Tryag File Manager
Home
-
Turbo Force
Current Path :
/
home
/
cluster1
/
data
/
bu01
/
1121861
/
html
/
Mesolex2
/
Pipil-1
/
Sp
/
Upload File :
New :
File
Dir
/home/cluster1/data/bu01/1121861/html/Mesolex2/Pipil-1/Sp/522-539MM.rtf
{\rtf1\mac\ansicpg10000\cocoartf824\cocoasubrtf380 {\fonttbl\f0\froman\fcharset77 TimesNewRomanPSMT;\f1\fswiss\fcharset77 Helvetica;\f2\froman\fcharset77 TimesNewRomanPS-BoldMT; } {\colortbl;\red255\green255\blue255;} {\info {\author Wilson Silva} {\*\company }}\margl1890\margr1350\vieww15860\viewh16780\viewkind1\viewscale100 \deftab720 \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\qc \f0\fs28 \cf0 TS\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \fs24 \cf0 \ (C) -tsahka tapadera\ lid, cover\ i-tsahka "su tapadera"\ comp\'87rese, tsakwa "cerrar, tapar", -ka 'nominalizaci\'97n perf. ' \ comp\'87rese, -te:ntsahka "tap\'97n, corcho"\ NC comp\'87rese, tzaccayotl (Sim.) "tapadera, tap\'97n"\ (SD) -tsahka\ i-tsahka ne ku:mi-t "la tapadera de la olla"\ \ (C) tsah-tuk (adj.) tapado\ closed, covered\ comp\'87rese, tsakwa "cerrar, tapar", -tuk 'perf.'\ \ (SD) tsahtsalia (v.t., applic. (?)) llamar\ to call to\ tsahtsalia (pres.)\ tsahtsalih-tuk (pret.)\ comp\'87rese, tsahtsi "gritar", -lia 'aplic.' (?) \ NC comp\'87rese, tzatzilia (Sim.) "llamar a alguien"\ \ (C) tsahtsi (v.i.) gritar\ to shout\ tsahtsi (pres.) ni-tsahtsi "estoy gritando" \ tsahtsi-k (pret.)\ tsahtsi-tuk (perf.)\ NC tsa \f1 \uc0\u660 \f0 tsi (Car.) "gritar"; PN *tlahts \f1 \uc0\u616 \f0 /*tsahts \f1 \uc0\u616 \f0 \ (SD) tsahtsi\ comp\'87rese, tsahtsalia "to call to"\ \ (C) tsak-tuk (n.) preso\ prisoner\ tsahtsaktuk (pl.) \ comp\'87rese, tsakwa "cerrar", -tuk 'perf.'\ \ (C) tsakwa (v.t., v.r.) cerrar(se), tapar(se)\ to close, to shut, to cover\ tsakwa (pres.) ni-k-tsakwa "lo cierro", mu-tsakwa "se cierra"\ tsak (pret.) ki-tsak-ki-ya "ya lo cerr\'97"\ tsak-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsahka "tapadera", tsahtuk "tap\'97n", tsaktuk "preso, reo"\ NC tsakwa (Car.); PN *tsakwa\ (SD) tsakwa\ tsak (pret.) ki-tsak-a "ya lo ha cerrado" (gitsaga \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ \ (C) -tsa:lan (sustantivo relacional) entre medio, en medio\ between, among, in the middle of (relational noun) \ i-tsa:lan "entre medio, en medio"\ tu-tsa:lan "entre nosotros"\ NC -tzalan (Sim.) "entre, en medio de"\ (SD) -tsa:lan\ \ (C) tsala:ni (v.i.) tronar\ to thunder\ tsala:ni (pres.)\ tsala:ni-k (pret.)\ tsala:n-tuk (perf.)\ comp\'87rese, (SD) tsa:lani "resonar"\ \ (SD) tsa:lani (v.i.) resonar, sonar (como el golpe de una cubeta que resuena)\ to resound, to clank (like banging a bucket)\ tsa:lani (pres.)\ tsa:lani-k (pret.)\ tsa:lan-tuk (perf.)\ comp\'87rese, (C) tsala:ni "tronar"\ \ (C) tsana-t zanate\ bird sp., grackel\ tsahtsanat (pl.) \ NC tzanatl (Sim.) "p\'87jaro negro de pico encorvado"\ (SD) tsana-t\ \ (C) tsapa-tsin bajito\ very short person\ comp\'87rese, -tsin 'diminutivo'; comp\'87rese, chapachin\ NC comp\'87rese, tzapatl (Sim.) "enano", tzapatzin (Sim.) "enanito"\ \ (C) tsapalua (v.i. (?)) bajarse zapatoncito, bajarse\ to get down (like a dwarf (?)), to lower oneself\ tsapalua (pres.) (also: tsapa:lua)\ tsapaluh (pret.)