Bu:rroh We:wentsi:n
te:tlapowilike:tl Joaquín Herrera Ramírez, 56 años
San Agustín Oapan, 2003
(11 minutos, 49 segundos/1,380 palabras)
Pa yaw.
Kito'.[1] O:kichi:w se:, toma:noh, o:kipix se: i:bu:rri:toh. I viejito. Kihlia, “A:man to noyo:lka:w, i tiviejito, xok wel nimitsokupa:ro:s. [...] Xiwia! Xtlá:kwati! I:tekiw o:tine:xserbi:roh. Yo: nimistekipano:ltih. A:man sa: xtla:tlá:kwa:ti tawa.”
O:kima:ka:w. Tlá:kwatinemi ne:ika. Tlá:kwatinemi. A:man ka:mpa oná:tli, xtemowa ka:mpa we:i a:tl sa... san o na:tli i:pan se: a:tlahtli. Pero no: we:i on a:tl. Nochipa mpa o na:tli:tiw.[2]
O: asik to:nahli. Sa: o:kitak, la: i tetso:lihtikah a:tl. Mmm. A:man kito', “Man ta nika:n i tetso:lihtok a:tl, nochipa nika:n niwa:la:tli. Ma a:man ka:n san no na:tlis, tla: i kwahli. Mm.”
A:man la:man, a:man sapa, ta wika:htipan sapa o... sapa o: asik, sapa o:a:tli:to Ah la: o: asik la:man la:.[3] La: sa: o:kist asik pa nentok a:ketspalin.
Kihlia, “Ba:leh, Bu:rroh We:wentsi:n!”
Kihlia, “Tli:no:n ba:leh a:ketspalin?”
Kihlia, “Ba:leh kwa: xt'né:nekis ke:n nimitsihli:s? Xne:chka:wati ka:mpa we:i a:tl ba:leh! Porque no nika:n yo:na:tetso:liw. Ke:n i:to:ka on? Ni mikis nika:n ba:leh! X'mamati ka:mpa we:i, onkah a:tl?”
Kihlia,[4] “Ba:leh ke:mah! Nihmastok.”
Kihlia te:h, “Xne:chka:wati. Ma:si, mila:k ti... mila:k tiamigos yeseh.”
Kihlia, “Koh ba:leh, to te:h ti'ito:s on. Tine:chkopili:s mal. Ti'ito:s on, ti ne:chkwa:s.”
Kihlia, “Ka:yoweh ba:leh, xtlah ni... xtlah nimischi:wili:s. San ke:ra xne:chka:wati! Mm. Pero mila:k tiamigos yeseh, ti'itas.”
“Te:h, hkon, tla:hki yes! Man te:h, ma a:man i ke:n[5] nimitsma:ma:s?”
Kihlia te:h, “A:man di t'ní:, di t'nehtikah tine:chma:ma:s ba:leh, no ne:, niá:s ne:ika. Nitlako:s ne: i:pan se: tetl. Niman to tima:rrima:ro:s payá:, para no i:pan motla:'apan niaw, nontsikwi: nis kine.”
Kihlia, “Koh ba:leh! Ma ni nimitse:was?”
Kihlia, “Ke:mah, tine:che:was.”
“Te:h hkon, tla:hki yes, te:h. Tla: mejor nimitson... nimitsonka:was, te:h.”
“Te:h di t'nehtok, kwa:kon, no ne:yá:, ne:yá: ma nitlako:ti i:pan on tetl. Niman to pa xmoteketsati! Xma:rrima:ro paika.”
Kihlia 'ine, “'Ueno te:h hkon, tla:hki yes.”
O:yah kine on a:ketspalin. O: asik i:pan on tetl, pa, mpa[6] o:tlako:k. Kihlia, “A:man xta na: niá: xwa:hla kine!”
A:man la: payá: o:nopepechoh Bu:rroh We:wentsi:n ne:yá:.
Kihlia, “A:man ma nontsikwi: ni.”
“Ah 'ueno xwa:htsikwi: ni te:h!”
O:ontsikwi:n a:ketspalin. Ta o:noteka:xoh Bu:rroh We:wentsi:n ya: yo ya: í:stiwah a:ketspalin. O:istí:tla:laht asik i:pan i:tla:kayo.
Kihlia kine, “Koh ba:leh, mila:k tí:stiwah!”
