Tryag File Manager
Home
-
Turbo Force
Current Path :
/
home
/
cluster1
/
data
/
bu01
/
1121861
/
html
/
Mesolex2
/
Pipil-1
/
Eng
/
Upload File :
New :
File
Dir
/home/cluster1/data/bu01/1121861/html/Mesolex2/Pipil-1/Eng/145-159MM.rtf
{\rtf1\mac\ansicpg10000\cocoartf824\cocoasubrtf380 {\fonttbl\f0\froman\fcharset77 TimesNewRomanPSMT;\f1\froman\fcharset77 TimesNewRomanPS-BoldMT;\f2\fnil\fcharset77 LucidaGrande; \f3\froman\fcharset77 Times-Roman;\f4\fnil\fcharset78 MS-Mincho;\f5\fswiss\fcharset77 Helvetica; } {\colortbl;\red255\green255\blue255;} \margl1890\margr1350\vieww13340\viewh13220\viewkind1\viewscale100 \deftab720 \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\qc \f0\fs28 \cf0 Cap\'92tulo 5\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \cf0 \ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\qc \cf0 Diccionario Pipil-Espa\'96ol-Ingl\'8es\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \fs24 \cf0 \ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \f1\b \cf0 \ 5.0. Introducci\'97n \ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \f0\b0 \cf0 \ Este diccionario abarca material de los dos dialectos pipiles que en la actualidad tienen el n\'9cmero m\'87s nutrido de hablantes, el de Cuisn\'87huat (abreviado (C)) y el de Santo Domingo de Guzm\'87n (se\'96alado con (SD)). A las entradas les precede ya sea la (C) o la (SD) para identificar sendos dialectos. Cuando ambos dialectos contienen la misma voz, se pone la versi\'97n de Cuisn\'87huat primero (es decir, en el orden alfab\'8etico), seguida por la versi\'97n de Santo Domingo de Guzm\'87n. Cualquier material que sea com\'9cn a los dos dialectos se presenta solamente en la entrada de Cuisn\'87huat y no se repite para la versi\'97n de Santo Domingo de Guzm\'87n. Sin embargo, cuando hay diferencias, \'8estas se presentan. Adem\'87s, de vez en cuando, se incluyen voces de los otros dialectos tambi\'8en, identificadas por el nombre del dialecto antes de la entrada.\ Las voces del pipil se proporcionan con glosas tanto del espa\'96ol como del ingl\'8es. Las glosas del espa\'96ol se presentan principalmente en el espa\'96ol local de estas regiones de El Salvador. Cuando \'8estas se apartan demasiado del espa\'96ol est\'87ndar o de las variantes conocidas en Guatemala o en M\'8exico, se provee adem\'87s una traducci\'97n al espa\'96ol castizo, si acaso se conoce esa versi\'97n. En algunos casos, por lo general, s\'97lo se conoce el uso local, cuando se trata de los nombres de plantas y animales silvestres. En tales casos, se presenta una descripci\'97n breve. En unos pocos casos, no est\'87 seguro el significado; \'8estos se se\'96alan con un punto de interrogaci\'97n entre par\'8entesis, es decir, una ( \f2 ? \f0 ). En aquellos casos en que se ignore el nombre en ingl\'8es para las plantas o los animales, \'8este se lista sencillamente con la abreviatura \ul esp. \ulnone que representa la palabra "especie" en ese idioma, p.ej., "chichipince", bush esp. [o sea, (mata) en espa\'96ol]. A veces existen varios nombres o pronunciaciones distintas para una sola cosa en el espa\'96ol local. En estos casos, se listan entre las glosas los m\'9cltiples nombres y pronunciaciones, d\'87ndosele prioridad a los nombres y pronunciaciones utilizados por mis consultantes.