\ tsapaluh-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsapa-tsin "chaparrito", -lua 'pasivo' (?)\ NC comp\'87rese, tzapaton, tzapatzin (Sim.) "enano"\ \ (C) tsapu-t zapote\ zapote (fruit, tree)\ -tsapu (poss.) nu-tsapu "mi zapote"\ tsahtsaput (pl.) \ comp\'87rese, chiktsapu-t "chicozapote"\ comp\'87rese, chi:ltik tsapu-t "custard apple" (anona)\ comp\'87rese, istak tsapu-t "white custard apple" (anona blanca) \ comp\'87rese, mu:yutsa " \f2\b persimmon-like frui \f0\b0 t"**\ comp\'87rese, na:watsa "matasano"\ NC tzapotl (Sim.) "zapote"; PN *tsapo-\ (SD) tsapu-t\ comp\'87rese, ulutsapu-t "esp. de zapote" (uluzapote, sunza)\ comp\'87rese, mu:yutzapu-t " \f2\b fruta parecida a la placaminero \f0\b0 "**\ comp\'87rese, na:watsapu-t "matasano"\ comp\'87rese, tsapuyu:luh "semilla, hueso de zapote"\ \ (C) tsaputan Ishuat\'87n (nombre de lugar) \ Ishuatan (place name)\ comp\'87rese, tsaputantekamet "gente de Ishuatan" \ comp\'87rese, tsapu-t "zapote", -tan 'locativo'\ \ (C) tsaputantekamet gente de Ishaut\'87n\ people of/from Ishuatan\ comp\'87rese, tsaputan "Ishuatan", -teka ('-ite'), -met 'pl.'\ \ (SD) tsapuyu:luh hueso de zapote\ zapote pit, zapote seed\ comp\'87rese, tsapu-t "zapote", -yu:lu "coraz\'97n"\ \ (C) tsatsas alzadero\ storage bin, place for storage\ \ (C) tsa:wa (v.t., v.i.) tejer\ to weave\ (note: only appears in present tense) \ ki-tsa:wa "lo est\'87 tejiendo", "lo teje" ni-tsa:wa "estoy tejiendo"\ NC tzaua (Sim.) "hilar"; PN *tsa:wa "torcer/hacer pita" \ comp\'87rese, (SD) tsa:wa "hacer ropas"\ \ (SD) tsa:wa (v.i.) hacer ropa (hilar, tejer (?))\ to make clothes (to weave (?))\ tsa:wa (pres.) ni-tsa:wa "estoy haciendo ropa"\ tsa:w-ki (pret.)\ tsa:w-tuk (perf.)\ NC tzaua (Sim.) "hilar"; PN *tsa:wa "torcer/hacer pita" \ comp\'87rese, (C) tsa:wa "tejer"\ \ (C) tsa:wal telara\'96a\ spider web, cobweb\ i-tsa:wal tuka-t "la telara\'96a de la ara\'96a"\ comp\'87rese, tsa:wa "tejer", -l 'nominalizaci\'97n pasiva'\ comp\'87rese, (SD) i-te:na:yu tuka-t\ \ (C) tsaya:na (v.t.) romper, rajar\ to tear, rajar\ tsaya:na (pres.)\ tsaya:n (pret.) ni-k-tsaya:n "lo raj\'8e"\ tsaya:n-tuk (perf.)\ \pard\tx360\tx720\tx1080\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 comp\'87rese, ta-tsahtsaya:na "estar rajando (algo)"; kwatsaya:na "rajarle la frente (a alguien)"\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 NC tzayana (Sim.) "romper, cortar" \ (SD) tsaya:na rajar\ rajar\ tsaya:n(-ki) (pret.)\ comp\'87rese, ta-tsaya:na "rajar (algo)"; kwatsaya:na "pegarle (a alguien) en la frente"\ comp\'87rese, tsaya:n-tuk "rajadura, ranura"\ \ (SD) tsaya:n-tuk (n.) ranura \ groove, split, slit\ comp\'87rese, tsaya:na "rajar", -tuk 'perf.'\ \ (C) tsehtselua (v.t.) sacudir\ to shake\ tsehtselua (pres.) ki-tsehtselua "lo/la sacudo" \ tsehtseluh (pret.)\ tsehtseluh-tuk (perf.)