N (SD) nabahiar, mu-chiwa rasurarse, afeitarse to shave esp. navajear(se) (C) naha yo I na(h) 'forma abreviada' NC neʔ (wa(tl)) (Car.); PN *nəh (SD) naha (C) naka (v.i.) quedarse to stay, to remain naka (pres.) naka-k (pret.) naka-k "se quedó" (nagak) nak-tuk (perf.) compárese, (w)alnaka "quedarse", naktia "dejar", ku:naka "atascarse" (SD) naka (v.i.) quedarse, atrasarse to stay, to remain, to get behind, to stay behind ni-naka-k "me atrasé, me quedé" (ninagak) (C) -nakas oreja, oido ear nu-nakas "mi oreja, oido" (nunagas) -nahnakas (pl.) i-nakas ku:mi-t "pot handle" (oreja (asa) de olla) NC nakastli (C); PN *nakas (SD) -nakas (SD) -nakastan al lado de beside, along side of nu-nakastan "al lado mío" mu-nakastan "al lado tuyo" i-nakastan "al lado suyo" ka i-nakastan "está al lado suyo" (ga inagastaŋ) compárese, -nakas "oreja, oido", -tan 'locativo' (C) naka-t carne meat, flesh -naka-yu, -naka-w (pos.) nu-naka-yu "mi carne (del cuerpo)" (-yu 'pos. íntima'); nu-naka-w "mi carne (de comer)" (-w 'pos.') i-naka-yu wa:kax "carne de res" NC nakatl (Car.); PN *naka- (SD) naka-t (C) nakatamal nacatamal, tamal de carne tamale with meat nahnakatamal (pl.) compárese, naka-t "carne", tamal "tortilla"**? NC nacatamalli (Sim.) "tamal de carne" (SD) nacatamal (C) naktia (v.t.) dejar to leave, to abandon, to leave behind naktia (pres.) naktih (pret.) ni-k-naktih "lo dejé" naktih-tuk (perf.) compárese, naka "quedarse", -tia 'caus.' NC compárese, nactia (Sim.) "habitar, detener(se), retener (a alguien)" (C) namaka (v.t.) vender to sell namaka (pres.) ni-k-namaka "lo vendí" (niknamagaʔ) namaka-k (pret.) namaka-tuk (perf.) compárese, ta-namaka "vender (algo)" NC namaka (Car.) (SD) namaka (C) na:miki (v.t.) encontrar, encontrarse con to meet someone, to encounter na:miki (pres.) na:mik (pret.) ni-k-na:mik "me encontré con él, me topé con él" na:mik-tuk (perf.) NC na:miki (Car.) (SD) na:miki (C) na:miktia (v.t., v.r.) casarse, casar to marry, to get married na:miktia (pres.) na:miktih (pret.) mu-na:miktih "se casó", ki-na:miktih "se casó con ella" na:miktih-tuk (perf.) compárese, na:miki "encontrar(se)", -tia 'caus.' NC na:miktia (UC); PN *na:mɨk-tia (SD) na:miktia (C) na:n madre mother -na:n (pos.) nu-na:n "mi madre" nahna:nmet (pl.) nuhnu-na:n "mis madres" NC na:ntli (Car.); PN *na:n- (SD) na:n nahná:n (pl.) (SD) na:n nance (nanche) (na: ŋ) fruit sp., nance compárese, (C) na:ntsin (C) na:naka-t hongo mushroom nahna:naka-t (pl.) NC nanacatl (Sim.) compárese, (SD) ku:nanaka-t "tenquique (tree mushroom)" (C) na:na:watsin Nanahuatzin, "el chimpe", el sabio (personaje mitológico) Nanahuatzin, "the Youngest Son", the wise one (mythological personage) (nótese: see text N, chapter 7) compárese, -tsin 'diminutivo' NC compárese, Nanauatzin (Sim.) "personaje misterioso relacionado con la mitología mexicana; compárese, (?) nanauatl (Sim.) "mal venéreo, bubas, lepra" (SD) na:na:watsin brujo, ser, ente mitológico a witch, a mythological being (Ataco) nanawela, nanawelita abuela grandmother compárese, esp. nana + abuela, abuelita (SD) nan-tsin señora lady, mrs. compárese, na:n "madre", -tsin 'diminutivo (reverencial)' NC compárese, nan(tzin)tli (Sim.) "madre" (C) na:ntsin nance (nanche) fruit sp., nance fruit nahna:ntsin (pl.) compárese, (?) -tsin 'diminutivo' compárese,(SD) na:n (C) na:palua (v.t.) abrazar to embrace, to hug na:palua (pres.) na:paluh (pret.) na:paluh-tuk (perf.) ni-k-na:paluh-tuk "la he abrazado" compárese, ta-na:palua "estar abrazados" NC napaloa (Sim.) "tomar, llevar