\ Las entradas tambi\'8en contienen informaci\'97n morfol\'97gica que no es predecible o es irregular de alguna otra manera. En los casos opacos, se se\'96ala la categor\'92a sint\'87ctica por medio de abreviaturas tales como v.t. 'verbo transitivo', \ul v.i.\ulnone 'verb intransitivo', \ul s\ulnone . 'sustantivo', \ul conj\ulnone ., 'conjunci\'97n', etc. (v\'8ease la lista al principio de este libro). De manera particular, los sustantivos se listan con sus formas plurales (\ul pl\ulnone .) y posesivas (\ul pos\ulnone .), ya que \'8estas no son predecibles. Los adjetivos tambi\'8en se dan a menudo con sus formas plurales. En forma semejante, los verbos se listan en el tiempo presente (\ul pres\ulnone .), pero adem\'87s se citan tambi\'8en sus formas en el pret\'8erito (\ul pret\ulnone .) y en el perfectivo (\ul perf\ulnone .), dado a que \'8estas indican, en efecto, la clase verbal a la que pertenece la entrada. Como no son siempre predecibles estas formas verbales al conocerse su clase verbal, los casos reales proporcionan informaci\'97n\'9ctil adicional que va m\'87s all\'87 de la identificaci\'97n de la clase verbal del lexema. Los otros morfemas que se facilitan en las entradas, a la par de las abreviaturas, son \ul ta\ulnone - 'objeto no especificado', causativo (\ul caus\ulnone .), aplicativo (\ul aplic\ulnone .), incorporaci\'97n de objeto (\ul incorp\ulnone .), etc. En forma particular, es importante tener en mente que las formas de los verbos reflexivos (abreviados con \ul \ulc0 v.r.\ulnone ) se listan en el diccionario de acuerdo a la ra\'92z, y no por el prefijo \ul mu\ulnone - que llevan. De modo que, la ra\'92z del verbo con sus formas tanto activa como reflexiva tienen solamente una sola entrada, pero con las formas marcadas con \ul v\ulnone .\ul t.\ulnone ('verbo transitivo') y con \ul v.r.\ulnone ('verbo reflexivo'). Los verbos que s\'97lo aparecen en la forma reflexiva, se presentan con el prefijo \ul mu\ulnone -, pero listadas alfab\'8eticamente seg\'9cn la ra\'92z. \ Las formas que llevan un gui\'97n (-) contienen un l\'92mite morf\'8emico. De modo que, el gui\'97n aparece entre los elementos de las palabras compuestas. Las entradas que comienzan con un gui\'97n, obligatoriamente se juntan con otro morfema, un prefijo. Por ejemplo, los sustantivos poseidos \'92ntimamente (los llamados 'inajenables') nunca ocurren sin el prefijo pronominal posesivo; la presencia del gui\'97n es lo que indica \'8esto. Tambi\'8en el sufijo absolutivo de los sustantivos se separa con un gui\'97n para mayor