\ NC tzetzeloa (Sim.) "sacudir, agitar"; PN *ts\uc0\u601 lowa\ (SD) tsehtselua sacudir, menear, zarandear\ to shake, to stir, to winnow, to sift\ \ (C) tsihkwawi-t quebracho, cicahuite (\'87rbol)\ tree sp., quebracho (very hard wood) \ tsihtsihkwawit (pl.) \ comp\'87rese, kwawi-t "\'87rbol"\ NC comp\'87rese, (?) tzictli (Sim.) "goma, resina" ('chicle') \ (SD) mu-tsihkwilua (v.r.) andar a tientas, pararse en puntillas para alcanzar algo (empinarse)\ to walk by feeling one's way, to stand on tiptoes to reach something\ mu-tsihkwilua (pres.)\ mu-tsihkwiluh (pret.)\ mu-tsihkwiluh-tuk (perf.)\ NC comp\'87rese, tzicuiliui (Mol.) "pararse muy flaco, tollirse ('tullirse')\ \ (SD) tsihtsi:kat-kal hormiguero\ ant's nest\ comp\'87rese, tsi:ka-t "hormiga", kal "casa"\ \ (SD) tsihtsikwi:ni (v.i., redup.) estar brincando, andar brincando \ to be jumping, hopping, to go along jumping, hopping \ tsihtsikwi:ni (pres.)\ tsihtsikwi:ni-k (pret.)\ tsihtsikwi:n-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsikwi:ni "brincar"\ NC comp\'87rese, tzitzicuini (Sim.) "ser listo, r\'87pido, activo"\ \ (C) tsihtsintia (v.t., redup.) comenzarlos\ to begin (iterativo)\ comp\'87rese, tsintia "comenzar"\ (SD) tsihtsintia\ \ (SD) tsi:ka-t hormiga (tsi:gat)\ ant\ tsihtsi:kat (pl.) \ comp\'87rese, tsihtsi:kat-kal "hormiguero" \ NC tzicatl (Mol.); PN *tsi:ka-\ \ (C) tsikmu:yu chismuyo, chijuyo, chijmuyo (un p\'87jaro negro) bird sp., black (canta: "tsikmu:yu, tsikmu:yu")\ (SD) tsikmuyu\ \ (C) tsikpa rigua (tortilla o tamal de elote tierno) \ tortilla or tamale made of immature corn\ NC comp\'87rese, (?) tzictli (Sim.) "goma, resina"\ \ (C) tsi:kuwas peine\ comb\ -tsi:kuwas (poss.) nu-tsi:kuwas "mi peine"\ tsihtsi:kuwas (pl.) \ comp\'87rese, tsikwastia "peinar(se)"\ NC tziquauaztli (Sim.) ; PN *tsik(w)awa:s (?)\ (SD) tsiku:was\ \ (SD) tsikwastia (v.t., v.r.) peinar(se)\ to comb\ tsikwastia (pres.)\ \pard\tx360\tx720\tx1080\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 tsikwastih (pret.) ni-mu-tsikwastih "me pein\'8e", ni-k-tsikwastih "lo/la pein\'8e"\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 tsikwastih-tuk (perf.) \ comp\'87rese, tsiku:was "peine" \ NC comp\'87rese, tziquauazuia\ \ (C) tsikwi:ni (v.i.) brincar, saltar\ to jump, to leap\ tsikwi:ni (pres.) ni-tsikwi:ni "brinco"\ tsikwi:ni-k (pret.)\ tsikwi:n-tuk (perf.)\ NC comp\'87rese, tzicuini (Sim.) "salpicar, brotar (liquido)" \ (SD) tsikwi:ni\ comp\'87rese, tsihtsikwi:ni "estar brincando"\ \ (SD) tsilini (v.i.) repicar (campana)\ to ring (of bells) \ tsilini (pres.)\ tsilini-k (pret.)\ tsilin-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ta-tsilinia "sonar, repicar (campana)"\ NC tzilini (Sim.) "sonar, resonar, hablando de metal"; PN *tsili:nV\ comp\'87rese, (C) ta-tsili:nia\ \ (SD) -tsim-bankuh-yu rabadilla (el hueso de la nalga)\ tailbone\ i-tsimbankuh-yu "rabadilla, coxis"\ comp\'87rese, -tsin "nalgas, trasero", esp. banco, -yu 'pos. \'92ntima'\ \ (C, SD) -tsin, -chin (suffix) 'diminutivo, reverencial'\ 'diminutive, reverential' (suffix)\ -tsi(n)tsin, -chi(n)chin (pl.) \ NC -tzin (Sim.)