Kihlia, “Man te:h piri ya: ni'ito' para ma:[7] niwa:hwetsis. Te:h a:man tiaweh! Xne:chwi:'a!”
“Te:h hkon tiaweh!”
O:kiwi:kak. Kima:ma tiw. Yaweh, yaweh, mm.
Kihlia, “Xti'ita on ba:leh? Ne:yá: nimitsonka:was ka:mpa we:i a:tl?”
Kihlia, “Kwa: xpa kine. Te:h tiaweh. Xne:chka:wati mpa.”
Ah la:man la:. Yaweh, yaweh. La:man la: o:kaxi:tih.
Kihlia, “Kwa: a:man xsan nika:n ba:leh xtemo kine.”
Kihlia, “Koh! piri, ta xkalaki a:titlan. Ke:tla no h'neki ta xkalaki ma:s ne:yá: a:wakatlan. Ta ke:ra ma tlamitih on moma:wa:n, moma:se:'a:titlan ma asi on a:tl para no sa: ninopeya:was, san ninopilo:s kine, i:tik a:tl, kine. La:man no sampa nitemo:s. Ma a:man, simi san nika:n tine: xtemo:lti:s.
Kihlia, “Ni'ito' te:h, san nika:n!”
Kihlia, “Ka:yoweh. Ta ne: xkalaki i:tik a:tl.”
“Ah 'ueno, kwa:kon, tla:hki yes te:h.”
A:man Bu:rroh We:wentsin: no: o:kalak i:tik a:tl.
Tla: i kwahli, kihlia, “Xsan nika:n?”
Kihlia, “Sa: tepitsi:n ba:leh, sa: tepitsi:n xkalaki!”
A:man la: ta kwahli yo:ki tlamili:to, ta kwahli ka:mpa nochi yo:polahkeh[8] i:ma:ton..., i:ma:totoma:hka:wa:n.
Kihlia, “A:man ba:leh, a:man san nika:n ma nitemo. San nika:n xne:xchia, kwa:kon, ma nitemo.”
A:man ke:mah la:man la: xtemo:tiw pa xkwa:hma:kiki:tsi.[9]
Kihlia, “Ah deporsí:n ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n, a:man ni mitskwa:s. Deporsí:n xok timokopas. Ni mitskwa:s a:man.”
Kihlia 'ine, “Koh ti'ito' la: xti ne:chkwa:s yo ya: la: o: nimitska:wako on ya: ne: yo:ta:tetso:liw xok ti'ita ke:n pa tinemis. A:man nika:n i ti ne:chkwa:s ya: yo: nimitska:wako nika:n ka:mpa a:tl.”
Kihlia, “Koh te:h, mokon a:man, a:man te:h, deporsí:n te:h, a:man tla: ni mitskwa:s, a:man te:h, xok tiá:s.”
Kihlia kine, “Koh! Tla: san para h'matisia, x nimitsa:hka:w asia ba:leh, mejor pa x miki! A:man ti ne:xchi:wilia mal, xila:k?
Kihlia te:h, “Te:h piri i kwahli te:h, no yo: niwa:hlah ka:mpa we:i a:tl te:h.”
Tla: kichiá: on, youn, Tia Kone:joh no: yo:a:tli:to. A:tli:tikah on Tia Kone:joh. Kihlia, “Koh! Ma tli:n t'chi:wa ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n?”
Kihlia, “'A :leh Tia Kone:joh! Koh kwa: ke:n ti'ita bueno i:n ke:n, ke:n ne:xchi:wilia i:n toba:leh a:ketspalin mm?”
Kihlia, “Tli:n mischi:wilia kine? Tli:n mitsihlia?
“Piri kito' ne:chkwa:s mm. Niman te:h no yo:n'chi:wilih bien yo: nikwa:hma:mah. Ne: nikwa:le:wi:tih ka:mpa yo:a:tetso:lihka. Ma a:man, a:man ke:n ti'ita?[10]”
Kihlia, “Koh! ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n te:h, te:h tiloco mm. Ma tliá: t'neki tikwa:hwi:ka? Pa ma miki te:h. A:man to tikwa:hwi:kak, a:man, a:man dya: a:man i mitskwa:s a:man i mitskopilia mal.”
Kihlia, “Te:h mokon a:man?