claridad. Los morfemas que tienen una forma especial en las palabras compuestas o al ser incorporados se citan con sus glosas entre comillas singulares, p.ej.,, \ul ku:\ulnone - 'cabeza'. Cuando estas formas que s\'97lo se conocen como miembros de una palabra compuesta sin encontrarse de otra manera, se presentan con su gloas entre par\'8entesis, p.ej., \ul tankwa\ulnone - ('rodilla'). Los morfemas que son gramaticales y no lexicales tambi\'8en se presentan entre comillas singulares, mientras que otras glosas se encuentran ya sea sin ninguna marca especial o entre comillas dobles ("...").\ El orden alfab\'8etico que rige estrictamente en este diccionario es el siguiente:\ \ a, a:, b, ch, d, e, f, g, h, i, i:, (j), k, kw, l, \ m, n, o, o:, p, r, (rr), s, t, u, u:, w, x, y. \ \ Este orden frecuentemente no permite que sean presentadas en entradas contiguas las formas vinculadas por sus derivaciones. Sin embargo, \'8esto no causa ning\'9cn problema, ya que las formas relacionadas contienen transreferencias que indican cuales son las formas derivadas y donde se pueden encontrar en el diccionario.\ Adem\'87s, ciertas entradas contienen valiosa informaci\'97n suplementaria. Los verbos se presentan frecuentemente con ejemplos reales para exhibir sus varias formas en su uso. A menudo, se presentan las entradas con su valor fon\'8etico entre corchetes, emple\'87ndose la ortograf\'92a pipil hasta donde sea posible. Esta informaci\'97n fon\'8etica ser\'87 muy \'9ctil no solamente para las pronunciaciones irregulares (que ocurren poco), pero adem\'87s sirven para distinguir las diferencias de pronunciaci\'97n entre Cuisn\'87huat y Santo Domingo de Guzm\'87n. Esta informaci\'97n fon\'8etica adicional se puede considerar estar de acuerdo con las gu\'92as de pronunciaci\'97n en la pr\'87ctica lexicogr\'87fica inglesa o alemana, por ejemplo.\ Finalmente, las entradas se presentan con algo semejante a notas etimol\'97gicas. As\'92 es que, los hispanismos (pr\'8estamos del espa\'96ol) se se\'96alan con la abreviatura es\ul p\ulnone ., mientras que las voces correspondientes o emparentadas del n\'87huatl cl\'87sico se indican con \ul NC\ulnone . Las voces con la NC tienen varios or\'92genes. Se le ha dado preferencia a Carochi (se\'96alado con la abreviatura \ul Car\ulnone . despu\'8es de la palabra), ya que Carochi indic\'97 m\'87s directamente y en forma m\'87s fidedigna que los dem\'87s autores coloniales la duraci\'97n voc\'87lica y la presencia del saltillo (la oclusiva glot\'87lica). El material de Carochi se ha tomado del diccionario recopilado de las obras de Carochi por Adrian et al. (1976). Se citan algunas voces de Una Canger (1980), indicadas con \ul UC\ulnone . Cuando estas fuentes carecen de alguna voz o tienen algo distinto, se citan las palabras de Simeon (1977), abreviado \ul Sim\ulnone ., un diccionario muy extenso. Cuando Simeon se muestra falto de claridad o incompleto, se cita a Molina (1571 (que aparece con Mol.)). Cuando no se encuentra un equivalente directo en el NC, se citan formas que posiblemente est\'8en relacionadas, emple\'87ndose un "comp\'87rese". Todas las citas de este tipo se presentan en la ortograf\'92a de la fuente original. Las reconstrucciones del proto-nahua (abreviadas PN) se citan cuando las hay de Campbell y Langacker 1978.