\ \ (C, SD) tsin 'nalga, base, ano' (en palabras compuestas)\ backside, buttocks, rump, arse; base, bottom ' (in compounds) \ NC tzintli (Sim.) "ano, col\'97n, base, cimiento"\ \ (C) tsina:kan murci\'8elago (tsina:ga\uc0\u331 \f1 ) \f0 \ tsihtsina:kan (pl.) \ NC tzinacan (Sim.); PN *tsina:kan\ (SD) tsina:kan\ \ (SD) tsina:kan un bejuco con raices como patas de murci\'8elago\ vine sp., vine with roots like a bat's feet\ comp\'87rese, tsina:kan "murci\'8elago"\ \ (C) -tsin-ahpan refajo (ya no se usa)\ short skirt or sash worn over skirt (no longer used)\ -tsin-ahpan "su refajo"\ comp\'87rese, tsin 'nalgas'\ \ (SD) mu-tsin-a:paka (v.r., incorp.) lavarse las nalgas \ to wash one's backside\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, trasero', mu-a:paka "lavar"\ (C) tsin-e:-t frijol de milpa, frijol de ma\'92z \ "cornfield bean" \ tsihtsin-e:t (pl.) (tsihtsi\uc0\u331 e:t)\ comp\'87rese, tsin ''nalga, base, ano'', e-t "frijol"\ comp\'87rese, (SD) sin-e:-t\ \ (C) tsine:wa (v.t.) talar, hachar palos, rozar palos, botar palos/cosas (cortar o tumbar \'87rboles)\ to cut down trees, to clear land of trees\ tsine:wa (pres.)\ tsine:h (pret.) ni-k-tsine:h "lo tal\'8e" (lo hach\'8e)\ tsine:h-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsin 'base'\ NC comp\'87rese, tzineua "arrancar, destruir"\ (SD) tsine:wa\ tsine:w(-ki) (pret.)\ tsine:w-tuk (perf.)\ \ (SD) tsine:wil-in chacuate (clase de saltamonte)\ grasshopper sp.\ tsihtsine:wilin (pl.) \ comp\'87rese, (?) tsine:wa "talar", -in 'absolutivo'\ \ (SD) -tsinkach-yu xinga, posol, chingaste (asiento, sedimento) dregs, grounds\ i-tsinkach-yu "su chingaste, sus heces"\ comp\'87rese, (?) tsin 'fondo', -yu 'pos. \'92ntima'\ \ (C) tsin-kal rinc\'97n\ corner\ tsihtsin-kal (pl.) \ comp\'87rese, tsin 'base, nalgas, ano', kal "casa"\ \ (C) tsinka:lach sin nalga (con las nalgas planas) \ flat-rumped, flat buttocks\ comp\'87rese, tsin 'base, nalgas, ano'\ comp\'87rese, (SD) tsinmahma:lach\ \ (SD) tsin-kamak nalga (ti\uc0\u331 gamak) \ buttocks, rump, backside \ -tsinkamak (poss.) nu-tsinkamak "'mi base, mis nalgas, mi ano'"\ tsihtsinkamak (pl.) \ comp\'87rese, tsin 'base, nalgas, ano', -kamak "mejilla, cachete"\ comp\'87rese, (C) -tsintamal\ \ (SD) tsin-kekex mujer sin formalidad, mujer promiscua (tsi\uc0\u331 gegex)\ promiscuous woman (prostitute (?))\ comp\'87rese, tsin ''nalgas, ano, culo'', kekex-ti "planta que da picaz\'97n"\ \ (C) tsin-ketsa (v.t., incorp.) levantar, parar (parar de punta, como un tronco, de un extremo) \ to stand on end\ tsinketsa (pres.) ki-tsinketsa "lo paro en la base" (gitsingestsa \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ tsinkets-ki (pret.)\ tsinkets-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsin 'base, fondo, trasero', ketsa "levantar, parar" \ (SD) tsin-ketsa (v.t., incorp.) parar (de punta, de un extremo, como un tronco), copular con\ to stand on end, to copulate with\ comp\'87rese, tsin 'base, nalgas, ano', ketsa "levantar, parar" \ \pard\tx360\tx720\tx1080\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 NC tzinquetza (Sim.) "ponerse la mujer a manera de perra o de otro animal, para que el var\'97n tenga parte con ella, tener parte y tomarse el varon y la mujer a manera de brutos"\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 \ (C) -tsinkuhku sinchucuyo (parte de la espalda de la rabadilla para abajo )\ small of the back and tailbone\ nu-tsinkuhku "mi sinchucuyo"\ (SD) -tsinkuhku (tsi\uc0\u331 guhku \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ \ (C) tsin-ku:ma:tsah pi\'96uela (mata de pi\'96a)\ pineapple plant\ comp\'87rese, tsin 'base, fondo, trasero', ku:ma:tsah "pi\'96a"\ \ (C) mu-tsin-ku:ti:ya (v.r., incorp.) rendirse de estar sentado (cansarse de estar sentado) \ to tire of sitting \ mu-tsinku:ti:ya (pres.) \ mu-tsinku:ti:ya-k (pret.) \ mu-tsinku:ti:ya-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsin 'base, nalgas, fondo, trasero', ku:ti:ya "cansarse"\ \ (C) tsin-kutu:na (v.t., incorp.) trozar bajo en el tronco, cortar algo con asiento\ to cut the bottom or base of something, e.g. a tree trunk\ ni-k-tsinkutu:na "lo troc\'8e bajo en el tronco, cort\'8e algo con asiento"\ comp\'87rese, tsin 'base, fondo', kutu:na "cortar" \ (SD) tsin-kutu:na\ \ (C) tsinkuya sincuyo, sincuya (clase de anona) \ anona or custard apple sp.\ comp\'87rese, (?) tsin 'buttocks, base'\ (SD) tsinkuya (tsinguya \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ \ (SD) tsin-mahma:lach sin nalga(s) (persona que no tiene nalga(s)) \ flat-rumped, flat buttocks\ comp\'87rese, tsin 'base, fondo, nalgas, trasero', ma:lachua "apachar, aplastar"\ comp\'87rese, (C) tsinka:lach\ \ (SD) tsinmaxak tijera, tijerilla (insecto) (palabra obscena) \ earwig (obscene word)\ comp\'87rese, tsin "nalgas", maxak "ingle(s)"\ \ (SD) tsin-mu-es-tuk acurrucado, de cuclillas\ squatting, crouching\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, base', mu- 'reflexivo', es-tuk "sentado" \ comp\'87rese, (C) tsin-mu-ets-tuk\ \ (C) tsin-mu-ets-tuk acurrucado\ squatting, crouching\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, base', mu- 'reflexivo', ets-tuk "sentado" \ comp\'87rese, (SD) tsin-mu-es-tuk\ \ (SD) mu-tsin-na:maka (v.r., incorp.) vender la mujer su cuerpo (ser prostituta) (mutsinna:maga \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ to be a prostitute\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, culo', na:maka "vender"\ NC tzinnamaca (Sim.) "prostituirse, venderse (mujer)"\ \ (C) tsinnanats nalgona\ woman with big buttocks\ tsihtsinnanatsmet (pl.) (tsihtsi\uc0\u331 nanatsmet)\ comp\'87rese, tsin "nalgas, culo" \ NC comp\'87rese, nanatzoa (Sim.) "volverse gordo"\ \ (C) tsin-nex sucio de las nalgas (tsi\uc0\u331 nex)\ dirty backside, dirty butt\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, culo', nex-nah "sucio, polvoriento"\ comp\'87rese, (SD) tsinsu:su:l\ \ (SD) tsinsu:su:l sucio de las nalgas\ dirty backside, dirty butt \ comp\'87rese, tsin 'nalgas, culo' \ NC comp\'87rese, cocolli (Sim.) "suciedad, basura"\ comp\'87rese, (C) tsin-nex\ \ (C) mu-tsin-ta:lia (v.r., incorp.) sentarse, ir sentado, \ acurrucarse\ to squat down, to crouch, to waddle\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, culo, base', mu-ta:lia "sentarse" \ (SD) mu-tsin-ta:lia\ (C) tsin-ta:lmats-nah sucio de las nalgas\ dirty backside, dirty butt\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, culo, base', ta:lmats-nah "sucio" \ comp\'87rese, tsin-nex "culo sucio"\ comp\'87rese, (SD) tsinsu:su:l\ \ (C) -tsin-tamal nalga\ buttocks, backside, rump\ i-tsintamal "sus 'nalgas,su culo, base'"\ i-tsihtsintamal (poss. pl.) "sus nalgas, culo, base'" \ comp\'87rese, tsin 'nalgas', tamal "tortilla"\ comp\'87rese, (SD) tsin-kamak\ \ (C) tsin-temultia (v.t.) rebajar, retroceder (ir en retroceso, reverso)\ to go backwards, to reverse, to come back down\ ki-tsintemultia "viene reculando, bajando"\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, base, trasero', temultia "bajar(se)"\ \ (C) -tsinte-w molleja\ gizzard\ i-tsinte-w "su molleja"\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, base', te- 'piedra', -w 'pos.'\ (SD) -tsinte-w\ \ (C) -tsinteyu, i-tsinteyu ikxi carca\'96al, tal\'97n\ heel, heelbone\ comp\'87rese, (?) tsin 'base, fondo', te- 'piedra', -yu 'pos. \'92ntima'\ NC comp\'87rese, (?) tzinteyo "provista de su cepa, de su gleba"\ \ (C) tsintia (v.t.) empezar, comenzar\ to begin\ tsintia (pres.)\ tsintih (pret.)\ tsintih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsihtsintia "comenzarlos (iterativo)"\ comp\'87rese, (?) tsin 'base, fondo', -tia 'caus.'\ NC tzintia (Sim.) "empezar"\ \ (C) tsintiseras tijereta (p\'87jaro)\ bird sp., flycatcher (?)\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, trasero', esp. tiseras "tijeras" \ \ (C) tsintukia (v.t.) atizar (el fuego)\ to poke, to stir, to stoke the fire\ tsintukia (pres.) ni-k-tsintukia "lo estoy atizando"\ tsintukih (pret.)\ tsintukih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, (?) tsin 'nalgas, base'\ NC comp\'87rese, toquia (Sim.) "atizar el fuego"\ \ (SD) tsin-tuma:wak nalg\'97n, nalgona\ person with big buttocks\ comp\'87rese, tsin 'nalgas', tuma:wak "gorda(s)"\ \ (SD) -tsin-u:mi-yu cadera\ hip, hipbone\ comp\'87rese, tsin 'nalgas, culo, trasero', u:mi-t "hueso", -yu 'pos. \'92ntima'\ \ (C) tsi:pi-t peche, tierno (ma\'92z inmaduro, beb\'8e) (el nino menor cuando nace otro o cuando su mam\'87 est\'87 embarasada; un hombre a quien domina su esposa, uno que solo suena)\ \pard\tx360\tx720\tx1080\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 infant, tender, immature; the youngest child of a woman who is pregnant, or, whose mother has given birth to another baby; a hen-pecked man; immature corn; one who dreams all the time\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 i-tsi:pi-yu "su tierno, su peche"\ tsihtsi:pit (pl.) \ \pard\tx360\tx720\tx1080\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 NC comp\'87rese, tzipitl (Sim.) "ni\'96o enfermo a causa de la leche que toma"; tzipitl (Mol.) "la criatura que est\'87 enferma o desganada a causa de estar su madre pre\'96ada"\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 \ (C) tsi:pitamal tortilla de camahua (tortilla de ma\'92z nuevo) \ tortilla made from new corn/immature corn\ comp\'87rese, tsi:pi-t "tierno, inmaduro", tamal "tortilla"\ \ (C) tsi:-t chicharrita peque\'96a\ small cicada sp. tsihtsi:t (pl.) \ NC comp\'87rese, (?) tzitzitl (Sim.) "especie de turquesas de inferior calidad"\ \ (C) tsitsi:kas chichicaste (ortiga)\ stinging nettle\ NC tzitzicaztli (Sim.) "ortiga"\ (SD) tsitsi:kas (tsitsi:gas)\ \ (C) tsitsi:ka-tuk (adj.) silencioso\ silent, quiet\ comp\'87rese, tsitsi:kaya "estar quieto", -tuk 'perf.'