Kihlia, “Koh te:h xkihli ma wa:hki:sa, te:h, na: nika. Ma wa:hki:sa sapa, te:h, on toba:leh a:ketspalin. Tla: mila:k kine mitskwa:s kine. Pero ma t'kakika:n ke... ke:n... ke:no:n kine o: nimotlalwikeh para tikwa:hwi:kak. Ka:no:n mitsitak? Mm.
Kihlia te:h, “Piri a:man yo ne:chma:kiki:tsitok. Xok ne:chka:wilia ne:ch... ne:chma:ka:was.”
Kihlia kine, “Kwa: a:man pa nemi.”
Kihlia te:h, “Mpa nemi.”
Ah la: kihlia kine Tia Kone:joh, “'A:leh a:ketspalin, te:h! Xwa:hki:sa na: nika. Di mila:k tÈkwa:s kine toba:leh Bu:rroh We:wentsi:n. Pero kichiá: na: niá: xwa:hki:sa. La: xwa:hki:sa.”
Kihlia, “Koh! Ba:leh kone:joh, ma to tliá: tiwa:hmokalahtitiw? Kwa: to t'mati ke:n i:wa:n nika:n no n'ihlitikah?
Kihlia, “Te:h, piri ya: toba:leh Bu:rroh We:wentsi:n yo yo:nonka:k te:h, ya: t'kwa:sneki. Niman te:h yo o:mitsa:hma:matiah.”
Kihlia, “O:ne:cha:hma:matiah kine te:h, piri a:man te:h ya: nika:n yo: ni... yo:nekok ka:mpa we:i a:tl.”
Kihlia, “Koh Èa:leh te:h, xkon yawa. Mm! Para ya: tÈkwa:s, tÈkwa:s. Pero kichiá: xwa:hla na: nika tlawe:itsi:n.”
A:man la: o:wa:hki:s kine on a:ketspalin
Kihlia, “Noba:leh te:h kwa:kon, tla:hkon, kwa:kon ti'ita x nihkwa:s?”
Kihlia, “Ke:mah. Piri t'kwa:s. Pero kichiá: ke:tla ma ni'ita ke:no:n, ke:no:n, ke:no:n o... o: nimohlikeh para ke:tla o:mitska:wako nika:n. Ke:no:n o:titlako:k i:pan i:tla:kayo?”
Kihlia te:h, “Youn, no kine ne: ninemiya, ne: ka:mpa, youn, a:tl no: se: sehnek i:pan a:tlahtli pero sam... sahkon te:h, san nomantoya. Pos a:man te:h, pa te:h yo:na:tetso:lihka. Ni mikisia mpa. Pos a:man yo i:n Bu:rroh We:wentsi:n pa o na:tli nochipa, nochipa oná:tli. Pos ikwa:k pa yo: ni... sapa pa o:ne... o:ne:ch... o:nechitak, te:h, sapa o: ni'itak sapa, yo:a:tli:to mpa. Pos a:man n'ihlia te:h, ma ne:chka:waki nika:n. Ma a:man? A:man, a:man kito' ya ke:tla o:ne:cha:hwi:kak a:man xkiní: nÈkwa:s.”
Kihlia, “Ba:leh, ba:leh a:ketspalin ma:si, ma:si xkwa toba:leh Bu:rroh We:wentsi:n. Pero ma... xne:chititi:ka:n ka:no:n mero o:titlako:k i:pan i:tla:kayo? Ke:no:n o:titlako:k? To Bu:rroh We:wentsi:n, ke:san timoka:wilitikah mopan tlakowa?”
Kihlia, “Piri ya: kito' te:h, youn, la:mpa i:wa:n amigo niá:s.”
Kihlia, “Kwa: xa:man sapa ma ni'ita kine, ka:no:n kine on pa... ka:no:n kine ninchi:htinemih on.”
Kihlia, “Te:h, ta ne:pa.”
Kihlia, “Te:h ma wa:h... te:h, ma a:man, te:h, xne:chititi:ka:n, te:h, mm.”
Tla: kichiá: kine on, youn Tia Osto:tsi:n no: yo:temo:ko.
Kihlia, “Xyo ni'ito' kine on, ba:leh kone:joh to la: tí:rasonmatki. Kwa: xa:man ma timitaka:n kine ke:no:n kine yo:meh o:noyo:lchika:hkeh! A:man la: ma ti:xpanti.”