\ \ \ \ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\qc \fs28 \cf0 A\ \pard\tx360\tx720\pardeftab720\ri0\ql\qnatural \fs24 \cf0 \ (SD) abladora (n.) chismosa, habladora\ a gossip, gossipy woman\ \ (SD) abogado(h) abogado\ lawyer\ \ (SD) a:chah hacha\ axe\ aha:chah (pl.)\ comp\'87rese, (C) ha:chah\ \ (C) a:cha:kal camaroncillo (a:cha:ga \f3 \uc0\u322 \f0 )\ a small shrimp sp.\ -a:cha:kal (poss.)\ aha:cha:kal (pl.)\ comp\'87rese, a:-t "agua", chaka:l-in "chacal\'92n, camar\'97n"\ \ (C) achi poco, peque\'96o\ small, little, few\ ahachi (pl.) pocos (few) \ achih-chin peque\'96o (little) \ comp\'87rese, atsi, atsih-tsin (variante utilizado por algunos hablantes)\ comp\'87rese, ahatsi:ka por pocos (casi)\ NC achi (Sim.) poco\ \ (SD) achitah hachita, piedra de rayo, centella, obsidiana\ obsidian, piece of worked obsidian\ comp\'87rese tambi\'8en, senteyah\ (S) a:chiwal(-)ti chigualero, chijualera (olla para agua para hacer tortillas)\ bowl of water for making tortillas\ comp\'87rese, a:-t "agua", chiwa "hacer", -l 'nominalizaci\'97n pasiva'\ NC comp\'87rese, (?) achiwa (Mol.) "hacer cacao" \ \ (C) a:chiyu-t achiote, bija\ bixa, annotto (condimento para dar color a la comida)\ -a:chiyu (poss.)\ aha:chiyut (pl.)\ NC achi(y)otl (Sim.) "bija"\ (SD) a:chi:yu-t\ -a:chi:yu (poss.)\ \ (C) achka cerca\ near\ achka-tsin (muy) cerquita ((very) near by)\ NC comp\'87rese, achka (Sim.) a menudo, frecuentemente\ \ (C) achtu primero\ first\ ahachtu (pl.)\ NC achto (Mol.)\ \ (SD) achtu primero, mayor, adelante (achtu \f2\fs21 \uc0\u660 \f0\fs24 ), antes\ first, main, major, ahead, before\ \ (SD) adobe(h) adobe\ adobe\ \ (SD) ador\'87r, -chiwa (v.t.) adorar \ to adore, worship\ \ (SD) \'87gila \'87guila\ eagle\ \ (C) ahahwa (v.t.) ladrar, latir, reganar\ to bark, to yelp, to scold, to growl\ ahahwa (pres.) ki-ahahwa "lo est\'87 rega\'96ando" (g(i)yahahwa \f2 \uc0\u660 \f4 ) \f0 \ ahahwa-k (pret.)\ ahahwa-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ahwa "ladrar, rega\'96ar"\ NC a \f2 \uc0\u660 \f0 wa (Car.)\ (SD) ahahwa\ \ (C) ahahwetska (v.i.) carcajarse, carcajearse\ to laugh loudly, to cackle, to burst out laughing \ ahahwetska (pres.) ni-ahahwetska "I'm laughing loudly" \ ahahwetska-k (pret.)\ ahahwetska-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ah- 'buccal', wetska "reir(se), sonreir"\ NC ueuetzca (Mol.) "dar carcajadas"\ \ (SD) ahakah alguien, alguno (ahagah)\ someone, sombody\ NC aka \f2 \uc0\u660 \f0 (Car.) "alguno"\ comp\'87rese, (C) ka:kah "alguien, alguno"\ \ (C) ahatsi:ka por pocos (ahatsi:ga \f2 \uc0\u660 \f4 ) \f0 \ almost, but for a few\ comp\'87rese, achi, atsi "little"\ \ (C) ahkamacha:lua (v.i.) bostezar\ to yawn\ ahkamacha:lua (pres.) ni-ahkamacha:lua "bostezo" \ ahkamacha:luh (pret.)