\ \ (C) tsitsi:kaya (v.i.) silenciarse, estar silencio\ to be quiet, to become silent\ tsitsi:kaya (pres.)\ tsitsi:kaya-k (pret.) tsitsi:kaya-k "se call\'97"\ tsitsi:kaya-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsitsi:ka-tuk "callado, quieto", -ya 'incoativo' (?)\ (SD) tsitsikwihyak tujo (tufo) de zopilote (el mal olor del zopilote)\ comp\'87rese, ihyak "tufo, olor feo"\ comp\'87rese, (C) tsitsiwihyak\ \ (C) tsitsimikwawi-t sisimite (\'87rbol)\ \pard\tx360\tx720\tx1080\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 tree sp., about ten meters high, with a sour fruit like hogplums, which are eaten by ring-tailed cats (mico le\'97n)\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 comp\'87rese, tsitsimi-t "demonio", kwawi-t "\'87rbol"\ \ (SD) tsitsimi-t el demonio, el sisimite, el sombrer\'97n (ser sobrenatural)\ demon, headless horseman, a supernatural being\ tsihtsitsimit (pl.) \ NC tzitzimitl (Sim.) "diablo, demonio, habitante del aire"\ \ (C) tsitsinaka cosa que relumbra, que brilla (p. ej. un pu\'96o de brasas)\ shining, glittering, sparkling, something that flashes off and on\ (SD) tsisinaka\ \ (C) tsitsi:n-tik tieso, duro\ stiff, hard\ -ti-k 'adj.'\ (SD) tsitsi:n-tik duro, tieso, almidonado\ hard, stiff, starched\ \ (C) tsitsinua (v.t.) pedacear\ to cut or break into pieces\ tsitsinua (pres.) ni-k-tsitsinua "lo pedaceo"\ tsitsinuh (pret.)\ tsitsinuh-tuk (perf.)\ comp\'87rese, (?) 'nalgas, base', -ua 'pasivo'caus.'\ \ (C) tsitsiwihyak el tufo del zopilote (mal olor del zopilote), el sumo, almizcloso\ vulture's stench\ comp\'87rese, (SD) tsitsikwihyak\ \ (C) tsuhtsuntamehtia (v.t., redup.) sacarles punta, hacerlos puntiagudos\ to sharpen, to make points (pl.) sacarles punta, hacerlos puntiagudos\ tsuhtsuntamehtia (pres.)\ tsuhtsuntamehtih (pret.) (?)\ tsuhtsuntamehtih-tuk (perf.) (?)\ comp\'87rese, tsun-tameh "puntiagudo", -tia 'caus.'\ \ (SD) -tsuhtsun-yu cejas, pesta\'96as\ eyebrow, eyelashes\ nu-tsuhtsun-yu "mis cejas. pesta\'96as" comp\'87rese, tsun- 'pelo', -yu 'pos. \'92ntima'\ NC comp\'87rese, tzotzonyo (Mol.) "lleno de pelos asperos"; tzotzonyo (Sim.) "velludo"\ \ (C) tsu(:)hyak humo de lo chamuscado, lo quemado, mal olor de \ carne quemada \ comp\'87rese, (i)hyak "olor"\ comp\'87rese, (SD) su:hyak\ \ (C) tsukul chibola, chipote (chich\'97n)\ lump, bump, knot\ NC comp\'87rese, (?) tzocatl (Sim.) "verruga, puerro"\ \ (C) tsukul-tik espeso\ thick (of liquids)\ comp\'87rese, tsukul "chibola"\ (SD) tsukul-tik (tsugultik)\ \ (C) mu-tsukulua (v.r.) acurrucarse \ to squat, to crouch \ mu-tsukulua (pres.) \ mu-tsukuluh (pret.) \ mu-tsukulih-tuk\ comp\'87rese, tsukul "chibola, nudo, chipote", -ua 'pasivo'caus.'\ \ (C) tsukunawi hipo\ hiccough\ tsuhtsukunawi (several people with hiccoughs) \ NC comp\'87rese, tzicunoliztli (Mol.)\ (SD) tsukunawi (tsugunawi \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ \ (SD) tsu:lah nigua, sula\ chigger, small flea comp\'87rese, \ (SD) tsu:lan\ \ (C) tsu:lan nigua \ chigger, small flea \ tsuhtsu:lan (pl.) \ comp\'87rese, (SD) tsu:lah\ \ (SD) tsuma (v.t.) coser, costurar\ to sew\ tsuma (pres.)