Bueno kito' se:n pa yaw te:h, se: kwe:ntoh!

Kito' se: toma:noh, youn ke:non i:to:ka, la: mí:x... mí:xtlama:ni, yaw a:pan. Konasi michin, mm. A:man, ke:no:n i:to:ka, o:kipasa:roh o:ka:tila:n a:lamatsi:n. A:man a:... o:ka:tila:n a:lamatsi:n, ya: kihlia, “To nochipa, nochipa tiwa:h..., youn, tiwa:htlatlamatikah. Miak yo:tikasik nokone:w. A:man xok tiá:s,  xok nimitsma:ka:was. Mm.”

Kihlia, “Tlia:on?”

Kihlia, “Sahki, mm. Porque miak yo:timinema:k nokone:wa:n, mm. A:man te:h, deporsí:n timoka:was.”

Kihlia, “Ka:yoweh, xne:chma:ka:wa! ...tsa:la:... nimitsa:hmakas se: noi:joh. Nihpia pitentsi:n, noi:joh.”

Ya: kihlia, “Mila:k?”

Kihlia, “Ke:mah. Ma:si.”

Ya: o:wa:hlah on toma:noh. I tlaiwa. Yo:nosiehka:w i:siwa:w ya: xwa:hlaw. Kihlia, “Tli:n ta a:man h'chi:wa [ho]mbre? Yo:timo... youn yo:titlayowilih, yo:ninosiehka:w, xtiwa:hlaw.”

Kihlia, “Pos nawa o:ne:cha:tila:n a:lamatsi:n. A:man kito' noma'as toi:joh, mm. A:man ke:n ti'ita? Youn, a:man te:h kito', youn, ke:tla xne:chma:ka:wasia di xnomakasia on toi:... te:h, o:nikwa:ihlite:w a:man nonka:was toi:joh. A:man te:h nonka:was mo:stla.”

Kihlia kine, “Ah 'ueno te:h ma:si. Se: kipia se: ichpakatsi:n, tlakah yo tlakahtok. O:kixitih i:hni:htsi:h. Kihlia, “Mm i:joh!”

Kihlia, “Tli:no:n?”

“Xisa!”

Kihlia, “'Ueno.”

Uhuh, kitowa tota:tah mitsonka:was mo:stla, napa i:tik a:tl. Yo yo:ka:tila:nka a:lamatsi:n. Kwala:ni on michin, youn, ya: miak yo:kasik i:kone:w. A:man kito' mo:stla to mitsonka:was. A:man no ni'ito' nohni:w mejor xiwia! Xsiyati i:n toburri:toh. Mm xtlako:tiw. Mm xtlako:tiw. Xk..., ke:no:n i:to:ka? Ya: ke:ra nihmastos xtimiki, xi:tik a:tl tinemi. Niman on toburri:toh tla: yo:t'siyatih, xkalahtih tococinako, ma kitelesate:wa on tonexko:n niman ma kwa:htlakali tometlatsi:n, mm. Niman nimitsmakas motlaxkal. Xkihti t'kwa:kwatia:s.”

Kihlia, “'Ueno.

O:yah, o:kisiyatih i:burri:toh te:lpakatsi:n. Yaw, yaw. Sa: o:kontak i:... ne: i:pan se: a:tlahtsi:ntli, pakah a:tsi:ntli. Ya: kitowa, o:a:tli:to. O:komintak michi:ntsi:ntih.[1] Miak michi:ntsi:n. Yo notsi:nkets i:pan a:me:ltsi:ntli, ke:tla a:tli on te:lpakatsi:n, ya: michi:ntsi:ntih nopi:pilowan i:pan i:te:n. Mm, kihlia, “Ay Diós i:yo:lka:wa:n tli:no:n ninekih? Nima:pismikih?” Kihlia, “A:mantsi:n nime:chmakas tli:n ninkwa:seh.

[Ki]to' o:[ki]ko:koto:nilih i:ntlaxkal, o:kominxi:nilih, o:tlakwakeh, on michi:ntsi:ntih. Ya: kihlia, mm, ke:no:n i:to:ka on? A:man sa: o:kitak na:ntli, yo:wa:hlah mixna:ntli. Kihlia, “Tli:n tinchi:wilia nokone:wa:n tla:ltehpak te:lpakatsi:n?”

Kihlia, “Xitlah, yo:nimintlama:k.”

Kihlia, “Ah 'ueno. Kwa:k tli:n mitspasa:ro:s, san xne:xno:tsa. I nika:n ninemi.