\ ahkamacha:luh-tuk (perf.)\ xi-ahkamacha:lu "bosteza!"\ comp\'87rese, ah- 'buccal' \ comp\'87rese, (SD) ka:machalua "bostezar"\ \ (C) ahkamalaka-t remolino (de aire)\ whirlwind\ ahahkamalakat (pl.)\ comp\'87rese, ahka:na "soplar", malaka-t "malacate, huso"\ \ (C) ahka:na (v.t.) soplar, ventilar (soplar polvillo y basura del ma\'92z, del frijol, del arroz, etc.)\ to blow, to fan, to clean (e.g. corn, beans, rice, etc.)\ ahka:na (pres.)\ ahka:n-ki (pret.)\ ahka:n-tuk (perf.)\ comp\'87rese, (?) ah- 'buccal'\ NC aacana (Sim.) aventar, limpiar con cuidado\ (SD) ahka:na\ \ (C) ahkapah acapate, alcapate (acapacle; verdura para comida, hoja para sopa)\ "acapate", plant sp.(vegetal para la comida, hojas para la sopa, planta como de un metro verde oscuro con gris)\ ahahkapah (pl.)\ comp\'87rese, pah-ti "medicina"\ (SD) ahkapah\ \ (C) ahkapat\'87:l acapatal, (lugar de) acapates\ acapate plants, place of acapates\ comp\'87rese, ahkapah "acapate plant", -ta(:)l 'lugar de'\ \ (C) ahkapata:ni (v.i.) volar en la brisa, aletear\ to flap (in the breeze)\ comp\'87rese, ahka:na "to blow", pata:ni "to fly"\ (C) mu-ahkape:wia (v.r.) mosquearse, soplar moscas, darse brisa, soplarse\ to fan oneself, to fan or swat flies\ comp\'87rese, ahka:na "soplar, ventilar", mu-pe:wia "matar moscas"\ NC tla-peuilia (Sim.) "mosquearse"\ \ (C) ahkatik liviano, bofito, no pesado\ light, lightweight\ comp\'87rese, ahka:na "soplar", -tik 'adj.'\ NC (?) acocqui (Mol.)\ \ (SD) ahkawa (v.t.) encaminar\ to guide, direct, show the way\ ahkawa (pres.)\ ahkaw(-ki) (pret.)\ ahkaw-tuk (perf.)\ comp\'87rese, (?) ah- 'buccal', kawa "deajar, irse" \ NC kahka:wa (Car.); PN *ka:wa "to leave" \ comp\'87rese, (C) kahka:wa\ \ (C) ahkawetska (v.i.) burlarse de, reirse con burla\ to mock, to laugh at, to make fun of\ ahkawetska (pres.)\ ahkawetska-k (pret.)\ ahkawetska-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ahka:na "soplar", wetska "reir(se)"\ \ (SD) ahkawilia dejar algo a alguien, dejarselo\ to leave someone something\ comp\'87rese, kawa "dejar, abandonar", -ilia 'aplic.'; comp\'87rese, ahkawa "guiar"\ \ (C) ahketswetsi (v.i.) caerse boca arriba\ to fall down face up\ ahketswetsi (pres.)\ ahketswets-ki (pret.)\ ahketswets-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ah- 'buccal', ketsa "pararse" (?), wetsi "caer" NC comp\'87rese, aquetztoc (Sim.) "estar recostado de espaldas"\ \ (C) ahke:wa (v.t.) alzar, guardar\ to put up, to pick up, to put away, to store\ ahke:wa (pres.)\ ahke:w-ki (pret.) (ahke:w-gi \f2 \uc0\u660 \f4 ) \f0 \ ahke:w-tuk (perf.)\ \ (SD) ahke:wa (v.t.) arrancar, despegar\ to pull out, to undo, to take apart\ comp\'87rese, ahke:wi (v.i.) "desbaratarse, desbaratado"\ \ (SD) ahke:wi (v.i.) arancarse, despegarse\ to come out, undone, apart\ ahke:wi (pres.)