\ tsun-ki (pret.) ni-k-tsun-ki "lo cos\'92" \ tsun-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ta-tsuma "estar cosiendo"\ NC tzoma (Sim.) "coser"; PN *tsoma\ comp\'87rese, (C) ihtsuma\ \ (SD) -tsum-bankuh-yu rabadilla\ tailbone, rump and tailbone\ comp\'87rese, tsun "punta, cumbre", bankuh "banco", -yu 'pos. \'92ntima.'\ \ (C) -tsum-bune:te copete (de p\'87jaro)\ tuft on bird's head\ i-tsumbune:te "su copete" (itsumbune:te \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ comp\'87rese, tsun- 'cabeza, cabello, pelo', esp. bonete\ \ (SD) tsum-pahsul con el pelo alborotado (despeinado)\ with messed-up hair, unkempt\ comp\'87rese, tsun- 'cabello, pelo', ku:pahsul "despeinado"\ NC tzompacolli (Sim.) "cabellos despeinados, despeinado, gre\'96udo"\ \ (C) mu-tsum-pa:ka (v.r., incorp.) lavarse la cabeza\ to wash one's head\ comp\'87rese, tsun- 'cabeza, cabello, pelo', pa:ka "lavar" \ \ (SD) tsumpalachu una lagartija\ lizard sp.\ comp\'87rese, tsun- 'cabeza'\ \ (C) -tsumpan encima de, en la punta, en la cumbre (sustantivo relacional)\ on, on top of, on the summit (sustantivo relacional)\ i-tsumpan "encima de ello"\ nu-tsumpan "encima de m\'92, en la coronilla"\ comp\'87rese, tsun- 'cabeza, cabello, pelo', -pan 'locativo'\ (SD) -tsumpan \ \ (C) tsum-pe:peta (v.t., incorp.) despulgar (espulgar)\ to deflea, to delouse, to clean someone's head, to look for fleas/lice\ tsumpe:peta (pres.)\ tsumpe:pet-ki (pret.) ni-k-tsumpe:pet-ki-ya "ya lo espulgu\'8e"\ tsumpe:pet-tuk (perf.)\ comp\'87rese, tsun- 'cabeza, cabello, pelo, pe:peta "buscar"\ \ (SD) tsum-pe:suh calvo\ bald\ ni-tsumpe:suh "soy/estoy calvo"\ comp\'87rese, tsun- 'cabeza, cabello, pelo', (?) pe:suh "col\'97n, peso (money)"\ \ (C) tsum-pilua (v.t.) poner cabeza abajo\ to put upside-down\ ni-k-tsumpilua "lo/la pongo cabeza abajo" \ comp\'87rese, tsun- 'cabeza, cabello, pelo', pilua "colgar"\ NC comp\'87rese, piloa (Sim.) "colgarse, caer, derramarse desde lo alto"\ \ (SD) tsum-pilua poner cabeza abajo, agachar, agazaparse\ to put upside-down, to crouch, to bend over"\ \ (C) tsumpu:pu zompopo (clase de hormiga grande)\ ant sp., large\ tsuhtsumpu:pu (pl.) \ comp\'87rese, (?) tsun- 'cabeza, cabello, pelo'\ (SD) tsumpu:pu\ \ (C, SD) tsun- 'pelo, cabeza, punta' (en palabras compuestas)\ 'head, hair, point, top' (in compounds)\ comp\'87rese, -tsun "punta"\ \pard\tx360\tx720\tx1080\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 NC tsontli (Car.) "cabello, pelo"; tzontli (Sim.) "cabello, pelo, sobre, extremo"; PN tson- "hair"\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 \ (C) -tsun la punta\ point, top\ i-tsun "su punta, cumbre" \ \ (SD) -tsun cojollo (cogollo (de \'87rbol)) \ top (of a tree)\ \ (C) mu-tsun-ahwilia (v.r., incorp.) mojarse la cabeza \ to wet/dampen one's head\ ni-mu-tsunahwilia "me estoy mojando la cabeza" (nimutsu\uc0\u331 ahwiliya \f1 \uc0\u660 ) \f0 \ comp\'87rese, tsun- 'cabeza, cabello, pelo', ahwilia "mojar"\ (SD) mu-tsun-ahwilia\ \ (SD) tsun-a:lepu renacuajo, tepocate (tsu\uc0\u331 a:lepu \f1 \uc0\u660 \f0 ) \ tadpole\ comp\'87rese, tsun- ''cabeza, cabello, pelo'\ }