Kihlia, “'Ueno.” Sapa o:... o:tlako:k te:lpakatsi:n i:burri:toh. Yaw, yaw. San yaw. Sapa se: ne:, o:kimistasik. Tson..., ke:tla tsontemeh. Mm, miak tsontetl. Tlatekih.

Kihlia, “Tli:no:n ninchi:wah, Diós i:yo:lka:wa:n? Kas nima:pismikih?”

Ah o:pe:w kintlako:koto:nilia no:hki i:tlaxkaltsi:n, como kihtik. O:kimima:k. Kintlako:koto:nilia. Ya: o:tlakwakeh. Ya: kihlia on tsontena:ntli o:wa:hlah, tsontetl i... ke:tla, na:ntli, kihlia, “Tli:n tinchi:wilia nokone:wa:n, tla:ltehpak te:lpakatsi:n?”

Kihlia, “Xitlah. O:nintlamakak.

Kihlia, “'Ueno, kwa:k tli:n mitspasa:ro:s san xne:xno:tsa nika:n ninemi.”

Kihlia, “'Ueno.”

Ah sapa san xwa:htlako i:burri:toh. O:yah. Sapa san yaw. Yaw. A:man san yaw on, ya: o:yah. O:yah on te:lpakatsi:n. Sapa o:tlako:k on i:bu:rroh. Ya: se: osto:tl, wakapan osto:tl. Ya: o:kominkak a:kino:meh on milá: tsatsi:h. Ke:tla milá: cho:kah te:h. A:pismikih. Ya: kihlia, o:kimitato i:pan se: osto:tl, hkíi:n koyo:nki on osto:tl, ya: o:ontlachi:x. Pa nemih youn, ke:tla wa:hko:koneh, kihliah, wa:htsitsi:ntih. Wa:hko:kone:tsitsi:ntih. Kihlia, youn, “Ay Diós i:yo:lka:wa:n, tli:no:n, tli:no:n ninekih? Kas nima:pismikih. Ah xokitlah nihpia notlaxkal. Ma:si san noburri:toh nime:chmihtili:s para ninkwa:seh.”

Ah i:burritoh o:pe:w kikwa:wiwi:teki. Ya: o:kimihtih. Ya: o:komin... o:... ke:tla o:kite:tek. O:kominchapa:nilih. O:tlakwakeh. Ya: ikwa:k yo:tlakwakeh, o:wa:hlah on na:ntli, ke:tla águila, pero i:to:ka wah:tsi:n, na:ntli. Kihlia, “Tli:n tikinchi:wilia nokone:wa:n?”

Kihlia, “Xitlah. Yo:nintlama:k.”

Kihlia kine, “Ah 'ueno. Te:h ma:ski, ikwa:k tli:n mitspasa:ro:s, san xne:xno:tsa. Niman a:man yo:t'mihtih i:n nobu... moburri:toh a:man xkonwitla nomatlapal, yo nika:n ka:mpa yo i:n, ya: onki:sa ka:mpa wa:hpe:wa no... noma:stlakapal. Xwiwitla no... noma:s... de nocolita. Ikwa:k ti'itas yo:tixí:kwalo:k, xwa:hmotla:lilih, yo ti'itas tipatla:nis. Mm para tiá:s waka. Niman tli:n mitspasa:ro:s yo x... xne:xno:tsa.”

Kihlia, “Ah 'ueno. Yaw, yaw. La:man i t... asitok se: te:pueblo, mm. Sa: o:kontak se: wiwi:sakatsi:n i wa:hlaw. Mm. Ya: wiwi:sakatsi:n wa:hnotlalowa, kwa:htotoka on águila, kwa:htotoka, ke:tla kikwa:s. Mm. Ya: on wiwi:sakatsi:n, xkalaki nika:n i:ma:se:katitlan. Pa o:nopale:wih, para xo:kiwah on, águila. Ya: o:kitlasoka:mat wiwi:sakatsi:n, kihlia, “Ay tla:ltehpak te:lpakatsi:n, mm. Ikwa:k tli:no:n mitspasa:ro:s, san xne:xno:tsa,” kihlia, “Mm a:man yo:tine:chpale:wih nihtlasoka:mati.”

Kihlia, “Ma:si.” Ya: yaw, yaw, o:asik se: i:tech ss... se:, ke:tla o:asik te:... te:pueblo. Kihlia on, viejita, kihlia, “Nimocha:n, señora.”