\ ahke:w-ki (pret.)\ ahke:w-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ahke:wa (v.t.) "sacar jalando, desbaratar"\ \ (C) ahku arriba\ up, above, over, on high\ ne:pa nemi ahku "it's up there"\ NC a \f2 \uc0\u660 \f0 ko (Car.) "en lo alto"\ (SD) ahku arriba\ up, above, over\ comp\'87rese, ikahku "arriba" (igahku \f2 \uc0\u660 \f4 ) \f0 \ \ (SD) ahkukia (v.t.) levantar\ to raise, elevate\ ahkukia (pres.) ni-k-ahkukia "I lift it" (nigahkugiya \f2 \uc0\u660 \f4 ) \f0 \ ahkukih (pret.), ahkukih-ke-t (pret. pl.)\ ahkukih-tuk (perf.)\ xi-k-ahkuki "lift it!"\ NC comp\'87rese, acocui (Mol.) "levantarse, elevarse"\ comp\'87rese, ahku "arriba"\ \ (C) ahkutapech tabanco, tapanco\ loft, attic\ ahahkutapecth (pl.)\ comp\'87rese, ahku "up", tapech "tapanco, marco"\ (SD) ahkutapech\ \ (SD) ahkuwi Barrio del Calvario\ Calvary Barrio (quarter) \ (also called b\'87rriu calvario) \ comp\'87rese, ahku "arriba"\ \ (C) ahkwe:chiwi (v.i.) estornudar \ ahkwe:chiwi (pres.) ni-ahkwe:chiwi "estornudo" \ ahkwe:chiwi-k (pret.)\ ahkwe:chih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ah- 'buccal', kwe:chiwi "estar chancomido (molido fino) (?)"\ (SD) ahkwechiwi\ ahkwechiw-tuk (perf.)\ x-ahkwechiwi "estornuda!"\ \ (SD) ahnekua (v.t.) oler\ to smell (something)\ ahnekua (pres.) ni-k-ahnekua "lo huelo" nigahneguwa \f2 \uc0\u660 \f4 ) \f0 \ ahneku (pret.)\ ahneku-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ah- 'buccal', (?) nek-ti "sweet(s)"\ NC tlanecui (Mol.) "recibiendo olor" \ comp\'87rese, (C) ihnekwi "oler"\ \ (SD) ahonhol\'92n ajonjol\'92n, ajonjol\'92\ sesame\ \ (C) ahpu:tsa (v.i.) eructar\ to burp, to belch\ ahpu:tsa (pres.) ni-ahpu:tsa "I burp"\ ahpu:ts-ki (pret.)\ ahpu:ts-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ah- 'buccal', (?) pu:tsua "amontonar"\ (SD) ahpu:tsa (v.i., v.t.)\ \ (C) ahsi (v.i., v.t.) llegar (aca), hallar, encontrar, alcanzar, caber\ to arrive (here), to find, to encounter; to reach, to catch up with, to fit\ ahsi (pres.) ni-ahsi-k "I aarrived", ni-k-ahsi-k "lo encontr\'8e, lo alcanc\'8e"\ ahsi-k (pret.)\ ahsi-tuk (perf.)\ NC a \f2 \uc0\u660 \f0 si (Car.) "llegar, alcanzar; PN *ahsi\ (SD) ahsi (v.i., v.t.)\ \ (C) ahsi:l liendre (huevo de piojo)\ nit, louse egg\ ahsi:lmet, ahahsi:l (pl.)\ comp\'87rese, (?) perhaps from ahsi "to find", -l 'nominalizaci\'97n pasiva' ("algo encontrado")\ NC acilin (Sim.)\ comp\'87rese, (SD) ahsilti\ \ (C) ahsi:lihtuk (adj.) (estar) erizo, erizado \ having gooseflesh, goosebumps, goosehide \ comp\'87rese, -tuk 'perf./adj.'\ comp\'87rese, (SD) ahsilki:sa "erizarse; piel de gallina"\ \ (SD) ahsilki:sa (v.i.) erizarse, tener escalofr\'92o \ to have gooseflesh, goosebumps, chills \ ahsilki:sa (pres.)\ ahsilki:s-ki (pret.)