Kihlia, “De una ves, te:h! Ma ti'itak:an ke:no:n ninchi:hkeh! Mm. Dale Bu:rroh We:wentsi:n, xmoteketsati ka:mpa t'mastok o:tlako:k on, a:ketspalin. To no:hki, a:ketspalin, sapa xtlako:ti i:pan tetl!”
Kito', “Te:h tla:hki yes, te:h. Kwa:kon xte:chitaka:n, te:h, ke:no:n o: nitlako:k, te:h!”
La:man sapa xtlako:ti i:pan tetl kine on, a:ketspalin. Mm. A:man la:man la:, o:tlako:to.
Kihlia, “Ma a:man to Bu:rroh We:wentsi:n!”
Kihlia “Kwa: xa:man no kine ne:yá: o: nina:rrima:roh.”
Kihlia, “Kwa: xa:man 'ine. A:man tla: t'mati sapa t'neki tÈma:ma:s, kine, a:man ke:mah, sapa xma:rrima:ro mpa. Diki titonto, xma:ma. Niman a:man yo:mitskopilih mal, ya: yo:tikaxi:tih i:pan we:i a:tl tla: a:man yo... pa i mitskwa:s. Mm. Tla: ma: xkihne:li, yo xihne:li:listli. Ka:n dia:bloh tikitas Bu:rroh We:wentsi:n? Xmotlalote:wa!”
Kihlia, “Tla: mila:k kine ti ne:chkwa:s, xne:ch asi! Tla: mila:k ti ne:chkwa:s 'ine, xne:ch asi! La:man kine no: xne:cha:htotoka! Ma ka:n ma nó:tlalo a:ketspalin! no... no... notlakali, ke:tla ontsikwi: niya hkíi:n Xkapa:nt asi ka:mpa mila:k tla:ltoto:nka:n xa:hlotik. Pa ki[ne] te:h on o:... o:... o:xa:lpopoliw. Po o:mik, te:h. Bu:rroh We:wentsi:n o:yah.
“No mejor sapa ma nia nocha:n ka:mpa h'mastok no... note:ko ne:xtlatlamaka.”
Sapa o:yah ne:yá: hkíi:n. Sapa xkimina:miÈiti pa on Tia Kone:joh.
Kihlia, “Xti'ita on, ba:leh Bu:rroh We:wentsi:n? Tla: ma: xkihne:li! Yo xihne:li:listli on toba:leh a:ketspalin. To t'mati t'chi:wilia bien. A:man yo impa yo:mitsa:hma:kiki:tsih i:tik a:tl ya: yo:tikaxi:tih. Mm. Ma tliá: xsan o:h'temo:ltih na: niá:?
Kihlia, “Piri xo:kinek te:h, n'ihlia sampa ma temo. Pos a:man la:man yo: nikaxi:tih i:tik a:tl a:man ke:mah la:mpa yo:ne:chma:ki... ne:chkwa:s.”
Kihlia, “Uhuh tiloquito! Tla: no yesia hkon n'ihli:sia, ‘Kichiá: ma no... kichiá: sa: a:chitsi:n ma nontla:tlá:kwa, nimitsa:la:nas.’ A:man xok kaman, xok kaman to na:tli:sia mpa. A:man to sapa pa ta:tli:tinemi.”
Kihlia te:h, “Ya: ni'ito' te:h, ta xwaka ka:mpa na:tli. Kwa: xa:man kine, pa la:man la: yo:ne:chititih kine, ka:mpa na:tli:s? A:man, a:man yo:ne:chkopili:to mal.”
“Ja! A:man nika:n tlami nochi ba:leh! Ma: kaman dia:bloh sa: xkakahtimi ke:n mitsihli:s!”
“Ki te:h xyo ni'ito' kine on mejor te:h, no no: i niaw nocha:n. Mejor ma tó:se:wi:ka:n.”
“Teh, tla:hki yes, ma:noh! To:... to:... to:meh no: i tiaweh no la: yo:pe:w nitlachi:chiti:sneki.”
Kihlia Tia Osto:tsi:n, “Koh! Ma ni tikone:wah?”
“Ah koh! Kwa: xyo ya: ke:tla x nikone:wah! No te:h, i niaw te:h!”
Bu:rroh we:wentsi:n, no:mpa ma kita kine ka: nika ya:s.
Sampa kine ke:tla ma:si sa:, sa:, sampa o:wa:hnosemoya:hkeh. Xma:s we... xma:s weyak on.
O:tlan kine sampa on!
***