Kihlia, “Xmose:wi.”

Kihlia, “San nika:n.” Kihlia, “Tli:no:n nochi:wa? Tlapi:tsalo.” Yo:kikak ya: tlapi:tsalo.

Kihlia, “Xitlah. Youn, ke:no:n i:to:ka on? nika:n, se: konka:waseh, se: ichpo:xtli konka:waseh ne: i:te:mpan la mar. Mm, pa te:h, pa kwa:hkwa:s on, kuwatl. Nika:n wa:hlaw kuwatl, youn, te:cha:hkwa nochipa. Wa:n di ka:mpa xkonka:waseh di kalakis nika:n topueblo, te:xtlami:s. A:man san konka:wtiwih ne: i:te:mpan laguna, pa nemi on.”

“Ah 'ueno.” Kito', “A:man nikontas, ka:no:no:n. Deporsí:n nikonto:tomas on, ichpo:xtli.”

Ya: o:yah. Kito', o:pe:w ke:tla, mm. Ikwa:k yo:wa:hlakeh on tlapi:tskeh, ya: yawa mpon o:notla:lih ne: i:te:mpan. Cho:ka on ichpo:xtli. Cho:ka. Kihlia, “Ma: xcho:ka, ichpo:xtli, a:mantsi:n, youn, nimisdefende:ro:s. Ka:no:n wa:le:wa on kuwatl? Kas i:tik a:tl, noso ka: tlahpak?”

Kihlia, “Yo tlahpak wa:hla:s.”

Kihlia, “Ah 'ueno. Ma:si.”

Ya: kito' o:kinotla:lilih on i:... i:ma:stlakapalwa:n, ke:tla i:alas, mm. Niman ke:tla como o:kinanawatih[2] on wa:htli ke:n kichi:was. Ya: sa: o:kitak kuwatl i wa:hlaw. Kito' doce i:tsontekon on kuwatl. Te:kwa:ni. Mm. Ya: o:yah hkíi:n kito' o:kitekilih o:me. Ya: sapa o:wa:htemo:k, sapa o:me, ke:tla kito' o:pe:w i:wa:n na:wiltia on kuwatl, mm. Ya: sa: o:kitak ya: i tlantok kintekilia on i:tsontekonwa:n. O:wa:hxi:nkeh. Ya: o:chapa:niko on kuwatl, mm. Ya: on ichpo:xtli sa: tlachi:xtok, kito', “Ka:n wa:le:wa i:n tla:ltehpak te:lpakatsi:n, mm. A:man yo:ne:xdefende:roh. Yo:kimihtih i:n kuwatl. Ya: ikwa:k i kwahli, yo o:kí:nte:tekilih on i:nenepi:lwa:n i:puntas, on kuwatl. Yo:kinka:w sa: rabontikeh, sa: tetepontik. Ya: después, “A:man,” kihlia, “a:man xiwia mocha:n. Ma nimisto:toma. A:man ya: yo:h'mihtih i:n kuwatl. Xte:ihli ya: no o:h'mihtih.”

Mm, kihlia kine, “Xne:chka:wati. No ne:chawaseh. Porque xkineltokas notah tla:, youn, o:... tawa o:t'mihtih.”

Kihlia, “Ka:yoweh. Ma:san tawatsi:n xiwia.” Ya: kitowa, mm, hkon o:kichi:w.

O:yah on ichpo:xtli. Ya: on se:n tekole:roh pa o:nowitih ne:, ka:n o:kimihtikeh on kuwatl, ka:n sa:lihtoya ichpo:xtli. Ya: on tekole:roh no: xkinte:teki on i:nenepi:lwa:n. Sa: rabontikeh no: kimihtih, no: kisa:loh i:pan i:pañito.

Kihlia, “Xta Señor, Rey, nawa o:m'pale:wih mokone:w. Nawa o:h'mihtih on kuwatl. A:man tine:chmakas no i:wa:n ninona:mihti:s.”

Kihlia kine, “Kas ya: mila:k?”

Kihlia, “Ke:mah.”

Ah te:h, ichpo:xtli xkineki.

Kihlia, “Ka:yoweh. No xi:wa:n ninona:mihti:s, no xawa o:ne:chpale:wih, no se: te:lpakatsi:n o:ne:chpale:wih. I:n ka:yoweh, i:n xmila:k. Istlakatki.”

