file:///F:/Cuetzalan Nahuatl/Tobackup/Recordings-Transcripciones-ELAN-traducidos/Acanthaceae-OK-finished_15-4/Tzina_Botan_CGN309_aaxiwit-o-tootolkilit-Acanthaceae_2012-07-20-e_ed-2016-05-13_trad-CSC.eaf Friday, August 17, 2018 12:16 PM Amelia Domínguez Alcántara *Bueno** na:nah, *es...**, a:x..., a:xka:n ne:, xne:chtapowi se: xiwit nite:kakilia mono:tsa a:xiwit. Xa: tiki:xmattos, ne:n, yehwa i:n xiwtsí:n wa:n 'ne:chtapowi toni ne:n, toni kwaltia *o** toni se: kikwi *o** .... ¡Teh xine:chtapowi tein teh tikmattos! Celina González Nazario Pos neh niki:xmattok yo:n xiwtsí:n onkak ka:mpa eski ohti. Se: kisentilia yo:n xiwtsí:n ke:man yo:lih se: ito:tolkone:wa:n wa:n se: kintakwalmachtia ika ne:n tot..., yehwa yo:n xiwtsí:n, a:xiwit se: kimana, komo se: kineki iwa:n yo:n to:tolkilityo:n wehweikowit mochi:wa, ista:k, ista:k xo:chit, xo:chit n..., ne:n, kipia wa:n seki yo:n *color de rositas**. Komo iwa:n se: kinelowa oso yehwa ya ne:n ehkaw, se: sentanelowa iwa:n ya n' a:xiwit. ADA Traducción Bueno señora, ahora platicame de una hierba que he escuchado que le nombran a:xiwit. A lo mejor has de conocer esta hierba y platicame para que sirve o para que se usa? Me puedes platicar lo que sepas. CGN Traducción Pues yo conozco esa hierbita, abunda en las veredas. Se junta esa hierba cuando nacen los pavipollos y se les da de comer esa hierba hervida, si uno quiere se puede mezclar con el to:tolkilit, un arbusto de un tamaño regular y sus flores son blancas. Hay otras de flores rosas. Esta planta se puede mezclar con el a:xiwit y con el ehkaw, se hace una sola mezcla de hierbas. Amelia Domínguez Alcántara Yehwa i:n a:xiwit, ¿ke:niwki n' ixiwyo wa:n ixo:chiotsi:n? ¿Wa:n ixiwyotsi:n? Celina González Nazario Se: kimana wa:n se: kinintakwalmachtia ika ne:n tapialmeh wa:n, wa:n *hasta** iwki wehweiah se: kinimaka. Neh a:mo nikmati xa: teihsá: pahti yo:n xiwtsí:n, ne:n a:xiwit. A:mo n'mati xa: teihsá: pahti ika. Neh sayoh niki:xmattok ika tikintakwalmachtiah ne:n to:tolkone:meh. Ixo:chiotsi:n *mohmorado**. Mokehketsa mahyá: nejó:n ke:meh tein yo:n kostik xo:chit tikilwiah, no: iwki a ne:n ixo:chiotsi:n, soh *que** ko..., *moraditos**. Ixiwyotsi:n, ke:meh, tahtamati ke:meh ne:n kahfe:nxiwit. Seki telwehwei mochi:wa wa:n seki a:mo semi. Ke:meh ehkaw ixiwyo no: iwki a n' tamati. ADA Traducción Como son las hojas y las flores del a:xiwit? Y como son sus hojas? CGN Traducción Se hierven esas hierbas y con eso se les enseña a dar de comer a los animales domésticos y así hasta cuando ya son grandes se les sigue dando eso. Yo no sé si eso sirve para algún remedio, esa hierbita el a:xiwit. No sé si es que sirve para remedio. Yo solo sé que con eso les enseñamos a dar de comer a los pavipollos. Sus flores son moradas. Las flores son erectas como un tipo de flor que le llamamos flor amarilla, así son también las nada más que son moradas. Sus hojas son como tienen un parecido como las ojas del café. Unas plantas crecen grandes y otras no crecen mucho. Sus hojas son parecidas a las del ehkaw. Amelia Domínguez Alcántara Ne:, *bueno** tine:chtapowih ya *que** ka:mpa ya weli mochi:wa, ma:ski ohte:noh oso mi:lah no: mochi:wa. ¿Wa:n i:pa sayoh yehwa tikihtowa ehkaw wa:n yehwa yo:n tikihtowa xo:chit wehwei, ne:n, iwa:n se: kinelowa oso onkak okseki xiwtsitsí:n ok no: kwali iwa:n se: kinelowa? Celina González Nazario *Más** mochi:wa n' ohte:noh. Mi:lah a:mo semi *o** kahfe:ntah mochi:wa. Kahfe:ntah, kahfe:nte:noh. *Pues** i:ksá: no: se: kinelowa yo:n kekexikilit ixo:..., ixiwyo, yo:n kihtowah para mah a:mo kinixo:xaka:n. Iwa:n se: kimana wa:n no: ne:n epaso:t. Iwa:n se: ki..., kima:nelowa para mah a:mo takwaliska:waka:n, *porque** onkak, onkak seki tokni:wa:n kit ADA Traducción Bueno, ya me platicaste que abunda en cualquier lugar, en las orillas de veredas y en las milpas también abunda. Y nada más se puede revolver con el ehkaw y el de flores amarillas o hay otra hierba con la que se puede revolver? CGN Traducción Abunda más en las orillas de caminos, en las milpas y en los cafetales. En los cafetales o en las orillas de los cafetales. Pues a veces también se puede revolver con las hojas del kekexikilit, se revuelve con eso porque según la creencia es para que no les hagan el mal de ojo a los pavipollos. También se hierve junto con el epazote. Se revuelve con eso para que no se chiquien y dejen de comer porque según hay personas Amelia Domínguez Alcántara ¿Wa:n iselti sah xiwit se: kinimaka n' to:tolkone:meh oso iwa:n se: kinelowa tixti? *Bueno** pos xne:chili moto:ka:y. Celina González Nazario i:xchi:ka:wkeh komo kinitakeh yo:n tapialtsitsi:n pe:wa ki..., ye:kcho:kah wa:n a:mo takwah ok, *hasta** iwki mihmikih. Pero yo:n se: kita:lilia yehwa yo:n kekexikilit ixiwyo, wa:n yehwa ya n' epaso:t para mah takwaliskwika:n, mah a:mo takwaliska:waka:n. Tixti, tixti oso tao:ltakwe:chol. Neh *lo más** nik..., nikwe:chowa n' tao:l, wa:n iwa:n 'nelowa ya. Mm, wa:n nikintamaka, a:mo nikmantok ok nextamal, para se: 'kwe:cho:s ne: tixti, yehwa sah ne:n tao:l. Pos neh ni..., nimono:tsa niCelina González Nazario. Niwa:le:w ne: San Miguel Tzinacapan. ADA Traducción Y se les da únicamente la hierba hervida o se revuelve con masa? Bueno pues dime tu nombre. CGN Traducción que son de caracter y mirada fuerte que tan solo al ver a los pavipollos les hacen el mal de ojo y ya no comen bien y asi ya se mueren. Pero se mezcla con las hojas del kekexikilit, y ya junto con el epazote para que no dejen de comer y esten sanos. Se les da con masa o con maíz molido. Yo normalmente muelo el maíz para darles, y ya lo revuelvo. Ya les doy de comer y así ya no pongo a hervir el nixtamal, para ya no estar moliendo la masa, nada más se muele el maíz. Pues yo me llamo Celina González Nazario. Vengo de San Miguel Tzinacapan.