a veces pasamos a la orilla del camino y están abiertas las flores. MJT—Sí, este, …. JVC—Las abejas meliponas también chupan mucho las flores. MJT—Ellas también se amontonan ahí porque se alimentan de la miel esos animalitos, así. Si creo que ellas también la usan para construir su nido, eso es lo que significa para ellas. JVC—Sí, chupan mucho las flores. Sí, recogen el néctar de las flores para llevarla a su nido. \fr_son 00138-01_Tzina_JVC313 \fr_fuente 2012-07-25-c | 132.107, 151.228 \sem Color \raiz eka \raiz kos \dt 29/Dec/2020 \rev \lx yekamohtsolowa \lx_cita yekamohtsolowa \lx_var General \ref 08351 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa fruncir.la.nariz \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \sig fruncir la nariz; hacer muecas con la cara \sig_var General \fr_n Pos x'no:tsa mah titakwa:ka:n iwa:n, ta: pos yehwa yo:ni n' tasohtalis. Pero mah..., mah wi:ki de n' kalpanohkeh wa:n mah, mah yekamohtsolo n' tein siwa:montikeh kalihtik etok, a:mo kina:miki. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Pues háblale para que cómamos con él (o ella), pues asi es el cariño. Pero que venga una visita y que la nuera que ya está en la casa, haga muecas (frunza la nariz), eso no está bien. \fr_son 08351-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08351-01_Xaltp \fr_fuente 2009-09-25-k | 1918.115, 1930.642 \raiz yek \raiz mohtsolV \dt 26/Sep/2020 \rev \lx yekapana:paltik \lx_cita yekapana:paltik \lx_var General \ref 08571 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.borde.mojado \catgr Adj \deriv \sig con el borde u orilla mojada \osten telas, prendas \sig_var General \fr_n \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e \semx_tipo Sinónimo \semxref te:na:paltik \raiz eka \raiz -pan \raiz a: \raiz palV \raiz2 a:palV \dt 26/Sep/2020 \lx yekapanchi:chi:ltik \lx_alt ekapanchi:chi:lti, \lx_cita yekapanchi:chi:ltik \lx_var General \ref 08557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.orilla.rojizo \catgr Adj \deriv \infl \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; +tel \rdp_int yekapan+chi:chi:ltik \sig con la orilla u orillero rojizo \osten tela o prendas; hojas de plantas \sig_var General \fr_n Nikpihpilo:ti se: notahmachkami:sah. Xine:chkowili se: metro ista:ktilmah tein yo:n (y)ekapanchi:chi:ltik. Ika niki:xtapechti:s. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Voy a ponerle tela a mi blusa bordada. Cómprame un metro de tela, de la que tiene el orillero rojo. Con ella voy a forrar las pecheras. \fr_son 08557-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yekachi:chi:ltik \raiz yeka \raiz -pan \raiz chi:l \raiz2 chi:chi:l \dt 26/Sep/2020 \rev \lx ye:ka:pis \lx_alt a:pis \lx_cita ye:ka:pis \lx_var General \ref 00147 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa antojadizo \catgr Adj \deriv \sig antojadizo \osten dicho de una persona a quien todo se le antoja \sig_var General \fr_n I:n nokni:w ye:ka:pis, nochi tein kiita ne: xola:lpan kikwa:sneki. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano es muy antojadizo, todo lo que ve en el pueblo se lo quiere comer. \fr_son 00147-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz a:pis \nsem Esta palabra no es común pero se documentó por Aldegundo González. Se utiliza generalmente en segunda persona singular aunque se puede usar en otras personas, tanto singular como plural. Tampoco parece que se utiliza sin el proclítico ye:k o si existe simplemente a:pis es muy raro. En Tacuapan se emplea a:pis, sin ye:k- con el mismo significado de 'antojadizo'. \nota Checar si se usa ye:ka:pis. Checar la raiz a:pis vs a:pi:s, hay dos entradas \rev 2020-12-15 \dt 04/Jan/2021 \lx yekapitstik \lx_alt ekapitstik \lx_cita yekapitstik \lx_var General \ref 05201 (duda) CSC usaría yekapitseh, el ejemplo parece forzado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa puntiagudo \catgr Adj \deriv \sig puntiagudo \osten palo, lápiz, fierro \sig_var General \fr_n Yo:n kowitso:k tein ika se: tato:ka, moneki mah kwaltsi:n yekapitstik. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e El punzón (coa) con que se siembra, es necesario que esté bien puntiagudo. \fr_son 05201-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \raiz pits \ncomp Según Ceferino Salgado, en Tacuapan se emplea la forma yekapitstik mientras que en Tzinacapan se acostumbra decir ekapitstik. \dt 11/Apr/2022 \lx yekatia \lx_cita kiyekatia \lx_var General \ref 00658 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa meter.en.fogón \catgr V2 \infl Clase 2a \sig meter en el fogón, abajo de un comal u olla \osten leña, olote u otro combustible \sig_var General \fr_n Ke:man neh a:mo teh nokow nikyekatia olo:t wa:n no: kwaltsi:n ika se: tisi. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Cuando yo no tengo leña uso el olote para hacer la lumbre y también sirve muy bien para hacer tortillas (produce buen fuego). \fr_son 00658-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yeka \dt 01/Mar/2021 \lx yekawil \lx_cita toyekawil \lx_var General \ref 01018 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa casa \catgr \infl N1=N2 \sig casa; casita \osten \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chpale:wi:ti mo:sta. Tikpantsakwatih ya noyekawil wa:n iwa:n sah nookichpil a:mo tima:tamiskeh. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Quiero que me fueras a ayudar mañana. Ya vamos a ponerle el techo a mi casa y nada más con mi hijo no vamos a poder terminar. \fr_son 01018-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref kalyekawil \raiz yekawil \dt 28/Apr/2021 \lx ye:kilwia \lx_cita ne:chye:kilwia \lx_var General \ref 06599 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \vease ilwia \lx yekinika \lx_cita yekinika \lx_alt ekin \lx_var General \ref 06586 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa por.primera.vez \catgr Adv-tiempo \deriv \sig por primera vez (p. ej., en hacer una actividad o tarea) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil yekinika tato:ka, yeh ika aya:mo semi weli. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Es la primera vez que este muchacho siembra, por eso todavía no puede bien. \fr_son 06586-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ekin \raiz ika \dt 27/May/2020 \lx ye:kma:kopa \lx_cita iye:kma:kopa \lx_var General \ref 04108 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacia.la.derecha \catgr Adv-lugar \deriv \infl \sig hacia la derecha \sig_var General \fr_n Mopili kitsopo:nihkeh iye:kma:kopa. A:mo xiki:tski n' ompaka *porque** xokoltik. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e A tu bebé lo vacunaron en el brazo derecho. No lo agarres por ahí porque está adolorido. \fr_son 04108-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \raiz ma: \raiz -kopa \dt 18/Jan/2022 \lx ye:kmets \lx_cita noye:kmets \lx_var General \ref 05513 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pie.derecho \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pie derecho \osten de humanos \sig_var General \fr_n Ne:chkokowa noye:kmets. Nima:wilti:to wa:n mahyá: nimometschikotila:n. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me duele mi pie derecho. Fui a jugar y parece que sufrí un estirón. \fr_son 05513-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k- \raiz mets \dt 12/Apr/2022 \lx ye:knakat \lx_cita ye:knakat \lx_var General \ref 03241 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa carne.maciza \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig carne sin hueso y poca grasa \osten sea de res, de puerco, de pollo \sig_var General \fr_n Nikchihchi:w kwa:kownakachi:lposo:n. ¡Xikwa! Ka:n chia:wak. Nochi ye:knakat nikowak. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Preparé carne de res en caldo de chile hervido. ¡Cómetelo! No es grasosa. Compré pura carne sin hueso ni grasa. \fr_son 03241-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \raiz naka \dt 03/Jul/2021 \lx ye:kohti \lx_cita ye:kohti \lx_var General \ref 08297 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.mero.camino \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig el paso, en el lugar donde se pasa, en el mero camino \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikahchi:wa moa:wilwa:n. Ye:kohti tikinte:ntok wa:n se: pa:panowa. \fr_au AGA344 \fr_var Tzina \fr_e Quita tus juguetes. Los has regado en medio del paso y a cada rato se pasa (por ahí). \fr_son 08297-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \raiz oh \nota Pon todos los ejemplos de ye:k con sustantivo. \dt 26/Sep/2020 \lx ye:ksemi \lx_cita ye:ksemi \lx_alt iksemi \ref 08057 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx ye:kta:l \lx_cita ye:kta:l \lx_var General \ref 06583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tierra.pura \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig tierra pura (libre de grava o piedra) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:lpan nochi ye:kta:l, a:mo tetah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi terreno es todo tierra pura, no es pedregoso. \fr_son 06583-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \raiz ta:l \dt 27/May/2020 \lx ye:kta:lia \lx_cita kiye:kta:lia \lx_var General \ref 03204 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reparar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig corregir \osten la escritura de un documento \sig_var 1-Tzina \fr_n Nota:la:maw a:mo kwali yetok wa:n a:mo nike:manti nikye:ta:li:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La escritura de mi terreno no está bien y no tengo tiempo para corregirla. \fr_son 03204-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moye:kta:lia) mejorársele la economía familiar \sig_var General \fr_n I:n ta:kat moye:kta:lih tepitsi:n wa:n pe:wak kichihchi:wa icha:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A este hombre se le mejoró un poco su economía familiar y empezó a construir su casa. \fr_son 03204-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \raiz ta:l \dt 04/Dec/2021 \lx ye:kta:lilia \lx_cita ne:chye:kta:lilia \lx_var General \ref 06592 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corregir \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig corregir (la escritura de un documento) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka xola:lpan mah ne:chye:kta:lili:ka:n noa:maw a:mo kwali yetoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al centro a que me corregieran mi escritura (p. ej., de testamento). No me lo habían escrito bien. \fr_son 06592-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \raiz ta:l \dt 10/Feb/2022 \lx ye:ktataxis \lx_cita ye:ktataxis \lx_var General \ref 03354 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tos.normal \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig que ocurre cuando uno está acalorado y se moja de repente. Por ejemplo, alguien siente fuerte el calor y se moja para refrescarse. Entonces el cuerpo y los huesos sufren un espasmo y empiezan a salir mocos en la nariz acompañado con muchos estornudos. No incluye tos provocado por susto \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 02/Sep/2020 \lx ye:ktia \lx_cita kiye:ktia \lx_alt ke:ktia \lx_var General \ref 06593 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar (quelites al quitarles el tallo, zarcillos o nervaduras para hervirlos) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Xikye:kti i:n metstsonkilit! Neh sayoh nikmantehko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Limpia esta mafafa morada! Yo sólo llego a hervirla. \fr_son 06593-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \sig comerse toda la carne (de un pollo) dejando sólo el hueso \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kwaltsi:n kie:ktih i:n pio:ahtapal tein kikwahtoya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño comió toda la carne, dejando solo el hueso, de la ala de pollo que estaba comiendo. \fr_son 06593-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \nsem El verbo ye:kti en cuanto a verduras refiere a la acción de quitar las partes que no se comen dejando solamente lo comestible. En cuanto a carne (se aplica solamente a la carne de pollo) refiere a la acción de comerse toda la carne y dejar el hueso solo. \raiz ye:k \dt 10/Feb/2022 \lx ye:ktik \lx_cita ye:ktik \lx_var General \ref 00455 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suelo \catgr Adj \infl \sig suelto; desmoronado \osten tierra \sig_var Tzina \fr_n Pero neli nochipa onkak, más mochi:wa ka:mpa yo:n kiliah chika:wakta:l porque ka:mpa yo:n ta:l kwaltsi:n ema:xtsí:n o mahyá: ye:ktik semi, tayema:ni, a:mo, a:mo mochi:wa. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Pero de verás siempre hay. Se da más en los lugares donde hay lo que le llaman tierra dura porque donde es tierra blanda o es como muy sueltaa, donde todo es toda tierra blanda, no, no se da. \fr_son 00455-01_corp_Tzina-HSO366_faltar \fr_fuente 2014-07-28-b | 129.138, 141.375 \sig puro, limpio; derecho \osten p. ej., gente que va mucho a la iglesia que se creen o son derechos en su pensar y comportamiento \sig_var Tacua \fr_n Ne: ta:kat moita telye:ktik ta: teltaneltoka wa:n telmi:sahkaki. Pero ta: miakeh kimattokeh ke kipia o:me ipilwa:n iwa:n oksé: siwa:t. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Ese hombre se ve muy puro pues es muy católico y asiste mucho a las misas. Pero muchas personas saben que tiene dos hijos con otra mujer. \fr_son 00455-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx ye:ktilia \lx_cita ne:chye:ktilia \lx_alt ne:che:ktilia \lx_var General \ref 03010 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa limpiarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig limpiar (quelites al quitarles el tallo, zarcillos o nervaduras para hervirlos) de o para (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xine:chye:ktili nokil wa:n neh niow nikowati a:ko:lin. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Limpia mis quelites mientras yo voy a comprar ajonjolí. \fr_son 03010-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \nsem En el ditransitivo ye:ktilia el objeto primario es la persona beneficiada por la acción de limpiar (quelites, mazorca, etc.). En el verbo bajado en valencia a un transitivo con el objeto no referencia ta- el objeto es el fruto limpiado por quitarle partes pudridas que no se comen (pero no quitarle, p. ej., .espinas, cáscara, etc.). \dt 06/Jan/2022 \lx ye:kxili \lx_cita ye:kxili \lx_var General \ref 00417 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa camarón \catgr Sust \infl N1 \vease xili \raiz ye:k \raiz xili \dt 02/Feb/2021 \lx ye:ká: \lx_cita sepa ye:ká: \ref 00930 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa nuevamente \catgr Adv-tiempo \deriv \infl \sig nuevamente, de nuevo \sig_var General \fr_n I:n tepa:mit a:mo mela:wak tikchihchi:w. Xiktsontamo:ta wa:n sepa yeká: xikchihchi:wa. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Este muro no lo hiciste recto. Túmbalo y hazlo nuevamente. \fr_son 00930-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ye:k \rev 2020-12-15 \dt 13/Apr/2021 \lx yema:nia \lx_alt ema:nia \lx_cita kiyema:nia \lx_var General \ref 01362 (duda) usar frase del corpus, CSC no usa esta palabra para el significado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suavizar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig suavizar la mugre (de ropa) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k tiowih titapa:katih kowtah, nopili kiema:nia n' tilmah wa:n neh sayoh niktemowia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando vamos a lavar al río, mi hija suaviza la mugre de la ropa (al lavarla rápidamente) y yo sólo le quito la mugre al lavarla bien. \fr_son 01362-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ema:ni \dt 25/Mar/2021 \lx yema:nia \lx_alt ema:nia \lx_cita yema:nia \lx_var General \ref 05759 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suavizarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Durativo a-x \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig suavizarse \osten p. ej., tortillas duras al remojarse, hervida en agua \sig_var General \fr_n Nokni:w ne:chmakak miak taxkal. Nika:pacho:ti mah yema:nia wa:n nikimakas notapialwa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermana me dio muchas tortillas (en este caso, duras). Las voy a sumergir en agua y cuando se suavicen se las daré a mis animales. \fr_son 05759-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ema:ni \dt 12/Apr/2022 \lx yema:nka:toto:nik \lx_cita yema:nka:toto:nik \ref 00114 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa tibio \catgr Adj \infl \sig tibio \osten líquidos \sig_var General \fr_n ADA-- Tikihtowa tohtoto:nik. ¿Ke:ní:w? ¿Kimolo:ntia:yah? JVC-- Kimolo:ntiah wa:n yema:nka:toto:nik ika ka:ltiah n' itskwinti para kipahtia:ya. Ke:mah. ADA-- I:n ika ka:ltia:yah tikihtowa. JVC-- Ika ka:ltiah n' itskwinti, ika ka:ltiah. Ke:mah. ADA-- Ipa sayoh para itskwimeh kimpahtia:yah, para tokni:wa:n a:mo ke:man a:kin ika kipahtia:yah. JVC-- I:pa itskwimeh sah. A:mo. I:pa itskwimeh sah yo:n. Ipa itskwimeh sah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e ADA-- Dices que es caliente. ¿Cómo? ¿Las (las hierbas) hervían? JVC-- Lo hierven y cuando ya está tibio con eso bañan el perro para que le haga remedio. Si. ADA-- Dices que con eso lo bañaban. JVC-- Con eso lo bañan el perro, con eso lo bañan. Si. \fr_son 00114-01_corp_Tzina_faltar \fr_fuente 2013-07-21-o | 233.373, 255.573 \raiz yema:n \raiz to:na \rev 2020-12-15 \dt 29/Dec/2020 \lx yetoya:n \lx_cita iyetoya:n \ref 08348 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig lugar donde está sentado \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx yetoya:nkochi \lx_cita nietoya:nkochi \lx_var General \ref 08347 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dormir.sentado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig dormir sentado (pero solamente por un rato o parte de la noche) \sig_var General \fr_n Wa:n yeh na:nahtsi:n no: mote:kato pos ta: yetoya:nkochik a i:pa. No: tepisti:n i:xkochik wa:n tsahtsih ya piomeh. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Y la señora se fue a acostar (para descansar bien) porque ya se había dormido sentada. Durmió ligeramente (un ratito) y empezaron a cantar los gallos (despertándola al amanecer). \fr_son 08347-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08347-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 1707.939, 1717.427 \sig (con sen-: seyetoya:nkochi) dormir sentado profundamente \sig_var General \fr_n P[e:w]ato takakalatsa ya. Ihsak na:nahstsi:n, ta: pos i..., itech imet ihkó:n tosta:stoya, ompa seyetoya:nkochik, kichi:xtoya wa:n kita:lihtok metat i:xko se: bola tixtsi:n. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Empezó a tocar la puerta, (en ese momento) despertó la señora, pues se había quedado completamente dormida recargada en su metate, pues lo estaba esperando (su esposo), porque sobre el metate tenía una bola de masa. \fr_son 08347-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08347-02_Tzina \fr_fuente 2010-07-14-f | 1579.3, 1593.675 \raiz e \raiz -to \raiz -ya:n \dt 26/Sep/2020 \rev \lx yewal \lx_cita yewal \lx_var General \ref 03110 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra, parece ser un neologismo no muy común \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aro \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig aro \osten comprado o hecho, de madera o de metal \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikchihchi:wati se: yewal ika i:n komekat. Nopili kwi:kas mo:sta ka:mpa momachtia, ika ma:wilti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Voy a hacer un aro con este bejuco. Mañana mi hijo se lo va a llevar a la escuela, va a jugar con él. \fr_son 03110-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yewal \dt 07/Jan/2022 \lx yewalika \lx_cita yewalika \lx_var General \ref 06584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa parte.pequeña \catgr Sust-predicado \deriv \infl \sig parte pequeña (p. ej., el área deshierbada en un terreno hierboso) \sig_var 1-Tzina \fr_n Niahka nieme:wato. Sayoh se: yewalika nitame:w, pe:wak kiowit wa:n iwki niwa:le:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui a deshierbar el frijol. Solamente limpié una parte pequeña, empezó a llover y así me regresé. \fr_son 06584-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yewal \dt 26/May/2020 \lx yewalka:wa \lx_cita kiyewalka:wa \lx_var General \ref 06104 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dejar.espacio.alrededor \catgr V2 \infl Clase 4/3 \sig dejar un espacio o un círculo aldrededor sin tocar \osten p. ej., sin barrer, sin desyerbar o chapear \sig_var General \fr_n ADA-- Entós te:chilia:ya mah tikyewalka:waka:n mah 'tachipa:wi:ka:n mah moskalti porque ne:, ne: pala:nis n' kalkowit wa:n ompa tikwiskeh sah. Yehwa nikelna:miktok. JVC-- Ke:mah. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e ADA-- Entonces nos decía que dejemos la planta, que deshierbemos alrededor de la planta para que crezca porque se va a pudrir la madera de la casa y ahí lo vamos a tomar (para sacar nuevamente la ladera). Eso me acuerdo. JVC-- Sí. \fr_son 06104-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 06104-01_Xaltn \fr_fuente 2014-07-23-m | 290.555, 299.565 \raiz yewal \raiz ka:wa \dt 02/Sep/2020 \lx yewalwia \lx_alt yowalwia \lx_cita kitayewalwia \lx_var General \ref 01110 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con ta- : kitayewalwia) rodear, esquivar y mantener una distancia \osten al pasar algo en el camino \sig_var General \fr_n Komohko:n tiow ka:mpa moa:wi wehka xiktayowalwi yo:n kwa:kweh tein nochipa ohti kiilpia. A:mo ka:n mitsto:tokak. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Si es que vas a visitar a tu tía rodeas por un buen tramo a esa vaca que siempre amarran en el camino. No vaya a ser que te corretee. \fr_son 01110-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz ewal \dt 24/May/2021 \lx yo:ka \lx_cita yo:ka \ref 08656 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx yo:kolia \lx_cita kiyo:kolia \lx_var General \ref 03111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atacar.sin.provocación \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig atacar espontáneamente o sin provocación contra \osten físicamente, de palabra, en efecto hacer cualquier acto en contra o perjuicio de alguien pero sin razón ni provocación \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili kiyo:kolih kitewih i:n siwa:pil. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño atacó a la niña pegándole sin provocación. \fr_son 03111-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:ko (?) \dt 08/Nov/2021 \lx yo:lahsi \lx_cita kiyo:lahsi \lx_var General \ref 00443 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa saciar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig saciar; hartar \osten p. ej., una comida o bebida que se ha tomado hasta en exceso, una persona molestosa por su comportamiento \sig_var General \fr_n Mo:stah emo:l kiyo:lahsik a nokone:w, a:mo kineki ok kikwa:s. Kiele:wia pionakat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Comer frijol del diario sacia a mi hijo, ya no lo quiere comer. Se le antoja carne de pollo. \fr_son 00443-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz ahsi \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lahxitia \lx_cita kiyo:lahxitia \lx_var General \ref 03095 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hartar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig hartar; hacer desesperar; fastidiar \osten con actitudes o comportamiento \sig_var General \fr_n Nikpia se: itskwinti wa:n ne:chyo:lahxitih ya, kinkwa n' piotemeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un perro y ya me hartó, se come los huevos de mi gallina. \fr_son 03095-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref yo:lmahxitia \raiz yo:l \raiz ahsi \nsem Se emplea yo:lahxitia solamente en referencia a hartar a alguien por actitudes o comportamiento. Cuando se harta o hostiga alguien por algo como comida, por ejemplo al comer lo mismo cada día, se utiliza la palabra yo:lahsi. \dt 07/Jan/2022 \lx yo:la:n \lx_cita iyo:la:n \lx_var General \ref 03089 se puede usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa centro \catgr Sust-loc \deriv \infl Oblig pos \sig parte central \osten de una flor, un árbol o tronco \sig_var General \fr_n I:n xo:chit iyo:la:n yetokeh miak nektsitsi:n. Kipipi:niliah n' ia:yo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En el centro de esta flor hay muchas abejas. Le chupan su néctar . \fr_son 03089-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz -ya:n \nmorf Parecee que este sustantivo locativo se compone de la raíz verbal yo:l y la terminación -ya:n con el cambio regular en el náhuat SNP de /y/ a /l/ después de /l/ y después la reducción de /ll/ a una sola /l/. \dt 07/Jan/2022 \lx yo:la:nkostik \lx_cita yo:la:nkohkostik \lx_var General \ref 08465 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.centro.amarillo \catgr Adj \deriv \infl \sig con el centro amarillo \osten ciertas flores (Plumeria rubra L., Conostegia icosandra (Sw. in Wikstr.) Urban, Tabernaemontana litoralis Kunth); ciertos frutos o semillas (mamey, Coix lacryma-jobi L.) \sig_var General \fr_n EGS-- Na:nah, pos ekintsi:n mah timonohno:tsaka:n de yo:n kapolin nipawí:n kowtah mochi:wa, ne: ox no: tiki:xmati. Ta:taman tikto:ka:itiah, ne:n, i:n kapolin tein nika:wí:n onkak. Neh a:mo n'mati ke:ní:w ne: tikto:ka:itia, ata ma:we:weyak wa:n, este, mahyá: iwkitikisneki yo:n ixta:wat mochi:wa, sayoh ke ne: se: kita ne: yehwa yo:n kapolin ista:k ne:n i..., ixo:chio ata wa:n pané: yo:la:nkohkostik wa:n pos no:, no: mopilowa kapolin pero a:mo, a:mo ika taolo:ch ta: ata sehse:, ne:n, mopilowa wa:n ne:si no: oksi. ¿Xa: no: tiki:xmattos eski? CGN-- Niki:xmattok wa:n neh niki:xmattok mono:tsa, nejó:n, kapolkwowit porque porin sehse:sah, ne:n, iteyotsi:n, mochi:wa n' kapolin. Sehse: sah a:mo miak. Wa:n yo:n, yo:n, ne:, xa:lkapolin yeh ye:kmiak mopilowa. Wa:n i:n neli, i:n tein nimitsilia sayoh niki:xmati nejó:n kapolkowit kito:ka:itiah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e EGS-- Señora, pues ahora que platiquemos sobre ese capulín (Conostegia icosandra (Sw. in Wikstr.) Urban) que crece por ahí en el monte, si acaso también lo conoces. Lo nombramos de diferente manera, este, este capulín que se da por aquí. Yo no sé cómo le llamas tú, pues las hojas son alargadas y, este, quiere parecerse al que crece en los potreros sólo que ese se ve que ese capulín, la flor es blanca y parece que en el centro de la flor es amarilla y pues también, también los capulines se cuelgan pero no, no en racimos, sino se cuelga un capulín, se cuelga y parece que también se maduran. ¿Quizá también lo conozcas? CGN-- Lo conozco y yo lo conozco por llamarse, este, kapolkwowit porque solamente se cuelga un capulín. Solamente dé un que otro capulín, no son muchos. Y ese, ese xa:lkapolin se cuelgan bastentes capulines. Y ciertamente, del que te platico solamente lo conozco ese al que le llaman kapolkowit. \fr_son 08465-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 08465-01_Tzina \fr_fuente 2012-07-31-l | 0.00, 59.847 \nsem En la frase ilustrativa E. Gorostiza pregunta sobre un árbol que él conoce como (Conostegia icosandra (Sw. in Wikstr.) Urban) que se characteriza por tener, por sus anteras, el centro amarillo. \raiz yo:l \raiz -ya:n \raiz kos \raiz2 yo:la:n \dt 26/Sep/2020 \rev \lx yo:la:nkoyoktik \lx_cita yo:la:nkoyoktik \lx_var General \ref 03091 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa con.centro.hueco \catgr Adj \deriv \sig con un hueco, agujeros o como pozitos en el el centro \osten canasta de pescar acamayas en forma esférica dejando un hueco al centro por el donde entran los peces; tortillas que al hacerse se pega el centro a donde los cuatro dedos de la mano se juntan con la palma y al echar la tortilla sobre el comal un poquito de masa por el centro se queda pegado a la mano) \sig_var General \fr_n Tein a:mo se: kita, ke:mah. Se:, se:, se: kita ne: kiki:xtiah ya n' teyao:ni wa:n tein a:mo pos te:kaya:wah sah a:mo neli. Nejó:n, wa:n no:, no: n' tein pisi:ltik wa:n tein wehwei, xo:chiowa, ixo:chio ne:, ihista:k. Wa:n cuan..., cuando powetsi a yo:la:nkohkoyoktik mochi:wa ne:n ixo:chiotsi:n, pisi:ltik n' ixo:chiotsi:n, yehyewaltik, wa:n ihista:k, paxi:i:ni yo:la:nkohkoyoktik ata ne:n mote:ma ta:lpan ixo:chiotsi:n xo:me:t. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Uno ve cualquier cosa, sí. Uno, uno, uno ve, este ya lo saca ese algo malo y lo que no, solamente nos engañan, no es cierto. Este, y también, también los que son pequeños y los que son grandes florece, las flores son blancas . Y cuando caen, en la base de los pétalos son agujerados, las flores son pequeñas, redondas y son blancas, se caen y en la base de los pétalos son agujerados y las flores del sauco se esparcen en el suelo. \fr_son 03091-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-16-i | 85.034, 108.334 \raiz yo:l \raiz -ya:n \raiz koyo: \dt 07/Jun/2021 \rev \lx yo:la:yo \lx_cita iyo:la:yo \lx_var General \ref 05100 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espacio.central \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig espacio, lugar o parte central \osten flores, frutos \sig_var General \fr_n Pampi:ktok ika yo:n n' kowe:lo:t tikiliah. Pero tsikitsi:n, [ke:]meh pili ok, pampi:ktok. Yehwa n' iyo:la:yo [mah] tikihto:ka:n. Wa:n de que wetsi a pos moka:wa ya n' kowtetsí:n wa:n moskaltia ya para, nejó:n, yehwa ya n' chika:waya wa:n oksi a. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e El que le llamamos kowe:lo:t (Monstera spp.) está cubierto por encima. Pero es chiquito, cuando es pequeño tiene una capa que lo cubre. Es el que podemos decir es el centro de la flor. Después de que se cae la capa ya queda el fruto y crece hasta llegar a madurar. \fr_son 05100-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-18-j | 303.34, 316.702 \fr_n HSO-- Momiakilia ya, momakilia, mopatatiw ya. Ke:mah ihkó:ni yo:n kome..., yo:n kamoh. JVC-- Ke:mah wa:n eski cada vez que ixwatiw mo..., pos mopatatiw ya. Ke:mah ehe, ke:mah. HSO-- Pos nejó:n ka:n 'mati xa: t'neki tine:chtapowi:s ok teisá: más o .... Yehwa sah. JVC-- Pos pané: yehwa sah. Yehwa sah niki:xmattok yo:n ka:n teh más ka:n servi:rowa tei i:pa se:..., i:pa sayoh komekat sah wa:n pos a:mo servi:rowa porque a:mo para se: monamakili:s wa:n para se: kikwas a:mo semi porque pos teltahtakwaktik. Kwali se: kikwa neli pero mah se: kitapa:na ika machete wa:n tayo:la:yo se: kikwa pero ipanko a:mo wel se kikwa porque nochi, pané: nochi nalwat kipanke:ntok. HSO-- Ke:mah neli, ke:mah, ke:mah. JVC-- Takwa:wak semi, se: kikwa sayoh iihtikyo sah komo se: kineki se: kikwas, ke:mah, yehwa sah yo:n nikmattok neh. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e HSO-- Ya se multiplica (hablando del kowatah kahtso:t, jícama silvestre, prob. Pachyrhizus erosus (L.) Urb.), se multiplica la planta y ya va cambiando. Sí así es ese bej…, camote. JVC-- Sí, y creo que cada vez que nacen nuevas plantas se…, pues ya se van cambiando. Sí, así es. HSO-- Pues no sé, tal vez quieras platicarme de algo más o …. Es todo. JVC-- Pues parece que es todo. Eso es lo que conozco que no sirve para otra cosa más, porque no se puede vender o se puede usar para comer porque es muy duro. Se puede comer pero hay que partirlo con machete y se come nada más la parte central del camote pero por encima no es comestible porque parece que todo está cubierto de raíces. HSO-- Si es verdad, sí, sí. JVC-- Es muy duro, se come nada más lo que tiene adentro si uno quiere comer, si nada más eso, es todo lo que sé. \fr_son 05100-02_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2014-07-25-r | 358.25, 396.695 \sig las ramas centrales \osten árboles y arbustos \sig_var General \fr_n Pos neh nikitani n' tepe:chi:lkowit n..., kiliah ne:n, n' tein kowtah mochi:wa. Ixo:chio kostik wa:n mochi:wa ika taolo:ch ke:meh yo:n, momahmaxalowa n' iyo:la:n ke:meh yo:n koyo:po:lxo:chit. Iwki mochi:wa ne:n i..., mahmaxaltik no iwki pero, pero ika racimitos ne: mochi:wa n' iyo:l..., iyo:l..., iyo:la:yo . Wa:n de xo:chiowa ya pos yo:n no: kostik n' ixo:chiotsitsi:n ke:mah de que chika:waya ya mo..., moka:wa ya n' exo:tsitsí:n.\fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Pues yo he visto que el que le llaman tepe:chi:lkowit (tipo de árbol, quizá Myrsinaceae, pendiente identificación) que se da en el bosque. Sus flores son amarillas y se dan por racimos como la, en el centro tiene muchas ramas como el koyo:po:lxo:chit. Así se da este su…, tiene muchas ramas también, es así pero se da por racimitos, así es en el corazón (en las ramas centrales). Y cuando brotan las flores pues son amarillas, después de que arrecian las flores ya que…, quedan los ejotitos (esto es, los frutos del tepe:chi:lkowit.. \fr_son 05100-03_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2011-07-29-p | 455.532, 479.096 \nmorf La palabra yo:la:yo es la forma poseido no enajenable de yo:la:n, morfologicamente yo:l + -ya:n. Historicamente es probable que esta combinación se realizaba como yo:lla:n y después la doble /ll/ se redujo a una sola /l/. Posteriormente la secuencia yo:la:n + -yo resultó en la pérdida de la /n/ antes de /y/. \raiz yo:l \raiz -ya:n \dt 03/Feb/2022 \rev \lx yo:lchika:wa \lx_cita kiyo:lchika:wa \lx_var General \ref 01839 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa animar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig animar, apoyar verbalmente (a alguien, p. ej. para enfrentar un problema, para mantenerse, para eligirse a un puesto) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w kii:xta:lihkeh mah xiwtekiwah, miak tokni:wa:n kiyo:lchika:wkeh wa:n tata:nik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi hermano lo eligieron para juez de paz, muchas personas lo apoyaron (con votos) y ganó. \fr_son 01839-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig fortalecer, ayudar (a alguien, en cuanto a salud, p. ej., una vitamina o alimento) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pahti tein kimakakeh i:n kokoxkeh kiyo:lchi:ka:w wa:n ika pahtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta medicina que le dieron a este enfermo lo ayudó y con eso se curó. \fr_son 01839-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo moyo:lchika:wa) armarse de valentía (p. ej., para enfrentar un problema, un animal bravo, un ladrón) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Ximoyo:lchika:wa wa:n xikte:ilwili n' a:kin mitstewih! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Ármate de valor y acusa a quien te pegó! \fr_son 01839-03_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz chika: \dt 18/Apr/2021 \lx yo:lchika:wak \lx_cita yo:lchika:wak \lx_var General \ref 00441 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa valiente \catgr Adj \deriv \sig valiente \sig_var General \fr_n I:n pili semi yo:lchika:wak. A:mo kinmowilia n' itskwimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy valiente. No les tiene miedo a los perros. \fr_son 00441-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref yo:lchikaktik \raiz yo:l \raiz chika: \nota Preguntar si tambien se usa para alguien que no compadece de los demas. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lchika:walo:ni \lx_cita yo:lchika:walo:ni \lx_var Tzina \ref 07876 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa plancha.central \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig plancha central, madera que se pone sobre los tirantes de una casa y que sostienen la madera que se llama 'pie derecho' \fr_n Wa:n ompa ke:mah ki..., kichi:wiliah ya cuadro ki..., kwaltsi:n ki..., kipareja:rowah ya ika hilo, kitili:ntiah nojó:n kalikximeh wa:n ke:mah nojó:n ne:n taihti:yo:meh tikilwiah nochi kinkohnoto:nah ya wa:n nochi ne:n kinin..., kinimpanki:xtiah. Parejo po:wtokeh. Wa:n ke:mah ki..., kimpareja:rowah wa:n kita:liah ne:n taihtik se: yo:lchika:walo:ni, soh ika kilpiah sah. De ompa tate:n ne: ki..., kisohsoh ya ne:n, ne:n a:mo kis..., yo:n a:mo kisoh ok, soh kilpiah sah. Este, kita:liah ya kiliah este kalte:nyo:lchika:walo:ni. De ompa, este, nochi kilpihtiowih, parejo ika kwomekat. Nochi nojó:n, parejo ika komekat kihilpiah. A:mo tekiti, este, teposkla:bos, puro kwamekat. Pero no: tein kilpiah ika yo:n kowit mono:tsa n' komekat, tata:wikkomekat. Yehwa más chika:wak kihtowa:yah ne:n tota:tahwa:n. De ompa nochi kitamiilpiah ya yo:n, este, ki..., ki..., kwali, kwali moka:wa wa:n ke:mah kintamachi:wah kale:walmeh. Ki:xehekowah qué tanto de wehkapan eski. A:mo, a:mo kikalakia:yah metro soh kitah sah qué tanto de kwali moka:was para a:mo tahxi:kas. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Y enseguida lo…, ya le hacen el cuadro lo…, lo emparejan bien con hilo, aprietan bien los horcones y luego van los tirantes, decimos que ya los cortan a la medida y los suben todos parejo. Todos están contados. Luego los emparejan y ya ponen una plancha central, sólo los amarran. De ahí en las orillas ya los clavan, este (aparentemente aquí se corrige), no los cla…, no los clavan sólo los amarran. Este, ya ponen lo que le llaman plancha lateral. De ahí este toda (la madera) las van amarrando parejo con bejuco. Todos los amarran con bejuco, ahí no trabajan los clavos de fierro, puro bejuco. Pero el bejuco que usan para amarrar es el tata:wikkomekat (falta determinar bien cual bejuco es, aparentemente un Malpighiaceae, quizá Stigmaphyllon sp. o Heteropterys brachiata (L.) DC.. Decían los abuelos que es el bejuco más resistente. De ahí terminan de amarrar todos los, este, los…, ya queda bien y entonces ya miden las alfardas, calculan bien qué tanto debe ser de altura. No, no metían el metro, sólo calculaban de vista qué tanto (de alto el techo) para que no goteara el techo. \fr_son 07876-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07876-01_Tzina \fr_fuente 2010-07-13-a | 166.375, 263.481 \nsem Andrés Juárez Hernández, al hablar de la construcción de casas, emplea varios términos con la raíz, chika:w ('fuerte') para referirse a varias partes de las casas, particularmente las de palma. Parece que estas palabras son idiosincráticas de él y no se comparten entre otras. Para la kalte:mpla:nchah, la 'solera', Juárez utiliza kalte:nchika:walo:ni o kalte:nyo:lchika:walo:ni. Para la media plancha utiliza el término yo:lchika:walo:ni o tatahkoyo:lchika:wka. Y para 'pie derecho', una parte de la casa que casi siempre se llama por su nombre en español, Juárez utiliza takalyo:la:nchika:wka. Estas palabras son idiosincráticas y no compartidas, por lo menos hasta lo que se ha determinado. Existen otras palabras que nada más Juárez ha utilizado pero que parecen ser más definidas, refiriéndose a partes de casas por las que no se han documentado otros nombres: kalitskwinti, takaltsompecho:lo:ni y, como ya mencionado, takalyo:la:nchika:wka. \sem Casa-espacio-y-partes \semxref ihtikkowa:yo:t \semxref kalihtikkowa:yo:t \semxref taihtikkowa:yo:t \semxref tatahkopla:nchah \semxref tatahkoyo:t \raiz yo:l \raiz chika: \dt 22/Sep/2020 \rev \lx yo:lchika:waya \lx_cita yo:lchika:waya \lx_var Tzina \ref 08006 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx yo:lchika:wka \lx_cita toyo:lchika:wka \lx_var General \ref 01460 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa maíz \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig \sig_var \fr_n Ke:mah wa:n ompa yo:n tehwa:n tiahkeh wa:n no: timoye:kka:wkeh iniwa:n tein taeka:ntok, porque yo:n no: yetok n' tein taeka:ntok, ne:n, ma:yo:lto:moh, neli n' ke:meh tein, tein me..., mero, mero we:ichi:wkeh n' tikihtowah n' toxola:l. Tiknohno:tsato neli yo:n tio:tak wa:n pe:wkeh tikilwiah ya ke:ní:w n' totaxkaltsi:n tikilwiah pos tehwa:n tiki:xehekowah a:mo no: wel timaya:n..., timaya:nya:skeh, siempre monekis to..., toyo:lchika:wka no: para tik..., tikmase:waskeh n' taxkaltsí:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Si, luego de eso, nosotros nos fuimos y también nos pusimos de acuerdo junto con el delantero (dirigente, jefe) porque en eso también hay alguien quien dirige, este, el mayordomo, es cierto como el que, el mero, mero, en nuestro pueblo, decimos que es el máximo, fuimos a hablar en esa tarde y empezamos a decirle cómo (vamos a hacer para) nuestra tortillita (comida), le dijimos, pues nosotros creemos que no podemos ir con hambre, siempre se va a requerir nuestro alimento para comer, para comer la tortillita. \fr_son 01460-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2011-07-27-a | 461.241, 483.938 \fr_n Pero cuando yo:n tipowetsikoh, i:n apenas ke:meh se: veinticinco años, cuando tasekwetsik, wehka:w a yo:n wa:lah, se: tasekwetsi:lis wa:n yehwa ya ka:mpa te:chtekipacho:ko ya i:n, este, tehwa:n tikihtowah ne: pos titapolo:koh porque tikpolohkeh yo:n to..., toyo:lchika:wka, totato:k. Nochi wehweliw yo:n kahbe:ntsi:n, tatak nochi. \fr_au FHR321 \fr_var Tecol \fr_e Pero cuando decaímos, hace poco, hace como unos veinticinco años, cuando cayó la helada, tiene tiempo que vino una helada y eso es lo que nos vino a afectar, nosotros decimos que ya perdimos porque perdimos todo con lo que nuestro sustento, nuestro cultivo. Todo se echó a perder el café, todo se quemó. \fr_son 01460-02_corp_Tecol-FHR321_faltar \fr_fuente \raiz yo:l \raiz chika: \dt 05/Apr/2021 \lx yo:lema:nia \lx_cita kiyo:lema:nia \lx_var General \ref 00482 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa convencer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig convencer; cambiar (a alguien) de parecer o opinión (por medio de argumentos y discusión) \osten convencer; cambiar (a alguien) de parecer o opinión (por medio de argumentos y discusión) \sig_var General \fr_n Tekit nikyo:lyema:nih nokni:w. Ka:n kinekia ne:chtane:wti:s n' itapial. \fr_au ADA300 \fr_var Tzina \fr_e A duras penas convencí a mi hermano (para que cambiara su opinión). No quería prestarme su bestia. \fr_son 00482-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo : moyo:lyemania) tener o sentir compasión, compadecer \sig_var General \fr_n Wa:n ke:man kilia:yah m' *padrino, que** "Ihko:ni nocha:n, iko:ni ninemi, yehwa i:ni nikwa", m' *padrino** moyo:lyema:niaya wa:n kiniwa:lmakaya se: tomi:n mah kie:kchihchi:wa n' icha:n oso mah takwa kwali. \fr_au JSI331 \fr_var Tzina \fr_e Y cuando le decían el padrino, que: "Así estaba mi casa, así vivo, esto es lo que como", el padrino tenía compasión y les venía a dejar un dinero para que mejoraran sus casas o que comieran bien. \fr_son 00482-02_corp_Tzina-JSI331 \fr_fuente 2009-09-20-a | 2289.946, 2301.551 \raiz yo:l \raiz ema:ni \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx yo:le:wa \lx_cita kiyo:le:wa \lx_var General \ref 03026 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invitar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig invitar (p. ej., una persona a una fiesta, un mozo a un trabajo) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokni:w ne:chyo:le:w mah tia:ka:n se: ilwit, kihtowa kikalpano:ti se: ikompa:leh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me invitó que vayamos a una fiesta, dice que va a visitar a un compadre. \fr_son 03026-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (con reflexivo moyo:le:wa) animarse (p. ej., para salir o visitar a un lugar) \sig_var 1-Tzina \fr_n No: nimoyo:le:w nikohkowiti:w namowa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e También me animé para ir a leñar con ustedes. \fr_son 03026-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l aiz e:wV \dt 05/Oct/2021 \lx yo:le:wilia \lx_cita ne:chyo:le:wilia \lx_var General \ref 02989 (duda) usar frase del corpus, el ejemplo no es bueno \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa invitarle \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig invitar (a alguien, p. ej., a una fiesta o convite) para o de parte de (alguien) \sig_var 1-Tzina \fr_n 'Ne:chyo:le:wili mopá:n mah ne:chpale:wi tateki:lis, nikneki nima:tamis a wa:n poliwi ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Invita a tu papá de mi parte para que me ayude con el corte de café, ya quiero terminar y todavía falta. \fr_son 02989-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l aiz e:wV \dt 02/Aug/2021 \lx yo:li \lx_cita yo:li \lx_var General \ref 02985 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa nacer \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+ta-; 0-lo \sig nacer (ovíparos solamente, p. ej., pollos, patos, pájaros) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa yo:lkeh nopiokone:wa:n, mo:sta takwa:skeh ya. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer nacieron mis pollitos, mañana ya comerán. \fr_son 02985-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nemi \raiz yo:l \dt 02/Aug/2021 \lx yo:lihsi:ka \lx_cita yo:lihsi:ka \lx_var General \ref 00813 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa agitársele.corazón \catgr V1 \infl Clase 4 \sig agitársele el corazón, tener el corazón en estado de agitación \osten por enfermedad, por esfuerzo \sig_var General \fr_n Mah kwaltsi:n se: kita:lili parejo nochi, nochi n' icuerpo wa:n mah se: kitsompacho, mah se: kitake:nti wa:n komo ki..., tikpiah iwahkal mah ompa t'pankalaki:ka:n wa:n mah kochi. Entó:s ika yo:n kika:wa. Uhuh. Komohkó:n, ne:, yeha yo:n yo:lihsi:ka m' pili. Mm. \fr_au CVH329 \fr_var Xalpn \fr_e Hay que ponerle todo y bien parejo, todo su cuerpo y hay que taparlo con cobijas, hay que taparlo con cobijas y si…, si tenemos su cuna portátil ahí lo metemos y que se duerma. Entonces con eso lo deja. Aja. Si, este, eso es que el niño se agita mucho al respirar. Si. \fr_son 00813-01_Xalpn-CVH329_faltar \fr_fuente 2011-07-21-n | 39.271, 58.337 \raiz yo:l \raiz ihsi:ka \dt 22/Mar/2021 \lx yo:li:k \lx_cita yo:li:k \lx_var General \ref 03008 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa despacio \catgr Adj \deriv \sig despacio, lentamente \osten p. ej., al realizar un trabajo, caminar \sig_var 1-Tzina \fr_n Komo tia:ti kowtah, yo:li:k xiow ye:ktaala:wa porin ya:lwa kiowik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si vas a ir al rancho vete despacio, está muy resbaloso porque llovió ayer. \fr_son 03008-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig bajito (un sonido no muy fuerte) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡Yo:li:k xitahto, kochtok nopili! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Habla en voz baja, está durmiendo mi niño! \fr_son 03008-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \dt 06/Jan/2022 \lx yo:lika- \lx_cita kiyo:likateki \ref 02197 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa lentamente \catgr Adv \deriv \infl \sig con cuidado \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig lentamente \raiz \dt 09/May/2021 \lx yo:likachi:wa \lx_cita kiyo:likachi:wa \lx_var General \ref 01743 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.lentamente \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer lentamente (actividades humanas) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t semi kiyo:likachi:wa n' ichi:walis, yeh ika tio:tak a n' takwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer hace muy lentamente su quehacer, por eso come ya tarde. \fr_son 01743-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz chi:wa \nmorf Aunque el verbo compuesto yo:likachi:wa se forma con un participio verbal, la /a/ es corta, no larga como se esperaba. \dt 18/Apr/2021 \lx yo:likaki:sa \lx_cita yo:likaki:sa \lx_var Tzina \ref 07975 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa salír.lentamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; -tel- \sig írse emergiendo a saliendo lentamente (una cosa de otra, p. ej., la masa de un molino de luz, el café de la despulpadora) \sig_var Tzina \fr_n Nikilia pos la verdad nikilwia neh a:mo ke:man nikita, kihtowa cuando miki se: tokni:w, kihtowa, primero, kihtowa, yowi, kihtowa. Se:wi, kihtowa. Se:wi kihtowa yo:n, se:wi kihtowa. Después, kihtowa, sepa moli:nia kihtowa, ke:yeh kihtowa porque yo:likaki:stiw, yo:likatantiw, kihtowa, yo:likatantiw, kihtowa. Yo:lika..., mahyá: mah tikihto:ka:n tehwa:n yo:likase:wi kihtowa ne:n cuerpo kihtowa. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Le digo pues la verdad, le dije que yo nunca he visto, dice, cuando muere una persona, dice que primero, dice, se va, dice. Se va, dice. Se apaga (se muere), dice. Se apaga, dice. Se apaga. Después, dice nuevamente, se vuelve a mover (esto es, dando señal el cuerpo que aún está vivo) ¿Porqué? dice, porque se va saliendo (el alma) lentamente, se va acabándose, dice, lentamente, dice. Lenta..., es como podemos decir que se apaga despacio, dice, aquel cuerpo, dice. \fr_son 07975-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07977_01_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-f | 1306.54 \raiz yo:l \raiz ki:sa \nsem Las palabras yo:likase:wi, yo:likatami y yo:likaki:sa occurren solamente una vez hasta el momento en el corpus, en una descripción de Rubén Macario de como se muere uno, lentamente al salírsele despacio el alma del cuerpo. \dt 22/Sep/2020 \lx yo:likamani \lx_cita yo:likamani \ref 00502 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var General \glosa hervirse.lentamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \sig hervirse lentamente a fuego bajo \sig_var General \fr_n JVC-- Mah se: kimati kimanas para kwaltsi:n ki:sa n' kilmeh ke:ní:w se: kichi:was, ke:ní:w se: kikwa:s mah saxoxoktsi:n. HSO-- Aha. JVC-- Pero komohkó:n tekit kawa:ntok sah wa:n yo:likamantok, ompa kostia. HSO-- ¿Wa:n de kostia na..., nejó:n, .... JVC-- Kostia. Ka:n igual we:lik pané: toto:nkahya:ya ta. HSO--A: ke:mah. Ke:mah. JVC-- Wa:n komo kwaltsi:n xoxoktia ye:kahwia:k kwaltsi:n. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e JVC-- Uno debe sabe hervir (los quelites) para que salgan sabrosos, cómo preparar para que el caldo salga verdoso. HSO-- Aha. JVC-- Pero si a duras penas está calentándose y está hirviendo muy lento, es cuando se amarillenta. HSO-- ¿Y al amarillentarse, este, …. JVC-- Al amarillentarse ya sale igual de sabroso, tiene un olor a (agua hervida) HSO--Ah, si, sí. JVC-- Y si el caldo sale verdoso, (los quelites) es muy sabroso. \fr_son 00502-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2014-07-28-f | 583.322, 598.931 \nsem El término yo:likamani refiere a la acción de hervirse lentamente. Como se expresa en el ejemplo ilustrativo, cuando los quelites se hierven lentamente es perjudical: salen amarillentos y agarran un olor especial, to:tonkahya:ya precisamente por hervirse lentamente. Si se hierven bien, con un fuego alto y lo suficiente caliente, los quelites (J. Ernesto Chanico mencion el wehweikilit Xanthosoma sagittifolium (L.) Schott, del ma:kwi:lkilit Cyclanthera langaei Cogn. y del soyokilit Ipomoea dumosa (Benth) L. O. Williams) salen verdes y sabrosos. \raiz yo:l \raiz mani \rev 2020-12-15 \dt 08/Feb/2021 \lx yo:li:ka:mpi:ki \lx_cita kiyo:li:ka:mpi:ki \lx_var Tzina \ref 07972 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa cubrirle.la.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag -na:l-; +sen-; -pan-; -ye:k-; -tel \sig cubrir o tapar la espalda (a alguien, particularmente como parte de un proceso médico con a:ko:kohxiwit, 'hoja santa') \sig_var Tzina \fr_n A-- Para nexwitil, ke:mah. B-- Kone:meh o ma:ski ke:meh i:n tehwa:n, komo timoxwitiah kwali se: .... A-- Te:poxpi:kih wa:n te:yo:li:ka:mpi:kih wa:n .... B-- Mm. A-- kwali pahti para nexwitil, este, e..., e:yi taman tak. Yo:n e..., entó:s yo:n xa:lkowit e:yi taman onkak. Yehwa tein ma:..., ma:yehyewaltik. A-- Yo:..., yo:n .... B-- Wa:n yo:n tein tihti:ltik tiki..., tikihtowa wa:n yehwa tein yo:n este, tein xa:lkowit ma..., ma:pihpitsa:wak. \fr_au RMM302, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A-- Si para el empacho. B-- Para los niños o también (sirve) para nosotros, si nos empachamos también sirve. A-- Nos untan en el estómago y en la espalda y ... B-- Mm. A-- Es muy buena medicina para el empacho, este, parece que hay tres. Ese ... entonces del xalkowit (Piper spp.) hay tres tipos. La que tiene las hojas redondas. A-- Ese, ese, ... B. Y la que nosotros decimos que tiene en partes de color negro y la que tiene las hojas angostas. \fr_son 07972-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07972_01_Tzina \fr_fuente 2010-07-28-l | 748.83 \sig (con sen- : senyo:li:ka:mpi:ki) taparle (a algn) toda la espalda (p. ej., para que no se moje o que no le de frío) \sig_var Tzina \fr_n kwaltsi:n xiksenyo:li:ka:mpi:ki mopili, mah a:mo pana:paliwi. Koma:mo tataxiskwis. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \fr_e Tápale bien toda la espalda a tu niño para que no se le moje la espalda. De otra manera le dará tos. \fr_son 07972_02_Tzina \fr_fuente \sem Medicinal \raiz yo:l \raiz i:ka:n \raiz pi:ki \nsem El verbo yo:li:ka:mpi:ki refiere a la acción de untarle algo a la espalda de una persona, un enfermo, (p. ej., puede ser jitomate con sal para la fiebre) y sobre el ungüento se coloca algo, en el caso más común es una de a:ko:kohxiwit (llamada 'hoja santa' en español, Critonia morifolia (Miller) R.M.King & H.Rob.) para que absorbe el exceso de temperatura que hay dentro del cuerpo. En cuanto al uso de xa:lkowit se dice que hay tres tipos. Habría que distinguir uno del otro pero en cuanto a la identificación científica parece abarcar Piper aduncum L., Piper dilatatum Rich., y Piper dilatatum Rich., y Piper sanctum (Miq.) Schlectendahl \dt 22/Sep/2020 \lx yo:li:ka:n \lx_cita iyo:li:ka:n \lx_var General \ref 02991 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa espalda.superior \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig espalda superior, desde aproximadamente la mitad de la espalda hasta los hombros o la nuca \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili tatasi. Mah se: kita:lili to:tolkilit ixo:chio iyo:li:xko wa:n iyo:li:ka:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tose. Hay que ponerle flor de floripondio en el pecho y en la parte superior de la espalda. \fr_son 02991-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz yo:l \raiz i:ka:n \nmorf Históricamente había un locativo i:kampa que probablemente también se componía de i:kam y -pa. Launey (tesis, p. 793) lo traduce como 'derrière'. Es probable que yo:li:ka:n tenga este mismo elemento aunque hay una diferencia entre la cantidad vocálica de la /a/. Puede ser que el yo:li:ka:n de Cuetzalan representa un alargamiento por influencia de la vocal larga en el locativo -ka:n. \dt 06/Jun/2021 \lx yo:li:ka:na:lpi:chia \lx_cita kiyo:li:ka:na:lpi:chia \lx_var Tzina \ref 07971 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rociarle.espalda \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag -na:l-; -sen-; +pan-; -ye:k-; -tel \sig rociar (a algn) por la espalda (p. ej., con un remedio para curar alguna enfermedad) \sig_var Tzina \fr_n Wa:n nehjó:n yo:n kia:pachowah ika refi:noh yo:n xiwtsi:n (nexikoli:lpah) yo:n ke..., ke:masá: ne:n pilimeh wetsih oso a:mo poliw teisá: kitekipach..., wetsi wa:n taká:n momowtih pos kikwih wa:n ika kin..., [sio] kinyo:li:ka:na:lpi:chiah pilimeh, yo:n para a:mo momowtiah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y esa planta (Oenothera rosea L'Hér. ex Ait.) la sumergen en aguardiente, a veces los niños se caen o no falta que les pase cualquier cosa, y al caer por si acaso se asustan pues ocupan el aguardiente (con nexikoli:lpah) para rociarle al niño por la espalda para que no se enfermen se susto. \fr_son 07971-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07971_01_Tzina \fr_fuente 2013-04-05-l | 166.971 \raiz yo:l \raiz i:ka:n \raiz a: \raiz pi:tsa \dt 22/Sep/2020 \lx yo:likaoli:ni \lx_cita yo:likaoli:ni \lx_var Tzina \ref 07976 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa intensificarse.lentamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; -ye:k-; -tel- \sig intensificarse o aumentarse lentamente (generalmente en referencia a un dolor, particularmente el dolor de un parto) \sig_var Tzina \fr_n A-- Mah se: mopia tepitsi:n. B-- Por eso kih..., onkak seki tokni:wa:n de kikwitih n' tama:mal, wa:n kita:mo:tah kimpi:tsa ehekat después kikwi, kinkwi a n' tataxis. A-- Yehwa ya. B-- Oso toto:nik oso yo:n se: ki..., te:kwi ne:, tatsiwi:lis. A-- Yo:likaoli:ni n' kihtowah. \fr_au JVC313, AND308 \fr_var Tzina \fr_e A-- Uno de debe cuidarse un poco más. B-- Por eso hay algunas personas que van a traer una carga (cargándola por la espalda con mecapal) y al descargar, les sopla el aire. Después se enferman de gripa. A-- Si, de ella. B-- O fiebre o algunos nos da como flojera (al embararse por el resfriado). A-- Dicen que poco a poco va intensificando (el dolor o la enfermedad). \fr_son 07976-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07976_01_Tzina \fr_fuente 2011-07-22-a | 795.457 \raiz yo:l \raiz oli:n \dt 22/Sep/2020 \lx yo:likapala:ni \lx_cita yo:likapala:ni \lx_var Tzina \ref 07965 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pudrirse.lentamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \sig pudrirse lentamente (troncos, hierba u otros materiales orgánicos) \sig_var Tzina \fr_n A-- Ke:mah. B-- Wa:n yehwa yo:n tehwa:n tikihtowah este te:chma:lchi:wah ke:meh tikihtowah tehwa:n ka:mpa kimpiah yo:n okwiltsitsi:n, pero a:mo neli. A-- Wa:n ximo..., wa:n ximonemili no: tehwa:tsi:n ka:mpa yetok se: kowit koma:mo, koma:mo, we:noh, apenas is..., is..., este yo:likapala:ntok wa:n mah mokalaki:ti yehwa yo:n okwiltsi:n pe:wa kiteki, kiteki, kiteki wa:n ompa mihkwita . \fr_au RMM301, JVC313 \fr_var Tzina \fr_e A-- Si. B—Y eso es lo que nosotros decimos que estos nos perjudican, eso creemos que hacen donde tienen estos animalitos (abejas carpinteras), pero no es verdad. A—E imagina, imagina también donde está un palo (tronco) en proceso de descomposición, ahí se mete el animalito y empieza a comer el tronco y va desechando lo que come (eso acelera la descomposición del tronco). \fr_son 07965-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07965_01_Yolox \fr_fuente 2013-04-05-d | 812.211 \raiz yo:l \raiz pala: \dt 22/Sep/2020 \lx yo:likase:wi \lx_cita yo:likase:wi \lx_var Tzina \ref 07977 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa apagarse.lentamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; -ye:k-; -tel- \sig ir apagándose lentamente (un fogón) \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sig irse moriendo lentamente (un ser humano) \sig_var Tzina \fr_n Nikilia pos la verdad nikilwia neh a:mo ke:man nikita, kihtowa cuando miki se: tokni:w, kihtowa, primero, kihtowa, yowi, kihtowa. Se:wi, kihtowa. Se:wi kihtowa yo:n, se:wi kihtowa. Después, kihtowa, sepa moli:nia kihtowa, ke:yeh kihtowa porque yo:likaki:stiw, yo:likatantiw, kihtowa, yo:likatantiw, kihtowa. Yo:lika..., mahyá: mah tikihto:ka:n tehwa:n yo:likase:wi kihtowa ne:n cuerpo kihtowa. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Le digo pues la verdad, le dije que yo nunca he visto, dice, cuando muere una persona, dice que primero, dice, se va, dice. Se va, dice. Se apaga (se muere), dice. Se apaga, dice. Se apaga. Después, dice nuevamente, se vuelve a mover (esto es, dando señal el cuerpo que aún está vivo) ¿Porqué? dice, porque se va saliendo (el alma) lentamente, se va acabándose, dice, lentamente, dice. Lenta..., es como podemos decir que se apaga despacio, dice, aquel cuerpo, dice. \fr_son 07977-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07977_01_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-f | 1306.54 \raiz yo:l \raiz se:wi \nsem Las palabras yo:likase:wi, yo:likatami y yo:likaki:sa occurren solamente una vez hasta el momento en el corpus, en una descripción de Rubén Macario de como se muere uno, lentamente al salírsele despacio el alma del cuerpo. \dt 22/Sep/2020 \lx yo:likat \lx_cita yo:likat \lx_var General \ref 02988 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa lento \catgr Adj \deriv \sig lento \osten persona o animal al realizar una actividad \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili telyo:likat ihwa:k nehnemi, yeh ika a:mo nikneki nikwi:kas ihwa:k niow ka:sá:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy lento al caminar por eso no quiero llevarlo cuando voy a alguna parte. \fr_son 02988-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \dt 06/Jun/2021 \lx yo:likatami \lx_cita yo:likatami \lx_var Tzina \ref 07974 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa acabarse.lentamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; -tel- \sig acabarse lentamente (p. ej., un producto en una tienda se que va vendiendo poco a poco, la vida de uno) \sig_var \fr_n Wa:n cuando timikih, kihtowa, por eso kihtowa cuando timikih, kihtowa, tiyo:lika..., tiyo:likatantiowih, tiyo:likatantiowih kihtowa porque ke:yeh kihtowa yo:lik kihtowa para ki:stiw ne:n alma kihtowa, yowi, yowi alma, kihtowa, ihkó:n, kihtowa, tamattiw. ¿A poco a:mo ke:man tikita kihtowa ke:ní:w cuando mikih se:, miki se: tokni:w? \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Y cuando nos morimos dice, por eso, dice cuando nos morimos, dice, nos vamos acabando lentamente (nos vamos muriendo lentamente), nos vamos yendo lentamente dice, ¿porqué? dice, despacio, dice para que salga el alma del cuerpo, dice. Se va, se va el alma dice, asi, dice se va ganando fuerza (sic, ¿el alma?). ¿A poco nunca has visto dice, cuando muere alguien? \fr_son 07974-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07974_01_Tzina \fr_fuente 2009-09-24-f | 1287.481 \raiz yo:l \raiz tami \nsem El uso de tamattiw que generalmente significa 'ir reviviendo' o 'ir tomando fuerza' no está claro en la frase ilustrativa. Quizá hace referencia al alma que va tomando fuerza al irse saliendo del cuerpo. \dt 22/Sep/2020 \lx yo:likawa:ki \lx_cita yo:likawa:ki \lx_var Tzina \ref 07978 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa secarse.lentamente \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; -tel- \sig secarse lentamente (por proceso natural, p. ej., leña y otras maderas) \sig_var Tzina \fr_n A-- ¿N' ikowyo kwali se: kikwi kowtati:l? B-- Ompa moa:wilowa. Ke:mah, kwali se: kikwi nimitsilia, pero mah..., sea tikihtowah tehwa:n, semi yo:likawa:ki. Es que tela:chichi:na, yo:n tela:paltik yo:n kowtsí:n wa:n komohkó:n tiksa:loh ke:meh i:n, wa:n mah ki..., mah, mah kiowi:lo:to, ompa moselyo:tihtok sah, a:mo wel wa:ki. Ompa selistok, selistok, selistok. \fr_au EGS301 , RMM302 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¿El tallo se puede usar como leña? B-- Ahí se: desperdicia. Si, te digo que se puede utilizar pero ... Bueno, decimos nosotros que tarda mucho para que se seque. Es que absorbe mucha agua, ese es muy húmedoy si lo estibamos como este (al intemperie), y que este lloviendo sobre ella, ahí simplemente empieza a retoñar, no puede secarse. Ahí está retoñando, retoñando, retoñando. \fr_son 07978-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07978_01_Tzina \fr_fuente 2011-07-15-a | 191.282 \fr_n A-- Teswakwowit no: a:m..., achi mah tikihto:ka:n a:kwowit, a:mo, a..., B-- No: yo:likawa:ki. A:mo niman wa:ki para mah niman se: kitati, sano yo:li:k wa:ki. Ke:mah wa:n yeha yo:n achi no: kwahnexyoh n' kwowtsí:n, pero para, nochi n' kwowtsí:n nochi serbi:rowa, mohkó:n wa:kik nochi ika se: motekipanowa. \fr_au RMM302, \fr_var Tzina \fr_e A-- Teswakowit (Miconia spp.) tambien, tam..., podemos decir que también es muy húmedo, no ..., B-- También tarda mucho en secarse. No se seca luego para uno lo pueda quemar sino que tarda en secarse. Si y esa leña produce ceniza pero para ... todo este árbol, todo sirve (para leña), si ya está seco todo se puede utilizar. \fr_son 07978-02_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07978_02_Tzina \fr_fuente 2011-07-27-m | 377.346 \raiz yo:l \raiz wa:ki \dt 23/Sep/2020 \lx yo:lilwia \lx_cita moyo:lilwia \lx_var General \ref 00476 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pensar \catgr V2(refl) \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig (con reflexivo : moyo:lilwia) pensar \osten p. ej., sin atrever a decirlo en voz alta \sig_var General \fr_n Ne:chahwak nokni:w sentei:xte:noh wa:n sayoh nimoyo:lilwih koma:mo pi:na:wa mah tsahtsito. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hermano me regañó en público y sólo me dije si no tiene vergüenza que esté gritando. \fr_son 00476-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref nemilia \raiz yo:l \raiz ilwia \nsem El verbo yo:lilwia indica la acción de decir algo a si mismo, pensar algo, pero implica que lo pensado fue algo que bien se pudo haber dicho en voz alto. \nota Checar si existe como kiyo:lilwia. Otro verbo que se traduce como 'pensar' es nemilia pero éste se emplea con el objeto referencial ki- e indica la acción de pensar sobre algo positivamente, como 'considerar'. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx yo:litia \lx_cita kiyo:litia \lx_var General \ref 01498 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.nacer \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig hacer nacer (mediante una acción como la de una ave empollando a sus huevos) \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikte:kka se: nopio wa:n kinyo:litih chikwe:yi pio:kone:meh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Había echado huevos a una de mis gallinas e hizo nacer ocho pollitos. \fr_son 01498-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref pachowa \raiz yo:l \nsem Mientras el verbo pachowa puede indicar la acción de una ave al empollar a sus huevos antes de que nazcan los polluelos, el verbo yo:litia se utiliza cuando están naciendo los polluelos. \dt 08/Apr/2021 \lx yo:li:x \lx_cita iyo:li:x \lx_var General \ref 08395 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Cuerpo \raiz yo:l \raiz i:x \dt 15/Aug/2018 \lx yo:li:xko \lx_cita iyo:li:xko \lx_var General \ref 02984 (duda) para el primer significado usar una frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pecho \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pecho \osten p. ej., de un ser vivo \sig_var General \fr_n Niahka kowtah wa:n ne:chkwah noyo:li:xko se: a:skat, ne:chye:kkokowa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Fui al rancho y me picó una hormiga en mi pecho, me duele mucho. \fr_son 02984-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig pecho, parte superior delantera (de una prenda de vestir) \sig_var 1-Tzina \fr_n Notahmachkami:sah nikpatili:ti n' tilmah tein kipia i:yo:li:xko, pa:tik a wa:n kwali ok n' tahmach. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A mi blusa tradicional voy a cambiarle la tela que tiene en el pecho (pechera) ya se desgastó y el bordado todavía es bueno. \fr_son 02984-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \raiz yo:l \raiz i:x \dt 06/Jun/2021 \lx yo:li:xsowilia \lx_cita ne:chyo:li:xsowilia \lx_var General \ref 03086 (duda) no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa extenderle.sobre.el.pecho \catgr V3 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig extender sobre el pecho de \osten emplastos medicinales, ungüentos \sig_var General \fr_n Komo mopili tataxisti xikyo:li:xsowili kwe:kwetaxo:chit ixiwyo. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Si tu hijo tiene tos, extiende una hoja de nochebuena sobre su pecho. \fr_son 03086-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz i:x \raiz sowa \dt 07/Jan/2022 \lx yo:lkat \lx_alt yo:lka:t \lx_cita yo:lkat \lx_var General \ref 02983 (duda) CSC usa esta palabra para describir que algo es exagerado \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rebelde \catgr Adj \deriv \sig rebelde, inquieto \osten una persona \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil semi yo:lkat, a:mo kininta:kamati n' ita:twa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy rebelde, no obedece a sus padres. \fr_son 02983-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig \osten \sig_var \fr_n A:mo nikpalo:s i:n emo:l, telyo:lka:t ok n' koko:k. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e No voy a comer esta comida porque pica muy exageradamente. \fr_son 02983-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref yo:lkatik \raiz yo:l \nsem La palabra yo:lkat es conocida pero no común en el municipio de Cuetzalan. Algunos saben que quiere decir 'animal'; por extensión tiene el significado de 'rebelde' o 'inquieto'. Ceferino Salgado lo ha escuchado, con vocal final larga, con el significado de 'exageradamente'. Originalmente puede ser que yo:lkat era un sustantivo con el significado de 'animal (grande, en general)'. Una hipótesis es que se aplicaba metafóricamente para indicar caracterísicas "animalísticas" de la gente, así como la rebeldía. Sin embargo, con el tiempo se perdió es uso sustantival y quedaba nada más el uso metafórico que semánticamente funciona como predicado adjetival. Sin embargo, hemos considerado a yo:kat como adjectivo. En otras variantes del náhuatl formas como yo:lki significan 'animal'. \dt 06/Jun/2021 \lx yo:lkatik \lx_cita yo:lkatik \lx_var General \ref 08400 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa rebelde \catgr Adj \deriv \sig rebelde, inquieta \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili telyo:lkatik, teltatewia. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño es muy rebelde, pelea mucho. \fr_son 08400-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Equivalente \semxref yo:lkat \raiz yo:l \dt 26/Sep/2020 \lx yo:lketsa \lx_cita moyo:lketsa \lx_var General \ref 03087 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa estar.en.pleno.desarrollo(maíz) \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig estar en pleno desarrollo \osten solamente las plantas de maíz solamente cuando ya faltan dos o tres semanas para que se le salgan las espigas \sig_var General \fr_n Kwaltsi:n moskaltihtok nomi:l. Moyo:lketstiw a, koma:mo we:i to:na mia:watiti niman. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Está creciendo bien mi milpa. Ya está por a jilotear, si no hace mucho sol pronto saldrán las espigas. \fr_son 03087-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Maíz \raiz yo:l \raiz kets \nsem Esta palabra se usa para designar una etapa en el crecimiento de las plantas de maíz cuando están en pleno desarrollo. Falta como unas dos o tres semanas para que salga la espiga y posteriormente el jilote. La gente se fija en que las hojas se juntan en la punta y ya no se desarrolla más el tallo, esto es una muestra de que en pocos días la espiga va a salir. \dt 28/Oct/2021 \lx yo:lkokowa \lx_cita kiyo:lkokowa \lx_var General \ref 01878 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa molestar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig molestar; causar molestias (a alguien, p. ej., un problema) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne:chyo:lkokowa mah te:chtahtani:ka:n tomi:n a:achka ne: tamachti:lo:ya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Me molesta que nos pidan dinero a cada rato en la escuela. \fr_son 01878-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz koko \dt 18/Apr/2021 \lx yo:lkopalak \lx_cita yo:lkopalak \lx_var General \ref 01744 CSC no conoce esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olvidadizo \catgr Adj \deriv \sig olvidadizo (personas) \sig_var 1-Tzina \raiz yo:l \raiz kow \raiz pala: \dt 18/Apr/2021 \lx yo:lkostik \lx_cita yo:lkohkostik \lx_var General \ref 04735 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa de.centro.amarillo \catgr Adj \deriv \infl \rdp_int yo:l+kostik \sig con el o del centro amarillo \osten algunas flores (p. ej., de una variedad de Plumeria rubrar L., de algunas Asteraceae \sig_var General \fr_n Wa:n taih yehwa yo:n kwowe:wat, sake:ra ka:n chikwe:i cacho n' e:wat, taih yo:n wa:n nejó:n no: kwali iwa:n kinelowah wichí:n (Verbesina persicifolia DC) no:. Pero yeh..., yehwa ya n' kitsokomanah yo:n, yo:n, kwowe:wat ne:n i:n ka:kalo:xo:chit (Plumeria rubra) pero ista:k, a:mo yo:n yo:lkohkostik, yo:n senki:s ista:k n' taihtik porque onkak n' ka:ka:lo:xo:chit chi:chi:ltik wa:n onkak n' ka:ka:lo:xo:chit yo:n ista:k, pero yo:la:nkostik. A:mo, ta: i:n se: kikwi tein yo:n senista:k, a:mo, a:mo kostik niú:n tei, seista:k nochi ne:n xo:chit, yehwa yo:n ye:kkwali pahti para yo:n, para nexokoli:l ke:meh yo:n se: moihtiesta:lia. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y beben (el té) de esa corteza, por lo menos ocho cachos de corteza. Beben ese y también lo revuelven junto con el wichí:n (Verbesina persicifolia DC). Pero es ese lo que hierven para que se reduzca el agua en que se ha hervido la corteza del cacalosuchil (Plumeria rubra L.) pero debe ser el de flor blanca, no el que es amarillo por el centro sino esas que son totalmente blancas porque hay cacalosuchil que es rojo y hay cacalosuchil que es blanca pero por el centro (de la flor) es amarillo. No, pues se agarra la flor que es totalmente blanca, no debe ser amarilla, debe la que es blanca totalmente, esa es muy buen medicina pero eso para los golpes como para cuando uno se le hacen coágulos en el estómago. \fr_son 04735-01_corp_Tzina-JVC313_ faltar \fr_fuente 2012-07-19-l | 299.436, 333.361 \raiz yo:l \raiz kos \dt 24/Jan/2022 \rev \lx yo:lkowti \lx_cita yo:lkowti \lx_var General \ref 00442 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.con.pecho.tieso \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig cansarse del pecho \osten p. ej., por llorar mucho tiempo, por bañarse con agua fría, \sig_var General \fr_n A:mo xika:waka:n mah teltsahtsi yo:n pili, yo:lkowtis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e No dejen que llore mucho este niño se va a cansar del pecho. \fr_son 00442-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Nima:ltih ika sese:ka:t wa:n nitelsekwik. Niwiwiyokaya hasta niyo:lkowtik. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Me bañé con agua fría y me dio mucho frío. Estaba temblando que hasta quedé cansado del pecho. \fr_son 00442-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz kow \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lkowyo \lx_cita iyo:lkowyo \lx_var General \ref 01605 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corazón.de.tallo \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig vena central (de una hoja) \osten de una hoja \sig_var General \fr_n AND-- E:wa (San José iswat) de itech iyo:lkowyo wa:n ima:te:mpayo yowi ihkó:n. Ke:mah yo:n, ke:mah tehtekochtik nochi kitekpa:na, ka:mpa pe:wa ima:tsi:ntan hasta ikechtan nochi i..., iekapan ne:n xiwit nochi tehtekochtik ihkó:n, mahyá: ka:niohtsitsi:n kipia. JVC-- Tehtekochtik. Wa:n nochi iwki yo:n wa:n siempre kahkana:wak wa:n yo:n nehjó:n ixo:chio mochi:wa no: chi:chi:ltik wa:n wehkapania, ihkó:n sah de wehkapan. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Empieza (un monocot llamado San José iswat) desde el tallo central y llega hasta la punta de la hoja. Sí, si es como acanalado empezando desde el tallo central hasta la punta de la hoja, el canal termina hasta en la punta de la hoja como si tuviera un caño. JVC-- Está acanalado.Y todas son así, siempre están delgadas y sus flores son de color rojo, así son, y de altura crece sólo de este tamaño. \fr_son 01605-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2012-08-03-o | 147.82, 172.61 \fr_n AND-- Ta:lpan e:wi. JVC-- Ke:mah mah..., mah..., mah[yá:] morado imets wa:n, wa:n nejó:n ima:xiwyo pa:pata:wak, ye:kpa:pata:wak ima:xiwyo. Wa:n chi:chikotik, chi:chikotik ima:xiwyo, a:mo …. Kipia iyo:lkowyo pero a:mo mero tatahko, kipia i..., sentapal tsikitsi:n i..., ne:n ima:xiwyo wa:n sentapal ne: ye:kpatakaxtik. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Sale desde a ras del suelo (un tipo de monocot todavía no identificado cuyas hojas se usan para envolver tamales). JVC-- Sí, que…, que…, parece que el tallo es morado y las hojas son anchas, las hojas son muy anchas. Y las hojas son muy disparejas, las hojas son disparejas, no …. Tiene la vena central pero no a la mitad de la hoja, lo tiene a un lado y es pequeña su ..., este, las hojas y del otro lado (esto es la otra mitad de la hoja) es muy ancha. \fr_son 01605-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-03-o | 93.338, 112.343 \sig mecha o cordoncito central \osten de algunos tipos de camotes \fr_n Wa:n yehwa yo:n tehwa:n tikitayah kitawelia:ya noabuelito yo:n semilla para cuando yeh kichkwati (kowkamoh) a pos e:..., i:pa kitawelia, cuando kimana ya, ke:kepo:ni kwaltsi:n wa:n kwaltsi:n tsope:kkalaki n' kamoh, hasta iyo:lkowyo nochi kwaltsi:n tsope:ya. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y eso es lo que veamos que mi abuelito le provocaba el efecto beneficio la semilla (al sembrarla) para que cuando va a desenterrar (para cosechar) pues, como ya le provocó un efecto beneficio, al hervirlo, todo se partía muy bien y lo dulce le penetraba hasta el interior del camote, llegando a la mecha central, todo queda bien endulzado. Manihot esculenta Crantz \fr_son 01605-03_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2011-07-22-d | 714.905, 726.47 \sem Planta-parte \raiz yo:l \raiz kow \nsem Cuando se tumba un plátano, algunas veces se le extraen las capas externas del tallo y solamente quedan las capas internas que son húmedas y resbalosas. Si estas se tiran en el camino alguien puede resbalarse con eso y caerse y por ese peligro se recomienda siempre que los tallos del plátano no se tiren en el camino. \dt 15/Apr/2021 \rev \lx yo:lkoyoktik \lx_cita yo:lkoyoktik \lx_var General \ref 00841 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueco \catgr Adj \infl \sig hueco \osten particularmente en referencia a árboles \sig_var General \fr_n Wa:n komo se: ki..., kimahmá: teisá: ika kihki:sah yo:n a:skameh pero mah a:mo se: moka:wa mah te:tech mopilo ompa te..., niman te:.., niman te:tipi:nia. Ke:mah yehwa yo:n ompa aktokeh miakeh itech kohkoyok. Ke:mah tein yo:n kowit tein yo..., yo:lkoyoktik wa:n ompa ki..., kiteteitsah, ompa koyo:niah, ompa mokalakiah yo:n te:ntikowkeh. Ehe, yo:n semi te:kokohkeh n' okwilimeh no:, ke:mah. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Y si lo…, se le pega con algo y salen esas hormigas pero no hay que dejarse que se suban en uno ahí…, luego…, pica luego. Si, esos son los que están metidos en los huecos. Si, de los palos…, huecos en el interior y ahí…, lo carcomen, ahí lo agujeran, ahí se meten esas hormigas llamadas te:ntikowmeh. Aja, esos animales también duelen mucho, si. \fr_son 00841-01_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2010-07-27-a | 393.019, 415.668 \raiz yo:l \raiz koyo: \dt 23/Mar/2021 \lx yo:lkoyo:ntok \lx_cita yo:lkoyo:ntok \lx_var General \ref 01069 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hueco.al.centro \catgr Estativo \infl Estativo \sig hueco o abierto al centro \osten Tamales estribados en una olla cocer, para que haya espacio donde puede pasar el vapor. \sig_var General \fr_n MHO-- No: n'sa:lowa iihtik ne:n tamalera. Pero n'sa:lowa ihkó:n wa:n mah yo:lkoyo:nto, komohkó:n a:mo, se: kisentsakwak n' tayo:la:n, mo..., motixnepanowa. Yo:n nochi chi:wi. ADA-- ¿Wa:n ke:n tikita n' ekintsi:n ne: ompakahkwí:n ne: ka:mpa teh ticha:nchi:wa, onkak ok yo:n iswat, telsenka ya n' onkak? MHO-- Onkak. ADA-- Teh tikihtowa que t'to:ktok. \fr_au MHO316 \fr_var Yohua \fr_e MHO-- También lo uno adentro de la tamalera. Pero lo uno así que está perforado al centro, si no, se cierra por completo al centro, se…, no se cuece bien. Eso todo pasa. ADA-- ¿Y como ves ahora por allá por donde tu vives, todavía hay esa hoja, abunda mucho? MHO-- Hay. ADA-- Tu dices que lo estás cultivando. \fr_son 01070-01_corp_Yohua-MHO316_falta \fr_fuente 2012-07-24-i | 361.502, 388.078 \raiz yo:l \raiz koyo: \nsem El uso de yo:lkoyo:ntok puede ser un uso algo idiosincrático de la hablante, María Nicolasa Huerta Ocotlán, en la frase ilustrativa. \dt 12/May/2021 \lx yo:lkwali \lx_cita yo:lkwali \lx_var Tzina \ref 00480 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa buena.persona \catgr Adj \deriv \sig buena persona, (literalmente) ser de buen corazón \osten p. ej., que demuestra amabilidad y servicio hacia otras \sig_var Tzina \fr_n Yo:n tapahtihkeh tein yetok toxola:l semi yo:lkwali, a:mo ke:man a:kin kiahwa. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El médico que está en nuestra comunidad es muy buena persona, nunca regaña a nadie. \fr_son 00480-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:lo \raiz kwal \nsem Esta palabra es un neologismo que se usa en los pueblos alrededor de Cuetzlana y hasta en las iglesias de San Miguel Tzinacapan y San Andrés Tzicuilan \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx yo:lkwi \lx_cita moyo:lkwi \lx_var General \ref 01835 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tomar.aliento \catgr V2 \deriv \infl Clase 4 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig (como reflexivo : moyo:lkwi) tomar aliento (p. ej., después de una larga caminata) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡'Ne:chchia mah nimoyo:lkwi! Niye:ksiowik a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Espérame que tome aliento! Ya me cansé. \fr_son 01835-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como reflexivo : moyo:lkwi) recuperarse (plantas a punto de secarse o ya marchitadas) \sig_var 1-Tzina \fr_n Yo:n kahfe:n tein tikto:kkeh kwetowka. Kiowik wa:n kwaltsi:n moyo:lkwik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las plantas de café que sembramos se habían marchitado. Llovió y se recuperaron bien. \fr_son 01835-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz kwi \dt 18/Apr/2021 \lx yo:lkwi:tia \lx_cita kiyo:lkwi:tia \lx_var General \ref 01943 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa confesar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig escuchar (generalmente un sacerdote) la confesión de los pecados \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa ne:chyo:lkwi:tih n' tio:pixka:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer me confesó el sacerdote. \fr_son 01943-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Discusión \semxref yo:lkwi:ti:ltia \raiz yo:l \raiz kwi \dt 20/Apr/2021 \lx yo:lmahsi \lx_cita yo:lmahsi \lx_var General \ref 00424 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa arrepentirse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0+sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig reaccionar, tomar una decisión \osten \sig_var Tacua \fr_n Niahka nomi:lah wa:n niki:xna:mikito se: koyo:t. Sayoh niksenitak wa:n a:mo niyo:lmahsik mah niktsontekini. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Fui a mi milpa y me encontré de frente con un coyote. Nada más lo quedé mirando y no alcancé a reaccionar para pegarle con el machete. \fr_son 00424-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Entonces n' coyote mo..., mopilo:to itech se: tepe:t. Ihkó:n komoke kitsakwilia, mah kitsakwilihto. Ompa wi:tsa n', n' takwatsi:n. Ne:n tlacuachi:to panowa ihkó:n wa:n kilwia, "Tahtakwatsi:n", kilwia, "¿ka:n tiow?" Kilia, "Pos neh niow", kilia, "ne:pa ninemiti". "A:mo xma:loh", kilia, "xine:chpale:wi:ki nika:n xkita", kilia, "i:n tepe:t ne:chta:ntok a. Ne:chpechi:ti. ¡'Ne:chpale:wi!", kilwia, "Mah t'tsakwili:ka:n". Kilia, ¿De veras? Pero xkita", kilia, "ne:chmikti:ti a". Kilia, "Pos we:noh. *A ver**", kilia, "nimitspale:wi:ti se: ratito". No: mopilo:to wa:n no: kitsakwilia yo:n tepe:t. Entó yo:lmahsik ki[t] ne:n coyote. "'Kita tahtakwatsi:n", kilia, mejor xiktsakwilihto", kilia, "n' tepe:t wa:n niow nikwiti", kilia, "se: kwowit wa:n tiki:xkechili:skeh. ¡Mah tepitsi:n kitsakwilihto mientras tehwa:n ticholo:skeh". \fr_au JSD318 \fr_var Tzina \fr_e Entonces el coyote se fue a pegarse en un cerro. Así como si lo estuviera deteniendo, que lo está deteniendo. Ahí viene el tlacuache. El tlacuache pasa así y le dice: "¿Tlacuache, adonde vas? Le dice, "Pues yo allá", le dice, "voy a andar". Le dice, "No seas malo y ayuda me, mira, este cerro ya me está ganando. Me va a aplastar. Ayúdame", le dice, "hay que detenerlo". Le contesta, "¿De verás?" "Pues mírale", dice, "ya me va a matar". "Pues bueno", le dice, "te voy a ayudar un ratito". También se fue a acercar (al peñasco) y también está deteniendo ese cerro. Entonces el coyote reaccionó. Le dice, "Mira tlacuache, quédate deteniendo el cerro y voy por un palo para ponérselo. Que lo esté deteniendo un poco mientras nosotros escapamos." \fr_son 00424-02_corte \fr_fuente 2011-08-23-h | 22.276, 99.857 \sig arrepentirse al madurar \osten p. ej., una persona madura de actos emprendidos de joven, p. ej. de haberse casado \sig_var Tzina \fr_n I:n siwa:pil yo:lmahsik ok. Telnohne:l ok mona:miktih wa:n ekintsi:n a:mo kineki yetos ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta muchacha llegó un momento en que se arrepentió (de algo hecho en su juventud). Se casó todavía muy chica y ahora ya no quiere estar (con su esposo). \fr_son 00424-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz ahsi (?) \nsem En San Miguel Tzinacapan el verbo intransitivo yo:lmahsi se aplica generalmente a una persona que se da cuenta que se casó con la persona equivocada. \nota Checar segundo significado que no reconoce CSC, también su entomología. \rev 2020-12-15 \dt 17/Mar/2021 \lx yo:lmahxitia \lx_cita kiyo:lmahxitia \lx_var General \ref 00384 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa dar.ideas.a \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig dar ideas a, aconsejar a \osten alguien, p. ej., para planear una actividad, como resolver un problema \sig_var General \fr_n Nikneki xine:chyo:lmahxiti ke:ni:w nikchihchi:was tahpe:wal. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero que me des algunas ideas de cómo construir la trampa llamada tahpe:wal (de lianas y piedras para cazar animales grandes). \fr_son 00384-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Pos a:mo kika:wak, tanemilih mah mochi:wa de *escuela de kinder**, ke:mah. Wa:n no: kiyo:lmahxitihkeh *maestros** no: pos kinilwihkeh ox, ox kwali se: kichi:was kit kilwiah. Se: kichi:was kilia, pero pos moneki tekit wa:n moneki mah se: tahtani nepale:wi:l para mah kiye:kpataka:n okseko para tikchi:waskeh *porque** tose:lti a:mo tikchi:wah. Entó:s mopale:wihkeh, ke:mah. \fr_au MFF319 \fr_var Xaltn \fr_e Pues no lo dejó, pensó en que se hiciera una escuela de kinder, si. Y también le aconsejaron los maestros, pues también les dijeron si, les preguntaron que si se podía hacer. Se puede hacer, pero pues requiere trabajo y hay que pedir el apoyo para que lo cambien a otro lugar y pues solos no lo vamos a poder hacer. Entonces se ayudaron, si. \fr_son 00384-02_corp_Xaltn-MFF319 \fr_fuente 2011-08-24-d | 382.78, 400.479 \semx_tipo Comparar \semxref yo:lahxitia \raiz yo:l \raiz ahsi \nsem Generalmente se limita el uso de yo:lmahxitia a la acción de dar ideas a alguien para realizar una actividad o resolver un problema. Para un consejo de como portarse o comportarse se usa nawatia o ilwia. Nota el uso de timose:panyo:lmahxiti:skeh. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx yo:lmati \lx_cita kiyo:lmati \lx_var General \ref 00473 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \vease yo:lmattok \raiz yo:l \raiz mati \nmorf Este verbo yo:lmati se usa exclusivamente en el progresivo: kiyo:lmattok, véase entrada bajo esta forma. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lmattok \lx_cita kiyo:lmattok \lx_var General \ref 01573 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.presente \catgr V2 \deriv \infl Estativo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig tener presente \osten p. ej., una fecha, un evento \sig_var General \fr_n Nikyo:lmattok mo:sta nia:ti nikwiti xo:chit, wi:pta titachihchi:watih tio:pan. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo presente que mañana voy a ir a traer flores, pasado mañana vamos a arreglar la iglesia. \fr_son 01573-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz mati \nota Este verbo sólo se usa en el durativo yo:lmattok. Aunque se considera que la base de este verbo es yo:lmati ocurre siempre en el durativo. No se puede conjugar en otros tiempos. Tampoco acepta una forma negativa: ?a:mo kiyo:lmattok. \dt 15/Apr/2021 \lx yo:lmela:wa \lx_cita kiyo:lmela:wa \lx_var General \ref 00479 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa aclarar \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig orientar, explicar \osten a alguien, con detalles algo que quiere hacer pero no puede \sig_var General \fr_n Ne: xola:l wa:lah se: we:wet wa:n yeh mitsyo:lmela:was ka:ni kwali timoihkwilo:s para no: mitsmakaskeh ya monepale:wi:l. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Allá en el (centro del) pueblo vino un hombre y él te puede aclarar adonde te puedes inscribir para que también ya te den tu apoyo. \fr_son 00479-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n ¡Xine:chyo:lmela:wa keni:w niahsis ne: we:ixola:l! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Oriéntame cómo llegar a la ciudad! \fr_son 00479-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz mela: \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx yo:lmihmiki \lx_cita yo:lmihmiki \lx_var General \ref 08702 (duda) CSC no lo conoce \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa olvidadizo \catgr Adj \deriv \sig olvidadizo \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n siwa:t semi yo:lmihmiki, ya:lwa tapa:kato kowtah wa:n kelka:w ompa se: ikami:sah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer es muy olvidadiza, habia ido a lavar al río y allá se le olvidó una blusa suya. \fr_son 00474-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref tahtalka:wani \raiz elka:wa \dt 25/Oct/2019 \lx yo:lmowi \lx_cita yo:lmowi \lx_var General \ref 00406 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.miedo \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener miedo \osten en la noche, en el bosque \sig_var General \fr_n Mo:sta nikneki niá:s nikinkalpano:ti:w nokni:wa:n sayoh ke tepitsi:n niyo:lmowi ta: ompaka teltachtekih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mañana quiero ir a visitar a mis hermanos, nada más que siento un poco de miedo porque por allá asaltan mucho. \fr_son 00406-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref mowi \raiz yo:l \raiz mowi \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lnemi \lx_cita yo:lnemi \lx_var General \ref 00391 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa preocuparse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0ta-; 0-lo \sig preocuparse \osten por un problema, la posibilidad de una desgracia \sig_var Tzina \fr_n I:n siwa:t yo:lnemi porin ikone:w yahki parahko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esta mujer se preocupa porque su hijo se fue a la ciudad. \fr_son 00391-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Kwali taksas tatahko, a:mo te..., a:mo tiki..., tiyo:lnemis ke t'postekis wa:n tipowetsis. Pero yo:n tatsaya:nal n' kowit ne:, se: kimowilia. Ke:mah, posteki. \fr_au JVC313 \fr_var Tzina \fr_e Puedes pisar en medio, no te…, no…, (no) debes estar preocupándote que lo vas a quebrar y te vas a caer hacia abajo. Pero la madera aserrada este, se le tiene miedo. Si, (porque) se quiebra. \fr_son 00391-02_corp_Tzina-JVC313_faltar \fr_fuente 2012-08-02-r | 339.152, 347.921 \raiz yo:l \raiz nemi \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx yo:lno:no:tsa \lx_cita moyo:lno:no:tsa \lx_var General \ref 01587 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa reflexionar \catgr V2 \deriv \infl Clase 4-3/3 \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig reflexionar (p. ej., ante ciertos errores) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n ta:kat te:lta:wa:naya, ihwa:k kipoloh nochi n' itomi:n moyo:lno:no:ts wa:n ekintsi:n a:mo okachi ta:wa:na ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este hombre bebía mucho, cuando perdió todo su dinero escarmentó y ahora casi ya no bebe. \fr_son 01587-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz no:tsa \nsem El sentido literal de este verbo moyo:lno:no:tsa, que se emplea solamente en el reflexivo es de consultar algo en su corazón, reflexionar sobre algo como un compartamiento y cambiar la actitud como resultado. El verbo español 'escarmentar' capta este proceso. \dt 15/Apr/2021 \lx yo:lno:tsa \lx_cita kiyo:lno:tsa \lx_var General \ref 00431 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa atraer \catgr V2 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig atraer, llamar la atención \osten una actividad que interesa, atrae a alguien \sig_var General \fr_n I:n okichpil sayoh kiyo:lno:tsa a:wil, a:mo kineki momachti:s. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño sólo le atrae el juego, no quiere estudiar. \fr_son 00431-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz no:tsa \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lo \lx_cita iyo:lo \lx_var General \ref 00375 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa corazón \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig corazón \osten parte del cuerpo \sig_var General \fr_n Nowe:itat kiwi:kakeh tapahtilo:ya:n ta: kihtowah kikokowa iyo:lo. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A mi abuelo lo llevaron al hospital porque dicen que le duele su corazón. \fr_son 00375-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesionado de 1a persona singular : noyo:lo) mi querido, \osten usado al dirigirse a un ser querido \sig_var General \fr_n Ka:ni n' tiow noyo:lo? \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e Adónde vas corazón? \fr_son 00375-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \semx_tipo Comparar \semxref a:nimah \raiz yo:l \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx yo:lohpachowa \lx_cita kiyo:lohpachowa \lx_var General \ref 01925 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa confirmar.si.o.no \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig comunicarle a (alguien) el poder o no poder cumplir con un compromiso o un pendiente \osten comisión, obligación, promesa pendiente \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikyo:lohpacho mo:pá:n ke a:mo niá:s nikpalewi:tiw n' kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Comunícale a tu papá que no voy a ir ayudarle al rancho. \fr_son 01925-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz pach \nmorf Yo:lohpachowa es un verbo transitivo, con solamente un argumento (el sujeto). Tomo este verbo un complemento, generalmente con el complementizador ke que no se marca en el verbo. \dt 20/Apr/2021 \lx yo:lohxo:chit \lx_cita yo:lohxo:chit \lx_var General \ref 00463 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Magnoliaceae.Talauma.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Talauma mexicana (DC.) G. Don, planta de la familia Magnoliaceae. La flor se vende y las semillas, hervidas en agua, se utilizan para curar la tos. La madera se usa para leña y en la construcción de casas. \sig_var General \fr_n Nikpia se: yo:lohxo:chikowit nota:lpan, mah xo:chiowa niktekis n' i:xo:chio wa:n niknamakas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Tengo un árbol de yo:lohxo:chit en mi terreno, una vez que floree cortaré sus flores y las venderé. \fr_son 00463-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \sem Construcción \sem Leña \sem Planta \raiz yo:l \raiz xo:chi \nmorf Históricamente parece que hay dos términos: yo:llo:tl y yo:llohtli para 'corazón' (cf. diccionario de Molina, 2a sección, 40r y 41f).. Parece que yo:llo:tl es una derivación de yo:l + yo(:) con la terminación -yo(:) cambiando a -lo(:) después de una raíz que termina en /l/. En SNP náhuat la secuencia /ll/ se reduce a /l/. Pero es de notar el uso de la raíz yo:loh mientras que el término para corazón es yo:lo, obligatoriamente posesionado. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx yo:lpa:ki \lx_cita yo:lpa:ki \lx_var General \ref 00414 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alegrarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig alegrarse \osten p. ej., por algún asunto de interés, por una persona que viene, por logros personales \sig_var General \fr_n I:n itskwinti yo:lpa:ki ihwa:k ehko n' ite:ko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este perro se alegra cuando llega su amo. \fr_son 00414-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz pa:ki \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lpa:kilis \lx_cita yo:lpa:kilis \lx_var General \ref 00466 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Neologismo \glosa alegría \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig alegría \sig_var General \fr_n I:n yo:lpa:kilis tein kimachiliah n' tokni:wa:n ihwa:k talwiti inxola:l. Kine:xtiah ihwa:k tachihchi:wah wa:n kitahpalo:tih n' inteko. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La alegría que sienten las personas cuando hay fiesta en su pueblo. Lo demuestran cuando adornan y van a saludar a su patrón. \fr_son 00466-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig baile \sig_var Tzina \fr_n Ya:lwa onkaya yo:lpa:kilis noa:ltepe:w. Ki:skeh pi:pil de tamachti:lo:ya:n, yeh ika mochi:w n' yo:lpa:kilis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hubo un baile en mi pueblo. Se graduaron los jóvenes de la escuela, por eso se hizo el baile. \fr_son 00466-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Pos mochi:wa *misa**, wi:tseh miak danzas, igual mayordomos kintamakah mihto:tia:nih, nochi:n tein wi:tseh, mmm. No:, no: mochi:wa ne:n baile, ke:ní:w kiliah baile, yo:lpa:kilis. Yo:lpa:kilis. \fr_au MHJ337 \fr_var Limon \fr_e Pues se hace la misa, vienen varios grupos de danzas, igual los mayordomos les dan de comer a los danzantes, toda la gente que viene (les dan de comer) si. también, también se hace el baile, como le dicen baile, baile. El baile. \fr_son 00466-03_corp_Limon-MHJ337 \fr_fuente 2009-09-21-b | 436.062, 457.742 \raiz yo:l \raiz pa:ki \nsem La palabra yo:lpa:kilis es un neologismo como se ve muy bien en la frase ilustrativa del corpus cuando la hablante primero dice 'baile' en español antes de acordarse de la palabra en náhuatl, que es el neologismo para 'alegría'. \rev 2020-12-15 \dt 03/Feb/2021 \lx yo:lpa:ktia \lx_cita kiyo:lpa:ktia \lx_var General \ref 01551 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa alegrar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig alegrar (p. ej., a una persona con chistes, música) \sig_var 1-Tzina \fr_n N' tatsotsonanih kinyo:lpa:ktiah n' tokni:wa:n ika n' intatsotson. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Los músicos alegran a la gente con su música. \fr_son 01551-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz pa:ki \dt 15/Apr/2021 \lx yo:lpala:ni \lx_cita yo:lpala:ni \ref 07966 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa pudrírsele.interior(árbol) \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz yo:l \raiz pala: \dt 15/Aug/2018 \lx yo:lpampalaktik \lx_alt yo:lpalaktik \lx_cita yo:lpampalaktik \lx_var Tzina \ref 07970 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pudrido.en.interior \catgr Adj \deriv \infl \sig pudrido o descompuesto en su interior \osten un árbol en su corazón; maíz desgranado en el 'germen', la parte blanca que llega a un punto \sig_var General \fr_n Tikoya:h wa:n tikihitah nochi tein más kwahkwali tao:ltsi:n, a:mo tikwih tein yo:n yo:lpan..., yo:lpan..., este, [yo:lpam]pahpalaktik, o yo:lpampoxkaw porque onkak tao:ltsi:n, onkak yo:lpampalaktik o yo:lpampoxkaw porque yo:n i:pa ne:nkah 'ta:li:tih, a:mo ixwati:w. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Desgranamos y escogemos los mejores maíces, no agarramos los que están pudridos en el centro, en el centro, este, (del grano) con moho, porque hay maíz, hay que está podrido o con moho por dentro, esa de por si en vano, no van a ir germinando. \fr_son 07970-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 079670_01_Tzina \fr_fuente 2009-09-20-g | 114.12, 128.232 \raiz yo:l \raiz pan- \raiz pala: \raiz2 yo:lpan \dt 22/Sep/2020 \rev \lx yo:lpampoxkawi \lx_cita yo:lpampoxkawi \lx_var General \ref 07973 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hongear.en.el.interior \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag -na:l-; -sen-; -pan-; +ye:k-; -tel- \sig hongear; salírsele o llenarse de moho o hongos por la parte interior \osten de un grano de maíz, esto es, en el 'germen', la parte blanca que llega a un punto \sig_var General \fr_n Tikoya:h wa:n tikihitah nochi tein más kwahkwali tao:ltsi:n, a:mo tikwih tein yo:n yo:lpan..., yo:lpan..., este, [yo:lpam]pahpalaktik, o yo:lpampoxkaw porque onkak tao:ltsi:n, onkak yo:lpampalaktik o yo:lpampoxkaw porque yo:n i:pa ne:nkah 'ta:li:tih, a:mo ixwati:w. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Desgranamos y escogemos los mejores maíces, no agarramos los que están pudrido en el centro del grano o con moho, porque hay maíz que está podrido o con moho por dentro, esa de por si en vano, no va a germinar. \fr_son 07973-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \fr_son 07973_01_Tzina \fr_fuente 2009-09-20-g | 114.12, 128.232 \raiz yo:l \raiz pan- \raiz poxka \raiz2 yo:lpan- \dt 22/Sep/2020 \rev \lx yo:lpan \lx_cita iyo:lpan \lx_var General \ref 01742 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa pecho \catgr Sust \deriv \infl Oblig pos \sig pecho (generalmente en referencia a seres humanos) \sig_var General \fr_n Nopili tatasia, nikta:lilih seki xiwit iyo:lpan wa:n pahtik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi hijo tosía, le puse unas hierbas en su pecho y se alivió. \fr_son 01742-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Cuerpo \sem Planta-parte \semx_tipo Comparar \semxref selo \raiz yo:l \raiz -pan \dt 18/Apr/2021 \lx yo:lpantahtatia \lx_cita kiyo:lpantahtatia \lx_var General \ref 00411 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa poner.hierbas.medicinales.calientes.al.pecho \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig colocar hierbas medicinales calientes sobre el pecho de \osten alguien, en un tratamiento medicinal local para tos o bronquitis con hojas medicinales calentadas y frotadas en el pecho \sig_var General \fr_n No:má:n kiyo:lpantahtatia se: nomach ika o:pochehkaxiwit, tatasi wa:n kikwisneki o:pochehkat. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi mamá le pone hojas de opochehekaxiwit (Pluchea carolinensis (Jacq.) G. Don in Sweet) calentadas al pecho de mi sobrino, tiene tos y está quedando enfermo de bronquitis. \fr_son 00411-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Medicinal \raiz y:ol \raiz -pan \raiz ta \ency Grabación \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lpanta:lilia \lx_cita kiyo:lpanta:lilia \lx_var General \ref 01575 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ponerle(hierbas.medicinales).al.pecho \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0te:-; 0´-senta- \sig colocar hierbas medicinales calientes sobre el pecho de (alguien, un tratamiento medicinal local para tos o bronquitis con hojas medicinales calentadas y frotadas en el pecho) para (alguien, p. ej., su mamá) \sig_var General \raiz yo:l \raiz -pan \raiz ta \dt 15/Apr/2021 \lx yo:lpihpi \lx_cita yo:lpihpi \lx_var General \ref 00413 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa luciérnaga \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig luciérnaga, insecto de la familia Lampyridae que emite luz al volar \sig_var General \fr_n Yo:n yo:lpihpimeh kwaltsi:n xo:xo:tah ke:man tayowaya:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Las luciérnagas centellean bien cuando es de noche. \fr_son 00413-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Animal-artrópodo \raiz yo:l \raiz pi (?) \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lpoliwi \lx_cita yo:lpoliwi \lx_var General \ref 00398 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desesperarse \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desesperarse, actuar desesperadamente \osten p. ej., al buscar algo que no se encuenta pero que se necesita luego \sig_var General \fr_n I:n pili yo:lpoliwi, kite:mowa ilápiz, ya:lwa kipoloh wa:n ekintsi:n yowi a escuela \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño se desespera, busca su lápiz, ayer lo perdió y ahora ya se va a la escuela. \fr_son 00398-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz polV \nsem Literalmente el verbo significa 'perdersele el corazón' pero más bien refiere a la compostura, con el resultado que uno actua con desperación y sin mesura. \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:lpoliwka:xiwit \lx_cita yo:lpoliwka:xiwit \lx_var General \ref 00380 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Piperaceae.Peperomia.mexicana \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Peperomia mexicana (Miq.) Miq., planta de la familia Piperaceae generalmente ruprícola de arroyos y lugares con brisa que se da en los ríos, es medicinal \sig_var General \fr_n Yo:n yo:lpoliwka:xiwit kihtowa: mochi:wa teke:span ka:mpa yahtok n' a:t. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El yo:lpoliwka:xiwit (Peperomia mexicana) dicen que se da en la superficie de piedras donde está corriendo el agua. \fr_son 00380-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta \semx_tipo Referente natural igual \semxref mihmikispahxiwit \raiz yo:l \raiz polV \raiz xiw \nsem También se conoce esta planta como mihmikispahxiwit por su uso medicinal contra los ataques epilécticos. \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx yo:lpolowa \lx_cita moyo:lpolowa \lx_var General \ref 00383 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa confundir \catgr V2 \deriv \infl Clase 2b \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel- \sig confundir, atarantar, dejar confundido o confuso \osten \sig_var General \fr_n Entó:s ika yo:n tikyo:lpolowah no: n' okwiltsi:n. Sepa sah nikaki kima:ya. Wetsiti. Ompa ne: tahmati wa:n tiki:tskia:yah ya ihkó:n. \fr_au AJH303 \fr_var Tzina \fr_e Entonces con eso lo hacíamos atarantar ese insecto (abejorro, Xylocopa spp.). De repente escucho que lo pegaban. Se fue a caer. Ahí trataba de levantarse y así ya lo agarrábamos. \fr_son 00383-02_corp_Tzina-AJH303_faltar \fr_fuente 2013-04-05-f | 1083.843, 1092.407 \sig (con reflexivo : moyo:lpolowa) equivocarse, quedar confundido \osten p. ej., al hacer cuentas \fr_n Yo:n siwa:t tein niktakowih moyo:lpoloh. A:mo ne:chixta:waltih se: xapoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e La mujer a quien compré se equivocó (al hacer las cuentas). No me cobró un jabón. \fr_son 00383-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz pol \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx yo:lsawa:ni \lx_cita yo:lsawa:ni \lx_var General \ref 01779 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa tener.estertor \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig tener o respirar con estertor (p. ej., al tener bronquitis) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili yo:lsawa:ni, xikta:lili:ka:n opochehkaxiwit. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño tiene estertor, pónganle hojas de o:pochehkaxiwit (tipo de Asteraceae) \fr_son 01779-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz sawa \nota Checar det de o:pochehkaxiwit. \dt 18/Apr/2021 \lx yo:lselo \lx_cita iyo:lselo \lx_var General \ref 08058 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz yo:l \raiz selo \nota Corpus access (2017-10-12) revealed 64 occurrences of the stem yo:lselo all of which occurred as 3rd person possessed forms (iyo:loselo). \dt 08/Oct/2018 \lx yo:ltahtowa \lx_cita yo:ltahtowa \lx_var General \ref 01763 (duda) CSC usa yo:lnemi \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa distraerse.por.preocupación \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig distraerse por preocupación \osten p. ej., al estar comiendo y ahogarse con la comida por estar pensando en un problema \sig_var 1-Tzina \fr_n Nikwi:kaya kowit wa:n tak niyo:ltahtoh yeh ika niwetsik. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Llevaba leña y a lo mejor me distraje por alguna preocupación por eso me caí. \fr_son 01763-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz ihto \nsem El sentido de este verbo yo:ltahtowa es de estar hablando a si mismo, en su corazón, contemplando un problema o dificultad que uno enfrenta. \dt 18/Apr/2021 \lx yo:ltami \lx_cita yo:ltami \lx_var General \ref 01762 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quedar.debilitado \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig quedar debilitado o agotado \osten por enfermedad o menos frecuente después de correr, jugar, caminar lejos o por subidas fuertes \sig_var General \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz yo:l \raiz tami \dt 18/Apr/2021 \lx yo:ltanemilia \lx_cita yo:ltanemilia \ref 08189 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx yo:ltapa:na \lx_cita moyo:ltapa:na \lx_var General \ref 08700 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgarrarse.el.pectoral \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \infl_v Reflexivo \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel- \sig desgarrarse el músculo pectoral (animales de carga, seres humanos como consecuencia de cargar bultos pesados) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili mah a:mo kima:ma i:n koxta:l, moyo:ltapa:nas. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Que este niño no cargue este costal, se va a desgarrar el pectoral. \fr_son 00399-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tapa: \dt 05/Oct/2020 \lx yo:ltapa:ni \lx_cita yo:ltapa:ni \lx_var General \ref 00396 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa desgarrarse.el.pectoral \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig desgarrarse el músculo pectoral \osten animales de carga \sig_var General \fr_n Notapial yo:ltapa:n, nikma:maltih miak kowit wa:n pili ok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi caballo se desgarró el músculo pectoral, le cargué mucha leña y todavía es chico. \fr_son 00396-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tapa: \rev 2020-12-15 \dt 16/Mar/2021 \lx yo:ltasohtaliska:xo:chiko:skat \lx_cita yo:ltasohtaliska:xo:chiko:skat \lx_var General \ref 08491 (duda) esta entrada es muy inventada \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa collar.de.flores \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig collar que se hace con flores, pan y hojas de naranjo (se usa en los ritos de casamiento o, en la actualidad, para dar la bienvenida a una persona importante) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ihwa:k mona:miktia se: siwa:pil iweswa:n kina:mikih ika yo:ltasohtaliska:xo:chiko:skat. Ihkó:n ki:xne:xtiah ke kiseliah iniwes ika pa:kilis. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se casa una muchacha sus cuñadas la reciben con collar de flores, pan y hojas de naranjo. Así demuestran que reciben a su cuñada con alegría. \fr_son 08491-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref xo:chiko:skat \raiz yo:l \raiz tasoh \raiz xo:chi \raiz ko:ska \nsem Para las bodas se usan collares con flores que pueden ser de bugambilia o tulipán y a que se les intercala pan y hojas de naranjo. En la actualidad la práctica de colocar collares de flores en la bienvenida de personas se extiende a la recepción de autoridades civiles o religiosas. Sin embargo, en la actualidad los collares ya no incluyen las hojas de naranjo ni el pan, solamente se usan las flores antes descritas y, a veces, flores de cempasúchil, sempiterna o ka:ka:lo:xo:chit (Plumeria rubra) ya sea de color rosa o blanco. La palabra yo:ltasohtaliska:xo:chiko:skat refleja una costumbre que ya dejó de practicar (la de mezclar pan y hojas de naranjo con las flores) y por eso la palabra ya no se usa en la actualidad. Ahora se usa simplemente xo:chiko:skat que indica simplemente un collar de flores, sin pan ni hojas de naranjo. \ency Grabación, ilustración \dt 26/Sep/2020 \lx yo:ltehko \lx_cita yo:ltehko \lx_var General \ref 01758 (duda) CSC no usa esta palabra, no aparece en el corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa suspirar \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig hacer sonido suspirando como el de estar a punto de llorar o lloriquear \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili yo:ltehko, cho:kasneki. Kite:mowa imomá:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño hace sonidos como de llorar, está a punto de llorar. Extraña a su mamá. \fr_son 01758-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tehko \dt 18/Apr/2021 \lx yo:ltihtikwi:ni \lx_cita yo:ltihtikwi:ni \lx_var General \ref 04111 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa latir.rápidamente.corazón \catgr V1 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0-ta-; 0-lo \sig latirle fuertemente el corazón \osten debido a un temor, un susto \sig_var General \fr_n Yo:n ke:man motewihkeh seki ta:kameh ne: xola:lpan wa:n ke:man kinitak nookichpil pe:wak yo:ltihtikwi:ni. \fr_au HSO366 \fr_var Tzina \fr_e Hace unos días se pelearon unos hombres en el pueblo y cuando mi hijo los vio, empezó a temblarle el corazón. \fr_son 04111-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref yo:ltitikwika \raiz yo:l \raiz tikwi: \dt 18/Jan/2022 \lx yo:ltila:na \lx_cita kiyo:ltila:na \lx_var General \ref 00430 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobar.pecho.para.volver.en.si \catgr V2 \deriv \infl Clase 3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig atraer \osten una actividad o deporte, una persona (a otra) \sig_var \fr_n N' teh a:mo mitswa:lewa titekitis sayoh mitsyo:ltila:na n' tatokalis. \fr_au CSC370 \fr_var Tacua \fr_e A ti no te nacen las ganas de trabajar, lo que a ti atrae es la cacería. \fr_son 00430-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig sobarle el pecho para hacer volver en si \osten a una persona demayada \sig_var General \fr_n Ihwa:k i:xtayowa:k i:n siwa:t kiyo:ltila:n nokni:w wa:n ihsiwka i:xpeta:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cuando se desmayó esta mujer le sobó el pecho mi hermano para que volviera en si y rápidamente asi pasó (volvió en sí). \fr_son 00430-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tila: \rev 2020-12-15 \dt 02/Feb/2021 \lx yo:ltitikwika \lx_cita yo:ltitikwika \lx_var General \ref 01738 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa latir.rápidamente.corazón \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig latirle fuertemente el corazón \osten debido a un temor, un susto \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili yo:ltitikwika, kimowtih se: itskwinti. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño le late rápidamente el corazón, lo asustó un perro. \fr_son 01738-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Sinónimo \semxref yo:ltihtikwi:ni \raiz yo:l \raiz tikwi: \dt 18/Apr/2021 \lx yo:ltsihtsikno:ltia \lx_cita kiyo:ltsihtsikno:ltia \lx_var General \ref 08707 (duda) quitar \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa hacer.sollozar \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0na:l-; 0sen-; 0pan-; 0ye:k-; 0tel-; 0te:-; 0senta- \sig hacer sollozar, provocar el sollozo (a alguien, p. ej., por medio de golpes, regaños o por hacer a uno reflexionar sobre algo que hizo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n okichpil kima:k i:n pili a:mo kicho:ktih sayoh kiyo:ltsihtsikno:ltih. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este muchacho le pegó a este niño, no lo hizo llorar sólo lo hizo sollozar. \fr_son 00395-01_Pend \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tsikno \dt 29/Dec/2020 \lx yo:ltsihtsiknowa \lx_cita yo:ltsihtsiknowa \lx_var General \ref 01927 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sollozar \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig sollozar (p. ej., una persona, un niño al regañarlo o hacerlo reflexionar sobre algo que hizo) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili wehka:wak cho:katoya, yeh ika yo:ltsihtsiknohtok. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño estuvo llorando mucho tiempo, por eso está sollozando. \fr_son 01927-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tsikno \dt 20/Apr/2021 \lx yo:ltsikno:ltia \lx_cita kiyo:ltsihtsikno:ltia \lx_var General \ref 01737 (duda) no aparece en el corpus, CSC no usa esta palabra \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa provocar.sonido.como.de.hipo \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-te:-; 0-senta- \sig provocar gritos como de susto o choque \osten agua fría \sig_var General \fr_n Seseka:t kininyo:ltsihtsikno:ltia m' pilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e El agua fría provoca gritos en los niños. \fr_son 01737-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tsikno \dt 18/Apr/2021 \lx yo:ltsiknowa \lx_cita yo:ltsihtsiknowa \lx_var General \ref 00379 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa echar.grito.por.efecto.de.un.choque \catgr V1 \deriv \infl Clase 2b \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig echar un gemido como el sonido de hipo muy fuerte y breve (inhalando fuertemente el aire) y casi de susto por reacción al impacto de un choque físico repetino \osten p. ej., el ser bañado con agua fría \sig_var General \fr_n Ye:wa nima:ltih ika sese:ka:t. Yekinika nimopante:kilih niyo:ltsihtsiknoh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la mañana me bañé con agua fría. Al principio eché un grito (por el efecto de choque o susto del agua). \fr_son 00379-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz tsikno \rev 2020-12-15 \dt 26/Jan/2021 \lx yo:lxita:nia \lx_cita kiyo:lxita:nia \lx_var General \ref 01576 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sobar.pecho \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0+te:-; 0-senta- \sig sobar o frotar el pecho de (p. ej., a un enfermo, con o sin ungüento) \sig_var 1-Tzina \fr_n Xikyo:lxita:ni i:n pili, mihso:tasneki \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño quiere vomitar, sóbale el pecho. \fr_son 01576-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yo:l \raiz xita: \dt 15/Apr/2021 \lx yo:lxoxolanimit \lx_cita yo:lxoxolanimit \ref 08505 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \lx_var \glosa \catgr \infl \sig \sig_var \fr_n \fr_au \fr_var \fr_e \raiz \dt 15/Aug/2018 \lx yo:n \lx_cita yo:n ta:kat \lx_var General \ref 01561 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ése \catgr Demostrativo; Pronombre \plural Irregular : yo:nkeh \sig demostrativo deíctico que indica la presencia de un objeto lejano de un punto de referencia (generalmente la ubicación del que habla) \sig_var 1-Tzina \fr_n ¡'Ne:chwa:lmaka yo:n kowit, ika nikmowti:ti i:n pio! \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡Dame ese palo, con ello voy a ahuyentar este pollo! \fr_son 01561-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (como pronombre) ése \sig_var 1-Tzina \fr_n A:mo nikneki i:n misto:n, nikneki yo:n se:. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este gato no lo quiero, dame ése otro. \fr_au ADA300 \fr_var Xaltn \semx_tipo Sinónimo \semxref nejó:n \nota Checar el uso de yo:n ya:lwa, Yo:n ya:lwa ompa nentoya se: ta:kat. con yo:n ya:lwa, yo:n yowi:pta, etc. \dt 15/Apr/2021 \lx yo:ni \lx_cita yo:ni \lx_var General \ref 01550 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ése \catgr Pronom-enf \deriv \sig ése \sig_var 1-Tzina \fr_n A-- 'Ne:chwa:lmaka yo:n xi:kal. B-- ¿Katí:n? A-- Yo:ni, yo:n tein kachi pata:wak. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e A-- ¡Dame esa jícara! B-- ¿Cuál? A-- Ésa, esa que está más ancha. \fr_son 01550-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref i:ni \semx_tipo Comparar \semxref ne:ni \raiz yo:n \dt 15/Apr/2021 \lx yowak \lx_cita yowak \lx_var General \ref 01588 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa en.la.noche \catgr Adv-tiempo \deriv \sig en la o de noche \sig_var 1-Tzina \fr_n De yowak ki:sah miak kowtahokwilimeh, yehwa ika n' tatokanih yowak yowih kowtah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e En la noche salen muchos animales silvestres, por eso los cazadores van al bosque en la noche. \fr_son 01588-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semxref tayowak \semx_tipo Comparar \semxref yowal \raiz yowa \dt 15/Apr/2021 \lx yowal \lx_cita yowal \lx_var General \ref 01584 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa noche \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig noche \sig_var 1-Tzina \fr_n O:me yowal niahka kowtah, nikinte:mo:to kowtahokwilimeh. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Dos noches fui al bosque, fui a buscar animales silvestres. \fr_son 01584-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig [col] tsiktsi:n yowal | [lit, 'grande sol'] noche corta, de poco duraciones \sig_var 1-Tzina \fr_n Wa:n itech tiempo abríl, mm, we:i to:nal, tsiktsi:n yowal, tane:sik a tie:wkeh. \fr_au MFM310 \fr_var Tzina \fr_e Y durante el mes de abril, mm, los días son largos, las noches son cortas. Salimos cuando ya habíamos salido. \fr_son 01584-02_corp_Tzina-MFC310_faltar \fr_fuente 2010-07-14-f | 937.412 \fr_au \fr_var \fr_e \fr_son \fr_fuente \sem Fenómeno natural \semxref yowak \semx_tipo Comparar \semxref tayowak \raiz yowa \dt 15/Apr/2021 \lx yowali:to:nia \lx_cita moyowali:to:nia \lx_var General \ref 01591 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa sudar.de.noche \catgr V2 \deriv \infl Clase 2a \infl_v Reflexivo \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0+tel- \sig sudar de noche (por calentura o enfermedad, generalmente hablando de niños) \sig_var 1-Tzina \fr_n I:n pili moyowali:to:nia, yeh ika niktsompaltia teahwach. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este niño suda de noche, por eso le pongo teahwach en su almohada. \fr_son 01591-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yowa \raiz i:to:n \dt 15/Apr/2021 \lx yowalnemi \lx_cita yowalnemi \lx_var General \ref 01583 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa andar.de.noche \catgr V1 \deriv \infl Clase 4/3 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig andar de noche (personas que pasean por la noche) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ne: siwa:pil ye:kyowalnemi, a:mo kitaka:waltiah n' ipopa:wa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Esa muchacha anda mucho de noche, sus padres no le prohiben hacer eso. \fr_son 01583-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yowa \raiz nemi \dt 15/Apr/2021 \lx yowalnenkeh \lx_cita yowalnenkeh \lx_var General \ref 01470 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa quien.anda.de.noche \catgr Sust-agent \deriv \infl N1 \plural Regular agentivo: yowalneminih \sig quien o que anda de noche, que es nocturno \osten personas (p. ej., ladrones que andan de noche); ma:saka; i:xma:tameh; pero generalmente no se aplica a animales nocturnos \sig_var General \fr_n RMM-- Ke:mah, ke:mah, yo:n nikah..., nikaki a. Pero neh nikihto:sneki, neh notatsi:ntokalis de que a:mo nikmati, toni kihto:sneki ma:saka. Porque ma:saka neh nikihtowa, xa: se: to:ka:it de se: okwilin, o xa: to:ka:it de se: yowalnenkeh, FHR-- Pos, RMM-- o xa: to:ka:it de se: yowal..., yowal..., yowalokwilin. FHR-- pues neh yehwa ya ompakawí:n nimitsilwihtok ya, ne:, siempre, este yowalokwilin. Ke:mah, yehwa tikiliah n' tehwa:n ma:saka. Ke:mah. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e RMM-- Si, si, eso oía, lo escuchaba. Pero yo quiero decir, la pregunta mía es que yo no sé, que quiere decir ma:saka. Porque yo digo que ma:saka a lo mejor es un nombre de algún animal o nombre de alguien que anda de noche, FHR-- Pues. RMM-- o a lo mejor es nombre de algún noc..., noc..., de algún animal nocturno. FHR-- pues ya casi es lo mismo de lo que te estoy diciendo, siempre, este, es animal nocturno. Si, es lo que nosotros le llamamos ma:saka. Si. \fr_son 01470-01_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-k | 510.436, 541.83 \fr_n Ke:meh neh nimitsilia ma:ski kwaltsi:n ohti, kwaltsi:n tiahtos teh ka:mpa tiahtos, sepa sah mahyá: n' ti:xpoliwis, ti:xpohpoliwis wa:n yo:n, wa:n ke:mah mitstachialti:skeh se: ohti, kwali ohti ma:ski a:mo kwali ohti. Yehwa yo:n kihtowah te:i:xpolowa:nih. Nehwa nikilia neh, tehwa:n tiki:xmatih i:xma:tameh, pero neh nimolia yehwa ya n' kiniliah ma:sakameh. Yo:n a:mo, a:mo yo..., a:mo y..., a:mo tonaya:neminih, sanoke yo:n yowalneminih. Tak tona:ya:n xa: welis se: mopale:wi:s porque to:naya:n, i:pa yeh te:itaskeh seki n' tokni:wa:n tein nemi:lo ke:meh i:n ka:mpa se: kinita nemi:lo n' tokni:wa:n. Pero ke:meh i:n yowak a:koni n' kinitati, a ver a:koni n' teitati ke:ní:w ne:n ka:ni n' te:wi:kah. Wa:n ke:ní:w xmopale:wi wa:n tikitstok tayowaya:n. \fr_au RMM302 \fr_var Tzina \fr_e Como yo te digo que aunque el camino sea bonito, puedes estar yendo muy bien a donde vas, y entonces de repente te pierdes. Pierdes el camino pero enseguida hacen (los ma:sakameh) que veas un camino, un buen camino aunque no haya un buen camino (esto es, el lugar es accidentado). Esos son los que dicen que extravían a las personas. Yo les digo, nosotros los llamamos i:xma:tameh, pero yo pienso que son los que les llaman ma:sakameh. Esos no, no, no andan durante el día sino que andan de noche. Si fuera de día iempre nos pueden ver algunas personas que andan en los lugares durante el día, en donde andan las personas. Pero si es en la noche pues quien los puede ver, a ver quien lo puede ver a uno cómo, o a donde lo llevan. Y cómo ayudarse si estás viendo que está muy oscuro. \fr_son 01470-02_corp_Tzina-RMM302_faltar \fr_fuente 2012-07-23-l | 920.545, 959.922 \raiz yowal \raiz nemi \dt 07/Apr/2021 \rev \lx yowaltik \lx_alt yewaltik \lx_cita yowaltik \lx_var General \ref 01312 (duda) usar frase del corpus \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa circular \catgr Adj \deriv \sig circular (un aro, comal, moneda, un corral, troje) \sig_var 1-Tzina \fr_n Ya:lwa tikchihchi:wkeh se: kola:l yewaltik, ompa tikintsakwaskeh n' topiowa:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Ayer hicimos un corral circular, allá vamos a encerrar nuestros pollos. \fr_son 01312-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yewal \dt 24/Mar/2021 \lx yowalxo:chit \lx_cita yowalxo:chit \lx_var General \ref 01558 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa Cactaceae.Epiphyllum oxypetalum \catgr Sust \deriv \infl N1 \sig Epiphyllum oxypetalum (DC.) Haw., tipo de cactácea que florea de noche \sig_var 1-Tzina \fr_n Nokaltsi:ntan nikto:kak yowalxo:chit wa:n kwaltsi:n itsmoli:ntok a. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Cerca de mi casa sembré yowalxo:chit y ya está retoñando bien. \fr_son 01558-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sem Planta (no colectada) \raiz yowal \raiz xo:chi \dt 15/Apr/2021 \lx yowi \lx_cita yowi \lx_var General \ref 01557 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa ir \catgr V1 \deriv \infl Irregular \infl_v Ver notas morfológicas \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig ir (partiendo o saliendo de un punto deíctico próximo al hablante, p. ej., en referencia a alguien que va de un lugar próximo hacia un lugar más distante) \sig_var 1-Tzina \fr_n No:pá:n yowi kwesala:n kinamakati xokot. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Mi papá va a Cuetzalan a vender naranjas. \fr_son 01557-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \fr_n Niknekia xa: tiá:s titatekiti:w mo:sta. Ye:ktaoksitok nokahfe:ntah. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Quiero ver si irás a cosechar café mañana. Está muy maduro en mi cafetal. \fr_son 01557-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz yaw \nmorf El verbo que significa 'ir' tiene formas supletivas, que se explican en más detalle en la gramática, cap. X. Brevemente, una de las formas supletivas es yaw aunque en el presente, donde se esperaría la forma yaw, se utiliza yowi. Pero la raíz yaw sí se encuentra en el pasado (yahki 'fue'; se preserva el sufijo perfectivo -ki para evitar la forma monosilábica yah), en el futuro (ya:s 'va a ir') en la condicional (ya:skia 'iría') y el imperfectivo (ya:ya 'iba'). La otra raíz se utiliza para el presente (yowi 'va') y los modales como el optativo y imperativo. El optativo es mah yowi 'que vaya' y mah ya:ka:n, y el imperativo es xyow 'vete') y ya:ka:n. : Irrealis: ya:s/ya:skeh/, Perfectivo: yahki/yahkeh; Pluperfectivo: yahka/yahkah, Durativo: yahtok/yahtokeh/ \dt 15/Apr/2021 \lx yowi:pta \lx_cita yowi:pta \lx_var General \ref 01555 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa anteayer \catgr Adv-tiempo \deriv \sig anteayer \sig_var General \fr_n A: de istama:mani. Pos i:n nejó:n lo mismo de que niahka nika:n kowtah, niahka yowi:pta. O:me, casi o:me, o:me to:nal nikchi:wak nik..., ninemik nikte:mo:to n' okwiltsitsi:n wa:n nik..., nikahsik ne:paka de n' a:t, tso..., ka:mpa seki kopalak yetoya. Entó:s ompa niow nikita ompa ne:nentok nejí:n, tatampa de se: kowit nehí:n istama:ma:ni [...]. A:to..., nike:kita ke:niwki, nikita takah xoxoktik, nikitak ompa ne:. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e Ah, acerca del milpies (Diplopoda). Pues, este, por lo mismo había ido yo al monte, antier había ido. Dos, casi dos, hice dos días andando, buscando el bichito y lo encontré del otro lado del río, estaba en unos palos podridos. Entonces ahí iba y lo vi que ahí andaba, este, el istama:mani estaba debajo de un palo […]. A..., lo observé muy bien como era, y lo veo que era de color verde. Ahí lo vi. \fr_son 01555-01_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-22-g | 4.43, 60.698 \sig [col] ya:lwa yowi:pta (lit. 'ayer anteayer') hace varios o algunos días; en el pasado reciente \sig_var General \fr_n AND-- Mah se:, mah semi ihkak tiempo, mah, mah kikakiskia tokni:wa:ntsitsi:n ke:ní:w ya:l..., ya:lwa yowi:pta timotekipanohkeh, ke:ní:w tipano:keh, mm. Yehwa yo:ni mah, eso tein te:chiskaltihkeh pos no: .... MFC-- Nochi, nochi ke:meh i:n tikih..., ke:ní:w, ke:ní:w timotekipanohkeh, ke:ní:w para tikiskaltihkeh se: tokone:tsi:n o tehwa:n ke:ní:w te:chiskaltih se: tomomá:n, se: ipopá:n. \fr_au AND308 \fr_var Tzina \fr_e AND-- Que nos permita el tiempo, seria bueno que escucharan las personas como nos mantuvimos en el pasado reciente, cómo la pasamos, mm. Eso es, las personas que nos criaron pues también … MFC-- Todo, todo como la…, cómo, cómo trabajamos para vivir, de qué forma criamos a un hijo o a nosotros cómo nos críó nuestra mamá, nuestro papá. \fr_son 01555-02_corp_Tzina-AND308_faltar \fr_fuente 2010-07-29-b | 1058.85, 1075.039 \fr_n Neh nikilia ke a:mo, mah a:mo yo:ni chi:wi, mah chi:wi ke mah, ne:, mah moskalti:ka:n wa:n ehko to:nal nikilia neh no: te:pa:ktihtokeh kone:meh, ta:ka:n ne:chtasohtak, ne:chta:kachi:wak pos ne:chwa:ntis tsiktsi:n kahbe:ntsi:n, se: taxkaltsi:n, se: tilatsi:n ne:chmakas mah nikwa, porque ke:yeh, porque nikta:kachi:wak ya:lwa yowi:pta. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Yo le digo que no, que no ocurra eso, que ocurra si pero que crezcan y le digo, este, que crezcan y que llega el día, le digo yo, en que ya nos están alegrando los niños, si a lo mejor me quiso o me trato con mucha amabilidad pues me va a convidar un poco de café, un taco, o me dará una tortilla gruesa para comer, ¿por qué? porque, porque lo trate muy bien hace un tiempo atrás. \fr_son 01555-03_corp_Tzina-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-29-b | 1023.692, 1045.862 \fr_n Yehwa taki..., yehwa 'kwiti:w, yehwa kimatis toni tikwa:skeh, toni 'kwiti:w. Yehwa kita:ni, yehwa tahtaniti. "Ne:ch..., nikwi:kas a nopili itaxta:wi:l". A:mo ke:meh a:man. Apenas ya:lwa yowi:pta mosenta:lihkeh topilwa:n, "A: pos neh nika:n mati a tomi:n, nika:n seki nikalakia momoxtik, nika:n nikalakia billete. Ihwa:k a:mo, ihwa:k kimatia te:momá:n, mm. Ne: ke:man kimatia te:momá:n tomi:ntsi:n ma:ski ne: ke:man iwa:n tietok pero kimatia ne:n temomá:n tomi:n. \fr_au MFC307 \fr_var Xaltn \fr_e Ella (en este caso la mamá del esposo de la narradora) va…, ella va ir a traerlo (el dinero o sueldo), ella sabe qué es lo que vamos a comer. Ella lo va a traer, ella lo va a solicitar. "A m…, ya voy a llevar el pago de mi hijo". No era como actualmente. Recientemente se juntaron nuestros hijos, "A pues yo sé cómo voy a gastar el dinero, acá guardo las monedas (momoxtik) y del otro lado guardo los billetes" (aquí reporta como dicen los niños actualmente). En aquellos tiempos no, en ese tiempo sabía la mamá, mm. Hace tiempo la mamá manejaba el dinero, aunque ya hayas tardado junto con ella pero el dinero manejaba la mamá. \fr_son 01555-04_corp_Xaltn-MFC307_faltar \fr_fuente 2010-07-21-f | 1083.35, 1114.867 \semx_tipo Comparar \semxref wi:pta \raiz wi:pta \dt 15/Apr/2021 \rev \lx /wilakwi \lx_cita wilakwi \lx_var General \ref 04333 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \glosa paralizarsele.piernas \catgr V1 \deriv \infl Clase 4 \diag 0-na:l-; 0-sen-; 0-pan-; 0ye:k-; 0-tel-; 0-ta-; 0-lo \sig paralizarsele las piernas o pies \osten a ser vivos, sea por daño neurológico o físico \sig_var General \fr_n I:n piotsi:n wilakwik. A:it ke:yeh iwki mochi:w. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Este pollito se paralizó. ¿Quién sabe por qué se hizo así? \fr_son 04333-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \raiz wila: \raiz kwi \dt 18/Jan/2022 \lx á:nimah \lx_alt a:nimahtsi:n \lx_cita á:nimah \lx_var General \ref 00837 \lx_tequil \notas_tequil \lx_omitl \notas_omitl \pres_tipo Español \pres_el ánima \glosa difunto \catgr Sust \deriv \infl N1=N2 \sig muerto, difunto \osten personas solamente \sig_var General \fr_n Ye:wa kwalka:n tatsili:n, tak wetstok a:nimahtsi:n. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e Hoy en la mañana repicaron las campanas de luto, tal vez hay un difunto. \fr_son 00837-01_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \sig (posesión enajenable : iá:nimah) corazón \osten de pollos, aparentemente solamente \sig_var General \fr_n ¡A:mo xikwa m' pio iá:nimah! Aya:mo oksi. \fr_au EGS301 \fr_var Tzina \fr_e ¡No comas el corazón del pollo! Todavía no se cuece. \fr_son 00837-02_elab_pendiente \fr_fuente Frase elaborada \semx_tipo Comparar \semxref a:nimahtatsili:ni \semxref mike:t \rev 2020-12-15 \dt 23/Mar/2021