Ya: kihlia, “Mm.” Te:h kito' o:pe:w tlapi:tsalo. Mm rey yo yo:kineltokak, ya: yo kimihtih pa:mpa kimihtih on i:ninepi:lwa:n on kuwatl rabones. Mm ya: kito' sapa o:nosentla:lih on tlapi:tskeh. O:to:hla:ntik. A:man ke:mah kito' ta waka o:kontak on te:lpakatsi:n sapa i wa:hlaw. Ya: kihlia,  mm, “Xti'ita ta:tah ne: wa:hlaw on yo o:ne:chpale:wih, yo xo i:n nika:n nemi x... xawa o:ne:chpale:wih.”

Kihlia, “Ah kwa:kon tistlakatki tawa, tekole:roh.” Kihlia, “Tlakah xo:... tawa o:tine... o:t'pale:wih nochpo:ch.” “Órale,” kihlia, “xmihti:ka:n. Ne:ika yo i:wa:n noka:was i:n te:lpakatsi:n.”

Kihlia, “Kas mila:k to t'pale:wih nochpo:ch.”

Kihlia, “Ke:mah. No nika:n nikinwa:hki i:nenepi:lwa:n kuwatl, yo mila:k, youn, ya: mila:k yawa xsa: rabones. Yo, ke:tla, youn, entero te:h.”

Kihlia, “Ah, kwa:kon to i:wa:n timoka:was nokone:w.”

Kihlia, “No nipitentsi:n no xniwe:i.”

Kihlia, “Ma:si. I:wa:n timoka:was.”

A:man kito' on vieja ka:mpa o:tlamela:w, kito' o:kitato. Kito' kihlia, “Señor Rey, kito' i:n momon, la: tla:katl. Mm. Ma:ski se: carga tí:hkwis tlikohtli, yo on, i:pan titlatlati:s, xmikis.”

Kihlia, “Kas ya: mila:k.”

Kihlia, “Ke:mah, ya: mila:k.”

Kihlia, “Ah. Kwa:kon te:h ma:si ke:ra yo:tine:chihli:ko.”

Ya: kito' ompa o:tlatlatih, ke:tla miak o:kí:kwik on tlikohtli. Niman o:kontlakal, o:kitsahkeh i:pan horno, on te:lpakatsi:n, i:pan o:tlatlatikeh. Wa:n kitowa on mixna:ntli, tli:n o:kintlakwaltih i:kone:wa:n michi:ntsi:ntih, a:man pa o:ne:s. pa, pa on. Bueno kihlia, “Mm, tla: hkon kitowa on ma:ka xmote:mati. Nika:n ninemi.”

Ya: kito' o:me:x a:tsi:ntli. O:polak on te:lpakatsi:n. Mm ya: se: onwetsi on tekohli, kí:se:wiah michko:koneh. Kikalahtiah a:wakatlan. Ya: kito' o:nodefende:roh. Xo:mik. Ya: o:... o:nosalva:roh te:lpakatsi:n. A:man cho yatiw, Señor Rey, xo:mik i:mon. “Ay tlakah i:n nomon milá: tla:katl, ta xo:mik, ma:si yo:... yo:... i:pan yo:nitlatlatih.

Ya: kihlia, sapa se: vuelta o:yah on lamatsi:n, kihlia, “Señor Rey yo i:n momon kitowa milá: tla:katl. Ma:si se: t'makas, yo i:n, momi:l, i:pan se: we:i tlakomohli, se: de diéz hectaria yo tlamis kichipa:was. Ma:si to xkaman titlami, yo a:man nochi, nochi kima:te:kas i:pan se: yewahli.”

Ah sapa cho:ka te:lpakatsi:n, kihlia, “No xmila:k no xtlah n'ihlia Señor Rey. Mm.”

Kihlia, “Tliá: hkon.” Kitowa on vieja kihlia, “Te:h xnihmati. Deporsí:n san ne:xnexi:ko:lita. Mm.”

Ya: kito', “Nika:n te:h ni modo deporsí:n nimitsonka:was.” O:kitak, o:kika:wato i:pan se: tlakomohli. Mm. Ya: kitowa, cho:ka on te:lpakatsi:n, cho:ka, “Ke:n n'chi:was, niman milá: tlatila:wa i:tik mi:hli.” Ya: kito' sa: o:kontak on tsontetl i wa:hlatikah.

Kihlia, “Tli:n mischo:htia tla:ltehpak te:lpakatsi:n? Tli:n mitspasa:rowa?”