\ ahsilki:s-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ahsil-ti "nit", ki:sa "salir"\ \ (SD) ahsil-ti liendre \ nit, louse egg -ahsil (poss.) \ ahahsilti (pl.) NC \ acilin (Sim.) \ comp\'87rese, (C) ahsi:l\ \ (C) mu-ahsuma (v.r.) peinarse (?) \ to comb oneself (?) \ mu-ahsuma (pres.)\ mu-ahsun (pret.) \ mu-ahsun-tuk (perf.)\ \ (SD) a:hu ajo\ garlic\ tu-a:hu "nuestro ajo", forma frecuente \ comp\'87rese, (C) a:hus\ \ (C) a:hus ajo(s)\ garlic\ comp\'87rese, (SD) a:hu\ \ (C) ahwa (v.t.) rega\'96ar, latir, ladrar\ to scold, to bark at, to yelp at\ ahwa (pres.) ki-ahwa "he scolds him", ni-k-ahwa "lo rega\'96o" \ ahwa-k (pret.)\ ahwa-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ti-ahwa (v.i.) "to scold, to yelp"\ NC a \f2 \uc0\u660 \f0 wa (Car.) "rega\'96ar, re\'96ir"\ (SD) ahwa\ ni-mits-ahwa "te castigo"\ \ (C) ahwa-t ajuate, afate, ajtate (polvillo muy fino o basura del maicillo, del arroz, etc. que se sopla para sacarlo)\ chaff or dust of sorghum, rice, etc., which is blown or fanned to get rid of it\ i-ahwa-yu (poss.)\ (SD) ahwa-t\ \ (C) ahwech roc\'92o, sereno\ dew\ NC auechtli, awachtli (Sim.)\ \ (C) ahwi (v.i.) mojarse\ to get wet\ ahwi (pres.)\ ahwi-k (pret.)\ ahwi-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ahwilia (v.t.) "mojar, humedecer", t-ahwi:lia "mojar algo"\ (SD) ahwi\ \ (C) ahwilia (also ahwi:lia) (v.t.) mojar, regar\ to wet, to dampen, to water, to throw water on\ ahwilia (pres.) xi-k-ahwi:li "wet it!"\ ahwilih (pret.)\ ahwilih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, t-ahwilia "mojar algo, mu-ahwilia (v.r.) "mojarse"\ comp\'87rese, ahwi "mojar, -lia 'aplic.'\ NC a \f2 \uc0\u660 \f0 wilia (Car.) "regar"\ \ (C) ahwiyak sabroso\ delicious\ ahahwiyak (pl.)\ NC a \f2 \uc0\u660 \f0 wiyak (Car.) "cosa suave, olorosa, y gustosa" \ (SD) ahwiyak \ \ (C) ahxitia (v.t.) arrimar, acercar\ to place near, to put beside\ ahxitia (pres.)\ ahxitih (pret.) ni-k-ahxitih "lo acerqu\'8e"\ ahxitih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, ahsi "llegar, encontrar", -tia 'caus.'\ NC a \f2 \uc0\u660 \f0 xi:tia (Car.)\ \ (SD) ahxitia (v.t.) ajustar\ to complete, to fit\ \ (SD) aihada, eihadah ahijada\ goddaughter\ \ (SD) aihaduh, eihaduh ahijado\ godson\ \ (C) a:istak p\'87lido\ pale\ comp\'87rese, a:-t "agua", istak "blanca"\ (SD) a:istak\ \ (SD) a:i:xtia (v.t.) sacar del agua, sacar del r\'92o\ to take out of the water, out of the river\ a:i:xtia (pres.)\ a:i:xtih (pret.) ki-a:-i:xtih "lo sac\'97 del agua" (giya(y)i:xtih), ni-k-a:-i:xtih "lo saqu\'8e del agua" (ni \f2\fs21 \uc0\u611 \f0\fs24 a(y)i:xtih)\ a:i:xtih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, a:ki:xtia (v.i.) "tener diarrea"\ comp\'87rese, a:-t "water", (k)i:xtia "sacar, salir"\ NC aquixtia (Sim.) "enjuagar, lavar ropa, pasarla por el agua"\ comp\'87rese, (C) a:ki:xtia\ \ (C) a:kalaki (v.i.) entrar en el agua, hundirse\ to go into the water, to sink\ a:kalaki (pres.)\ a:kalak (pret.)\ a:kalak-tuk (perf.)