en brazos, gobernar" (SD) napalua abrazar, chinear (apapachar) to embrace, to hug, to cuddle (C) na:pich cusuco, armadillo armadillo nahna:pich (pl.) (C) -na:wak cerca de, junto con, junto a near, next to, close to nu-na:wak "cerca de mí" mu-na:wak "cerca de mí" i-na:wak "cerca de él/ello" tu-na:wak "cerca de nosotros" compárese, -k 'locativo (en)' NC nauac (Sim.); PN *n(a:w)ak (SD) na:wak i-na:wak ne kal "cerca de la casa" ya:h-ki tu-na:wak "vino con nosotros" (C) na:wa-t pipil, náhuate (la lengua indígena) Pipil, Nahuate, the native language NC nauatl (Sim.) "lengua mexicana; que suena bien, que produce un buen sonido, sagaz, astuto, hábil (SD) na:wa-t (C) nawatia (v.t.) aconsejar to advise nawatia (pres.) ni-k-nawatia "le aconsejo" nawatih (pret.) nawatih-tuk (perf.) compárese, (?) na:wa-t "pipil", -tia 'caus.' NC compárese, nawatia (Car.) "mandar, despedir" (SD) nawatia aconsejar, avisar (C) na:watsa matasano (árbol, clase de zapote) tree sp., a kind of zapote nahna:watsa (pl.) compárese, (SD) na:watsapu-t (SD) na:watsapu-t matasano, zapote mico tree sp., a kind of zapote fruit compárese, tsapu-t "zapote" (nótese: na:wa- puede ser "brujo", sugerido por la traducción al español de "mico" que significa "brujo" y de formas relacionadas como, es na:na:wa-tsin "El Nanahuatzin, brujo", y formas del NC como naualli "brujo, transformador, nagual, alter ego" y nanauatia "transformarse (en animal)") (C) na:wi cuatro four NC na:wi (Car.); PN *na:wɨ (SD) na:wi (SD) na:wi i:xku tarea (área trabajada en una siembra durante un día) "job", the area worked in one day in a field compárese, na:wi "cuatro", i:xku "seña, medida de terreno" (C) na:wisalku Nahuizalco (nombre de pueblo) Nahuizalco (town name) compárese, (?) na:wi "cuatro", -ku 'locativo' (SD) na:wisalku (C) ne el/la ('articulo definido) the ('definite article') NC compárese, in (Sim.) (SD) ne (C) ne: ahí, allí, allá (ne:ʔ) there ka ne: "there, over there" (gane:ʔ) NC ne (Sim.) compárese, (SD) ne:pa "allá" (C) nehmach despacio, quieto slow, quiet nehmach nemi "está quieto" ni-nehmach nemi "estoy quieto, desempleado" (estoy quieto, sin oficio) (SD) nehmach ni-nehmach nemi "estoy quieto" (C) nehne:lwia (v.t., redup.) apurar, ir a apurar to go hurry, to hurry someone nehne:lwia (pres.) ni-k-nehne:lwia "lo voy a apurar" nehne:lwih (pret.) nehne:lwih-tuk (perf.) xi-k-nehne:lwi "apúralo!" compárese, (mu-)ne:lwia "apurar(se)" (C) nehnemi (v.i., redup.) caminar, andar to walk nehnemi (pres.) nehnen-ki (pret.) ni-nehnen-ki "caminé" (ninehneŋgiʔ) nehnen-tuk (perf.) compárese, nemi "ser" NC nenemi (Sim.) "caminar mucho, ir, pasearse" (SD) nehnemi (C) nek-a:yu-t miel (de colmena) (nega:yut) honey -neka:yut (pos.) nu-neka:yut "mi miel" compárese, nek-ti "sweet(s)", a:-yu "líquido, jugo, zumo" NC compárese, necuatl (Sim.) "miel, jugo, jarabe de maguey" (C) neki (v.t.) querer, desear to want, to wish neki (pres.) ni-k-neki "lo quiero" nek (pret.) nek-tuk (perf.) compárese, mu-neki "necesitar" NC neki (Car.); PN *nəki (SD) neki neki-k (pret.) (C) mu-neki (v.r.) necesitar to need ni-mu-neki nu-mé:diyuh "necesito dinero" compárese, mu- 'reflexivo', neki "querer" NC mo-nequi (Sim.) (SD) mu-neki (C) nekpach canuto, gajo, tajada section of cane, section of fruit -nekpach (pos.) compárese, (?) nek-ti "dulce(s)" (SD) nekpach (C) nek-ti (n.) dulce (de panela) candy, sweet(s) -nek (pos.) nu-nek "mi dulce" NC nekwtli (Car.) "miel" (SD) nek-ti nehnekti (pl.) (C) nektsin oso colmenero (oso hormiguero) anteater