Kihlia, “Xitlah. Nika:n yo:ne:chka:wako Señor Rey, kitowa nitlamis i:pan i:n tla... se: yewahli, nitlamis i:n xihtli. Nihki:xtili:s i:n mi:hli. Pos a:man te:h, deposí:n xniwelis.We:i.”

Kihlia, “Mm, ma: xmamana. Xmote:ka, xkochi. A:mantsi:n ma ni:ma:nati[3] nokone:wa:n. Ya: kito' kima:nato tsontemeh, i:kone:wa:n. Tsonteko:koneh o:kima:nato. Tlasa:sakah ta tsatsitimih. Mm, ta po:ki:timih, o:kimima:k po:htli, te:h i:n cigarro. Po:ki:keh. Weliá o:tlane:s, ya: yo:tlankeh. Yo:tlan tlama:te:kah, pos tsontemeh. Ya: sapa o:yah Señor Rey, kihlia, “Mm, yo:titlan.”

Kihlia, “Ke:mah yo:nitlan. Mm xkita, yo:nitlachipa:w.”

Kihlia, “Ah milá: titla:katl, kwa:kon.”

Ya: on vieja xnoka:wa. Sapa o:yah. Kihlia, “Señor, Señor Rey, deporsí:n momon nimitsihlia mila:k tla:katl, mm. A:man ti'itas, a:man yo:t'ma:k mochpo:ch. A:man i:pan se: yewahli, tla:katis moxwi:w, mm. De ka:mpa xo:tla:kat moxwi:w, a:man kito' ma:si xmihti. Mm y[o] on momon. Mm tihmihti:s.”

 Kihlia, “Kas ya: mila:k?”

Kihlia, “Ke:mah ya: mila:k.”

“Ahah. 'Ueno, ma:si te:h.”

Ya: kito', te:lpakatsi:n cho:ka. Namana. Mm ke:n tla:katis i:xwi:w, niman xa:k, xtlah kipia ichpo:xtli. Sa: o:kikak, yo:kitekapa:nih on ventana. Kihlia, “Tlia:on ticho:ka, tla:ltehpak te:lpakatsi:n?”

Kihlia, “Pos nicho:ka no o:nopan o:istlakat se: lamatsi:n. Kitowa o:kihli:ko nomontah i:pan se: yewahli kone:watis i:n i:chpo:ch.”

Kihlia, “Mm, ma: xmamana. Xo:nimitsihlih tine:xno:tsas ikwa:k tli:n pasa:ro:s. Nika:n ninemi,” kihlia, “a:mantsi:n nona:nas, mm. Sólo t'ihli:s on mosiwa:w, no: ma nokoxka:neneki, ke:tla como fuera yo i:kone:w yesia. A:mantsi:n niwa:hla:s se: we:i rato. Mm, a:mantsi:n wa:htlana:palo:s on Señor Rey.”

Mm kito', sa... san we:i rato yo:yekok. Ya: xtsatsiteko on kone:tsi:ntli. Man on siwa:tl, ke:tla yo:nopale:wih. O:nopale:wih. No:mpa xkonkalahtili, ke:tla i:nakastlan xkonte:kili, ya: o:tsatsik kone:tl. Cho:ka, cho:ka. A:man kihlia, “Xaki[4] [ho]mbre, yo tokone:w, yo:tla:kat i:kone:w. Milá: tla:katl i:n tomon. Milá: tla:katl.”

Mm la: kimenta:rowa ke:tla como yo:tla:kat, sapa. A:man kihlia wa:htli, “Yo:nikwa:hwi:kak ma: xmamana. Xkochi ya: moyo:hlo xmote:ka i:n mokon... mosiwa:w no: ke:tla ma i:kone:w, a:man te:h, ma kichi:chiti.”

Pero ba san o:kixtekito. O:kixtekito on kone:tsi:ntli ika yewahli. Mm ya: depués, sapa o:yah on vieja. O:wa:htlane:s, tli:no:n? pa nemi on kone:tsi:ntli. Ya: sapa o:i:pan o:istlakat on lamatsi:n. Kihlia, “Señor Rey, a:man sa: se: na:nkah.”

Kihlia, “Tli:no:n?”

Kihlia, “Yo i:n momon, kitowa, sa: tlakwa:w tla:katl, i:pan ye i:pan doce ye de i:pan i:n, to:nahli, ma:ya mitsentrega:rowili:s xo:chitl, tli:n xkaman ti'ita. Doce xo:chitl mitsmakas tli:n xkaman tikita on xo:chitl.”