\ comp\'87rese, a:kalaktia (v.t.) "meter algo al agua, hundir algo"\ comp\'87rese, a:-t "agua", kalaki "entrar"\ (SD) a:kalaki\ \ (C) a:kalaktia (v.t.) hundir\ to submerge, to immerse\ a:kalaktia (pres.)\ a:kalaktih (pret.) ni-a:kalaktih "lo met\'92a al agua, lo hund\'92"\ a:kalaktih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, a:kalaki (v.i.) "meterse al agua", -tia 'caus.'\ (SD) a:kalaktia\ \ (C) a:kapeta-t acapetate (petate con cuadros, afigurados)\ mat with figures, pictures woven in\ -a:kapeta-w (poss.)\ aha:kapetat (pl.)\ comp\'87rese, a:ka-t "carrizo", peta-t "estera, petate"\ NC acapetlatl (Sim.) "estera de junco, petate" \ (SD) a:kapeta-t\ \ (C) a:ka-t carrizo, vara\ reed, thin cane(s)\ a:ka-w (poss.) nu-a:ka-w "mi carrizo" nu(w)a:gaW) \ aha:kat (pl.)\ NC a(:)katl (Car.); PN *a:ka-\ \ (SD) a:ka-t carrizo, garlito, garlo\ reed, cane, fish trap, small fish trap\ \ (C) a:katal carrizos, lugar de carrizos, carrizal \ reeds, place of reeds, canebreak\ comp\'87rese, a:ka-t "carrizo", -ta(:)l 'lugar'\ \ (C) a:ki:xtia (v.t.) sacar del agua\ to take out of the water\ a:ki:xtia (pres.)\ a:ki:xtih (pret.) ni-k-a:ki:xtih "lo saqu\'8e del agua" (gina:gi:xtih)\ a:ki:xtih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, a:ki:xtia (v.i.) "tener diarrea"\ comp\'87rese, a:-t "water", ki:xtia "sacar, salirse"\ NC aquixtia (Sim."enjuagar, pasarla por el agua, lavar ropa" \ comp\'87rese, (SD) a:i:xtia\ \ (C) a:ki:xtia (v.i.) cursear, cursiar, tener diarrea\ to have diarrhea\ a:ki:xtia (*pres.) ni-a:ki:xtia "tengo diarrea" (n(i)ya:gi:xtiya \f2 \uc0\u660 \f5 ) \f0\fs17 \ \fs24 a:ki:xtih (pret.)\ a:ki:xtih-tuk (perf.)\ comp\'87rese, a:ki:xtia (v.t.) "sacar del agua"\ (SD) a:ki:xtia (v.i.)\ \ (C) a:ku:wa-t anguilla, anguila\ eel\ aha:ku:wat (pl.)\ comp\'87rese, a:-t "agua", ku:wa-t "culebra"\ NC acoatl (Sim.)\ \ (SD) a:ku:xi pepeto, pepetillo, cujin, una paternita\ tree sp., has large pod with edible seeds, grows near the river, like a "paterna" tree\ a:-t "water", ku:xi "\'87rbol de paterna"\ comp\'87rese, (C) a:ku:xine\ \ (C) a:ku:xine pepeto\ tree sp., with large pod with edible seeds, grows near the river, like a "paterna" tree\ comp\'87rese, a:-t "water", ku:xine "\'87rbol de paterna"\ comp\'87rese, (SD) a:ku:xi\ \ (C, SD) -al-, (w)al- prefijo 'direccional' de verbos, "hacia ac\'87" \ 'directional' verb prefix, "hither"\ comp\'87rese, wa:lah "to come" (pret.)\ NC -wal-\ \ (C) -al-ahsi (v.t.) "to find"; see; v\'8ease (w)al-ahsi\ (SD) -al-ahsi (v.t.) "to reach"; see; v\'8ease (w)al-ahsi\ \ (C) alak-michin ilama (pescado liso)\ fish sp., similar to an eel, smooth\ comp\'87rese, al(a:w)ak "liso", michin "pez" \ comp\'87rese, lamah-michin, sin\'97nimo para algunos hablantes\ \ (C) alak-xuku-t jobo\ hogplum sp.\ comp\'87rese, al(a:w)ak "liso", xuku-t "jocote" \ \ (C) a:la:m\'87:l, a:la:m\'87:r la mar\ ocean, sea\ esp. a la mar\ (SD) a:la:ma:l \ ka:la:m\'87:l to the sea\ \ (SD) alambre(h) alambre\ wire\ }