compárese, nek-ti "dulce(s)", -tsin 'diminutivo' (C) mu-nekwilua (v.r.) estar desplomado, agacharse, ladearse to be leaning, to lean mu-nekwilua (pres.) mu-nekwiluh (pret.) mu-nekwiluh-tuk (perf.) NC compárese, necuiloa (Sim.) "torcer, retorcer, curvar una cosa" (SD) nekwilua (v.t., v.r.) ladear(se), pandear(se), hacer(se) al lado to lean to one side, to bend, to curve nekwiluh-tuk (perf.) ni-mu-nekwilua "estoy ladeado, inclinado" ni-k-nekwilua "lo inclino" (C) ne:lua (v.t.) menear, revolver to stir ne:lua (pres.) ki-ne:lua "lo menea" ne:luh (pret.) ne:luh-tuk (perf.) compárese, ta-ne:lua "estar meneando" NC neloa (Car.) "remar, batir" (SD) ne:lua (C) nelwa-t raíz root -nelwa-yu (pos.) i-nelwa-yu "su raíz" i-nehnelwa-yu (pl.) "sus raices" NC nelhuayotl (Sim.) "base, raíz, fundamento" (SD) nelwa-t raíz (como bejuco, como de camote, yuca, etc.) root, tuber (C) ne:lwia (v.t., v.r.) apurar(se) to hurry ne:lwia (pres.) ne:lwih (pret.) ni-mu-ne:lwih "me estoy apurando", ni-k-ne:lwih "lo estoy apurando" ne:lwih-tuk (perf.) xi-mu-ne:lwi "apúrate!" compárese, nehne:lwia "ir a purar" NC compárese, nelhuia (Sim.) "agitar, sacudir, revolver" (C) neman-a pronto, luego (nemaŋaʔ) soon, right away ni-yu ni-k-chiwa neman-a "lo voy a hacer pronto" compárese, (?) -a 'ya' NC niman (Car.) "en seguida" (SD) neman-a (nemaŋ(g)aʔ) (C) nemi (v.i., auxiliary) estar, ser, haber (hay) to be, to exist (there is/are) nemi (pres.) nen-ki (pret.) ni-nen-ki "era/estaba" (nineŋgiʔ) nen-tuk (perf.) NC compárese, nemi (Car.) "vivir" (SD) nemi (C) ne:né: aquel, aquella, aquello (ne:né:ʔ) that, that one over there NC compárese, inin (Sim.) (C) -nenepil lengua tongue i-nenepil "su lengua" nu-nenepil "mi lengua" NC nenepilli (Sim.) (C) nenwila:nia (v.t.) colgar, guindar to hang nenwila:nia (pres.) ni-k-nenwila:nia "lo cuelgot" (nikneŋwila:niyaʔ) nenwila:nih (pret.) nenwila:nih-tuk (perf.) NC compárese,(?) uilana (Sim.) "arrastrar" (SD) ne:pa allá, ahí, allí (ne:paʔ) there ne:pa nemi ka-tani "Está allá abajo" NC ne:pa (Car.) compárese, (C) ne: (C) nepanua (v.t.) poner otro encima, endosar (hacer dos) to put one on top of the other, to double nepanua (pres.) ni-k-nepanua "lo estoy poniendo encima del otro" nepanuh (pret.) nepanuh-tuk (perf.) compárese, (?) ne- 'recíproco' (?)) congelado, -ipan "detrás", -ua 'pasivo/caus.' NC nepano:a (Car.) "juntar, echar una cosa sobre otra" (SD) nepanua (C) ne:si (v.t.) verse, aparecerse to appear, to look like, to ;show up ne:si (pres.) ne:si-k (pret.) ne:si-k "se vió" ne:s-tuk (perf.) NC ne:si (Car.) "aparecer" (SD) ne:si aparecerse, nacer ni-ne:si-k "nací" (C) netech tupido thick, dense (of plants, forests) compárese, ne- (congelado 'recíproco'), -tech "contra, junto a" NC compárese, ne-tech (Car.) "entre sí" (C) nex-a:yu-t nejayote, nijayote, cernada (agua de nixtamal) nixtamal water, the water in which corn is washed which has the dirty remains compárese, nex-ti "ceniza(s)", a:-t "agua", a:-yu "líquido" NC compárese, nexatl (Sim.) "lejia, literalmente agua de ceniza" (SD) nex-a:yu-t (C) nex-kalaki (v.i., incorp.) estar calado (recocido el maíz (?)) to be soaked through (meaning for the corn soaked in ash to be ready) nexkalaki (pres.) nexkalaki "está en remojo, remojándose" (nexgalagiʔ) nexkalak (pret.) nexkalak-tuk (perf.) compárese, nex-ti "ceniza(s)", kalaki "entrar" (C) nex-ketsa (v.t., incorp.) cocer nixtamal, cocer maíz) to cook nixtamal (prepared corn) nexketsa (pres.) nexkets-ki (pret.) ni-nexkets-ki-ya "ya cocí el nixtamal" nexkets-tuk (perf.) compárese, nex-ti "ceniza(s)", ketsa "levantare" (SD) nex-ketsa xi-nexketsa "cook (the corn)!" (C) nex-nah (adj.) nexno (sucio de ceniza, de polvo; enpolvado) dusty compárese, nex-ti "ceniza(s)" NC compárese, nextic (Sim.) "gris, de color ceniciento" (C) nex-pinu:l pinol dulce, tapinol (harina de maíz tostada con azúcar y especias) sweet pinole (corn flour toasted with sugar and spices) nex-ti "ceniza(s)", pinu:l "pinole" (SD) nex-pinu:l (C) nextamal nestamal, nistamal, nixtamal (maíz lavado y preparado en ceniza o cal) nixtamal, leached corn (a stage in the preparation of corn dough where corn kernels are soaked in water with lye or ash to soften the skins) -nextamal (pos.) compárese, nex-ti "ceniza(s)", tamal "tortilla, tamal" NC nextamalli (Sim.) (?) "especie de pan" (SD) nextamal (C) nex-ti ceniza ash, ashes i-nex-yu ti(:)-t "cenizas del fuego" (-yu 'pos. íntima') NC nextli (Sim.); PN *nəx- (SD) nex-ti (C) ne:xtia (v.t., v.r.) asomarse, darse a ver, aparecer; decubrir, causar a verse to show oneself, to be seen, to appear, to stick one's head out, to lean out; to discover, to cause to be seen ne:xtia (pres.) mu-ne:xtia "asoma la cabeza", ki-ne:xtia "lo descubre" ne:xtih (pret.) ne:xtih-tuk (perf.) compárese, ne:si "aparecer", -tia 'caus.' NC ne:xtia (Car.); nextia (Sim.) "mostrarse, hacerse ver, descubrirse" (SD) ne:xtia (SD) neyuk otro other compárese, ne "el/la", -uk ('aún, más') compárese, se:yuk "otro" (SD) -ni:du(h) nido nest i-ni:du(h) "su nido" (C) ni:kan aquí (ni:gaŋ) ni:kan nemi "aquí está" ni:kan-san "right here" (aquí no más) (SD) nikan (SD) nin aquí (niŋ) here (C) niyawa adiós (saludo dicho por la persona que sale o que saluda primero) goodbye (greeting said by the person who leaves or who says the greeting first) compárese, xa:wa "goodbye" (se le dice al que se queda o quien responde al saludo) compárese, ni-yaw-a "ya me voy" (SD) niyawa tel adiós (dicho por la persona que sale o saluda primero) goodbye (said by the person who leaves or greets first) compárese, xa:wa tel "goodbye" (dicho por la personase queda o responde al saludo) (SD) no:y "niño" (término para hablarle a un muchacho pequeño) (noyʔ) "boy", term of address for a small boy (SD) no:yah abuela grandmother -no:yah (pos.) nu-no:yah "mi abuela" (SD) nudo(h) nudo knot (C) nu:hme dondequiera (por todas partes) anywhere, wherever (SD) nu(:)hme (SD) nu:san también also, too NC compárese, no:, nosan (Car.) (C) nu:tsa hablar to speak nu:tsa (pres.) nu:ts-ki (pret.) nu:ts-tuk (perf.) compárese, (w)alnu:tsa "llamar" NC no:tsa (Car.) "llamar" (SD) nu:tsa O (SD) o o or esp. o (SD) okupár, -chiwa ocupar la mujer (tener relaciones sexuales con una mujer) to have sexual relations with a woman esp. ocupar (SD) ombrón grande, muy grande (ombroŋ) large, big, very big esp. hombrón (SD) ombronaso(h) gigante giant, gigantic esp. hombronazo (SD) ondiyah hondilla, honda sling, slingshot esp. honda (SD) ondiyasuh(h) hondillazo a hit with a sling(shot) (SD) onrado(h) honrado (oŋrado(h)) honest, just, fair, honourable (SD) ongo(h) hongo mushroom compárese, nanaka-t, ku:nanaka-t (C) o:rah, u:rah hora, a la hora que hour, at the time that, when, then (SD) orah tay orah "cuando" (SD) orár, -chiwa orar to pray (SD) ori:yah orilla bank, edge ohori:yah (pl.) (SD) orniyuh horno oven compárese, orno(h) "oven" (SD) orno(h) horno oven compárese, orniyuh "oven" (C) oroh oro gold (SD) oroh (SD) orraka(h) urraca magpie (SD) oyoh, -chiwa ahoyar (hacer hoyo), agujerear to make or dig a hole esp. hoyo