Kihlia, “Kas ya: mila:k,”

Kihlia, Ke:mah, ya: mila:k.”

Ya: kito' o:yah kalte:mpan te:lpakatsi:n. O:ki:s. Cho:ka, cho:ka. Ya: kihlia, “O:wa:hlah on wiwi:sakatsi:n.”

Kihlia, “Tli:n mischo:htia tla:ltehpak te:lpakatsi:n?”

Kihlia, “Ne:xcho:htia o:nopan o:istlakat i:n lamatsi:n. O:kihli:to nomontah, ma, youn nokonkwi:li:s[5] xo:chitl tli:n xkaman, tli:n xkaman on kita nika:n i:pan i:n, tla:ltehpahtli.”

Kihlia, “Ah ma: xmamana, a:mantsi:n nokonkwis.”[6] Ya: kitowa o:kikwito, xo:chitl tli:n xkaman kita. Doce xo:chitl i:pan se: la mar o:kitek se:n xo:chitl. Ta hkon asik, i:pan doce, doce la mar, cada se: xo:chitl o:kwa:h'ik. Ya: a:man kihlia on, “A:man hkíi:n yes, i:n vieja milá: yo:ne:xchinga:roh. Mm milá: nopan yo:istlakat,[7] a:man hkíi:n yes, a:man ke nawa yes, nikihli:s i:n, Señor Rey.” Kihlia, “Xta a:man ta:tah, a:man yo:nitlan. Tanto nopan yo:istlakat i:n vieja, ma:si ma:ka mila:k, mm, no: i, no: nemi a:'ino:n ne:xdefende:roh. Pero a:man ke yawa mpa yaw. Kitowa i:n vieja, ma:si t'ma:ka:wili:s yo i:n kanah se: diéz, diéz balazo yo xmikis. Niman xtechiwila:na ne: i:pan i:n i:... mokaba:yoh, yo xmikis. Yo kito' kiyo:wi:s.”

“Ah 'ueno. Kwa:kon ma:si.”

Ya: kitlati:tlanilih on vieja, kihlia, “Xwa:hla, xwa:hla pi:pih. Nimisno:tsa. Kitowa i:n nomon, ma:si nimistechiwila:nas i:pan nokaba:yoh niman nimitsmo:tlas to xtimikis.”

Kihlia, “Ay Señor Rey, xmila:k. S... yo i:n momon san ke:ra kinekisia xne:chmihti.”

Kihlia, “Pos ni modo xta to no:hki tine:chihli:ko. Pero nomon yo nochi yo:kichi:w. A:man ke tawa kine. Tla: milá: tihxi:ko:s[8] on? X... milá: xtimikis? No: timosalva:ro:s ke:n yawa.” Mm.

Mm, ke:no:n i:to:ka on, kito' xwa:htlasiyati señor, rico. O:ki... o:tlako:k i:kaba:yoh, xkwa:hmekayo:ti lamatsi:n. O:kitila:n. Ta weyak i:nenepi:l o:ki:sako.

A:man yo:niki:sato, sampa on, sampa ontlami on cuento mm. San yawa on.



[1] En Oapan la reduplication en michintsitsi:ntih se reduce, alargando la vocal de la raíz, dejando michi:ntsi:ntih.

[2] Aquí hubiera dicho o:kí:nawátih, pero no redujo la reduplicación.

[3] A menudo la primera vocal de ni:ma:nati es larga. La razón no es completamente clara dado que en otros contextos se halla nim- como la forma de ni- (1ª persona sing. sujeto) + (k)im- (3ª persona plural objeto), como en nimpolowa ´yo los pierdo.´ Quizá se alarga para representar un doble plural, como nimim-.

[4] Como xta ‘ve lo’ (por xkita), xaki ‘escúchalo’ (por xkaki) es muy común en los pueblos del valle del Balsas. Por eso ni uno ni otro se expresa como abreviatura.

[5] Por nikonkwi:li:s.

[6] Otra vez, nokonkwis por nikonkwis. Con el verbo kwi y el direccional on- este cambio vocálico del prefijo de sujeto es muy común.

[7] Nótese la falta del o:- completivo antes de nopan; también la mispronunciación de o:istlakak por o:istlakat.

[8] Nótese que el cambio de la secuencia /hx/ a /hch/ es común en Oapan, pero se mantiene la representación ortográfica como /hx/ para facilitar la estandardización y, aún más, para evitar que con los verbos que empiezan con /x/ se vaya cambiando la representación ortográfica según se vayan cambiando los prefijos.